Ж. Аймауытов. т3

Сойткен Y мсындыктыц кед1рш бшмей, кангырган 6ip тобеищ кеиршен олгенше урганы жанына батып кета. Жалгыз сиырга карап, e3i жарымай отырган Умсындыкка жаман ой TYcipai. Бунын мен HeciHe кызыгамын? Не кшмге, не тамакка жарып отыргам жок. М енщ Kaaipi\\wi бишейш екен гой. Маган сенбейд! екен гой. Токтай тур: мен ceHi уйретешн. By корлыкка шыдап отырганша, мен де олмес кунший кылайын. Мендей катын дала- да калып жаткан жок. KiM болса сол алар меш. Баймаканнын катыны да кетш калды. Култай да кайтып келдг Оларга не кылды? Олар барган жершде каганаты карк болып-ак отыр... BipaK балаларды калай киып кетер? Олар жетшыреп калмай ма? Олар кш кор1нгенге квзге туртк! болмай ма? Олардын козшщ жасы KiMre?.. KiM жазыкты?.. М е т ц жазыгым не? в з обалы езше. Умсындык уйыктамады... Коп ойлады. EKi бала 6ipiHe-6ipi тыгылып, кунысып, кор-кор етп. - К елш -ау, т ун дтц щ ашпай негып жатырсын? — деп Сырга дейт!н кемп1р Умсындыкт1к1не келсе, ущ рейт орны жатыр. EKi бала балапандарша урпшп, шоклып-шокиып коздер1 жаутандап отыр. VII Ел кыстауына конды. К ун салкын тарггы. Шитгей Сырганын касында жун тут1п отыр. ToniKe жаман киды алып, сирагы карга- ньщ сирагындай кап-кара болып сидиып бурсен кагып, тезек терт жур. Умсындык кеп-i. К елмет. Балалары анда-санда: - Апам кашан келед!?- деп сурайды. Додай жауап бермейд1: жотел1п, K03i жыпылыктап, ест1меген болып, не тыска шыгып кетед1, не шукиып етпш жамайды. Балалар жудеубаска айналды. У й суык, от жагылмайды. Сыгырайган карын терезе жыртылып калып, ызгырык согады да турады. Додай уйден шыгып кетсе, жалгыз бузау жамырап, е м т кояды. Балалар карны ашып, экес1тн мазасын алды. Додай eKi барды, уш барды. Умсындык келмед1. взшде торкш жок. Жамагайыны Эл1бек молданын колына барып efli. Ол1бек - «ел адамы». Додайдын карын суалганын негысын, eci-flepTi Умсындыкты сатып, тайынша, торпак пайда кылуда бол- ды. Молдага жалынып айтты, жылап айтты. Додайды керек кыл- ган жок: «Катынын бармайды. Негыл дейс1нмен» шыгарып сала 6epai. Додай катыннан кудер узд!. KyfiiHfli. Кажыды. «Неге урдым?» деп окшдг Не пайда, шерге шер жалгаганнан баска тук болмады. Басын гауга соксын ба, таска соксын ба? Не кыларын бшмедг Сойт1п жургенде «Умсындыкты 6ip кунан опз, 6ip тайыншага Тоганбайдын Вб;прахманы апты» деген хабарды eciTri. Бурын аз- 152

маз домелент журетш Додай мулле каусады. Э л п хабарды еспгенде Додай жас балаша кенкждеп жылап ж1бердй Додай жылап болып отырганда, жылпос кожа сэлем 6epin Kipin келд!. Додай бурын кожага кол берупи eai, бу жолы кол бермек тупл солемш де алган жок- К,ожа келуш келсе де, сасып калды. - Е , жей ренжш отырсыч ба? Мал-басын аман б а ? - дед! сас- каныиан. - Аман Kici осындай бола м а ? - деп Додай тонк етп. - Кдйырын 6epciH! К,атынын кеткенш естш ед1м... К,удай ж е т т е р ...- дед1 кожа. - К,ожа, шаригатынды баскага айт! 0 з щ мечен аулак жур!— деп Додай дурсе коя бердн К,ожанын K03i шарасынан шыкты. Кдлбалактап: «Бейшара-ау, мечен KopeMiciH? Дугамды бергеннен баска...» деп келе жатыр едг - Дуган курысын! М еш жарылкамай-ак кой! Сенщ Kecipin!- дед1 Додай. К,ожа кеп отыра алмады, окше котеруге тура кедш. VIII Bip кун1 Додай арбашы ауылына барды. Бадыгул уй1нде уш - торт ат тур екен. «KiM?» деп едк «Жолдасбайдыи баласы» дед!. Додай сститш. Жолдасбайдыи баласы улкен улы Энуар ед!. 03i коменес дейтш. Додай ерте кезде сол ауылдын казан-аягын уста- ган. Жолдасбай донгелек кун Koprimi бар момын адам болатын. Баласы да адал жигг деп ел мактайтын. «Жолдасбайдыи баласы» дегснде, кощлдеп камтамамдм айтып калсам кайтед! деген Д о - дайга ой туей. Улкен жерден улык боп келген Kici б!зд! менс!нш сойлесер ме екен? Урсып тастай м а ?- деп 6ip куднетенд!. Куднстенсе де: «Айт, осыган айтып кал! Басынды Kecin алмас. К,азактын ба­ ласы гой» деп iminen 6ipey туртк!легендей болды. Додай 03iH G3i кайрап алып, Kiciflep отырган уйге сэлем 6epin Kipin кслд1. Ауыл адамдары иек котерш: «Аманбысын?» дей сал- ды. Додайдын K03i imin-жеп бара жатканын Kopin, 6ip арызы бар скенж ce3in, торде отырган «торе» де туеш жылытып: - Амансыз ба?— дедг Додай кур атка м1нпзгендей дардиып, басын шулгып: - LUyKip, кудайга! Шырагым, аман-есен келд!н бе?—деп, копа- Рылып кимылдап койды. Додай 03iHiH танымал екешн, т1леулес cKeiiin со:ймен, кейп1мен сезд!рдь Додайдын кыбыржып, айгуга бата алмай отырганын байкап, Жолдасбайулы: - Агай, айтатын шаруаныз бар ма ед(?- де;и. «Агай» деген1 катынын алып бергеннен кем болмады. Додан ж1гсрленш, енбектеп iflrepi таман барып, жугппп отырып, бастан 153

аяк. мунын шакты. Онын imirae су Э б д а д э да кетп, Кокмурын да 1Л1НД1, 0Л1бек молда да, Сокыр да, Куныке де, жылпос кожа да кеп-i. Созд1 тым аргьшан козгап, жуырда 6iripe алмады. Эйтсе де тындаган жолдас арызын укты. С у Эбд1лдо келе калар ма, шакы- рып алып: - Мынанын тайыншасын берннз. Бермесещз, мен арыз жазып 6epin, сотка жзбсремш,- деп кысты. Эбдщцо ауыл арасында мыкты екен, батырдын кез1 алактайын дедт Дереу сол ауылдан карызданьш, тайыншасын тауып берда. Катынын сатып, пайда кылып отырган молданын устшен сот­ ка арыз жаздырып алды. - Молда куш и адам гой, арты ез1ме жаман болмасын?- деп кипактап едг «Тук болмайды, кедейдщ куш туганын бшмейсщ бе?» деп, кеп соз айтып, куат 6epin, будан кейш «бурабасын» (право - даяр.) жоктайтын жолын керсеп-i. Алгысты бере-бере Додай тайыншасын айдап, уйше кайтты. IX Уйш е келер-келгенше Додай Жолдасбайдын баласын айна- лып толганды. Элденеше алгыс айтгы. Батасын бердг GMip-жасы узак болуын TUiefli. Додайдын бар торыкканы: мундай адам 6i3fliH колымызга тусе бермейд1 гой. Ертен ол кеткен сон, молдалар сорымызды кайната- ды гой деген ой едг «К,ашан кетед1 екен? Сурамадым-ау!» деп арман кылды. Япы- рай, осындай кедейге болысатын xirirrep елге неге келш турмай- ды екен? Булар тузулнш айтып отырса, Kiciae акымыз кете ме? Буйпп кор боламыз ба? Осындай ж1пттер жогаргы жерде коп пе екен? Коп болса елге де жетер efli... Теп, тым коп емес кой. Не кылганмен жаман емес. Тым болмаса, анда-санда 6ip келш, аралап кеип турса да 6ip жасап калмаймыз ба? Бул келмесе, Эбд1лдо тайынша беруш1 ме efli? Манына дарытар ма екен?..» MiHe, Додайдын ойлап келе жатканы осы ед1. Додай тайыншасын ек ел т, корага байлады. - Ага, бу кЫ нщ тайыншасы?- дсп сурады баласы. - Карагым, 6i3fliH тайынша. Kiciaeri алмагым efli. - Е, алакай! Bi3fliH тайынша!- деп баласы тайыншанын мой- нынан кушактады. Сырга кемшр бугш балаларынын усп-басын жамап берген екен. Балалары жана ки1м кигендей, oKeciHe KopceTin, мактанды. Сиырдын кешке с у п н nicipin ш к е н сон, Додай шокпыт KopneciH салып, балаларын жаткызды. Тыска шыгып, тайынша- ны 6ip Kepin, eciKTi жауып, 03i де кел1п жатгы. Бупнп KopreHiH 154

ойлап, 6ip жагынан буынып кала ма деп, тайынша кониин б о л т , кепке шейш уйкысы келмедь Азырак кез1 ш н ш кеткен екен, кайта оянып, тыска шыгып келдо. Тун ортасы болды. Додай сыгырайган терезесше карап жатыр. Bip мезетте тыстан тыкыр шыккандай болды. Кулагин туре калды: адамнын тыкы- ры. Еспске карай 6ip orri де, кайтадан терезеге келдь Додай уры бола ма, елде тайыншасын алып кеткел1 келген Эбдшде болды ма деп кыпылдады. Терезеге келш , 6ip ойел адам: - Э й , eciK аш!- деда. - Карагым-ау, Умсындыкпысын?!- деп ата жонелдг Додай eciKTi ашып ж1бергенде, Умсындык мойнынан кушактай алып, жылап ж1берд(. Kopicin жатып: - Менен 6ip бшместйс болды. Кеш! EKi карагымды сагындым. С е т кимадым... Малы курысын. Куарган шалды кай теш н,- деп жылады. - Сен де кеш! Менен де бшмеспк болды ,- деп Додай да жы­ лады. Сонген oMip кайта т1р1лд1. Жана OMipre аяк басты. ДАЛАДА НАУРЫЗ Жер кар. Жел тем1рказыкта. К ун шыткыл. Тобе устшде ак таякка суйешп, москалдау 6ip адам тур. Устшдеп кырыскан, ыскаяк ecKi тоны, кон шалбары, басындагы тысы туте-туте кызыл сенсен тымагы, белвдеп кырык жылгы кынды Kiceci, далага шынык- кан, кошкыл тарткан калын бет-аузы бул адамнын койшы екенш айтпай танытады. 0Hi еск4ргенмен койшынын ceaaip шокша са- калы, бытыранды тукт1 мурты а л[ кунге кап-кара. To6eHiH кунгей бет1нде жайылып жаткан жуз каралы кой. Койшы койына анда-санда коз ж1берт, таягын таянып турып аспанга карайды. Караганда - мынадай ой туседь «Аспаннын Typi мынау: суп-сур болып, мунартып турганы. К уш п н кабагы 6ip жадырамайды. Ажары 6ip KipMeiw. Артында тагы 3iJii бар ма, элде немене... Калган арык-туракты тагы типыл кылып кетпесе не- гылсын...» Койга 6ip карап койып, тагы ойлайды: «Баягыда бул мезплде кун жылынып, кар epin, алатегенек болып жатушы efli. Енд1 шегелеп койгандай кары кургыр 6ip Mi3 бакпайды, кок аяз- данып, с1реудей болып жатканы. Бу не деген элемет болды!.. Бая­ гыда бупнп KYHi казан-казан курт коже ютеп, уй басы жылкы- нын басын асып, наурызды мейрам кылып, каганагы карк болып калушы eni. Атка Minin ауыл кыдырганда кон1л котер4луш1 ед1. Ж елтш п ойнап-култ, тамакка тойган сон, кыстайгы сарсык бой- 155

дан 6ip шыгушы едй К,ойды ауылга таман сыра тастап, 6i3 де барушы едпс. вйдейт дерсщ! Улкен уйлердщ тай казандары куп- курен, сэры каска куртка толып турушы едй Карнымыз сызда- ганша iuiin-iuiin, тершш, шымырлап отырушы едт! О да 6ip дэу- рен екен!.. Ондагыдай журтта енд1 береке бел бар ма? Доулет бар ма? (К,ойга кезшщ кырын салып): Шалкып жаткан актылы кой жер кайысып сонау олкеге сыймай кетупп ед1. Байдан туган жан- нын 6ip езшен алты котан кой epyuii едг К,улалы жылкы кып- кызыл, ортасы шуп-шункыр болып жатушы едь Сиыр дегенщ, туйе дегенщ кара курттай каптап жыртылып айырылушы едг.. Олар кайда?! Керген тустей болды. Ещп немене? Ауыл басы ая толым кой, котен басындай жылкы, уй басы eKi-уш мошке: карап отырып карньщ ашады. К,ойга карайды да таягымен жерд1 6ip согып, айкайлайды: «Э-эйт! Шай-былай!». Кагылшанга карай жайылмай, малтыгып омбы карда не жумысы бар екен? Жабагысын кетере алмай Lnimn журген неме карга жыгылып калар ма екен?.. Таягын белше кыстырып 6ip турады да кайта таянады. вте алмайтынын 6infli бшем: e3i де кайтты. К,ар ещн 6 ipep жет1 жатса, 1л1н1п турган mipKiHHiH Heci калар дейс1ц? Ш шен жок. Жерден аузына тусер дэнене жок. Жаман ку кеде ас бола ма? (KypciHin) О й, жасаган-ай! Бу не деген заман болды! (Ойланып 6ipa3 турынкырап) Э л п жалгыз сиырга жаман катын кара кумак аршып берсе жарар ед1. Далага шыгарам деп, жыгып алмаса негылсын... (Алыска кез ж1бер1п) Самамбет жактан eKi-уш Kici келед1. Наурызды сылтауратып, омыртка авдып журген 61реулер ме? Эйтеу1р 6i3fliH ауылга бет алган 6 ipey гой ... Tyftemi байгус та жалтандап, маган таман келе жатыр. Б уп н наурыз болганга MeniMCii Kepicyre келед! гой байгус (К,ойнына колын салып). К,ойнымда малтам бар ма екен? И е, бар екен. Устше шидем Kyni, басына жаман тымак, аягына Tepi каптаган mepKeni кшз байпак киген, белбеул!, 6ip K03i сокыр, солтак шал туйеш1 келедг Туйеш1 жакындай бергенде, койшы селем беред1: Салаумагалейк1м! Т у й е ш i: - Элейк1сэлэм. Малый аман ба?! И е, наурыз кутгы болсын! К,ане енд1 койшы: - 0 , 6ipre болсын! (EKeyi де таягын тастай 6epin, кушактасып Kepicefli). Т у й е ш i: — Келес1 наурызды жасаган кейтпей керсетсш! К, о й ш ы: — Айтканын келе бер ет. К,удай малды аман кылып, кырсыгынан сактасын. Т у й е ш i (таягын алып): - Рас айтасын, рас айтасын. К,удай тек малды аман кылсын... Ой, дуние-ай десеншй (К.ойшы таягын алып eKeyi сейлесе бастайды) Бурын наурыз осындай болушы ма ед1, Тасеке?! 156

К, о й ш ы: - HeciH айтасьщ. М ен де соны ойлап турмын-ау! О 6ip дэурен екен гой! Т у й е ш i: - Рас, солай екен. 1шуге тамак, киюге лыпа жок. Ендо катыксыз каракоже, жасык ет журекп Kecin, кезщ бозарып жургенщ. Сумдык кой бул. К, о й ш ы: — К ун нщ ажары 6ip юрмейдь Мен ол1 кыстын аягынан коркамын. Т у й е ш i: — Kiuii уйдщ боз iHreHi бугш тагы олд1. Мойнак- тан ол уй енд1 таза болды. К, о й ш ы: - Онын елетшш мен элдекашаннан б т е т т ед1м. Энеуп казынанын етш тасыганда 6iTipin экелд1 гой. М укы м бурлы- гып калган керш ген... неше бозшгеншн жемтда жолда калмады дейсщ. К,ырык бес деп пе едк немене ед1 олген туйеш н саны. Ауылнайлар айтып отыр еда. Т у й е ш i: - Биыл багуга жарайтын туйе калмайын деп тур гой. Туйеин салмай-ак кезектесш багар. К, о й ш ы (койнынан малтасын алып): - К,ане, енд1 отырып малта жейнс. Наурызды малтаменен мейрам кылмасак, баягыдай кун бар ма? Т у й е ш i (отырып малта жеп): - Малта болса да колга тусе берсе жарар ед1-ау. К,айта сен тауып алган екенс(н. К, о й ш ы — Наурызга коптен сактап жур ед1м. Сен1мен далада 6ip корюерм1з деп ойлап... Т у й е ш i: — 0 й , байгус, канша айтканмен ecKi кез-ау! Тустастын аты тустас-дагы. Мен де саган берешн деп 6ip какпышты Сыргадан сурап алып ед1м. Жасыктын iuiiHfle к1шкене ж1л1п та- тиды б1лем. Жирен arriKi-ay деймш, cipo. (К,ойнынан какпышты алып, белклп жед1). К, о й ш ы: (какпышты жеп отырып): - Шолдетед) гой бул. Т у й е ш i: - Шолдесек кар бар гой. К,ойшы, анау келе жаткан уш аттын кш екен1н 6iJuiH бе? С эб еп ме, комитет) ме, кангып журген солардын б1рденес)-дагы... Шулгаудын манка ба- ласы улык болган сон, кудайга не амалын бар? Уй1не eKi кюшщ басы батпайтын cmipi шыккан мен уксаган 6ip жылтыр булар! Ел билеген сон, кайдан онсын? К о й ш ы: - в й , той1р-ай! Онын улык болып жургеш бай балаларыньщ аркасы да. Солардын ypri3in койган ит1 емес пе? Онын колында не бар дейсщ? Т у й е ш i: — Жогынды б1лмейм1н. Эйтеу1р мал тауып жур. Жумыстан калдырам деп талайды жэукемдеген жок па? К, о й ш ы: —Ив, онын борш сол алады дейм1с1н. Бай балаларымен «бай. да cepiK кой. Ол оз бет!мен сай ерлесе 6ip кун коя ма? Т у й е hi i: - Ие, байлардын бурынгы кун1 бар ма? Малдан айырылды. Мал кеткен сон немене? Иттен озгенщ 6opi басынып кетед|. Кермеймкпн Ордабайдын кызын 6epin отырган жершен 157

бузып Балтабектщ К,утбан баласы алып койган жок па? Байдын бурынгыдай peTi болса, о кыздын манынан журе алар ма едк Сез б1рдеме шыгып ургашыга 6yfti тигендей кылган жок па? К, о й ш ы: - Y ргашы демекнп, Терлжбайдын да келпи бузы- лып жур деп, бв д щ KeMnip б1рдецеш конырсытып отыр едь Cipe, бу кылыгын коймаса, журт катыннан жылмагай боп, тулыпка Monipen калмаса негылсын... Т у й е ш i: - Ие-ие, катыннын кутырганы не жаксы ырым дейсщ. Заманакыр боларда «сиыр пул болады, катын би болады» деп бурынгылар айтады екен. Бу да б1рдененщ нышаны гой. К, о й ш ы: - Онын рас. Куннщ элпет1 де жаман. Сакиып тура береди Бу да жаксы ырым емес. Т у й е m i: — Буйте берсе ел не болар, соны айтсаншы? К, о й ш ы: — Шздпо ещн иман-дагы... Балалардын багын ашсын десейип... Т у й е ш i (койга карап): - Э не, жыгылып калды! К, о й ш ы: К,арашы бул белекетг1. К ез жоктан жаман. Кесе карга барып урынуын. Эне 6ipeyi тагы жыгылды. Жур, туйешй Т у й е ш i: — Ж упр, ешп жупр! Мына кудайдын кырсыгы (EKeyi де кетедО. ОРАЛДАН ПОЙЫЗ 0ТКЕНДЕ Пойызда газет окып жатыр едш. - Туу-у!.. Мынанын тамашасын-ай!..- дед1 6ipey. Терезеге карасам — Орал екен! Оралдын акар-шакар таулары 6ipiHi« иыгына 6ipi басын суйеп, жасыл жамшы жамылып, та- мылжып алдымыздан шыкты. Кокект1н жасыл жапыракты орма- ны бейнеб1р жасыл баркыт, кулпырып кезщд1 epiKci3 тартады. Баскан сайын тау койнауына Kipin барамыз. Юрген сайын ас- карлар басын аспанга созады. Анадай коршген алыптар заматта зорлап алдына келед1. Аузын ашып, бауырына басып жутып коятындай кершедь Жута алмайды. Ж1пт1ктей жолмен жыланша буравдап, ор жерден 6ip шан 6epin, сагатына 40 шакырымды ар- тына лактырып ожет пойыз сыпылдап оте шыгады. Тауды тауга косып, кулындай кулдырайды. Арасынан ине етпестей HiH т1рескен жыныс орманнын тутас- кан жасыл бастары булар болмаса окпек желмен жыбыр-жыбыр козгалгавдай, жындангандай болады. Кейде кен алкапка KipeciH. Шытырман агаш сирегендей болады. Судай тепе, дастаркандай жазык жасыл беткейде астынан журген туйел! Kici танадай кер1непн 158

epiM-epiM ак кайьщ, колдын саласындай сандактанып турганы. М ул пксЬ, октай мусшдер квк кумбезд1 шатырынын самалды аясы- на колын булгап шакыргандай кершеда. Тусе сала тырандап, аунап, аспанга карап, он салып жаткын келедь 8 дегендей болмайды, олар да артта калады. Мшекей, зангарды жулгелеп пойыз тар ангарга сунпп бара- ды. М ше, Сакмардын алып кашкан бойлауык салкын езеш. Сак- мардын кемерше мшбелеп, суга т е н т , пойыз зымырап келедь Сол жагын басына коз жеткнйз кокпен-кек кия тас, он жагын арыстандай тулаган Сакмардын асау суы. К,удай кыскандай тар жермен кысылып, «сират KonipiHeH» откендей елбелектеп пойыз келедь YcTiHHeH, тау кулайтын твр1зд1, астында Сакмар суы жута- тын Topi3fli олденедей коркыныш сезгендей боласын. Жынды пойыз 6ipiH де елен кылмайды: тауды жарып, тасты бузып, куры мен суды кектей втш , жолсыздан жол салып, укщей ушады. С у жуЗЁще, астаудай кайыкта басы агарып адам кершедь Дол кабак- та, агаштын астында тубанадай, кобдидай тпсше уйлер квршедь Шарбак iuiiaae терт сиракты, кызарган жвппктер тур. Ол не де­ сен башкурттын Torri балы шыгатын аранын уясы. 0зен жага- сында аягын алшак баскан кек масы аттар антарылып пойызга карайды. К,уйрыгы шолтандап, томпан кагып, агаштын саясын куалап 6ip-CKi тайынша KeTin барады. Пойызды керек кылмай, жыландаган ек1 мотушке буркыратып yripeT казып жатыр. Эне, башкурт аулынын квгищр TyTiHi орман арасынан жылымшылап шыгып, жапыракты сушп, айналактап кете алмай жур. М ш е 6ip домалак таудын твбес1нен етегше шей1н устарамен 6ip сыпырып калгандай агашын отап тастапты. Жолактын бетшен домалаган отаудай денбектерд1н алды Сакмарга кулап, сал байланып жатыр. Мурнынан тутш атып, аузыиан жалын шашып, ез1ндей он аз- банды ойдан кырга суйреттп, алып кара келедь Imi — турл1 Kici, койны-коншы мукомбал. Алып кара ойды, кырды, тауды, тасты кезге|ще, сешн киялын казак даласын кезед1. Коныр шолак опзшщ мурны пысылдап, анда-санда сауыс куйрыгымен eKi етепн камшы- лап, койын каптатып келе жаткан койшыны Kepecin. Арбасынын ойбайы, жырык караньщ айкайы сэры даланы азавдатып, шыкыр- шыкыр eTin, Kipe гартып келе жаткан керуендей KepeciH. Айшы- лыкты алты баскан алып карага олар да 6ip кезде мшер ме екен? деп ойлайсыц. Алып карамен коныр епздщ арасы тым алые Tepiaai KepiHeni. Сонда да умге узгщ келмейдь Жалшы М1нген арбага мал- шы да мшер деп сенесщ. 0йткен1 кулагына жылы создер келедд; — Bi3 енд1 окимыз. Bi3 де адамбыз. Bi3 де ез турмысымызды 63iMi3 тузетем1з,- дейд1 казактын жалшысы. - Айтканьщ келс1н!—деймш де, жалшымен онпмеге к ipiccMin. Орал былай калады. 159

KGK 0Г13 Ертеде уш агайынды ж й п болыпты. Мал легенде ушеу ара жалгыз 0ri3i болыпты. Кундерде 6ip кун yuieyi енпп алыспак болыпты. Улкеш кок опздщ басын алады, ортаншысы — орта- сын, Kimici - артын алады. Улкен опздщ басын, ортаншысы ор- гасын, Kimici артын багып журед1. Bip-eKi жыл откенде кок опз ocefli, улкейедк уш агайынды жшт 6ipiH-6ipi коре алмайтын болады. Жылдардан жыл откенде, eKi агасынын амандыгын 6Lnin кдй- туга, irnci жол журедь Арада eKi конып, ортаншы агасына келедг Онда 6ip кун конак болады. Ертешнде ортаншы агасын eprin алып, арага eKi конып улкен агасына келедг BipiH-6ipi сагынып калган екен: Kopicin, амандасып, куанысады, онда 6ip кун жатады. Келер KyHi кун катгы жанбыр болады. Булар жанбырдан буйы- гып, уйыктап жатканда, аспаннан 6ip кара бурки ке л т , кок опзд1 KOTepin алып кетедг Булар кок опзд1 KiM алганын бшмей, ан-тан болады. Э л п бурки кок опзд1 алып бара жатса, далада жайылып жат- кан коп койга кез болады; 1шшде 6ip-aK cepKeci бар екен, бурки сол серкенщ, 6ip мушзше конып отырып, eriaai жейдг К,ой ба­ гып журген кара шаруа жауыннан ыктап, серкенщ омырауына тыгылып отырады. Bip уакытта кун ашылды ма екен деп элп адам жогары Караганда, манаты бурки жеп жаткан опздщ жауы- рыны K03iHe Tycin кетедг Кара шаруа коз1ме шоп Tycin Kerri ме деп, укалайды да, елец кылмай журе бередг Кара шаруа кешке койын айдап у й т е келедг Уш не келт: «Катын, коз1ме шоп Tycin кегп бшем, карашы!» дейдг Катыны карап, байыныц кезшен кок опздщ жауырынын суырып алады. Ауыл к о ш т , 6ip келдщ жагасына к е л т конады. Сол кезде манаты шаруанын катыны екщабат екен. Катынынын едетг кун- де барып, колдщ ар жагынан кырык кап тезек тер т окелед1 екен. Катын 6ip KyHi тезектен к е л т караса - imiwieri баласы жок. Байым урсады гой деп, тезек терген жертен 1здегел1 жупрш келе жатса, баласы манаты Судан откен жерде Tycin калган екен; бала- сын етепне орап, ушне алып келедг Кара шаруа койынын отын кандырып, кешке ауылына айдап келедг Келсе - катыны ул тауыпты! Шаруа катгы куанып, жо- гаргы елге жорга бие, томенп елге тебел бие сойып, шакырып той кылады. Кара шаруа со жылы кыстауына барып, кыстайды. Малы кыстан куйл1 шыгады. Жаз шыккан сон, кара шаруа баягы жайлауына кешедг Бала­ сы eHai eKi жаска шыгады. 160

Былтыр кара шаруа к о ш т кеткеннен кейш, онын есю журтына 6ip жау келш тунеген екен. Жаудьщ Kem iri уш жуздей Kici екен. Жер сыз болган сон, эл п жау кару-жарагымен, ертокымымен ба- ягы кара шаруаныц кезшен алып тасталган жауырынньщ устше жаткан екен. Уйыктап жатса, тунде 6ip тулш келш, жауырынньщ 6ip басын кем1ред1. Жауырынньщ кемнше кызыккан сон, тулш олп жауы- рынды усиндеп уш жуздей жаумен кабат суйрей жонеледь Бу немене деп уш жуздей жау шошып оянып, караса - ездерщ суйреп бара жаткан 6ip тулш екен. Кйсшер басын KOTepin алганда, тулм коркып каша женеледь Сонда коп жаудьщ шлндеп 6ip жшт: «Bip едщ барып шапкан- да, осындай-ак олжа табармыз» деп, тулшш атка MiHin куа жонеледь К,уып жетш, тулкпй согып алады. Тулкш щ 6ip жак Tepicin сойып алады, енд1 6ip жагын союга тулшш ауната алмайды. Баягы кара шаруа кой жайып журш, манаты тулк4ге кез бола- ды. Тулк1н1 таягымен аударып караса, 6ip жак Tepici союсыз жа- тыр екен. Тулк1н1н жарты Tepicin сойып, уГпне экелед4. К,атыны олп TepiHi илеп, eKi жасар баласына тымак nimefli. ГПшсе —тымактын eKi кулаты мен мандайына жетш, арткы кула- гына олп Tepi жетпей калады. Енд1 муны, окушылар, ойларына жупрт: кок ori3fli KOTepin ушкан бурки куш и ме? Б урки пен кок ori3fli кетерген серке куши ме? Нсмесе кок опздщ жауырыны козше тускенде, шоп курлы кормеген кара шаруа куш и ме? Ж ок, уш жуз KiciHi ер токымымен, кару-жарагымен суйреп журген тулш мыкгы ма? Эйтпесе сол тулкшщ жарты Tepici тымак шыкпатан бала мыкты ма? Болмаса кырык кап тезект1 жаяу аркалап, келден онп келе жатканда баласынын тусш калганын сезбеген. катын мыкты ма? Ен мыктысы камсы? Осынын бвршен де кок опз бен бурютн б\\раей котерген серке мыкты. Екшпп, коз1не тускен кок опзд1н жауырынын шоп курлы кормеген кара шаруа мыкты. Тулю , кагын, бала - ymeyiiiiii мык- тылыгы б1рдей. КУМ0Ж НЕК (0МИ0Н) (Чеховке е л т т е п ) К,ойбагар, Тункатар, Майпалау дейпн уш ж1пт жолаушылап келе жатып «кудайдын десбереЫ» — 6ip куможнек тауып алады. Ашып жiбepce - iiui акшага сыкыр-сыкыр етеди. Моз-мейрам бо­ лиды да калады. Майпалау акшаны колга алып ec-Tycin бiлмeй санауга Kipicn. 161

- Я , еке-ай! Bip Kicire канша сомнан келер екен! Ой, курмал- дыгыц болайын-ай! Адам басына бес мын, торт жуз кырык бес сомнан келед1 екен! Неткен кесек олжа! Естен айырылмайтын не бар? Карактарым-ау, жарылып кетпей негып турсындар? Мына жактан Койбагар да коз1 сыгырайып, кимелеп коя бердк - 0 з басымызды былай койшы, енд! катын-бала карык бола- ды да. Оларга енш аштык бар ма? Жаланаштык бар ма? Мен ещп кайтесщ депп? Жэрменкеге барамын да, 6ip куракты сатып ала- мын. К,алганын тайыншага беремш. Е н д т жылы ОЛ1 К,ойбагар- дын жас токал алганын корерсщдер... - Ж тттер-ау, 6i3 тамак штегел1 уш кун болып бара жатыр. Осы куаныштык устшде алдымен гамакты тойгызып алайык т а ,- дед1 Тункатар, - Тункатар, сенщ мунын тапкан акыл екен. А к т а , кудайга m yKip, молайды. К,ашангы катып отырамыз. «iHici барды» тыны- сы бар» дейдй К,олды-аякты баласын гой, сен бар да, сонау турган ауылдан тамак алып келе г о й ,- дед! Койбагар. - Ол макул екен. Нан ал, жемй ал. Айдалада сопылыкты коя туралык, peTi келсе, 6ip бетелке арак ал. Той болган сон болган сиякты бо л сы н ,- дед1 Майпалау. - Оздер айткан сон бармаска бола ма? Барайын,- деп 6ip сомды конышка салып, кутын кагып, Тункатар жонелдг Тункатар келе жатып ой ойлады: «Кара тиын - курецпм1з жок cfli. Киуадан байлыктын сап ете Tycyi калай! Неткен ырыс десейнп! Бул ырыс, бул мавдай ю мдш ? Койбагар да, Майпалау да мацдайын сынаган Kiciflep. Бай болса бурын кайда жур1пт1? Бул мен1н канжыгам болу керек. Осы акша тугелшен оз!ме кара- са, адам тан калгандай, тарихта атым монп болгандай ic ету!ме болар ед1. BipaK мынау ек! ит олмей, сыбагасын ж1берер ме? Созд1н шынына келеек, eKeyi де нагыз кудай урган емес пе? Осы акша- ны алганмен, булар онбайды. hijin-тышып, жоктан езгемен куртады. Мен алсам, epi Отаныма пайда тиг1зер едш, epi атагымды 6ip шыгарар ед1м... Кой, буйтпешн, былай кылайын: арактын imiHe у салайын да, CKeyiHe бере кояйын. EKeyi тыраяды да калады. Мейл1 маган десе, арам катсын. Олар елгенмен, тукым азая ма? Онын ececiHe мен журтгын туЫне KipMereH ic жасаймын. «Есек кетш жу да, мал тап!»- дейдь Оны айткан менен акымак Kici емес шыгар». Тункатар соны ойлап бара жатканда, калган eKi жолдасы мы- надай энгше курып отыр efli: - Тункатар - елгезектеу ж т т . Мен 03iH жаксы да KopeMiH. BipaK сен байкайсын ба, мынау акша колына тисе, не картага уткызып ж!беред1, не шашып куртады.' Эйтпесе, адам ютемеген 6ip бузыктыкка Kipefli. Ой токтатпаган жас бала гой, осынша акша- нын кэд1рш бшед1 fleftMiciH... 162

- Онын да рас-ау. Бу балага акшанын кереп де жок. С еш мен 6i3, эрине, орнын тауып жумсар едж. Б1здщ катын-баламыз бар. Жасымыз болса, келш калды. Bip соманын езш унемдеп, олде неге жетк1збейм1з бе?.. Майпалау, саган унар ма екен, менщ жа- ман ойыма мынадай нэрсе келш отыр... - Айта бер, айта бер. - Оны аяган болып, еуре болгандай кояйык. блпреййс те ж1берейж. Жапан тузде KiM керш тур 6i3fli? С еп з мыннан б о л т алсак, iuiiMi3fli жарып бара ма? Елге барган сон, аттан жыгылып олд1 дерм13. Кдйгырган болармыз, аза салармыз. Сонымен жумыс б1тер. - К,уп болады... Шынга келгенде, бу баланын сазайы сол. 03i сыган, 03i 6ipai 6ipre атыстыратын есекил, сум емес пе? Мунын кылмайтыны жок. Урлы гы, зорлыгы кудай пендеге бермесш. Оган тым жабыр болмасын десек, калага барган сон, 6ipeyfli тауып алып, мактап газетке жазгызайык. - Жо. Бесе!— дестВ Тункатар гамак алып келген сон, eKeyi бас салып, туншыкты- рып oaripfli де салды... Олжаны бол1п алып, каннен-капераз жай- ланып отырып, eKeyi тамак жеуге KipicTi. Тункатардын аракка коскан уы ете куши екен, б1р-Шрден imin, екшшш1 бтрместен eKeyi де сшейш сеспей катты. Т1Н1КЕЙД1 Н Е ОЙЛАНДЫ РДЫ (ж а ц а емлемен) Айдары сексиген 9 жасар Тшжей ораделген кейлепн кос колдап кысып, 6yftipi жалт етш, жаман тонкаймадан атып шыкты да, Жамалд4к1не карай зыр кагып женелд1. Жамал басын жулып алып, (.......) бауырсак бейнелес тумсы- гын 6ip кысып, колын cinKin тастап, алдындагы будыраган Tepi шалбарды кой жыккандай 6ip алып урды. Пнекей 6ip колмен жер Tipen, сатпак аягын артына ж1берш жамбастап отыра Kerri. - Женеше, кайшынызды сурап келш ед1м. - Апан не ютеп жатыр? - Ж ылкышынын тымагын icTen жатыр. - Оган да берген екен гой. - Алдындагыныз KiM шалбары? ~ Бу да сол yilaiKi. Токып жаткан шекпен4мд1 тастап, аласу- рып жатканым емес пе? Жаздайгы саумалын алет кы п, imiMi3fli куырып жатканын KopMeflciH бе? 163

Жамал кунюлдеп жаман текеметтщ астынан туткасына шубе- рек ораган тубте кайшысын алып, сылдыр еткЫп тастай берд1. Тшйсей уйше келсе апасы к е й т отыр. Ала жаздай алашасын токытгы, сырмагын icTerri, аркан-ж1бше meftiH ecripfli. Тым болмаса кшмдерщщ ecKiciH де кимады... Элгшщ KyniciH жамауга да колды типзбеда... Ана ку .. токалдар 03i icTece, колына жуга ма екен? Шалкайып... каскаша и отырганша... Heci кетш барады? Малый 6ipey багады, сиырын 6ipey сауады, тайтан- дайтыны кедейдщ аркасы шыгар. Тшйсей мундай ce3fli 6ip емес, елденеше есггкен. «Неге ютейсщ?» деп талай айткан. Бу жолы тагы сейледг —Ana-ay, кедейлер малый бакпай койса, кайтер efli? — К,айтсш? 03i бага алмас ед1, малдан айырылар efli. — Ендеше неге coihneitai? — Ойбой, карагым-ау! Туысы 6ip болган сон, кимайды да. — К,имагандагы пайдасы мынау ма? — К,айтсш? К,оркады. Ондай KOflipi жок, куш! жок, кедей сор- лынын 03i 6ipiKKeH бе? KiM айтса, соган кетедй — Апа-ау, осы байлар агатайымдардан акылды ма? —Поле, ereyfli, зорлык кылуды бшгеш болмаса, неменеа акыл­ ды босын? К,удайдын жараткан жанынын 6api 6ip де. Тшйсей сурауын токтатгы. Байдын зорлык кылатыны калай? Кедейдщ аузы 6ipucneimHi калай? Осы сурауларга жауап таба алмады. Жерде жаткан сенсеннш кикымын TiciMeH жулкып, терен ойга Kerri. НАРИМА Танабай ауылынын желкеанде шогырлаган топ адам Kopinai. Ауылдын артында окшауырак жерде, жолаушылардын арбасына уксаган eKi хадок арба тур. Жанында сол арбага жеккен аттар екенш бгщпрш 3-4 ат жем жеп тур. Танабай ауылына бурын коп Kici жиылып, тобымен конакасы im in кормегенге, туныктан караган Kicire бул конактардын бул ауылда жатуы epci сыкылды KopiHfli. Танабай ауылы К,айындыкол жагасында. Ауылдын Typi тусынан откен Kicire MiHci3: айналасында тусаган ат, жайылган бузаудан баска коп кара коршбейпн. Кдйындыкол уш жолдын уштаскан xepi бол- гандыктан, епн-пйиеннен кайгкан жумысшылардын нак жолы еш. Колистерш шалдырып, eaflepi де тыныгып, дамылдап кетепн еш. Жайлаудагы елдщ кыстауына катынагандарынын да жолы осы К,айындыкол efli. Бул ауылдын ез адамдары шамалы болса да, 164

epi еткен, 6epi еткеннщ кеп Tycyi аркасында ауыл кющен кур болмайтын едь BipaK келушшердщ Ko6i таныс ауылдын адамда- ры болып, шеттен кос ат жегш, саясат тузеп келетш конак бул ауылга жат едт Ауылдыц ез адамлары арнайы жумыска арнап жаратылгандай кысы-жазы кыстауынын манында болып, жумыстан босамайтын. К,атын, баласына шейш жумыс кылып, жаздай К,айывдыкелдщ курагын орып, кемтрлер1 де кешкен ауылдын журтынан тезек Tepin, кыстык отындарын жинайтын едг Бул ауыл баскаларга Караганда кош лаз едк Ауылда кымыз жок. Адамдары жумыстан босамайды. Манында шулаган мал, ой- наган бала сирек. К,ы скасы , жаздын кызыгы б у л ауы лда сезшмейтт. Жалгыз-ак бул ауылга KopiK 6epin, келген юсшердщ ыкыла- сын аударатын Нагима едг Нагима 17-де. Бекбосын карттын кызы. Жасынан OKeci олш, eKi агасымен шешесшщ колында оскен. Bip уйдеп жас бала бол- гандыктан еркелетш, бетш кайтармайтын. Агалары малайлыкка жалданса да, оздер1 кимей-1шпей, осы карындасын KHinnipin, ката- рынан кем кылмайтын. Бурын бул ауылда бес кыз, eKi келшшек болып, Kopuii ауылдын бозбалалары кылжактап осы ауылдан шыкпайтын ед1. К,атындар бул ауылды «Kuui атам ауылы», «Kiuii ауыл» дейтш. Бурын Kiuii ауылды атаганда, кыз-кел1ншек, кызой- нак, бозбала жиналып карта ойнау еске тусетш. Бул кезде ол кыздардын 6api кетш, ауыл б1ркатар кон1лс1зд1кке калган. Ол кездеп жаулыгын нэлдеп жуатын жас келшшектер бул уакытта бэсендеп, шаруашылыкка айналган. Нагима сол бес кыздын Kiuiici ед1. Ажары баскаларынан артык болып, 03iHin жаксы м1нездер1н1н аркасында сонгы кезде журт аузына ш н е бастаган ед1. Кеппен араласып, ойын-сауыкка жасы­ нан катынасканнан 03i де ашык-жайдары ед|. Нагиманы агалары куйеуге бердь Куйеу1 бай, саудагер. К,алада 2 катарлы тас yfti бар. Б елгш атакты орын. Оган араласкалы 6epi бул уйд1н де кун Kopici тэу1рленген. Барса, окелмейтш Hopccci жок. Бас-бас кант, тобымен тауар, кейде мал да жетектетш ж4берет1н. BipaK Нагиманын кен4л1 толмай, катын ycTiHe баруды ар кореши, EriH-niuieHHin науканы. Журт шиеге шапкандай жанталасып Kocinncii араласып жаткан уакыт. Жазгы астык. Желд1н eKniHi кайтып, куадеген коныр жсл согатын болтан. Жер жузш ужы- макка тенеген жасыл шоп, турл1 жапырактар да солгындап, куаруга бет алган. Жазгытургы кош т кеткен иеаз кыстауларга жан Kipin шннде адамдар Kopineriu болтан, Жел ecin, дауыл согып, кулатып кеткен коралардын жапсарын жанадан тузетт жаткан адамдар кыстаулардын iuiinae жи1 коршш, кыбырлаган жан молайган. 165

Bi3fliH Тана-екен ауылы кыстауына конбаганмен, 2-3 шакы- рым жерде Кайындыколдщ басында отыр. Ауыл кундегщен кешлдк Тус-тустан аггылы, жаяулы шубыр- ган кнйлермен ауыл лык толган. Бекбосын картгын уйщдеп алыс- тын конагы онаша уйде сыпаны ккллермен гана отыр. К,ала кюмннне кишш, тыкырайган iuerip кез, шокша сакал- ды сэры Kici баска конактардын теменп жагында, онашалау сал- ган керпенщ уепнде шарт жулнш отыр. ByriHri кызык, бупнп мереке сонын уш ш болып жатканын кутындап, муртынан кулш , катындармен кулмендеп сыбырлас- кан калпынан еркЫ ангарарлык едь Бул - атакты Ыскак байдын inici Есжан cm. К,ырык ж е л т кырык матап 6epin, токалдыкка Нагиманы алгалы келш отырган жолы. Нагиманын к е н ш баскада екенш ауыл-аймагы сезсе де, Ес- жаннын онан хабары жок. Малдын кушЫен агаларынын кен1л(н тауып oftTeyip алатынына K03i жеткен. Нагиманын баргысы келмей сез шыгарып, агаларынын кула- гына салса да енетш пайда болмайтынын б ш п , амалсыздан 83ipre конген. Баратын жер1 - белпл1 байдын 6ipi. Азуы алты карыс кушт1 адам. Егер соз шыгарып бармаймын лесе, кулш кокке ушы- рып, тартып алатынына Нагиманын K03i жетед1. 1ш1нен кайгыланып, жылаганнан баска лом-мим деп ешнэрсе айткан жок. Bip тойганга мэз болатындар жумыстарын тастап, Нагиманын тойына жиналган. Береген куйеу, жомарт кудалар- дын кодесше карык болып, катындар да жур. Тойга жиналган журтгын дан-дунымен Танабай ауылына жанадан pyx Kipin, жана нурланып, жанданып тур. Тунерген калын кара агаштын iuii... Эуемен таласкан би1к агаштар басын томен салып, кайгылы калып корсетш, тунжырап тур. Сартылдап жауган кузп жанбырдын GKniHiMeH бас cuiKin, жер солкылдаткандай салмакпен с1лк!н1п кояды. Кейде сус кврсетш, каЬарын т1ккен калыпты, ашулы турмен караган сы- кылды, кон1лге коркыныш салып тур. Дамылсыз жауган жанбыр жан-жэнд1кт1 мазалап мазасын алган. К ун кешке айналып, ымырт жабылып, кас караюга жакындап барады. Калын агаштын ш ш деп кара жолмен exi ат жеккен 6ip жшт, 6ip жас эйел жур1п келедк Аттары босансы п, айдаганга жур1нк1ремей, азап корген калпы бар. Жолдын eKi жагындагы конып турган биис агаштардын суыл- даган дауысы жас эйелдщ квн1л1не 6ip турл1 кауш Kipri3in, элде- недей ой Tycipfli. Алдагы кунн1н не боларына K03i жетпейш, басын кангырткан туманды киял онын журепн туй1тк1лдед1. «Кудай-ай! Багымыз ашылып, ел-журтка косылатын кун болар ма ек ен »,- дед! шшен жас эйел. 166

Кезше мсшнреп, жас к е л т , жанындагы жштке карады. Жа- нындагы жарынын ке н Ы жабыгып ренжцп ме деп ойлагандай баска сезбен кош л жубатпакшы болды. Кдрауыткан калын нудын ншнен жылтылдап жанган шам- нын оты корйпп, урген игг1н даусы естшдг Жанды кара коршбей аландап келе жаткан жолаушылар отты к о р т , кошлденгендей болды. От коршген жакка бурылып, бугш п туши сонда отюзуге ойлады. Аласалау агаш уйдщ жанына келш токтап, уйдеп адамдармен сойлесш, тунеп шыгуга улыксат алды. Бул жалгыз уй орыстын KyTyiH багып отырган М ы нбай дегешню сдй Жасынан казак кормей орыс арасында ocin, куту багып, кунелткен. Ер жеткен ею баласы бар. Э у е л п кезде елден шубырып келсе де, балаларынып eTi Tipiлiri аркасында бай орыс- тармен араласып, кун Kopyi жаксы болтан. М езплаз келген конактар Мыцбайдшне тускенде, коптен казак кормей, ел адамыи сагынгандыктан жылы жузбен карсы алысты. Мынбай конактарыньщ жайыи сурай отырды. - Шырактарым! Алые жолдын адамына уксайсындар, баратын жол ушы алые па?— дедт Ж ш т энпменщ шетшен козгап, жай-мэш етерш баяндауга xipicri. - Отагасы, мен 3 агайынды ж т т ед1м,- дед1,—пэлендей аукаты- мыз болмаганмен, кун KopiciMi3 Toyip болатын. Жакын жердеп калада туратын бай казак саудагср болатын едт Сол байдын жумы- сын icTen ciHicin кеткен 6ip yii.Ti жакын агайынымыз бар-ды. Мен калага барган сайын сол агайындшне туеш журет1Н ед1м. Биыл куз сол агайынд1к1не барып туеш жургенде байдын жана тускен Kirni ойел1мен кошл жакындасып, ол барам, мен алам деген ара- мызда соз болды. Мынау отырган жас эйел - сол байдын ю ш ш к ке алган адамы. Б1зд1н кенш1м1з жакындасканын бай сезш, олг1 та- магын асырап отырган агайынымызды жанынан куып ж1берд1. Жур1с-турысымызга богеу болып, кун-туш андумен бу Kicire де ерюн уакыт болмады. Акырында байдын мэнгш ж жолдас бол- майтынын 61л1п , бу Kici маган 6ip ногай ойел1 аркылы хабарла- сып, 6ip тунде жок болуга бел байлаганын айтты. Байдын 6ip жакка кеткенш андып журш, калада пэтерде жатып, кешк1 абыр- сабыр кейнде каладан шыгып, жоп тарттык. в з жер1мде паналай- тын жер болмады. OiiTKeni, калага жакын манайдын орысы, каза- гы болсыи, байдын алыс-бср1с кылып, аузына каратып тастаган адамдары cfli. Б1рдеме сезсе байга хабар бермей тура алмайды. Bopi де коркады. Хатте ею агам да ме!пц бул iciMe риза болмады. Бай­ дын кайарынан корыкты. «К,аранды корсетпе, жаным» деп олар коркып калган. Сонымен йию орыс арасына карай жылжып, кашан каркыны басылып, ашуы таркаганша 4-5 жыл елден 6e3in турсам да кун кенпр м ектн,- дед1. 167

Мынбай жнтггщ кай жонмсн келгенш тусшдк - Жаным, «талапты ерге нур жауар» деген, аузы ашык аштан олмес. Ептеп кун KopepciH. Осында бцдщ катынасып журген орыс- тарымыз бар, соларга ceHi орындайын. Оган деШн осында жата турарсын,- дедь Бул - Кдсымбек деген ж т т едь Есжаннын токалдыкка алган Нагимасымен кон1Л1 косылып алып кашып келш отырган. Мынбай буларды паналатуды мойнына алып, уоде бердг - Шырагым, кудай айдап келген шыгарсын. Ещц ешкш тие коймас. Елщ алые кой, KiM хабар айтар д ей сщ ,- дедь Кдсымбек пен Нагиманын к о н ш орныгып, Мынбайдтнде жата бердг Арада б1рнеше кун erri. Мынбайлардын куту багып отырган каладан шабуылдаган адамдар KopiHin, б1рнеше шанага тиелген ldciaep келш туст1. Зэшмкеде баста корыкса да, жолыгып тшдескеннен кейш шушркелесш сейлесе бастады. Булар карулы эскер болганда, корлыкта, байлардын зорлы- гында жургендерд1 тенейтш, жумыскерлердщ KymiMeH пайдала- нып шалкасынан жатып кедейлерд1 кул орнына жумсайтын бай­ лардын душпаны, жалшылар камкоры «кызыл эскерлер» болып шыкты. Кдсымбек оларды уйге Kipri3in, тамактандырды. 03iHiHде жей- куйш сойлеп, байлардын зорлыгынан кашып келгендиш бишрщ. К,асымбекпен сейлесе K erri. Булардын да баратын 6eTi К,асымбектщ каласы болды. Нагиманы Мынбайднсше тастап, Мынбайдын Kimi баласы Сулеймен eKeyi оскерге жол бастап женелдь Саулаган сайманды эскер тобымен келш, Есжандар турган кала- га жакын жерден арага Kici салып, каланын карсыласпай бершуш сурады. К,аланын онкей байлар бастаган хукЫетс кызылдардын дегенше кенбей, тамшы каны калганша карсы туратындыгын б1лд1рдЦ. К,аЬарлы кызыл эскер каланы камап алды. Актардын ocKepi карсы шыгып, eKi жак кан майданга KipicTi. BipHeme кун удайы- мен согысып, екпйод кызыл эскер бузып калага Kipni. Актардын 9CKepi, каладан кашып шыкты. Олармен катар 9pi байлар да шык­ ты. Кдсымбек б1рсыпыра жолдастарымен каланы аралап отырып, Ыскак - Есжан байдын уйше тура келш туей. Салтанатпен келген cyHTi эскердщ зардабына шыдамай булар да кашкан. Анырайган уй1, кызметиллер1 гана калган. Касымбек каладан 1здеп журш Ыскакта кызмет кылатын ага- йынын тауып алды. Ыскак куып жШерген сон сол калада мал соятын касапшыларга жалданып жур екен. 168

УШ нщ жайын сурады. — Шырагым, не сурайсын? Сендер кеткен сон Нагиманы окет- кен сен екенщщ б м ш , сенщ агаларынды айдатып алып, жапты- рып тастады. Yftiwreri бар малынды сыпырып алып, уйлер1щн шулатып Kerri. Кдсымбек жанындагы басшысына бастан-аяк тусшшрдь Тур- меге адам шаптырып, ек! агасын алдырды. К,алага кызылдар орнап, сауетгер сайлап, шуласып жатты. К,асымбек агаларымен Kopicin, моз-мейрам бола бердь Сулеймешп кейш кайтарып, Нагиманы алдырды. Кдсымбектщ uieuieci, женгелер! калага келш , шуласып жы- лап KepicTi. - К,арагым, бакытын артып, мандайыннан жарылкасын!— деп кемтрлер Нагиманы кушактап жыласып турды. К,уанышпен кала­ ны жангырыктырды. Уй1н тастап кашып кеткен 6ip байдын уйш «саует» буларга тегш берд1. Кошл орныгып, тендйс алып, ойдагы-кырдагы аман косылган Кдсымбек агайындарын шакырып алып улы той жа- сады. Жасырынып кун керген, тар кыспактан шыгуына мыкты се- беп болган енбекшшер тенксргсшщ бас котерген 27 OKTo6ip (жа- наша 7 Hofto6ip) кунш Кдсымбек пен Нагима улы кун санады. Жыл сайын сол кунде той кылып туруга езш мщдетп кылды. Бул куши еске Tycipy ушш оздершше ат койды. Кдсымбектщ женгелер1 «Нагима келш тусетш» дейтш болды. Нагима келш тусетш кун жакындады. Оган дайындалып той жаб- дыгын кылу керек, дейтш болды. Ол куш Кдсымбектпа уйлерш газартып жана кшмдерш киш, корцплерш шакыратын болды. Б упн п кун де Кдсымбектш той кылып жаткан шыгар. КО ШПЕНИ КОЖ ЕБ АЙ Кожебай кемесериетке алка Myuieci болып, жана тройке, 6ip шабадан, 6ip портпел алды. Койлек-дамбалы алты парга жетп. Тусына курып коятын жаланаш ойелдщ cyripeTi бар юшкене кшемшеш де сошме колга Tycipin калды. Ешкшнен кеммш деп журген жок. Y стелдш ycTi - толган Маркс эдебиетк MinreHi - аргымак. Омырау калтасында юшкене айнасы да бар. М ож Ы с болса, ор моселеден хабары бар. «Мынау каражаяу емес екен» 169

десш деп, карсы шыгып келсе-келмесе де, 6ip сейлеп калады. Порошок алып, кунде ткан де тазалап, жуып журедь Алтыннан 6ip-eKi Tic те салдырып алды. Газет окиды; сиез болса, «тезис» те жазады. К эд ш п казак азаматгын 6ipi. Сойтш, адам сиякты ещц уйлену меселео кетершп жургенде, нелйстен екеш белпиз, 6ip каулы шыгып калыпты: «Кожебай Семей губернесше жумыска камандрауит ет1лед1» деген. Совнар- комге барды, К ирЦ И К -ке барды, калуга болмас па екен деп, сура- нып кордь Бармаймын деп безерлжке де салган болды, каулы бузылмады. Кожебай портпелш колтыгына кысып, шабадан алып, журуге тура келдГ II Келе жатып ойлайды: энеуп сиезде Б.-ге карсы сойлегешмнен болды ма? Элде меш Ж.-ларга жакын жур деп ойлады ма? Менщ жазыгым жок сиякты ед1 гой. «Шортты знайыт!»— Kici бш п бол- майды. Шаруа катарына косылып келе жатканда, киын кылды. Амал жок. Кдулыга конбесек, тагы болмайды. Жолда он такты кун журш, шабаданнан айырылып, Семейге келдк Эуел1 губисполкомге барады! Кагазын Kepceiri. Губкомда сойлесерм1з дедь Жуырда мэж1л1с бола коймаган ба, умытып кет- кен бе? Кепке шейш кызмет таба алмай сандалды. Ол eKi арада ном1рде турып акшасын бт р ш . Кайта-кайта барып, губисполкомнщ де мазасын KeTipfli. Аягын- да губком шеш1шз: рабкриге ж1берштт Кожебайдын куткен оры- ны ондай емес efli. Ен болмаса, 6ip болшд1 баскарамын гой деп ойлап ед1. Сондыктан: «Какж1, табарыш! Мен онда кандай кыз- метке барамын?» деген. - Б1зде ондай орын тавдау болмайды. Казакка кызмет етемш десен!з, партияньщ коскан орынында icTeftci3, барган сон корерс13,— деген. Айтысканмен тук шыкпады: Kinnuc ж1берш отыр деп ед1, бурынгы мандаттарын кврсетш ед1, керек кылмады; кщщк лесе, eperecin кетет1н шет жерлерд1н жыны бар екен. III Рабкриде 6ip казак жок, ылги орыс екен. Бастыгы Кожебайга куанып калды: «казактардын арызы коп, соны баскаруга Kici жок, 6i3 казак TiniH бшмейм1з. Сол жумысты ci3 мойнынызга аласыз» деген. Кожебай алды. - «Буйражал» деген ci3 боласыз б а ?-д е п казактар кунде келед!. Кожебай олардын арызын алады: бастыгымен coйлeciп, сотка ж1беретшш сотка, оздер1 карайтынын 03i алып калады. Арыз кобейд1, Кожебайдын басы катты. Орыстарга айтса, олар елей кой- 170

майды. Ребизиясы, атшоты, гсметасы, баяндамасы - онысы-муны- сынан колы босамайды. Кожебай тук ютемей отырганына кынжылды. ©зшше ер ме- кемеге кагаз жазып, «тыгыз шарасын» 1стемек болады. BipaK ты- гыз ютей коятын мекеме болмайды; жагдай кала бередг Бул жердс отырып, казакка тук пайда келпретш eMecniH, Meni баска 6ip орынга койсаныз екен деп, губисполком бастыгына ею- уш рет айтгы. «К,арастырамызбен» жубатып журдй Кежебайдын айлыгы да моз болмады. Кейде бар, кейде жок. KniMi де жудеуге айналды. Кунде межийспен табанынан да таусылды. IV К,аркаралыда в.-ком мен в,-исполком арасынан жанжал шы- гып, Самодуров деген орыс орынынан алынып, Буктырмага ж1бершетш болыпты. Онын орынына партиядагы казак жолдас керек болып, Кожебайды соган сайлап койды. Мынаны ecTireH сон Кожебай куанып Kerri. К,аркаралы —казак ортасы. Eni бай. Улыкты курметтейдй Семейде коптщ 6ipi боп жургенше, уйезд1к калада 6ipiHini болып журген коп артык. Турмыс жагынан муктаждык кермейсщ. О жерде ic кылып, 03iitai керсетуге болады. Жене казак турмысымен де танысасын. Бул кызыкты орын кершдь Bip жумадан кешн Кожебай Кдркаралыда исполком бастыгы болып, кайкайып устел басына отырды, Кеткен Самодуров жолдас жумысты шатастырып к е тн т . К,азак- тардын арызы каралмайды. 0 з бетшен зансыз жумыс 1стеген; ра- лог ретшен ретс1з елд1 коп шыгындаткан. Кдзактын партиясын есепке алмай, талайларды тушрген, талайды кайта сайлаган. Онын бврш ктеткен К,аркаралынын оз каратаяктары екен. Самодуров- ты айналдырып алып, парага уйреткен де солар екен. Кожебай- дын таза кызмет етпек, партиягершшкт! жоймак, Каркаралыны тыныштандырмак ойы болды. К,онакка да байкап барып журдй Казактардан бойын аулак устап журдй BipaK неше турл( шагым, арызбен басы капы . Онын устше оюмет тагы кел1се алмады. «Ге- пеумен» тагы айкасты. Каркаралыда eKi-уш ай турган сон ycrineH арыз жауа бастады. V Bip кун1 «жумысьщызды в.-ком хатшысына тапсырып, тез Семейге жет1н1з» деген TinirpaM сап ете тустг Мунысы киын болды. Жумыспен жана танысып, елдщ ж!гш, елдщ жайын 61лin келе жатыр едй Б1рталай елдеп партияны тиып едй Казактардын орынсыз алынган малын да кайта таратып, жер1нде 171

ынгайластырып, коператсиа ашкызып, оку iciHe де болысып, сот- ты да жвнге салып, таза адамдардан койып келе жатыр еш. 1стеген iciHe жана KGHiai дуалып, кызметгщ жемюш керем бе деп жур- генде, еткен енбепнщ 6opi далага кеткендей Kopinni. Кызметген конин суыды. Мейлшше капаланды. Ocipece К,аркаралыда 6ip кызбен танысып болып, арасында хат журе бастап едг Эуелде «кыз разы болмаса да, артынан» окыта- мын деген сон тимекнн де болып койып едь Оцаша жерде жолыгып сойлескенше 6ip-aK жел болып едг Кешке таман inip карангысында тауга шыгып, орман iiuiitae свйлескеш, айдын жарыгында ауыздан суйюкеш, K03i жаудырап «несше асыгасыз, кайда Kerefli дейаз...» деп назданганы, мойнына асылганы - 6epi-6opi есшен кетелн емес. Келешектеп yMirriH, планнын 6opi адыра калды. VI Семейге келсе, тагы да сапырылыс болып калыпты. Губис- полком бастыгы Оралга келпл. Уйездеп болыстарынын 6ipi Акмо- лага, 6ipi Актобеге, 6ipi Бекейге, 6ipi Адайга ж1бершетш болыпты. Кожебайды Ем бас жумысшыларыныц ортасында кызмет йтеуге косып койды. Жана келген «бастык» катан Kici екен: аялга карат- кан жок, «уш куннщ шннде журесщ» деп. Жазган кулда шаршау бар ма? Камандыраушини кагазын алып, eKi-уш куннен кейш Ек!баска тартты. Еюбастагы жумысшылардын хал! жаман: акысын ала алмай- ды екен. Кексе бп-кендеп - орыс, мектеп оку жок екен. Казак- тын арызын орыс билеушшер керек кылмайды. Орыс мейрамы болса, орыс жолдастар каператиптен норсе алады. Казактын ай- тында казакка тук жок. Осы сыкылды кемшшйстерд1 Kopin, Кожебай карап журе ал- мады: анамен де, мынамен де айтысты, орысты гу(Нрнеге, уйезге тел1грам сокты, баяндама жазды. Свй лп журш, 6ip-eKi мектеп ашты. Коператсиеге 6ip-eKi хат 6iaeTiH казак шрпздг Шаткомге Kipri3fli. Ешй жумыстын бел 6ip ынгайланар деп жургенде, тагы да ллпрам сап ете тусл. «Тез шык. Торгайдын в.-комше хатшы боласын» дегенi. Кожебай тагы бокшасын аркалап, пойызга MiHin, Торгай Kerri. Торгайга барып 6ip-eKi ай турды ма, турмады ма, Бекейге яаберида. Бекейден Акмоланын оку бол1мше барып гстедг Онда аз кун турган сон Оралдын губсотына «камандирауат» еллдь Онда да байыздап турган жок. Астыркандагы балыкшылар арасына кыз- метке дайындалды. Не себеп eKeHi молЫ аз, одан да алынып, Актобеге айдалды. Сейтш , осы кунде Кежебайдын кай жерде жургеш, кай кыз- метпен елге пайда келлрш жургеш мал1м емес. 172

Кожебай не басына, не енбекпп елге пайда кылып жур деуге болмайды. Уйткеш - ылгый айдаудан айдау. Не уш ш , KiM ушш айдалып жургенш де бшмейш. К,ызметген де, о\\нрден де жалык- ты. Эуелде нагыз кедейдш баласы еда. Кенес ок!мет1 келюшен партияга жазылып еда. Содан 6epi кызметте efli. Бул уакыттар денсаулыгын да жойды: сокы рш епн кеепрдг К,анын азайтты, жотел1 ecri, жаны кешгенде, кызметген де шыгып, елше барып жатсам, кайтер еда деп те ойлайды. BipaK заман тузелер, сапыры- лыс тыйылар, кенес журтшылыгы жондеп орнап, енбекпплер камын ойлайтын кун туар, шын кызметкер керек болар деген умилен озше e3i кайрат береда. К.О Й Ш Ы ТАСТАМ АК, Тастамак кой баккалы 40 жылдан аскан шыгар. Ka3ip жасы 70-ке таянды. Ол 12 мын кой бпжен К,уан ауылынын койын бакты. К,уан тукымы осы кун1 5-iHiui атага кел1п тур. Тастамак эл1 кой багып жур. Байдын ауылынын койын багып жургенде, Тастамакка 2-3 жуз кой 6iTTi. Журт байдын куты жукты деп журд1. Аныгында куты жуккан ж ок ед1. Тастамак мындаган койдын жун1, сут1, сумеамен, буралкы койды ciHipin кетумен, раскодын байдын мой- нына артумен тауып efli. Тастамак 200 койым бар деп уйде отыр- ган жок, сонда да кой бага бердг Bip жылы эпрел iuiiHae белуардан кар жауып, 10 шакты кун жатып алып, мал жаман жутаган. С ол жутта Тастамактын койы тып-типыл болды. Жалгыз Тастамак емес, елдщ 6opi де шыгын- далды. Алдында 200-ден артык кой калган жок. Тастамактан ек1 ул, уш кыз туып ед1. Байдын улынын желбас балаларымен ocin, олар да накурыс, жалкау, жаман болды. Тастамакты асырамак тупл1 оздер1 жанын сактай алмай кангып Kerri. Тастамактын eKi баласы мен катыны былтыр кангып, жаяу шубырып EpTic бойына барып efli. вйткеш елдеп байлар Таста­ мактын сиырын партиясына керек кылып, 6ip шепрге телеуге тарткызып efli. Сиырдан айырылган сон жан сактауы киын бол­ ды. Тастамак балаларына: - Иггер, кет enai! Тогайга барып, кэсш кыл! Мен бармаймын енд1 картайганда, турагым К,ызылтаудан буйырсын, аштан олсем де К,ызылтаудын топырагында влем ш ,- дед!. EKi баласы мен KeMnipi Тогай Tycin, 03i тамак ушш Дэндебай ауылынын койын багып жур efli. К,ала манында да жумыс табыл- май, к4ш4 баласы калашылармен epin, жаз елге келд1. Bip жума- 173

дан кейш Тастамак KeMnipi елгенш ecirri. Налыды, зарланды. К,ойда *YPin кезше жас алды. Тастамакка кещл айтып, дом жепзген де Kici болмады. 0cipece Тастамак осыган ку й ш п едк Дондебай ауылында уй басы 15-тен, 20-дан кой бар. Келйсп кезек мшедг Кезекп кайб1р дурыс 6epin отырады? Кей куш та- нертен ат бола коймайды да, Тастамак салпактап, Tepi тоны сау- дырап, етш кажап, жаяу бакырып журеда. Сокпакбай yfti бупн кезегше ат бермей, Тастамак туске шейш койды жаяу жайып, обден титыгы курып келдь Тастамак котанда отырып ойбайды салып, кирата боктап, к ейт, кушренш жылады, зарлады. Балаларын каргады. Bip адам уаткан жок. Сокпакбай- дын улкен баласы атын экелш ерттеп, Тастамакка апарып ед1, боктап мтбедй - К,ойынды бакпаймын. Маган десе, бупн кырылып калсын!- деп кайсарып отырып алды. BipaK Тастамак малды иеаз Ж1беруге шыдамайды. Малмен 6ipre туып, 6ipre оскен малшы болмаса, ауыл- да 6ip кун журе алмайды. Атка мшбей, Тастамак койдьщ сонынан жаяу аяндайды. Тасан ашуы басылмай, айтканга конбейпнп! ауыл 6ineai. Сон- дыктан жазыкты Kici жалынады, жалпаяды. Тасан койга жаяу кеткенде, атын жетектеп, Сорсенбай артынан барды. Тобенщ ба- сына барып, отырып-отырып, 6ip кезде Тасан атка Mimii. Таста- мактын Kyraerici осы. К.ойын каптатып, Сокат жакта жур(п, Алтынбай жазыгынан келе жаткан 6ip атгыны корд1. Атгы тура Тасана карай келе жа- тыр. Бакса, Жуман уста екен. - Кдйдан келесщ? - Сотка барып едам... - Сотка арыз 6epin пе едщ? - EciM жылкы жылы 6ip биемд! елт!р1п, бермей кетш едь Соган арыз 6epin келем. - Есшде менщ де акым бар едг Бес жыл койын бакканда, жаман тон мен тел койдан баска дым бермсп efli. Муны калай сурауга болады? - Heci бар? Арыз бер. Бурынгы сотгар сиякты емес, кедейд1н арызын тывдайтын кер1нед1. Тастамак куанып Kerri. Ауылга келген сон, Жакып мугалым- га арыз жазгызып алып, Жакыптын сокыр туйесше MiHin, сотка Kerri. Соттын eciriHin алдында мылтыкты 6ip ж т т тур екен. «Жумыс болып жатыр» деп, Тастамакты Kipri36eni. Тастамактын KHiMi, кара- кошкыл Typi койшымын деп айтып тур едь Орысша кишген сурша бала тыска шыгып, Тастамакка кез1 туей. - Ci3fliH жумысыныз бар ма ед1? 174

- Бар еда, шырагым,- деп Тастамак конышындагы кагазын усынды. Сурша бала окып керд1 де: - Жарайды, отагасы! Акынды эперем1з. Б упн кайта 6epiHi3. 03iMi3 хабар берем1з. Bipaic,, казакшалап 6iTin калманыз. Bi3 - содей койшынын co3iMi3. Ешк1мнен корыкпаныз,— дед!. Тастамак: - ©ркенщ ессш , шырагым!- деп куанып Kerri. Ym куннен кей!н Тастамак 6ip тайынша, 5 кой айдап, ьщыр- сып елендетл келе жатгы. САУАТСЫЗДЫК.ТЫ КДЛАЙ Ж О Ю Кдрсакпай мугал1м Досэлш щ конак уйшде отыз шакты KiciHi апарып алып окытып жатыр. Еркек, ургашы аралас. Шэюрттер енкей ересектер: кебшде сакал бар. Еркектер жерде, скомияларда эйелдер отыр. Эйелдердщ как ортасында мугал1м 03i. Exi жагын- да exi бойжеткен кыз. Оларга таяу жап-жаксы жас келшшектер. «Молда» окуын 6iTipce керек. Шэюртгерше эн уйретш жатыр, Бэршщ кез1 молдада. Молданын 6ip колы ушатын кустын кана- тындай эуеде калыктап, еннщ ыргагына карай жогары, томен ушып жур. Ещц 6ip колы касындагы бойжеткеннщ белшен икемдеп кушактанкырап отыр. Уйдеплер колдын кайда жургенш байка- майды. Уйткеш, молда карсы карап отыр. Аркасы eciK жакта. Салып жаткан эндер1 Абайдын «Коз1мнщ карасы...» екен. Олешмен айтылады. Баймурат отагасы тыста eciKTi азырак ашып, арасынан сыгалап тур. Отагасы жуан Kici. KniMi калын, бел1нде кice. Колында exi буктеп усгаган келдектей камшы. Уйдеплердщ даусын анык ес- туге тымактын 6ip жак кулагын турш киген. Огагасынын туры- сы жаман, койга шапкалы турган каскыр сыкылды. П л а т , коз карасы танданган icnerri, ашуланган, корыккан icnerri кубылып, жауырыны кимыл-кимыл етедг Кейде eciKKe Kipyre де онтайла- нып, камшысын бшеп, октанып-октанып кояды. «Кыр мурын, кыпша бел» дегенде молдаекен кыздын белшен кысынкырап калды. Баймурат отагасы K03i шалып Kerri бшем. EciKTi ашайын деп шукшиып калды. С о кезде артынан 6ip гыкыр ecTin, жалт кара- ды. Ол 03iHiH таныс бастас К,оймурат екен. «Дымынды шыгарма!» деп ым какты. Манаты молданын белден кысып отырганы Баймурат отагасы- нын кызы едь Коймуратгын e3yi сол жагында ендг Энцнлер: 175

«...И е 6ip кез, иэ кулаш» деп бергенце, Баймурат отагасы жулып алгандай: — «Не дейдН?. Не дейдц? Bip кез, 6ip кулаш... Атакнын аузын... нщ. Bip кез, 6ip кулашы не?!» деп боктап яабердг К,оймурат турып: — Окуы ма? 0лен1 м е ?- деп карады. Баймурат отагасыга «Bip кез, 6ip кулаш» тым ce3iKTi Kepinai, шыдай алмады. К у й л кетп. — Осы, окытканынын атасынын... ceHiH. Кдмиланды да, мына Жэмиланды да... койды: атаннын басына турмысын?- жур! EKi отагасы т у т т п , омыраулап Kipin келд1де, кыздарын колы- нан суйреп алды да шыкты. Аузы анкиып Карсакпай мугал1м не айтарын бшмей отырып калды. Жылысып озге ойелдер де женелдн Сол кеткеннен шэюрттер мол кетп. К,айтып жиналмады. СОП -СОП ! Соп-соп, соп! 0й , иттщ малы! К,арашы! Бораздамен 6ip дурыс журмейш! «Мал иесше тартады» деген ып-рас кой, кормейсщ бе касакысын? Бэрш булд1р1п келе жаткан таргыл! Э й , болем-ай! Жонынды сояр ма ед1! Эгген колым сокадан босамайды гой!.. Соба о - соба! Ещц былай карай кигаштады. Тым болмаса, ori3fliH басын жетектейт1н бала да бермейд1, Балага артык акы кетед( деп жаны шыгып барады. Табаныннан таусылып, жасына жетпей картайып салпандап жургенщ. Сонда да тошр жарылга- сын айтпайды. TaHip жарылгасын дейм!н-ау! Кемкорлы коредг Сатып алган кулыннан жаман акырады. Бул бай антурганда бит- тей McnipiM болсайшы... Он десе жер айыргавда алатыным - 6ip деселтн. Мандайына карай шыга ма, шыкпай ма? Шыкпай калса, осы енбегщ далага неткен1. Дуниеде оз тшеуйци племей, ез1н ymiH енбек кылмай, елд1, журтты жеген жауыз ymiH енбек еткеннен жаман не бар? К,удай-ау! 0Mipi осымен OTKeHiMi3 бе? Тан ататын кун бар ма? Култума кунде осыны айтады. Кунде налиды. Аткан танмен, баткан кунмен 6ipre зарлайды. Неше рет опздерш де, опз емесш де каргайды, сшейдк кунденш, боктайды... Култума алакебеден турып, епздерш xereni. Шалап кежесш imin, жумыска кетед!. Туе ауганша жыртып, опздер!н 6ip догара- ды. Отка ж1берш, коска келш, аукаттанады. Bipep сагаттай ты- ныккан сон, епнге тагы туседi. Содан кас карайгандадщкес1 курып 6ip-aK кайтады. 176

Кашаннан 6epi Култуманын керген куш осы ею. Соп-соп! - Таста соп-соп-ты! - Йемене? - К ш н щ eriHi? - Байдак - EcTireH ж оксы н ба? - Жок. - Ана келе жаткан топты ко р да бе? - Олар KiM? - Олар - тонкерюпплдер. - Онын KiM, жаным-ау? - Ол - езЫ здщ кедейлер, батырактар. К,аладан жолдастар келдк Кедейлерд1 жинап топ курып жатыр. Орыстьщ да, казак- тын да байларын OKipTin жерш, малый кедейге enepin жатыр. Тонкерк деген осы. Меш кедейлерд1 жинауга ж1бердк Догар eri3iHni, жур жиылыска. - Э , койшы! Болмайтын нерсе гой. - К,удай 61лед1, рас. Ойнап тур дейсщ бе? - Е, байлар онайлыкпен малый, жерш 6epin отыра ма? - Онайлыкпен 6epyuii ме?! Кушпен тартып о п ер т жатыр. - Олардын малы баянды бола ма? Ертецп куш кайта алып коймай ма? - Атасынын басы! 0здер1 жанымен кайгы болып жатыр. Жа- манкала поселкесшен 10 байды аткызды. К,алганын копирдк Одан артык не керек? Бурынгы казактын жер1н тартып алатын жшттер enai сумендед1. .. - Мынауын шын ба? - Сен езщ акымак екенс1н гой? - Б1рдемесше ш н ш кетем1з бе?.. - 0 й , жур, коркак сорлы. Ж ур, барган сон керерсщ. - Соп-соп! 0й , мын болгыр! Жарыктыгым осы кок опз гой косегемд1 кегертет1н. Жантак кызбам, сен де жарайсын! Е, болма- болма, кисая тарт. Эбден канды суга, шем1ршектеп тойды. Тек колкасы аман болсын. Бугш аман болса, талай жердщ кыртысын копирам гой! КИнекей, ала соуле Kipin келедк К ун де мен1н багыма карай коныргак, аспанда 6ip де булт жок. К ун шыгыстан ескен мынау жылы самал. Бозторгай шырылдап, жер кулпырып. тамылжып турганын кормейс!н бе? Соп, жарыктыгым, соп! «Айла-лай, лалайла-лалайла, лайлалай-лай...» - 0 й , Култума! - Ау! - Айда ori3inai! Бугш 6ip наукан болсын! 2-592 177

- 03Щ де айда! К ун калай жаксы! - Сенщ епздерщ де байты (Илем, айдау сурайтын емес кой. - Бапты болмай... Баягыдан байдьщ малы емес. 0пз1мд1 кут- пегевде не б тр ем ?.. - Сен маган тукымыннан карайлас. Мен де саган болысар- мын. - Оньщ дурыс кой! Сен анызыннан карайлас! Менщ жер1м катан кершеда. - С е н т -м е н н а дейтш не бар? Жер жететш гой, сала бер. - Себеттщ аркасында жер де, пейin де кенеЩц гой. Онына ракмет. Уйымдаспаган енбекте береке болмайтын KepiHefli гой. К ун де кызарып шыгьга келеда. К,арашы! Кып-кызыл алтын емес пе?! Соп-соп! КЫРСЫК.ТЫ СУЛЕЙ - Пышак! Пышак! Тесекте жаткан Сулейдщ журен су ете туст1. Иыгына к у тсш me, саптамасын суга сала тыска атып шыкты. Каскыр талаган кула каска тай кансырап, ауылга келе пы- шакка шнген екен. Сулей сш ей т калды. - Кырсык шалганда естед1 гой! EKi биенщ ортасындагы каска тай едй сшеймей кайтсш... Мал тайгалы бес жылга айналып барады. Жут ceKTi. Жылкы- ны котыр жайлады. Койга ищет тидь Bip кездеп калын топ жыл- кыдан 6-7-ак туяк калды. К,ара мал еуелден шагын. «Шеп бггкен жерше бпедо» деп, журт Сулейдщ коцш н аулап журдй Мал есер, деулет сабасына тусер деп, 63i де дэмеленш журдй Кедейлпске KOHrici келмедй Сулей атган туспедь Ел бак- ты, соз бакты. ЕптеспрдБ кагыстырды. Кейде б1рл1-жарым пут май, кейде токты, кейде торпак Tycipin журдй Bopi де ем болма- ды, курамады: «шеп бггкен жерше бттедЬ. Сулей «аткамшер адам» еда. Суйеп мырза едг Журт Сулейщ «пысык, eirri, Kici алдай бшед1» деп аныз кылушы едй BipaK С у - ленде «койым бар, тайыншам бар...» деушшер кеп болушы едй «Сулейде акьш бар едй..» деп келе жатса, «суга кеткен мал гой» дегендей, момын шаруа колды 6ip-aK сштеуий едй Сулей мал табам деп арпалысты. К,йлай таппак? Енбек кылу- ды, еп н салуды С ул ей Шлмейдй Арба согуга, еик Tiryre e6i келмейдй С улей ондай к э с п т ар кередй «Жулык жамаганнан 178

елген артык». Bipaic, епн салгандарды Сулей керш журдк епншшер б1рде болмаса б1рде енбегшщ жемюш орып журдь Сулей кощл жетер тен курбыларына « к а с т кылайык, епн салайык» дейдк Bipaic, оны кунт кылып, сонына тусуге ынгайы жок. Тек калай еткенде Сулей «олмей» соканын кетш устасын ба? Онын епн салайык дегендеп ойы: 6ip-eKi кедейд1 жалдап, солардын бейнетш жеп, мал табу едь Сулейд1 бшмейтш бул ещрде кедей бар ма? Соры бар 6ipey болмаса, онын колына кайдан тусе койсын? С е й т т жургенде Сулейдщ катыны олдг Кдтыны атакты ауыл- дын кызы еде Bip ул, 6ip кыз жетш калады. Сулейдщ берекеЫ кетедг Уй coHi болмайды. Малшы катын шыгып кетедг Е ю жет1м ен1Ш-тел1 болек цпсшщ колына карайды. С улей бел прМ н ал- дырган каскырдай уйден 6e3in, ел кезш кетедк «Кзмде жаксы кыз, арзан кыз бар екен?» MiHe, Сулейдщ ан- дыган, бакканы енд1 со болды. Ол «болтан» ауылдын баласы: анау-мынауды, кайтып келген кызды, жес1р катынды менсшбейщ. «Кдскырдыц 03i елее де, тумсы- ты олмейдЬ», Сулейдщ деулеп олсе де, суйеп елмейдг Сулейдщ еа-дери - «тесек жаналау», шепшеадй емес, баягы- дай шай шммылдык, мэре шапан, торгын кемзал, ж1бек шелк балдыргандай майыскан, улб1реген жас сэулшмен жанартуды ар- ман кылады. 01щай бала арзанга TycneRai той, отан малым жетпейд1 гой деген Сулейде ой жок: агайын коптеп комектесем1з, болыса- мыз дейдг «Тек аягынды шырма!» дейдг Сулей кырык eKire биыл шыкты. Аккуба, атжакты, тоны сулу сунгак ж т т . ©3i «туки кошкардын» тукымы болгандыктан эк естщ уялы жун сакалы Сулейдщ бет-аузында уян каудай кап- таган. К,атыны олгеннен кейш Сулей «бюмшде!» деп алдымен жумысты сакалдан бастады. Ею шыкшытты сымпитып, иекке та- ман алкымдатып койып, 6ip журдь Муртты ширатты. О да коп Kopinai быем, калган шокша сакалга колды тагы салып, мштей- мштей куртуга таяды. Bip уйге келсе Сулей жан-жакка алактай бастайды. Ондагы i3flereHi айна болады. Сулей epuiH шортитып, бугагын кекшитш, жагын сипап, айнага карайды. Кдраса «осы тур1ммен м е т кандай кыз менсшбес екен. Мен баягы байдьщ аулыньщ баласы ем естн бе? MeHi бшмейтщ бул ещрде ел бар ма? Маган тиген кыздын арманы не?..» деп езше 03i ден кояды. Бояубай дегенде 6ip «жаксы бала бар» деп еетшедг Сулей киялы- мен кызды cyriperren, дэмел1 кетедй жатса да, турса да ойлайды. «Kepin кел» деп Мусабек деген пысык ж т т п ж1бередь Мусабек Kepin келедь «Тура бота кез екен!» деп унатып келедг Сулей «каргыбауга» 6ip сиыр 6epin куда болып кел деп Досанды ж1бередь Досан 15 карага келкйп, «куйрык-бауыр» жеп кайтады.. 179

Сулей жата алмайды. К,айынга жасырын бармак болады. К,ур баруга болмайды. Ж олмен, ырым-жырыммен бару керек. Женгелерше коде апару керек. BipaK кездеме кайда? Жалгыз ейел баласы Кулше де ерш-орш... Сулей ойлайды. Ойлай берсе, не табылмайды? «Сатуга жарай- тын мал к1мде бар екен? Рас-ак К,ойшыбайда eKi ту сиыр бар. Тайыншага сатам деп жур-TiH. К,ойшыбай кай малый жоктап ала- тын неме? Ол 6ip luipiK. К,атын жок, бала жок, тугандарына сый- май кангып келген 6ip жаман. Сонын сиырын урлап саткызып ж1берсем, KiM бшеда? Ауыл уйдщ малый Сулей урлады деп кш ойлайды?» Бул ой унап кетп. Акылына со жерде 6ip суйсшдь Ертеншде ала ту сиыр жок боп шыгады. Урылар К,ойшыбайга жокшы болады. ЕЫркейдк К,ойшыбайды «Анау куш сатып ж1бермеген екенсщ?» деп окшедк «озиаде де бар» деп табалайды. Сиыр табылмайды. Акынжан жок 1здеп ж у р т Бояубайдйане сотады. К,ызын коред1, «Шотпак мавдай, барт бет, мыкырлау бала екен. Ышкырыньщ битш карап отыр екен» деп келеди Сулейд1 курбы-курдасы качку кыла бастайды. Сулей кайтер1н бшмейщ. Кен1л суи беред1... Kopi6aft кайнынан келер ме? Кэр1байдын касына epin барган К,али: «Bip жаксы кудаша бар екен. Соны айтгырмаган екеншн» деп келед1. К,удашанын турш, мшезш, шаруашылдыгын, малсак- тыгын мактаушылар кебейед1. Сулейд1н кенш1 соган ауады. К,ыз- ды 03i кормек болып, атка MiHefli... С улей барады. К,онады. К,ыз OKeci кызганшак адам екен. Сезж тент сакалы каудиып отырып алады. Кызды кору Сулейге Hecin болмайды. Жолдастары коред1. Сулейш есжтен сыгалап, кыз Kepin унатады. К,ызга сейлест1рсе «Экеммен кел1се берсш» дейд!. Сулей кудалык сейлесед1. EKi ж1г1т ере келш, калынмалдын eKi карасын алып кайтады. Кундерден кун ©пп, Сулей калындык ойнауга ниет кып, жур- генде кызды «айнып калыпты» деген суык хабар есплд1. Бурын сойл ест журген Макан деген жи-iT бар екен. Маржан- бикемен арасында хат журш жатады екен. Сулейден 2 караны артык 6epin, кызды сол айналдырып койыпты. Маканды Сулей бшет1н. Ол Сулей сыкылды аталы ауылдын жнтп емес. Сонгы кезде сабоздан пул алып, сауда кылып, жанада байыган 6ip пысыкша ж1пт болатын. Сулейге улкен корлык бол- ды. Fapbi атасыз, жетес!з, кары катыны бар жаман Маканный аз гана мал 6irri деп Сулейд1н 03i бойдак, e3i «суйекп», «туысты» Сулейдщ , ж еарш аударып екеткен1 не деген намыс? Бул кор- лыкка калай шыдауга болады? Сулей шыдай алмады: кызга Kici ж4берд1. (К,олында кыздын 6ip дана кус хаты бар) Онбады: «Экемд! ренжпе алмадым» деп жауап кайтарыпты.

Бояубайдын кызын айттырам деп елге 6ip кулю болып еда. «Жетеаз» Макан «жетелЬ Сулейдщ калындыгын тартып экеткен сон, Сулей одан жаман кулю болды. Сулейден дамыл кетуге айналды. Атка MiHin, сол ошрден зан бшед1 деген коз1 карактыларга барып, акыл сурады. Акылшылар сотка арыз 6epyiH унатгы. Мелитсе мен сотка айдатып 6ip алды- рып, кызды абуйырын 6ip алса, кыз OKeci мен Маканды калын алды деп керсетш, шыгындатып, жазага щадрсе - кине, Сулейдщ кокешн тескен арманы сол. Сонда Сулейдщ ж ш т болтаны, юм екенш танытканы. Сотка арызды ондап турып жазгызды. Bip «беделдЬ азаматган сотка эдешлеп тапсыртып, хат алды. Арызды бердь Каратам деп к е ц ш 6ip демделдг Ол шаруаны жайлап койып, енд1 С улей тагы да калыкдык iaffleni. «К ун ш ш к жерде 6ip жаксы кыз тур» деген лакаппен Сулей ат ектеп, салып барды. Ke3i алабуртып журген Kici кызды корген жерден-ак жамбасынан тусть Мундай куйрек болар ма? Шарт та шурт 12 карата сауданы nicipin, келер сэрсенб1ге мал бермек бо­ лып, каз 1лген каршыгадай тойкандап атка конды. Сэрсенб1 болды, - куда жок. Бейсенбк жума опт — куда зым- зия жогалды. «Сенщ кудалыгын байлыксыз болатынын олар да ест1ген болар. Элде баска 6ipey малды артык твлеп, алып кеткен болар» деп ойшылар осылай топшылады. Сонысы дэл шыкты: кызды баска 6ipeyre 6epin ж1бертть «Осы Ахметт1н кызын алсан кайтед1?» деп жаныашыр агайын туу баста айтып едт 0йткеш кашар адам. К.айын болуга олкы жер. К,ызы 6ip бутана, бет-аузы койтас, кейлеп жоктан ба? Ш ол- жан ба? Жыртык шалбар к и т «еркекшора» болып журед1 деп ест1ген. Ондай кызга Сулей негып пыскырсын? К,ыз б1ткеннен журдай болып, Сулей сандалып, торыккан кезде орк1мдер Ахметт1н кызын ауызга ала бастады. Бурын icxe алгы- сыз кып тастатан Ахметт1н кызы бу жолы керкем де, ecTi де, icri де, шаруакор да болып шыкты. «Ол жаксы балаГ Тамаша бала! Нагыз сен1н колын. Пысыктыгы кандай! Малта да ппренбейд!» деп журттын ауыз суы куриды. Сулейд1н ytti анырап тур. Балалар жудеу бас. Азын-аулак малдын сумеш кайда кетш жатканын б1лмейд1. Онды-бесп кой- дын жун1н к1м алып кеткеш белпс1з. Жен жыртылды. Ет1ктщ конышы шалжиды. Осынын 6opi эттен «шуйкебастын жоктыгы- ау!» Сулей ойланды: «Осы нем кет1п барады? Ахметтщ кызын да елге сезд1рмей барып керсем кайтер екен? Унамаса калар. KiM б1лед1? Элде Tayip кыз шыгар?..» Сакалдын орын тагы да каптатты. Жиепн уштатты. 0Mip- байдын кисык табанын ки1п, шоп 1здейтш ж1пт боп, тузел1п атка мшдг 181

Туе кезщде Ахметпкше тусе калса, uieiiieci сиыр сауып жатыр екен. Kipin келдт К,ыз жалгыз тымак ютеп отыр. Еркекшора бала кысылып калды. К,асында жаткан шапанды тартып, Ti3eciHiH жа- мауын кымтады. Сыпайы амандыктан кейш Сулей кездщ кырын ж1бере баста- ды: код1м п ойел бала. К,ойтас емес, етген секшлдеу. Бурымдары сексигендеу, бака тамактау, эгген дембелшендеу болмаса, тым «кет opi» емес. Ko3i де жайнаган. К,ол да жыпылдаган. Домалакша гана тыпылдаган караторы келшшек болгандай Typi бар. Жугым- ды гана, биялайга жуык Kici Tepiaai. Heci бар? Бурынгы катыны да пален алма мойын, аршын тос Kici емес-Ti. Эзер болса одан сынык суйем кыскалыгы болар. Кдгыны олген Kicire сынык су- йем кемдис кыла ма? Отырганда кулаш кершш отырган шыгар. Тургандагы каралдысын карер ме ед1? Сулей кошкарды андыган каекырша турар ма екен?» деп осынша дэмеленсе де бала шалба- рынан корынды б1лем, м1збакпады, 0KeciHiH кайда кеткешн, ауылдары шепке тускен-туспеген1н, негып отырганы, KiMHiH тыматы екен1н сурап Сулей тш катысып та байкады. Tepic емес. Т1лшщ акауы жок. К,ызарандап кыскаша гана жауап кайырды. К,ызарандаганы - бетт ашылмагандыгы гой деп жорьщы. Сулейд4н iaaereHi «бей ашылмаган» гой, «есж кортенд1 алма, 6eciK кергещп ал» деген макал Сулейд1н кеудес1не мыктап орнаган, Япырмай, (зденге сурагандай мундай доп келер ме?!. EKi кун аралады ма, жок па, Сулей олп кызбен «аягын шыр- мады». BipaK калындыктын кызыгын Kepicy Сулейге жуырда Hecin болмады: мынадай кырсыкка ушырады. Былтырдан 6epi ауылнай сэбегпн жинайтын майынан 6ip жа- рым путты Сулей cinipin кетш, себет Mymeci Токен деген жштпен устасып, куйрыгын устатпай журуш1 efli. Токен томен атанын тукымы. Сулейлерге оздер1 «неге» койса да, сонынан «адам» бо- лып кейде булардын уысынан шыга беретш. Ай т к у ш К,ойшыбайдын калган ту сиырын 8 уй 6ipirin сатып алып, курбанга шалады. Онын 6ipi - Токен. К,ойшы- бай Tiai ащы, безер кедей. Сиырды пышактап сойып жатып: «Мал сиырымды алган Kici осындай пышакталсын!» деп адам- нын жаны TypmireTiH каргысты айтып, зар ешрейдк Онын каргысын еейкен жан шыдай алмайды. Бейшараны аяйды. Токен ала сиырды KiM урлаганын сурау салып, айтуга бата алмай журуш1 едг Мына «каргысты ecTireH сон коркайын дед4 ме, аяды ма, болмас суйшнпге кызыкты ма К,ойшыбайдан 6ip тайынша журекжарды алып, жокты шыгарды. Сулейдщ агайын- дары «жабулы казан жабуымен» сиырын кос деп б т м айтса да, Токенге егескен С ул ей конбедп ел жинап ысхат жасап, Твкещ п мукатпак болды. К,ойшыбай сиырын сурап, бажыл- дап сонынан калмады. 182

Bip куш К,ойшыбайдын xini OTin кеткен сон, ызаланып жур- ген Сулей басына мшш отырып сойып салды. Содан кейш К,ой- шыбай жойылып едь К,аска тай пышакка байланып жатканда уйден атып шыккан Сулешщздщ жайы осы еда. Тайды жайратып, 03i камыгып отыр- ган Сулейге шабарман соттын кагазын екелш усына береда: - Бай-еке... Бас жагын окып ж!берш, Макан мен Маржанбикеш урдым ба дегенде, куанып калса да, аяк жагына таман барганда Сулейдан колы томен тусш, кагазды конышына тыга салды. К,ойшыбайдын арызы туралы сот есебше шакырган екен. К,атын да, бала да, тамы да, байлык та кемш- И лек те адыра калды. Сулей тесек тартып, жанымен кайгы болды... КЫ ЗЫ Л ОТАУ, КД.13ЫЛБИКЕ —...031 кедамп кющей ме? - Кед1мгшей... шырагым-ау! Bip KiciHiH бар гой, 6eri бар гой дел апам ymHin сэры табагындай. - 0й, жасаган-ай! - Tempi, сол Kici деймющ? Эншейш кагаздан кылган б4рдене дагы... - Бе-е-ле, таптын, ниркш, таптын. К,агаз болса козгала ма? Ac ime ме? Шылым тарта ма? О TYriлi атка мшген салдатгар бар... туйе де, мысык та ба р ...- деп iHip карангысында Ke6icTepi тыпыл- дап, жарыса сейлеп, етбеттей аяндап б4реулер келе жатгы. Булар таянган сайын карангыда самбырлаган, ш уласкан, кулюкен дауыс та аныгырак естше бердь - Уай, уай! Ананы кара, ананы... - 0й , Kicini басып кетер ме екен... - Па, ипркшнщ шабысы-ай! - Ал , жетп! Ал... - Э не, вне... мунан шыкты... - О й, мынасы Heci?- деген дауыстар карангы даланы жангы- рыктырады. Э л п келе жаткан адамдар: - Ойбай, кетек! Жырп-жырп етед1 гой. Шайтан ба 03i? - Тек сайтаны Heci!.. Кдрангыда жокты айтады eKeHciH... - Э й , апатай, мен коркып барамын: ене 6ipeyci елбектеп тур - Ой, uiipiKTep-ay! Содан корыккандарын ба? Жей ме? Не кылады дейсщ? Мен кунде барып журм1н г о й ,- деген еркек бала- нын ce3i камшы болып, ейелдер к1б1рт!ктей басып жакындады. 183

С о кезде б1реудщ: - Уай, астапыралда... Кдоайдын кудырет-ау, э ! - деген дауыс дал алдынан барк erri. Сонда 6ipey турып: - Е, кудай кудыреп емей... Адам мундайды не жасай алсын деп жуптеп койды. Бул сездерш айтып турган: калын топтын арт жагындагы 6ip eKi москал, анкау адам еда. Топтын как алдындагы ак шымылдыктын бетщде ауыздарын ашып-жапкан, колдарын сермеген, аяндаган, жупрген... кушак- таган, шылым тарткан, атпен шапкан, мылтык кезеген... тагы та- лайды ютеген, аласурган адамдар 6ipece онысы, 6ipece мунысы жылт w in, 6ip KepiHin, 6ip жогалып жатыр едг Бул керсетшп жаткан елге шыккан кызыл отаудын ауыл жанына курган жанды cyripeTi еда. Б уп н п кеш жанды супрет тертшип рет керсеилда. Алгашкы кезде журт жанды супрегген уркш, тосансыды. Жас, бала-шага, малшы-кулшы гана келш , улкендер ейелдерш ж1бермеп еда. CyripeiTi керш келгендер ауыздарын ушрейте, кездерш бажы- райта, ениге, кызыктыра, танырката, коркыта сойлеген сон, opKiMHin, оте-моте кыз-келшшектердщ делебеа козып: - Ойпырмай, кандай екен? Керейжип, женеше! - Барсак кайтед1? - Ж1бере ме? - Жасырынып кетей1к... - CyTinai TycipreH сон, сен келе г о й ...- десш, кайтсе де бай- лап койса да уйде отырмайтын куйге жетп... К,ыз-катындары кеткен сон, оларды 1здеп, урыспак, алып кел- мек болып, иелер1 де барды. Б1рак урысудын орнына, cyripeTri Kepin, анкиып турып калатын болды. Уйдеп жас балаларынан мазасы кеткен сопысымак шалдар да, обалсынган молдасымактар да эйелдерш1н артынан супрет жакты жагалауга айналды. Сол айналганнан айнала берд1. Манаты сез басындагы сейлесш келе жаткан анау алыстагы ауылдардын супрет керуге сытылып шыккан 3-4 катын-кыздары efli. Супр ет кейде кунде, кейде кунара ко р сеплт турды. Журт кеп келетш болды. Алгашкы кезде не екешне тусше алмай журд1. KicmepniH коз- галганы, атгын шапканы, аптамабилдщ агызганы болмаса, монюш уклады. Qcipece журтка супреттердщ жырпылдап, тез ауысып кеткен1 угымсыз болды. Билесе - билеген;, куса - жеткеш, каш- са кутылганы, алысса - жыкканы, суйсе - алганы... уздйсс1з аякталмайды. Арасында олденелер килшп, шапыр-шупыр арала- сып, сапырылысып, караушыларды кумардан шыгармады, К0с1лд1рмед1. Tycin келе жаткан i3i шым-шытырык кеп сонарга

соккандай, желюшен коз жазып, айырылып, антарылып, арса- ландап кала бердк Осынша ебелектеген жылдамдык шайтан арба- нын журюшдей бултындап, тиянаксыз, жат боп Kopinai. CyripeiTiH сездер1 де орысша едг Ол жазулар да козд1 жыбырлатып, мазасын алды. Аса 6ip к е н ш тетж немесе каланы коп корген, K03i ашык- тау адам болмаса, тугалы уШнен адым жер шыкпаган тогышарлар куртанданып, тамсанып, тамаша кылды. - Жапырмау. Жаны бар ма?.. К,алай козгалып т у р ?- деп там- саныскан, KypciHicKeH, imiH тарткан 6ip топ елдщ ортасында кез1 жайнандап, erri ернш анда-санда 6ip жымырып, аксарылау жана ocnipiM кыз ауыз жаппай сойлеп турды: -...М ы н а кыз олардын ойын б ш п койды... Э н е тыска шык- ты. Агасышкше жупрш келедк.. Кордпадер ме?.. М ш е, еркекше KHiHin шыкты. Атка калай ыргып м ш ед к..- дегенде 6ip катын: - 03i де еркектен бетер сайтан сиякты кыз е к е н ,- дед!. - Япырмай. К,уйгытуын кара. Жыгылып калар ма екен?.. - Е , байгус, е, б а й гус...- десш ойелдер супреттеп атка шап- кан кыздын тшеуш тшеда. - Е, ол жыгылмайды... М ш е окыган эйел осындай болады. Кордадер ме?.. Сендер осы тамашага келмей, кандай корыктын- дар. Осы KyHi ейел коркатын заман ба?.. Байгустар-ау, теццйске жеткендер1нд! бшмейсщ г о й ...- деп олп жана ocnipiM кыз ара- арасында ойелдерд1 упттеп кояды. Ол уптке кулак коятын ката- лы, капырыкты, зердел1 ойелдер де болады. Мундай созд1 естненде, олардын журеп ан корген тазынын кулагындай селт ете туседь. «Ананы кара, мынаны кара!» деп супретке мандап, coi.'ii тында- май, бетЫен жыбырлап туратын ойелдер де болады. Оны елен кылмайды. Жана ocnipiM кыз 6ipece cyripeTTi тусвдпредк 6ipcce упт сойлеп кояды. Оган супрет пен yri-rri жалгастыру - мойнын- дагы парыз секшдь - Бул кайда шауып барады?- деп 6ipeyai сураганда, жана ocnipiM кыз ж ецазш щ калтасынан ак орамалын алып, серкеш асыгындай ешммек мурнын 6ip суртт: - Ол манагы суйген ж н т н е хабар бергел! барады... мынау актар, керд1ндер ме? Соларды i3flen, олпрмек боп ж ур ген ш ...- деп тагы туспшрдг Бул суырылып сойлеп турган жана ocnipiM кыз: губернелж ойелдер болймшен кызыл отаумен елге шыккан К,ызылбике едь Купце жанды супрет корсеткенде, К,ызылбике ойелдер ара- сында болып, супреттщ MOHiciH Tycim upin, 6ip жагынан ойел тенднш кулактарына ciHipin, артга апа-женгелершщ кор KOKiperiHe шам жагып, кор кезше нур куймакшы едь Кызылбике елге алгаш келген бетшде журт об1ржш, 6ypirin, Кызыл огауды дажалдай корш, кыздарын iHirien шге тыгып, кашы- рып, жытырып, манайына жолауга корыкты. Ойткеж ел iiuinae 185

«Кызыл отау деген шыгыпты. Кыздарды сыпырып экетеда. Окыта- ды... шокындырады...» деген алып-кашты дакпырт жайылды. Оны шыгарып журген: кыздарын прщей соймай сорып, азык кылмак болган карау байлар, дцшшщер немесе б1рдене берсен, кызывды спесктен еийртейш деп мынкылдаган жалгыз-жарым кулкын кулы - кызметшшер едь Аш каскырдай жалавдаган аткамшерлер де солармен онаша шуШркелесщ, жемтис табудын тесййн елеусп, еппен уйреткен еда. Аныгында Кызыл отаудьщ елда урпитерлис айбы- ны да бар еда. Кызыл отау: 8 туйе, 5 арба, 3 ат, 4 шатыр, ею арба астык, он такты адаммен Кызыл жалаулатып салтанатпен шыгып еда. Он такты адам: кызыл отаудьщ бастыгы (эйелииен), судия (хатшы- сымен), дэрнер (эйелшен), гстукпр, Кызылбике (ейелдер уйымдас- тырушы), жумысшы - бэрщщ де езше тшсп кызме-ri, м1ндеда бар. Мундай кара орманы, кос-коланымен бай саудагер гана ел аралаушы efli. TeHKepic кезшде, одан 6epi де эскерлер шубап етуин ед1. Ел баягы саудагерд1 де, эскерд1 де умытып, оз кушшен озге кушке тосансып калган едг Сондыктан да кызыл отау сиякты жат туст1 керуен алгашкыда елд1 сескенд1рейщ дед1. BipaK кызыл отау сонша сескенгендей кубыжык болмай шык- ты. Ойткен1 тускен ауылында мылтык аткан жок. «Лау дайында! К ой сой!» деп дшлдеген жок. Квлжтер1 езшде. Койды шытырла- ган ак т а берш, колдан сатып алады. «Уй тис, ат байла!» деп жар- лык шашкан жок. Ауыл сыртында, анадай жерге ак шатырларын Tiriii алып, от жагып, шайларын кайнатып жатады. Qcipece кызыл отаудьщ осы жагы елге жайлы келд1. Ауыл сыртындагы ак шатырларга oyeni эуес керген балалар барды. Олар барып, антарылып турысты. Одан бие кайырган, кауга тарткан малайлар согып журдь А к шатырдын алдында ауыл жакка карап, калтасына колын салып турган казакша кишген кызды керш: - Ойбай-ау! Казак кызы ма? Бул байгус негып колга Tycin калды екен? - деп, тезекке бара жаткан кедейдщ аяусыз катында- ры жагалады. Барып, анадай жерде кабын салбыратып устал, ан­ тарылып турып: - Есенсщ бе, шырагым? - дедь - Шук1р, женгей. 6зщ Ь Teyipci3 б е ? - деп Кызылбике жам- пандасып KeTri. «Устауда келе жаткан сорлы мен1 кергенде камыгар. Бу да б1здей катыннын кызы-ау» деп ш ш ен ecipKen турган катын Кызылбикенщ гул-гул жайнап турган жузш , жаудырап турган кезш керген сон, одан жаман таныркап, ез кез1не 03i ceH6efli: - Шырагым-ау, казак кызымысын? - деда. - Е, казак емей, о не дегенвдз, женеше! - деп Кызылбике жымия сейлеп, жакынданкырады. Сейлеген сайын Кызылбике катыннын im-бауырына Kipe берда. 186

К,атын К,ызылбикенщ кай ел екешн, оке-ш еш еа, туысканы бар-жогын, куйеуге берген-бермегенш сурап канган сон: - Е-е-е... солай десек, шырагым... К,айдан б ш ейк ... Журт нетш жургенге...- деп, тамсана бердг К,ызылбике де катыннын жай-куйш сурастырды. Шайга сут сурады. Кдладан алып шыккан нандарынын калганы кебщюреп кетш едг Аспазшы ж ил ке айтып, ойелге нан берпздг Жарты белкеш колтыгына кысып алган сон, К,ызылбикеге ойелдщ ceHiMi бекйендей болды. К,ызылбике не сураса да букпей, айтып берген- дей Typi бар. Бул ауылда, бул ешрде корлыкта-зорлыкта журген ойелдерд1 сурап бшсем кайтер екен деп, К,ызылбике 6ip октанды. Октанса да, ш уу дегеннен шошынтып алармын: ойел жумысы шетш болушы ед1. «Сактыкпен бауырга тарту керек» деген басшы ойелдердщ c©3i eciHe тусе калды да, ойлаганын сураган жок. - Bi3 кеткенше к е л т турыныз. 0зге ойелдерд1 де ала келтоз... Таныс болайык... Мен де ауылдарынызга барамын,- дед1. - Е, келем!з. Кел, карагым... жатсынамыз ба? 6зЫ1здщ бала- сын г о й ,- деп катын нан бергенге алгыс айтып, жен1не Kerri. К,ызылбике ойелдермен араласты солай бастады. К,алын елге баскан сайын К,ызылбикенщ ойелдермен араласы да кобейе бердь Жолда кейб1р ауылда кызы бар уйлерге Tycin, кыздармен онпмелес1П, айкасып, 6ipre жататын боп журд1... К,арабулак басында кызыл отау орнагалы 6ip жет1 болган. Бол- комын, испалкомын, батырак, косшы, камсамол окишерш ша- кыртып, елд1 жигызып кызыл отау топ курган, баяндама кылган. Келген жумыстарын ангартып, icKe KipicKeH. Бул жерде 20 шакты кун аялдайтын болган сон, испалком кызыл отауга eKi-уш уй TiKTipin берген. К,ызыл отау кызып жатыр. Bip уйде сот, устел, кагаз жазу, жауап, ук1м, ойелге бостан- дык, калын мал казынага, жауапты жазага, уй маны жыбыр, сы- быр, 6ipeyaiH жуз1 жаркын, 6ipeyfliKi кара баркын. К,ызыл отау кызып жатыр. Bip уйде ак KHiMfli flopirep, сыбанулы бшек, тындагыш тутж. Кеуде тык-тык... «аш аузынды!», «А» де!», «Дем1нд1 катгы ал»... Bip стакан кайнаган сумей кун1не уш рет. Борашок, борашок, flopi сауыт, саусылдаган сауыт, сауыт. К,ызыл отау кызып жатыр. Bip шатырдын алды - бастары агарган катын, катын, катын. Шелек-шелек сут. Оргасында олде не «ыз-з-ызу, ыз-з-ызу» деп он салады. Бас-а-ягы жок. Зуылдаган, у;лдеген, таусылмайтын куй-куй он. Бул - сеператр. Сеператр cepnin жатыр, шырлап жатыр... агып жатыр. Майын MiHe, сут1н оне... 6ip кылшык жок, 6ip былшык жок. 0Hi шыны, 03i шыны жылт-жылт еткен сэры 187

май. Ken жасагыр, Кызыл отау... К,олымыз бос... С у п м ш щ 6epi май. Жепсше алатыны: 6ip-aK кунп каймагы. Кызыл отау кызып жатыр. Жерошак басы: кожалак бала, конырсык куйка, кандыкыл катын, imeK-карын, тезек, сылп-сылп ит, тнсесшен шаншылган майда коныр тутш. Казан толы Кызыл ала, ак ала дэнш, демда, уыз ет. Тола бшек, конкак тумсык аспазшы сынар кезд1 кысып кояды, кесеп кояды. Карсы алдында кызыл стан, ллек-карынды шуйкебас. Кызыл отау кызып жатыр. «Bip уйде мектеп, кыз, келшшек, аласа устел. Уш устел. Устел ycTi: калам, дэптер. Белек-салак ел тби . Керегеде кара тактай. Кызылбике колында бор. Bip колында ел тби . «Култай, мынау кай epin? - «F*. Не сиякты? - Бакан ауыз. Мынаны KiM окиды?- Мен: «ага», «тага», «маган»... Бастары кудиды. YciK коллары eKi буктелш майысты. Кагаз сырылдады... Кулд1реу1штен тускен eraip кун отжагарда отырган керттеш келшшектщ кезше шагыдцы. Окушылар етегш сшкш, желпшл, тыска шыкты. — Жэмилэ! — Зейнеп! — Култай! — Рахим а!- десш , дыбыстасып, ундесш, у ш р л е с т , yflip- yftipiMeH ауылдарына кайтты. Борды ecKi газетке орал, Кызылбике калтасына салды. Дерт жуктыратын, микроп таситын: какырык. TyxipiK , дем алые, ыдыс-сайман, тесек-орын, орамал, бит, бурге, маса-шыбын exeHi ойында сайрап туратын. Сонда да ел жумысына белшесшен бата, белсене Kipicin, кызыгына тускен сон, анау-мынау сак- тык eciHeH де шыгып кеткен ед1. ETi елмей кайтеш: супретке барганда, жиылыс болганда, талай адам бет1не де ciH6ipfli, уетше де Tyxipfli. Мурнын бырк етк1зш, колынын кырымен келде- нен 6ip уйкеп, со колымен талай женешелер1 ас куйып 6epfli. Калай imneciH? Саулык, тазалык жайынан дэрнер Шарапетден агай eKi-уш рет ел жинатып, лексие да окыды. Денсаулык жайынан жазылган уак к тпш аларды, газет-журналдагы макалаларды Кызылбике калт еткенде ейелдерге окып та журд1. GftTKeHi кызыл отаудын 6ip максуты: елге тазалык жайларын Tycimupin, елден дерт-дерменд1 серпшту гой. Эйтсе де елдщ суйегше cinin калган ecKi едет жу- ырда арыла коймайтын секшд1. Сонда да Кызылбикеде шаршау, жалыгу жок. Айта 6epefli, кулактарына cinipe береш. ©ftreeHi ол жас, ол жйгерл1. Онын талабы, у м т купгп. Ол 6epiH болдырмак- Ecxi жаман эдетпн ел эйелдершщ ортасында «кеп icrey» керек. Ай, кеп-ау, кеп. Кезден шоласыз. Кызылбике кажып калса, ол

кемшшктерд! к ш жоймак? MiHe, Кызылбикеш кажытпайтын кеудесше имандай орнаган осы п ш р , осы сана. Кызылбике сырткы босагада канылтыр шейнекпен колын жуып отырганда, Ti3eci имиш жерошак басынан келе жатып, Улбо- сын сокты. О л - кызыл отау баскарушы жолдастын катыны. Аягына казык екше кара башмак, бойына тылтиган кок кейлек киш, жасыл ж1бек орамалмен желкесшен 6ip туйгеш болмаса, Улбосын окымаган куыс курай секицц эйел. Kyfteyi де пелен жсплген жшт емес, тек кеудемен, бетпен, айгаймен, дабырамен журетш жасан жшт. Birreyip 6eTi тузу. Улбосын сез каткалы: - Сабагын 6iTTi ме?— легенде, Кызылбике: - К ун ысып кетп-ау, 0 3 i,- деп, ортасынан как жара, жымита тараган кошкыл шашын сумей сипай бердь Улбосын: - Cyra 6ip шомылып алар ма ед1?- дегенде, Кызылбике: - Э , epirin тур екенсщ,— деп жымиды. - EpiKKeHi несИ Салкындауга айтам,- деп Улбосын омыра- уын ж елпш. Сонымен сез догарылып калды. Ундемеуд1 колайсыз Kopin, Кызылбике: - Не естш, не б1лдщ?_ деда. - EcirriM... ел п сенен окып журген Жомарттын кызы бар гой ...— деп Улбосын т1зелесе журесшен отырып сез козгады. К,ызылбике: - Е , е... койшы, бекер шыгар...— деп тындаган болды. 0йткен1 Улбосын кайда-жайдагы есекп 6ineTiH. 0cipece ер- кектер жайын, шмнщ к1ммен жакып журген1н кеп сойлейтш. С езш ш аягында Кер1мбайга 6ip сокпай кетпейтш. Кер1мбайды айтса, Кызылбикен1н «ит жыны» устайтын. Бу жолы да: - Кер1мбай беле керш еш ...- деп келе жатканда, Кызылбике: - Беле болса, беле шыгар,—деп уйше журш кето. Кеп былай: Кызыл отау елге шыкканнан 6epi орталарындагы жалгыз кыз Кызылбике болып, нускаушы да, cypeniii де, судия да, хатшы да будан демеленш жугыскан, айналдырган. Хат жазыскан, Кызыл­ бике 6ipfle-6ipine женд1 жауап кайтармай, тек ойынга шаптырып, арсалан кып журген. Берш езше кумар кып кою кызык кой. Ондай мактаннан сау еркек те, ойел де алшынып, суысуга, шие- ленуге айналган. Оган себеп мынау окига еда: Кызыл отау конага 6ip ауылга келсе, еркектер1 калага кепп, еншен ойелдер калган екен. Exi кызы бар 6ip уйге Кызылбике консын. Кызылбике конган уйге кыз-кел1ншектер жиналсын. Кызыл отаудын бозбалалары да бул уйге келш, шылым тартып, шалжиып жатып, «кез суарып», елд1 жаткызып кайтсын. Касына уш кызды алып, Кызылбике сонда конып калсын. Нускаушы, 189

супретип жолдастар Кызылбикеж 03iMciHin, кетер1нде орысша- лап кулаккагыс кылсын. Кызылбике басын шайкасын... Содан бозбалалар тунце келш, ашайын десе, eciKTi нышен жауып байлап тастасын. Жиги тартса, шелек пе, шылапшын ба, шомшеуф не керек олденелер дангырласын. Керегенщ кезтен бжектерш бы- лай-былай бойлатып, аша алмаган сон, ж ттгер жабыктап уйге TycciH. Кыздар ереушдеп турегелсш. Кызылбике: - Буларын коргенЫздпс, бассыздык. Кызыл отаудын беделш туаргендок. Елге ул п корсетекоз деп журщ 03iMi3 буйткенде, деп ауыр-ауыр соз айтып, жшттерш уялтып, кайырсын. MiHe, содан 6epi жттгер: «Букш елдщ кызына тор жайдьщ; корыдын, аядын»- деп Кызылбикемен устасып, кекеп, мукап, оздершше «байкет» жасап, копке дейн сойлеспей койган. Кызылбике бул окиганы дорпердщ катыны Мэриямга айт- кан. flepirep де, баскарушы да жтттердщ кылыгын corin, уял­ тып сойлеген. Э л п Улбосыннын айта беретш Кершбайы сондагы Кызылби- кемен ете-мете ouiirin, озгелерше басшы болган ж т т едь Кызмей нускаушылык, болса да, кебжесе колы бос журетш. YcTi-басын аппак кып, шашымен арпалысып, сыртына кеб1рек кошл койып, коз салганы: Toyip ойел болатын. Bip жерде отырып сарылып ютейтш кызметке жок, журген-турган, сойлеген, анамен де, мы- намен де араласкан, жумыска икем туратын, дорперге де, сотка да, супретке де, сеператор iciHe де, жиылыска да — берме де 6ip 03i жететш. Елмен араласы да озгеден молырак болган сон, неше турл1 кулык, сумдык та онын колынан келетш. Калай, не кылы- гымен жакканы мэлшс13, эйтеу!р Улбосын женгей сонын жыр- тысын жырта береин. Керймбайды берекел1 жумыс бтрмейтш , урыншак, ушкалак ж т т деп бш п , сондыктан да Кызылбике оны жск корет1н. Улбосын женгей Кер1мбайды ауызга алган кезде, Кызылбикенщ уйше Kipin кеткен м е т сол еда. Кер1мбайды жаратпайды екен деп, Кызылбикеш еркек атау- лыдан безген, сонша 6ip суык, сонша 6ip «сопы», сонша 6ip бойы- на 6epiK кыз деп ойламаныздар. Жастык еуестпс онда да бар. О да жаксы коре, жек коре бшедь Онын жас журен де кейде булк- булк согады. Онын да Toyip Kepin журген жита жок емес. KiM бшедк елде «озгем1зден соны артык кердщ» деп, ана ж тттер Кызылбикеге екпел1 шыгар. Ол жита де осы кызыл отаудын 6ip кызметкерк Энеуп тундеп окигада ж т т дурмектен калмай, келуш келсе де, жабыктан тусерде жасканып, сыртта калып, энпменщ анысын байкаган сон, жымиып барып, шатырына жата калган. Кызылби- ке оны келген жок деп ойлап, бурын Toyip кергеннщ устше тагы да оган бойурып калган. Содан 6epi араларында хатжуру жшленген. Козкарастары да 6ipiH 6ipi унаткандыгына айгак боп туратын. Кейде 190

epirin отырады, кумалак тартысып, карттан бал ашып, ойынды- шынды о xcirh-ri олжалы кып, уйлешпрш коятын. Ол алатын эйел1 осы TOHipeKTe, урымтал жерде боп шыгатын. Мунын 6api кызыл отаудын от басы iiuiHapa cpMeKTepi ойын- шыгы сиякты едк Сырткы элеумет жумысында кызыл отау кызметкерлер1 араларында ешнэрсе болматандай. Жумыла, жым- даса, уйлесе кимылдаушы едь Кызыл отаудын жумысы кызган кез1нде ондай уак-туйекке алдануга муршалары да жок eai. Улбосыннын артынан Кызылбике Мэрияммен 6ipre дон асып, тузге барып келдь С ейлесп, кулю п, кошл KOTepicTi. Мэриям та­ тар эйел1 (дэрнер де татар гой). Мориямнын эжептэу1р eci бар, бойына 6epiK эйел. Бар айыбы: казактын былганыш, нас турмы- сын жаратпайды, жиренедп мурнын тыжырады. К,аланын кой- малжын сорпасын, бушпарасын, болшпн, самсасын... анау-мынау турл1 TOTTi тамагын ансай бередь Даланын ермеказ, б1рынгай коныр OMipiHe iuii пысады. Eci-flepTi: калага тез1рек кайту. Гим­ назия тэрбиесш алып оскен эйелге дала турмысына кендне кою онай ма? Мориямнщ «гимназияны» аузынан тастамайтыиын, ез жумы- сын гана ойлайтын, оз кызыгын гана кызык кэретш, оз1мцилд1к, тар мтезш Кызылбике унатпайды. Кейде жаратпаганда, сырты- нан «нагыз мешанка гой» деп кояды. Эйтсе де далага барганда. онда-мунда Мэрияммен коб1рек болады, сонымен Ko6ipeK сэйлеседь вйткеш Улбосыннан Kopi коп nopceHi угысуга Мэриям артык. Не дсгенмен окыган гой. Алайда екеушщ co3i де уак-туйек, кер- жер, ошак буты боп келедь Солай болса да, элде гож1рибес1з жастыгы ма, элде жалгыздыгы ма, эйтеу1р кейде Кызылбике Мориямнщ кейб1р акылын да тындап журдк М эриям: барлык бакыт, барлык келешек жаксы куйеуде; куйеуд1 эбден тандап, сынап, капысыз кылып тию кер ек,- деген niKip;ii коп айтатын. Бул niKipre Кызылбике косыларын да, косылмасын да бишей, «олде мунык1 дурыс та шыгар-ау» деп, бул мэселе ж отн ен дэуд- эмолде журетш. Аныгында Кызылбикенщ куйеуге асыга коятын дененеы жок. Жасы жиырмага ол1 жете койган жок. Казактын салтын ойламаса, озге журттын кызы 30-40-тын арасында куйеуге тиедь Казактын кай салты кенелт тур? Сол жаман салттармен алысып журген Кызылбикеге «куйеу» деген сонша дор1 ме? Оган ми катыратын не бар? бйтксш оныц ойы элде болса окуда: окымак, б ш м ш толыктырмак. Bip ксзде, 10жасында коммуна мсктебше эрен Kipren жепм бала едь Одан кей1н улп мектеб1нде уш жыл окьш, жумыс- шы факультетше тускен ед1. Факультетт1ц eKiHmi курсынан кетш, шала калганына, Кызылбике аякка куюлы ас суып бара жаткан- дай, шппсн екшгсндей болушы е;н. BipaK кундеп олеумет жумы­ сы, кундеп эйелдер жумысы ол экшшпн де умытгыргандай боп 191

бара жатыр едь Ел эйелдершщ eai санылаусыз, карангылыгын езшщ елдекайда кезвдракты екенш салыстырганда, бул бшмше де канагат шуюр еткендей болушы еда. К,ызылбике Мэрияммен 6ipre тузден кайтып келе жатканда, «сот шакырады» деп 6ip ж т т келда. К,ызылбике уйше бурылмас- тан сот yftiHe кетл. Кдйырбек сот кылтанак мурнын шукылап, кереуеинде дем алып жатыр екен. Устел басында кагаз тыкырлатып, мурнын 6ip тартып койып, хатшы отыр екен. Кайырбек шашы урпшп, ушып турегелт: — Кел, жак.сы келдщ... Бупн Kepicin пе едак?— деп к,олын усынды. — Bi3re не амандык керек?- деген боп жымиып, К,ызылбике колын берд1. К,айырбект1к1 амандык емес, К,ызылбикешц бап-балгын, жумсак колынан 6ip устап, оз1мен -лзелес-пре кереуетше отыргыз- бак efli. — А л , кандай жумыстар?— деп касына отырганда, К,ызыл- бикен1н айкастырган аягы К,айырбект1н алдында квлденендед1. Седщр сэры шелкесшен етшен жумыр балтыры агаранкырап коршш турды. Алкымынан туймелеген 6i3 тумсыктау сэры башмагы, дом- быра тарткан Kiciuie, кимыл-кимыл eTin отырды. Мундай суду аяк казак эйелдершде сирек ушырайды. К,азак эйелтщ аяктары кебшесе ку суйек, не -плерсег1 майырык, не Ti3eci иттншек, не OKuieci шепншек боп келед!. К Ы бшедц элде бвлеуден, елде квп отырганнан, журмегеннен, олде аяк ки1мнен болатын шыгар. К,ызылбикен1н толык, MyciH эдем1 аягы келбектегенде, К,а- йырбек «кушактай алып, суйер ме ед1...» деп ойлап калды. Эйтсе де ол ойын ecTin койганнан жаман, жалма-жан хатшыга 6ip карап, К,ызылбикеге бурылып: — Эбеттен кей1н кешеп эйелдщ жумысы каралады. Танысам десен, каз1р карап ш ы к ,- дед1. К,ызылбике: — Ертерек айтпай... Ойбай-ау, карап бола алам ба?— десе де, К,айырбектщ: — Онша квп емес, керект1 жерлерш ез1м кврсетейш,- fleyiMCH устел басына отырып, жумысты актара бастады. К,арабулак басына кызыл отау орнагалы талай эйел басына боставдык алган, талайлар мура даулап внд1рген. Талай эйел сат- кан, ойел дауынан олжа тапкан саудагер, аткамшерлерге жаза кесшген. К,азынага тускен калын малдар да болган. Kefl6ip елге у л п болгандай кызык, шатак жумыс каралганда, К,ызылбике ойелдщ жогын жоктап, созш сойлеп, когам айыптаушысы боп шыгатын. Бу жолы да сондай 6ip жумыс карамакшы ед|. К,ызылбике кагазга yHinin жатканда, К,айырбек он жагына келш, енкеШп: 192

- Бул емес, мынанын жауабын о к ы ...- деп кагазды аударып, керект1 жерш yciK колымен нускап турды. К,ызылбике кадалып окып жатканда, К,айырбек 6ipece олай, 6ipece былай аяндап, шы- лымын тартып журш, К.ызылбикенш кынамалы кылтиган болат белше, кулагынын арт жагындагы улб1реген укщей шашыранды шашына коз ж1берш кояды. К,арсы алдынан карасан, К,ызылбикенщ бет1 доп-донгелек та- надай, мандайы аласалау, басы домалак, мурны туштиган келте. Аузы да онша оймактай емес, сойлегенде дымыга беретш болган- дыктан, ернш жымырынкырап, 6ip сорып кояды. Сонда да онын 6opiH жанарлы келемд1 K03i жалт eTin козше тускенде, Кдйырбек одан сулуды дуниеде таппайды. Тан аткалы жауаптан жауап, кагаздан кагаз кабаттап, кажыган Кдйырбекке К,ызылбикенщ каралдасын корш аяндап, мурнынан жымиып, болашактын адамы суретгерш киял кып журу тыныста- ганмен б1рдей. Желпшш, желдешп, тамырларын кан кенеп, бойына кайрат 6iTin серпгендей болып келедь К,айырбек — C03i аз, жумыс- ка кунтакты, табанды, оз1не берис, 6ipTora сыпайы, кыз м1незд1 жшт. К,ызылбикеге хат жазып, кагаз жуз1нде «жас журепн1н» т1пепн, «ыстык махаббатын» ce3flipreHi болмаса, ондай незЬс, уят создерд1 бетпе-бет, ауызба-ауыз айтуга, 6eTi шьщамай, бойкуйездене беретш. Осы кунге де(пн К,ызылбикеден уз1лд]-кес1лд1 6ip жауап ала ал- май, тшегше жете алмай, тек сыргынан малданып, моз боп журу1 де уялшактыгы гой. К,ызыл отау тон'репндеп К,ызылбикенщ уна- татын ж 1гт осы К,айырбек екеш енд! 6iaiHce керек. 03ip мына жумыс кабаттап, колдары тимей жургеж болмаса, 6ipine-6ipi ашып уоде бермегенмен, штершен 6ipiH-6ipi иемдент койып едь ...К,ызылбике 6ip сагаттай отырып, жумыспен танысып болтан кезде еж1рейген 6ip кара ж т т келш, сотка арыз усынды. К,айыр- бек турегеп турып, арызын сыдыртып oiri де, ж йптщ басынан аягына дейш 6ip карал алып: - Байкан Kim? - деп сурады. X ir iT кеудеЫн TypTin: - М е н ,- дедт Жай-куйш сураса, бул кедей ж н т екен. Таш- маган деген KiciHiH ecirinae журш, карындасы Жамалмен кен1л косады екен. Ташмаган белд1, беделд1, аукаггы адам, Жамалдын кайыны да куши: «тием» десе де кызды алуга эдд1 жок. Ж1гер1 кум боп журед1 екен. «К,ызыл отау ойелдерге тенд1к onepin жа- тыр» деген лакаппен Байкан уш кош жерден ат октеп, кыздьщ арызын океп тур екен. Кдйырбек ж1пггщ жайын сурап жатканда, К,ызылбике арызды К,айырбектен алып, окып шыкты да: - К,ыз созвде тура ма? СенеЫн бе?—деп сурады. - К,удай б1ледг-ау, турады. 0зЫе каадай сенсем, оган да сон- дай сенем... Тек амалсыз, устауда оты р,- деп Байкан жанын сала, жеп1лдене жауап кайырды. 193

Сикына, сезше, кезше Караганда, ете пысык ж1пт екеш керпип тур. Тайынатын Typi жок. Жштке: - Бара т у р ,- деп тыска шыга- рып, Кайырбек Кызылбикеге карап: - Муны калай кы ламы з?- дедк Кызылбике артык ой- ланбастан: - Барып алып келу керек,— дедь - К,ызды онайлыкпен берер ме екен? Куш-кемек болмаса... KiM бшеда, кыз сез1нде турса жаксы... Уят боп журмесе... Kyurri жердщ кызы жеме-жемге келгенде туган-туысканын киып, суы- рылып шыга алмайтыны болушы едь..— деп Кайырбек жырын- дылыгын б1лдартт, жумыстьщ кайгысын сейледй Кызылбике yciK колымен жагын таянып калды. Сейтп де басын жулы п алы п, кез1 от боп жайнап: - Буган мен ез1м барайын, касыма eKi-уш мелитсиенер, тагы 6ip-eKi жшт косып бер,— дедь - Барам десен, жарайды. Тек бос кайтып кулю боп журме- с е к ...- деп К,айырбек жымиды. - Барам-барам,- деп ершеленш, К,ызылбике ушып тура келд!. ...Ертен1нде улы соске кезшде К,ызылбике жаландай жалт етт, eciKTeH шыга келд1. Басында желкесшен шорт байлаган Кызыл шол1. Устшде ак кенеп сулык шекпен, бел1нде бураунек - алты атарлы сэры белбеу, аягында жен!л сэры башмак. Согыска бара- тындай кунтиып, тымпиып, жутынып алыпты. Мэриям, Улбосын, ауылдын сепаратырга, сабакка келген кыз, катындар сонынан epin келед1. - Мына кыз ба? Бу кыз кутырды гой!.. - ©3i негып еркек боп тумады екен! - Неткен журек жуткан десейш!! - Мылтыгын кара, мылтыгын! - 03i мылтык атуды да б1ле ме екен?. - О й , алла-ай, десейпп,— деп эйелдер танданып, кул1п, суйсшш, кызык керш, жур1с-турысын, арбага калай мшгенш, калай отырганын тамашалап карап тур. К,ызыл отау кызметкерлер1, ауыл адамдары да жапырласып, кастарына келд1. Кызыл отаудан шыккан Кызылбике мен мелитсиенер, елден eKi мелитсиенер, 6ip ж ш т (копир), кыз алатын куйеу ж ш т - айналасы алты адам 6ip арбалы, терт салт атгы болып женеп бердь Ауыздыкпен алыскан арынды, ожар ойнактар канылтак тарам- ташты укщей ушырып, денгелепн анда-санда жерден 6ip типз1п, ойыстырып, бурактатып апарып жолга Tycipfli, артынан мылтык- тары шошайгаи мелитсиенерлер андагайлап, далактап барады. Жолга туст1, шан бурк-бурк етп. Кызылбикен1н шанга 6ip Kipin, 6ip шыккан кызыл шалысы узаган сайын кызгалдактай кылтиып ылдига Tycin Kerri... 194

■ «Осынау жалпак елдщ ортасында мандайым жаркырап, кызды алып шыксам* деп енти-е шауып, екшенш, куйеу ж ш келедь «Осы жолда барган жумысымды тындырып, эбшр алып кайтсам!» деп, жагалтайдай жайтандап, нар кескендей кылшылдап К,ызыл- | бике келедь Мелитсе бггкен ат косшыга шейш жуздер1 жаркын, I кимылдары кутын, аттары сылпын, такымдары кымтын, 60pi де | 6ip ойда, 6ip ниетте тэр1здк Кезенген, егескен, екпшденген, жауга жасанган, мукатпай кайтар сикы жок. Мынау жумылган, умтыл- j ган, тушлген пииш, мынау екпш каусаган, турган ecKi жол-жора- ны, тот баскан, тутыккан беделд1, mipireH, ыдыраган боз солдеш, мына болтан, алжыган «Алланы» кул-талкан кылмай, кулш кокке ушырмай, шаиырагын ортасына туармей, не койсын? Бул желйс жай желж емес, 1ргел1, ултанды, аркалы, айбынды желйс кой. | Бул шабыс жай шабыс емес, жасакты, жаракты, жау коймас ша- быс кой? Бул бетке к ш шыдар? Бул телегей селдй долы толкын- j ды кш токтатар? Токтата алмассьщ. Бул TereyipiHre шыдай ал- массыц. Тукымынан аяз еткен даумытгай, талайын мушзд! шай- карсьщ. 1й кеудендй Усын басынды! Окы «лакаулавды!» взгерт «голуйелгаз1м1нд1!» вйткеш ол сыйынган, табынган «бшк айбын­ ды» Аллан бул кунде алжып калды. Дангыл жолмен аныратып KiM келед1? К,ызыл отаудын К,ызылбикесн кырги бикесй кыран бикеЫ | келедй басып кетер... жаншып кетер... былай тур ж олдан... [ былай... М ш е келдй.. К ел ш калды... Ауыл букты. Жауырын ж уш урпидь Куйрыгын такымына кыстырды, мыкшиды. «1ске» дедь Жетелдк Тамагын кенеда. - Ех-е... Ама... Ама... Амансыздар ма?.. Уй ге... уйге... уйге юрйДздер... - Не бар уйщде? - Уй , шанырагынды.... - Е, жо... ж... жолдас домге... казак баласымыз гой... - К,ыз кайда? - А , к ы з... к ы з... не кыз? К,ай кыз? Эуел1 ю ш к е н е ... нетсежздер... кырасыздар ма? К,ыз керек болса, бар кызды аямас- пыз... К,ызылбике уйге юрдь - Ей, апа, апа, кымыз... кымыз... Шолдеген екен, кымызга бас койысты. Bip мелитсиенер дала- да. Ат ycTinae, ауылды орагытып жур: - Ауылдан Tipi жан 6ip кадам былай баспасын. Е ю мелитсие­ нер кымызды кагып тастап, К,ызылбикемен ере уйден шыкты, мылтык колда кезенулй - К,ыз кайда? - Жок... KopreHiMi3 жок. Ауыл адамдары ку шуберек... Азу- лары шыкыр-шыкыр. 195

- Байлап алсак кайтед1?.. - Сойып салсак кайтеш?... - Кой, кой, мерт боламыз... Кызылбикелер eKi уйге юрдк - Кыз кайда? - Ж ок... Б1лмейм1з... Ел мелитсиенерш 6ipey етепнен тартты: - Мойнывды буршы... - Йемене? - Сен таныс адам ен... нетсейнп... 6ip жаксылык кылсайшы... 03iMi3 бшем1з гой... уйлесем1з гой... Булардан не тамады дейан... - Е, уйлесетш болсан... 6ipaK 6eTi катты. Кызылбикелер торг уйге KipAi: - К,ыз кайда? - К,ыз корген1м1з жок. Карауылдагы мелитсиенердщ касында кыз агасы, сакалы ешкшщ куйрыгындай шошайып, кимылдап тур. Кызылбикелер бес уйге Kipfli. К.ыз жок— - Табариштар, 6epi келиадер! Мелитсиенерлер келд1, К,ызылбике оларды онашага алды: - К,ызды тыгып койыпты... Еркектерш арыстабайт! - Жолдас, байканыз... бу жерде абакты бар ма?.. Мынау жйггтердщ Tyci бузык... Жазым боп журмей1к... Bi3flin TifliMi3ai алсаныз, кайту керек,- деп ел мелитсиенерлер! конырсытты. К,ызылбике TiKipeRai. Тол жолдасына карады. Ол: - К,ой кур кайтады деген не с е з?- дед!. - К уй еу, сен не айтасын? Кыз кайда деп ойлайсын? - Кыз осы ауылда, елп уйлерд! окдап тЬгпмедис кой... - Кызды дауыстап шакырсак кайтед!? - Бу да дурыс екен!— деп Кызылбике салды айкайды. - Жамал-а-л! Уа-ай, Жамал!.. Бармысыц? Шык 6epi! Шыгар дауысывды!.. CeHi куткаруга келд!к. Конбе булардын тшше! Мен Кызыл отаудан келд1м. Мен де ез!ндей казак кызымын.. Мен жарык сэуледе, тенд!кте журмш. Коргалама. Корыкпа! Шык 6epi жарыкка! Косыл катарга!.. Бул ауыл саган ауыл болмайды! Булар­ дын кулкыны — мал. Буларда адамшылык, ар-уят жок. Куртгай гана намысын болса, шыгар дауысывды! Суйген ж !гт н мше касы- мызда, косыласын, косамыз... Тумсыктыга шокытпаймыз, азу- лыга т!стетпейм!з... Сендей эйелдщ талайын куткардык, коз!н аштык!- - деп ауылды кезш жур!п айкайлады. ...Bip мезплде коп шуылдын шпнен куб!лж!ген, курмелген кылдырыктай 6ip созалан дыбыс ест!лгендей бодцы. Кызылбике кулагын туре койды: ынырсыган, ол!мс!реген, зарланган дауыс... Осы тустан, он жактан шыккан T©pi3fli! Кызылбике солай карай жупрш 6epfli... Bip тывдайды. Bip жупред!... Дыбыс аныгырак... Ыныл емес, сез: 196

- Мен мунда-а-а... Мен мунда-а-а... Жаушы жалам, уй-imi астан-кестен. Ж уктщ 6ip шепнде, астына Kipin, кожалак, ыска- бак, абажадай кара кебеже тур екен. Дауыс содан шыкты. К,ызыл- бике кебежеге тап бердп EcKi какпагын суырып алды. К,арап ж1берсе, аузы майлыкпен танулы, колдары артына кайырулы шалкасынан: eKi буктелш кыз жатыр. EKi карынан устай алып, кептетшп калган. Сорлыны корген сон сасык кебежеден табандай тартып шыга- рып алды, майлыкты жулып, жулкып шешга тастады. Артына кайырып, кыл шылбырмен айкастыра байлаган колдарын босат- ты. К,ып-кызыл, киып кетшп. Устаудан босанган Жамал: - Бауырым-ай... бл ш ем г о й ,- деп К,ызылбикешн eKi иыгы- на шуылдаскан, дуылдаскан дауыстар кенет баяулап, антарылды. - Жылама, Жамал, ж ылама,- деп К,ызылбике аркага кагып, жуатып, басын кетерген кезде: - Осы ит аякты вдрде карамай кетш ,— деп кара кебежеш кушырлана Teyin калды. Кднсыган, кажыган, каусаган кара кебеженщ айгыз тактайы опырылып, кулд1р e-rri. Аягынын TereyipiHiHe суйсшгендей, кундис уясын 6ip Teyin куйреткендей, К,ызылбикенщ KOHiai даулап, ернш 6ip жымырып: - Жур ендй— деп Жамалды жетелеп алып шыкты... Жамалды уй1не окел1п, абдырадан кшм-кешепн алдырып жатканда, мына жактан Жамалдын memeci турып: - К,арагым-ау.... Шынын ба? Бу не кылганьщ?.. BapiMisoi жер кылып... Будан да 6i3fli б;ржола KOMin кет. Bi3fli буйгш каран суалт- канда, не 6ip кашр табам деп ойлайсын?.. К,ой, карагым, акылына туе... Менен туган балам болсан, токта... Есйстеп малаймен кегп деген не сумдык?—деп кенкшдеп, кемсендеп, бшгенш айтып жатгы. Ол сойлеп жатканда, К,ызылбике де кимелеп: - К,ой, шешей. Эуре болма... Комшмейсщ де, суалмайсын... Баланды аясан, тал тусте кебежеге тыгып, кол-аягын байлап, аузын буып, туншыктырар ма ед4н? К,ызынныц колын карашы оз1н... Малайдын KyHi туганын бш п к о й ...- деп жарыса сойлеп, ауызга какпалады. Кызылбикешн сез таластырганына емексш, «созге келсе, оке- тем гой» деп демеленш, memeci дауысын кушейтш, оршелене бастады: - К,ал, ендк Жамал. К,утырма... Мен enai емшепмш кокке сауармын... К,аргармын!.. Онбассын!- деген кезде Жамалдын K03ine Monflipen жас ке л л калды. Жамалдын жасын К,ызылбикешн K03i шалып калды да: - Мына KiciHi OKCTiimepmi?— деп мелитсиенерге буйырды. - Жур1шз, женгей, журщ1з!— деп мелитсиенер колынан тарт- канда, катын сасып калды. Жан-жагына алак-жулак eiri. Сонда 197

eciK жакта турган еркек баласы «болмас» дегендей, ернш тктеп ым какты. Сол-ак екен катын кайратына енш: - Е, меш кайтейш деп ен? Бармаймьш? Эл-пресщ бе? Кане, ел л р ш , керешн? — деп, колын жулып, жулынып, шапылдай кетп. Шешссш суйрегенге кызынын кенш кобалжьш, буйреп бураты- нын сезд1 де, Кызылбике колына тускен киш-кешепн алдырып: - Ж урвдер, ендН— деп кызды жетелей женелд1... «Албасты» баскан эйелге акырган, шошынган жакка урган баксыша К,ызыл- бике жетепндеп Жамалга: - Жасыма! Кайыспа! Корыкпа! Бекit буынынды! - деп колы- нан с ш к т , сшкшщрш, кайрат 6epin келедь Арбага экелш мшпзгенде, ауыл xcirinepi камап, коршап тур еда. - Ж1бермейж.. - Кетщдер!.. - Неге турсындар? - Сен баста!..— деп 6ipiH-6ipi туртш, ентелеп, таянып келеда. Тап беруге бата алмады, ейткеш Кызыл отау Kiclnepi мылтыкта- рын кезенш: - Тырп етсен, атыласын!- деп, жалац-жалан етедк «Алдымен жан куйер кыз агасы умтылмаган сон 6ipeyfliH оты- на куйем1з бе? Б й д т не?» деген оймен езгелер1 де бой тежей бердк Белдесерлпс болен Ж1пттер де шамалы. Бесеу-алтауы бол- маса, Ke6i бала-шага, шалсымак, катын-калаш, жасак капыда сап erin, ел жиюга муршасы келмей, тек кыздын гана TyciH тасалауга шамалары келш еда. Байбайлаган, шулаган дауыстан баска, кыз­ ды алып калуга тук кайрат кыла алмады, тырамташ дур етш женше тартып кетп. Байкан куйеудан кеудеЫ кокке cepnini. Арты ерге коныс тап- пай, кокыран-кокыран етеда. Талтайган тал тусте самсаган сэры колдын ортасынан суйреп алып шыкты деген осы емес пе? Кызылбике гул-гул жайнап келеда. Bipece кызга, 6ipece жштке карап кояды: Эйелд1 корге тыкса да коймай, куткарган, тенеген, жетмзген деген рас емес пе? Жшттер де даланы жангырттыра сейлеп, каркылдап кулш келедк «Шаш ал лесе, бас алатын», бар- ган iciH орындамай келмейтш еншен ожет сарбаздарын емес пе? ©те-моте елдщ ею мелитсиенер1 даурыгып болмавды: манагы жерде азырак кешрдектер1 кышып кеткенш б1лд1рмеймш, буркеймш, шайып жуам деп келедг Олар да талайды керген, тап баскан куларын емес пе? BipaK муртгын отген кисайганы Кызылбикенщ K03iHe туспей не турсын, im niKipi iiniitae оларга да жылы ушы- рай жауап кайырып, сездерш тындаган боп келед!. Он-он бес шакырымдай шыккан сол жолда кершген ауылга ат шалдырмак болды. Жарымы тусуд i, жарымы туспеуд1 дурыстап, eKi белшда.

Тусуге зорлаган ел «irirrepi, олардьщ делай: енд1 6ip кеш жераз ауыл жок. оган атгар жарамайды, карлыгып калады, ел а з шелде ат шалдырганша каз1р шалдырып алса, кездеген жерге торыкпай жетедг К,ызылбике сойледг Эйтсе де атгар кара терге шомылып, божыны кактыра бередь Соны байкаган сон, К,ызылбикешц оз мелитсиенер1 де тусуд1 макулдады. Ат жайын еркектер артык бшетш шыгар деп, К,ызылбике де тусуге артык карсы болган жок. Тускен сон аялдамай тура ма, жолдастары кымыз ш кенш е, самаурын койдырып, самаурынга кол койган кезде, 6ip козыны да сойгызып, казанга салдырып койыпты. К,ызылбике журуге асык- са да, б1тул1 домд1 тастап кете алмады. Эйтсе де жарыктык жазгы кун шьшамды шылбыр кайыс кой: батканша талай бар секшда. Былай шыккан сон, ат та, адам да тыныгып, дамылдап калга- нын Kopin, К,ызылбике imiHeH тускен1м1з Toyip болган екен деп ойлады. Ауыл жтттер1 айткандай, жолдагы ауыл сонша шалкар кеш емес, 7-8 шакырымдай жерде екен, «еу» дегенше зырылдатып келш калды. - Е, мынау кеше тускен ауыл гой? - Ио! - Олай болса, согайык, ала кетейж ,- деп К,ызылбике коилрдщ ауыл жак женшен тартты. - Ат уст1нен согалык, т ус п ел ж ,- десш, ауылга келдг К,ызылбикенщ «Ала кетейж» дегеш: 6ip катын кеше тускенде К,ызылбикеге мунын шаккан. Кедейдщ катыны екен. К,ызылби- ке кайтарда ала кетуге уаде берген. Жамалды арбада, KyHeyi мен Komipfli атка тастап, К,ызылбике уш мелитсиенермен саусылдап уйге Kipin келд1. Ауыл Kicwepi ypnHicin, жиналып, катынды ортага алып eKi баласын айтып, обал- сауапты салыстырып, олкылы-толкылы, кеу-кеулеген онпмемен жолаушыларды 6ip катар KwipTin, кашаннан орныгып калган ойелд1н жып етш шыга коюы онай ма? Уйде жанылдасып жатканда, уй артынан: ойбай, ойбай!- олд1м! деген дауыс баж ете туст1. Жолаушылар тыска ата шыкты. Арбаны 6ip топ адам камап алыпты. Байкан куйеуд1 камшынын астына алып, бурсылдатып урып жур. Жамалды суйрелеп KOTepin, атка онгерткел! жатыр. Кызылбике ушкан бойымен келш, Жамалга жабыса туст1. Жамал да кушактай алды. EKeyi айкасты да калды. К,угыншылар олай тартты, булай тартты, екеуш жуырда айыра алсыншы. - влтрмесен бермейм1н. Ер екенс1н. MeHi OflTipin кор. К,алай окетес1н?—деп К,ызылбике TenciHin, без1лдеп жатыр. Сол eKi ара- да тарс-турс мылтык та атылды. Ер Kicmepi сершле берд!. К.ызыл- бике Жамалды суйрей-муйрей арбага: - Айда тарт!— дегенде, косшы баскан аттар жула жвнедцг 199

влесщ! Кет! К,айт!- десш, мелитсиенерлер де аттана ура женелдл К,угыншылар ipicuiin кала бердц. Эйтсе де булардын бойы узаган кезде, артгарынан epin, журш отырды. Жолаушылар мылтык октанып кокан-локкы керсетсе де, кутыншылар калмады, кайтпады. Не ойы барын м м бшсш, атуга октары да жок. Тап берсе, тартып экете ме деп каутлеп оксыз мылтыктарьш кезене бердк.. Не керек, сол арбасумен отырып, жолдан атгы 6ip астырып жепп, Кызылбикелер шалдырмай, ел орынга отыра Кызыл отауга ж ет. Жолда манаты шапыр-шупырдьщ KecipiHeH 6ip катын калып койды, Кызылбике отан артык кынжылтан жок. вйткеш eKi б!рдей Кызыл карын, жалан бут балаларын жылатып, айырып экетуд1 аргы дет1 калаган жок едь Кызыл отау сотында кш Kerri? Ko6iHece, кедейдщ катыны Кенес OKiMeri айелд1 де, кедейд1 де жарылкады. BipiH алкап, 6ipiH картаган жок. Катыны кеткен кедей каргыска ушыраган- мен 6ip бас кой. Оны Кызылбике жаксы б1ледп Сонда да «Кедейдщ катыны к е т п е сш *- деуге т Ы келмейдп вйткеш кедейдщ корген куншен ойелд1н куш eKi есе ауыр деп бшдк 0йелдщ безбеш басып кетеда. Эйел оган тоннын iuiKi бауындай кершедш. Кызылбикешн кырып-жойып, кызды алып келгенше Кара­ булак басында сушнбеген адам калмады. Бул 6ip - дос суйшш, душпан куйшгендей ic болды. Кызылбикешн «мертебеа» кетерщщ, 06yftipi толды. Кайырбек сот жымындап келш, колын усгады. flopirep де, баскарушы да, су претил де, хатшы да Кызылбике калыцдарын екелгендей, куаныса амандасты. Карабулак басын- даты эйел атаулынын к е н ш карыс кетерищь Кызылбикенщ баты мунша тасканына тек 6ip адамньщ тана icme кундестпс дертт бай- ланды. Ол KiM десешз - KepiM6aft. Кызылбикеш канша айналдырса да, уысына Tycipe алмаганы, тунеуп кыздарды корыганы, онын артынан жолдастарынан ceric ecripnceHi, сонгы кездеп муны кит етсе, жамандайтыны - 6epi уласып, ушыгып Кер1мбайдьщ оны атарга огы болмай, калай то- судын peTiH таба алмай, riciH кайрап жypeтiн. Мунда мына жумыс Кызылбикеш жудэ шарыкка шытарды. Кызыл отау ортасында енш кад^рлп одан алапапты адам болмак емес. ЕщЦ ел калата барганда, MeHi жамандап, кызметтен шыгартады, маскара кылады, деп ойлады. Кызылбикеш калай мукатады? взш е калай бас ипзеш? Кер1мбайдын коптен ойлатан ойы осы еда. Бул ойы енда rirrri кушейда. Кандай кылмыс, кавдай былык жумыс болса да Kipicin, Кызылбикеш табанына 6ip салу керек. 200

Кер^мбайдьщ карманганда колына туаргеш: Улбосын болды. Одан баска буган «жаракмолда» дейтш жан жок- Жатарда Улбо- сыннды шыгарып алып, кеп сыбырласты... ...Ертеншде ол турып, жайланган кезде Улбосын К,ызылбике- ге келт: - М аскара-ау!- дедь - Йемене?- дегенде: - BipeyniH тып-тыныш отырган кызын зорлап экелш ... була- рын уят емес пе?— дегеш. - К,ой opi. Не айтып турсын?- деп К,ызылбике шоршып TycTi. - Нанбасан, езшен сура... Байгус-ау, мен не кылайын... OTipiK айтып?..- деген сон нанарын да нанбасын да бшмей, Жамалга барып, далага ерпп экетт!. —...Э л п катыннын айтып жургеш не? Сен танып калдын ба?— дегенде, Жамал кобалжып: - К,ызу устш де кетсем д е , артынан ойга Tycin от ы р м ы н ,- дедь - Не болды? Не кылган ой? Неден корыктын?— деп К,ызыл- бике жан алкымга алганда: - О ж ттпен жай сездес болтаным болмаса... Тием деген ойымда жок едь «Сотка барам» дегенде, «барсан бар» дей салганым болма­ са,—деп былжыратып отыр. К,ызылбикс туснццрем деп осынша кызыл енеш болса да, кыз тусшбедк - К,удайдан 6ip жазганы бар ш ы гар,- деп жауапты кыскар- тып, касарып турып алды. К,ызды кудай урыпты, откен Tyiii Улбосындисше жаткызган. вйткеш сотсыз куйеуше косуга жол котермейдй Ауыл адамдары- на сенбейдк Баскарушыдан колайлы Kici жок. К,ызылбике 03i шаршап келген K ic i, жана келген газет- журналды окы п, кеш жаткан. бт к е н TyHi 6ip сумды кты н болганын К,ызылбике im i сезе койды. К,ыздын калай айнып калганына тац-тамаша. Жамалды У лб осы ндж ш е ж1берш, К,ы зылбике оз уш н е K ip fli. Негыларын б т м е й дагдары п, ж' геР' кум болып, К,айырбекке айтуга тагы колайсыз Kopin, ауыр ойда куйш отырганда, шалкандай басып, 6ip езуже шылыммн кыстырып Кер1мбай кслдь Керегеге 6ip ш ынтак- тап, ipuieniu турып: - Е, негып мунайып отырсын?- дедт - Ж а й ...- деп кабагын шытты. - Эйелге улп болатын ж тт с щ гой, шалдырдын б а ? - дедь К,ызылбике тунжырап, TyTirin кета. Кер!мбайды тутш *i6eprici келд1. BipaK тыгылып калды: тук айта алмады. Томенп epuiii капсыра TicTen, сшешп отыра бердт 201