Ж. Аймауытов. т3

ашып, e3i сыйгандай жерден Ke6iciH устап жалан аяк, шыкты да, eciKTi кайта жапты. Э бш р 6epin, апасы оянган жок. EciK алдында елу адымдай жерде езек бар. Оны н ар жагы взен. С о жакта шыгар деп, аягына кебюш Ы п , акырын басып алактап женелдь в зе кт щ кабагына жетер-жетпесте, айдын жарыгында агаран- дап, алдынан 6ip адам турегелдк Сол екенш таныды: аягын тез1рек басты. Ж олыгуга бес-ак адымдай жер калды. «Сол кезде: - У ст а, у с т а !- деп шанкылдап, взен жактан терт-бес ж1пт дурсе коя бердк К ун ж ей уй ш е карай кашты. Байман айдалага кашты. К,уып бердь К ун ж ей уйше суцгш ж о к болды. Бу жолы eciKTin шыкыры катан шыкты. Ш екер оянып кетш: - Бу K iM ?- деп басын жулып алды. Кунж ей акырын гана: - М ен ,— деп efli, апасы: - Кайда бардын?.. Калай аш ты н?- деп, тергей бастады. - Тузге отыргым келдк.. Тартып калып ед1м, 03i ашылып K e r r i,- десе де, сумдыкпен K03i шыккан апасы нану кайда: - Дуз1 кара, дуз1 кара-ай! Bip сойкан гып ж ур екенсщ гой!.. Ойбай-ай! Енда кай жакка барайын?.. Шашынды 6ip талдап жулай- ын!.. П элен-туген деп урсы п, б1рталай жерге апарып тастады. К ун ж ей апасынын ызындап, кулагына маза бермесш сездш. Амал ж о к, OTipiK айтып, акталмак боп карсы соз айтып, шырыл- дады. Ертенше апасы тагы урысты. К унж ей шынын айтсын ба, жо- латпады. Ещ ц ауылдын жаман-жоутж бозбалалары андитын болды. Олардж к «Б1зд1 менсшбедщ. Байманды тандадын. 9 p i Байманды буралкы керш кундеу». С ей т ш , К унж ейге уйден де, тузден де андушы табылып Бай- манга жолыктырмады. Т у н де жолыга алмасы на K03i жеткенсш , Байман «кудалы- гын» сылтауратып, Ш екердж ш е кущ нз келш журдн Ш екер онын келгеш н Tepic кврген ж ок: epi кудасы, opi курдасы , epi ауызга ш н ш ж урген, 03i OHmi, 03i балуан, ер, онерл1 ж ш т. T ay ip бозба- лага озш щ де жыны козып туратын адам гой. BipaK Ш екерджш е Байман барса, ауылдын Э йтж бн, М усатай сиякты бозбалалары да ере барып, К у н ж е й мен Байманды онаша 6ip сейлеспрм ей-ак койды. А нду кушейген сайын eKi жастын 6ipiH-6ipi ансауы да кушейдь «Суй ем ш , кайтейш? Болмайды...» деген ойларын кездер1мен гана бшсть Сейтш жургенде К унж ейдщ Kyfteyi Т у як «мырзанын» да кол устайтын м езгш жетп. 52

К,ой кайла Bip тамса д а, соган тамсын деп, Т у я к 6ip mere какса д а , «ИлаЬи ниет кылдым К уш к ей дш калы н малый отем екке...»— деп кагы п, тапкан-таянганын тамызыктап толей 6epai, толей бердЕ Эйтеу1р бере берген сон енбек кой, малынан кутылуга таяп едЕ О л «есйс корсет» деп кынкылдагалы каш ан . Э д е й м е п адам 5Ki6epin узицп-кесшд1 хабар алайын дейтш Т у я к кайб1р кошебел1 Kici? Т ек откен-кеткеннен о л п кы нкы лы н кайталай бердЕ Ш е ­ кер: «К,ойсын opi, балам жас» деп аягына отыргызбай журетш. Сой тш жургенде Туяктан одейшеп един келдЕ К одш гщ ей адам сияктанып амандасып, жон-жапсарын, куда екецщ лн айтып отыр- ды. Туякты кемс1нген со н , К уш к ей о жактан келген кайындары- нан да полендей каймыга коймайтын. Бу жолы да «К ейкуатка коп екешмд1 кор» дегендей, Mi3 бакпай отырып алды. Тасалана- тын козш щ сокыры, мурнынын пушыгы ж о к. Ж о, барып отыра коятын жау байлардшндей он жагында агасынын ак отауы тур ма? Жасык адамша несше бетщ басып, жас балаша кайдан уй айналып журсш. Елш 1 де полендей errri жнтг емес. Ek i урыкты, nepin кетпелеу м1нез1 болуш ы едЕ «Оты рсан, отыр. 0 к е щ й танытайын» деген немеше iueuieci мен eKeyi отырган жерде: - К,удаларыныз солем айтты. К уй е у баланыздын ш к е т ас болатын емес. Не кы лса да, ел жайлаудан кайтпай турып Meni б1рдене кылсын дейдЕ EwiiriciH ездервдз б ш ес Ь , мен мойнымнан TycipfliM,- деп, тосыннан тосын койып калды. Куш кей тук еспмегенсш, томен карап сурланып, инесш жыл- дам-жылдам шанша бердЕ Ш екер ко зш щ астымен кы зы на 6ip карап, кудага 6ip карап, азырак Kwipin калды. Сонгы кезде Ш е - кер бурынгысынан ойысып, икемге келейш деп едЕ ейткеш бала- сыньщ жас ем ест т н е коз! жеткендей болды. К,улыпты 03i аш ы п, тунде 03i шыгып журген «журек жуткан» кыз катканы жас бол- сын ба? Кдршадайынан ауызга ш ш ген, озше тарткан «зор шоп» 6ip кун1 жер соктырмасын kim б!лед1? Сондыктан куданы н созш е ундемей коюдын жонш таба алмай, 6ip есептен К уш к е й ecTiciH деп: - Солем айтса, енш Heci бар?.. Жон1 бар сез... оз кызыгымыз- дан 03iMi3 кашканмсн бола м а?..— деп сипай салды, есек домелi жауап бердЕ Соны айтканда К уш кейдш кабагы т у с т , томсырая калды. - Кудайдьщ буйрыгы. 0irreyip жат журтгык боп жаралгасын, кимаганмен кайтеШк ендЕ..— дегенде, К уш к ей ушып тур е ге л т , тарс-турс е т т шыга женелдЕ 53

К,ызыныц бул кылыгына Ш екер э легенде: - Ойбай-ау, MbiHaHiKi н е ? - деп, eTipiK мырс еткен болса да, артынан баласынын жастыгын, жабдыгынын сай еместшн, жок- шылыгын айтып, 03i де камыгып, кезше жас ipbcri. Кудасы кеткесш , Ш екер кызына дон айбат керсетш, урыскан болды: «Ж ещ лсщ , баласын, есщ жок» деш. «О Heci екен, KiciHiH кезш ш е тарс-турс ет т » деда. «Heci бар онын?» деп, Туякты макта бштелеген болды. BipaK онын 6opi тек шеше болган сон айтыл- FaH, кара судай кенеу1 ж о к , бос соз екенш К уш к ей де укты, m eiueci де сезда. Кунйсей куйеуш щ келуш е тук айтпады. K ohui б1лд1рмед1, 6iTey жара болды да койды. К унж ейдщ ундемегешн апасы контенте жорыды. Bip к у ш кеш ке таман байдш нен алган жамандаттын суйек- саягын асы п, орталарына койы п, жеп болган кезде, торт K03i ту- гел отырганда, Ш екер куда-куйеулершщ келетшш ecTiprri. 0зге- ден бурын: - Йемене тыгыл-таявдатып?- деп Жуматай туксщц. Онысы карындасын кимаганы, Туяктан кызганганы едт - С ен не бш есщ ? Малы й 6epin, 6iTipin койды. Оны н жазыгы не? Жайга каратканымыз жеткендей б о л д ы ...- деп. Ш екер бас- тырмалатып тастады. К,ултума токпак ж1лйстщ жуан басын муж1п болып, к1шкене басын оз1не каратып алып ед1, жыкпылындагы жылтан каракка алтын тауып алгандай ш укш иы п, апармай жатып аузы булк-булк етш , icTiK пышагын т к ш е шакырлатып сугы п калы п, жылтын enci3in суырып алып жатыр едк Жылтан каракты кутгы жер1не кондырып, KOHini дауалаган сон, жайымен отырып: - Оган 6ip кой сою к е р е к ,- деп конк erri. - Е , кой сойм ай... 6ip т у г ш eKi кой соярсын. Bip койды ауыл уйге берем: ырым ютеймш. Bip койды кудаларына конак асыга б е р е с щ ...- деп Ш екер сокты. - Ненщ ырымы? Кой кайда?- деп К у лтУма конкылдады. - Кайда болсын? Табасын? Екеущ бйрдей сомадай боп оты­ рып, жалгыз кызымды куартканым б а ?- деп, Шекер кызынын шашбауын кетерген болды. - А уы л деп, ауылды тойгыза аламыз ба? Ж ылкы сойып бер- сен де, ж у к болмайды,— деп Култума cipecTi. О бай гуспш бо- рыш-карыштан кашкандык кой. Култум аны н тайталасканына Шекерд!к1 де устап кета: - CeH in не бш генщ бар? Йемене аузына келген1нд1 куйсеп оты рганын... М алга не ж1пт б о п ... М ал турсы н, басында билж бар ма? IIIipiK-ау! С ен К ексауды н кара табан кулы емеспющ? К ы ры к карасы бар Дуймагамбетпм де он бес сом, сен де он бес сом алым толедщ. Bip ауыз лом деуге жарадын ба? Аузы н кепер- дей боп, кара басып отыруын... Осындайда 6ip пы сы к ж1гн бола 54

калатыны бар дейш озш щ . Бул пысыктыгыцды К екса уга негып керсетпей ж ур сщ ? 0 л де м аган... К,айта оз кы зы гы ца, ез кызына оз1м соям дейтш Kici eMecniciH? Э -о й , iuipiK-ай, кайтеш н с е т , кайтейш... Эуел1 сыбагалы кетенше ие бола алмай Ж аны лга ж е п з т отырып, сен бил!к сокканды не кыласын? Саган неткен билис? Ж уре бер К.ОЙЫЦДЫ курттап, койыртпагынды уртгап. С енде туйснс, сенде мынамдай сана болса, К унж ейден мал аяр ма едщ ? Ж урттын басынатыны ceHin кортыктыгын гой... Эйтпесе К уш к еш м кай байдын кызынан кем ?.. Сенде суйек ж о к , намыс ж о к. Kici eMeccin, бш дщ бе? К,ысып отыр, аузымды к ы зды р м ай ...- д еп , Култум аны б1ржола орнынан тургысыз кылды. Култуманын аузы-мурны маймылдын тумсыгындай компа- йы п, сорайып, анырайып, акы м ак болды да калды. М ы на сиякты кок айыл, кер ауыз катынга негып шыдап жургенш е 03i де тан калды. Iпанде б4рдене тушртпектешп тургандай болса д а , 6ipaK оны шет1нен таркатып, ашудын аузын агытып, кутырын тегуге т Ы TycKipi жетпедй О л туШртпек онеппм ен орлеп к е л ш , д эл жуткыншагынын Ty6iHe токтаганда, ернш сы лп-сы лп е т м зш , eKi- уш тамсанып, кезеш п, отырып-отырып: - Осы елге негып болыс болмай ж ургенсщ ?- дедй - Эд1рам кал! Т ш н щ ащ ы сы н жам ан ш - ш - 1ш р ж т щ !— деп Ш екер тагы б1рталай жерге апарып тастады. Култума бу жолы компайган тумсыгын жинастырып, сабасы- на Tycipin, пышагынын майын бармактарымен сыпырып ж алап, Ti3eciHiH астына койды да, Ж уматайдын колы ндагы шокпытты шет1нен тартып, икемс1з кара кайыс колы н уйкей бердй Таз Жуматай алгашкыда: «Йемене тыгыл-таяндатып?» деп арын- дап калса д а, артынан OKeciHiH койга саудаласып отырганын eciTin: «Bip кой жегпейдй.. Той ырымын кылмай бола ма?» деп Ш екер - мен кабаттасып, 6ip-eKi айтып калды. Ж урт кызынын Kyfteyi кел- генде той кы л уш ы ед1 д е п , о да ты раш танбак болтаны гой. Ш екердщ Култуманы кудай аманаты жосып тастауына Ж уматай­ дын ce3i де камшы болды. Ж алгыз-ак бул сезге К уш к ей катыскан жок: uieuieci шапты- гып жатканда, колын жуып, су р т ш т , тыска шыгып Kerri. Култума сыбагасын алып, жайланып, жантайып, 6ip борба- йын KOTepin, тыр-тыр касынып жатып, «кой кайдан табылар екен» деген ойга батгы. Бул ой Култумага мемлекет м еселесш шеш - кеннен б|р кеш н сокпады. Алты-жет1 жуз койды кысы-жазы 03i багып, o3i кагы п, суыгына тонып, ыстыгына ку ш п журсе д е, оз!нде 6ip кой болмау деген не деген сумдык? Далада озге коймен шен- дескенде, алдындагы койды оз койындай керш: «Кайтар, койым косылады» деп бакырушы едй Ботен койга 6ip койы кетсе, оз койынан жаман, «6ip койым жок» деп, котаннан котан коймай i'weymi едй Койы аз койшыларды: «Котен басындай неменд! opi 55

айда» деп кемсггуин а д . Сол «оз, койым жок» деп журген койдан 6ip койга б и л т келмейтшш жана бшгендей болды. М уны , cipe бурын ойласайшы!.. Япырай, е!! Бу калай! Байдын 6ip койын сураусыз сойып тастаса гой: «Урлап сой- дын» деп, тебес1не о н п р таяк ойнатып, басына к о са к , кетше TipKeyiMeH телетш алады, озш котке 6ip теуш шыгарып ж1бередг Bip кой емес, пален жуз койды оналтамын, каскырга жепзбеймш, урыга алдырмаймын, урага жыкдаймын, шуканакка уйелетпеймш, 6ip козы сы п далада калдырмаймы н, 6ip токтыны курттатып олт1рмейм!Н деп, К,ултума канша шыжак болады: eKi К031 терт болып, кадагалап карайды. К.улкын сорщен ымырт жабылганша жалгыз 03i к,ула тузде сарылып, коймен кой боп журген!. Сонда да 6ip тон!р жарылкасын ж ок. Сонда да 6ip койдьщ канына ортак бола алмайды. Бу не деген журтшылык? Бу не деген корлык, кулд ы к ~ адам емес, кой болгандык?.. Япы р-ай, о?! Бу калай б о л д ы ? .. С ол деулет басы, жатып iiuep мырзаларга 6ip кун ез койын оз!не баккызып байкар ма efli? Б1лер ед1 сонда кой бакканды!.. Култум аны н бул ойлары кансонардагы кояннын i3inaefl сай- рап келе жатып, койдын шарлауына соккандай шатасып, быты- сы п, алгашкы бет алысынан коз жазып кала бердг K,a3ip 6ip кой- ды борыштанып тауып алып, соцыра байдын 6ip койын далада урлап 6epin ж1берген дурыс па? Немесе анау койшылармен айла- лас болы п, 6ipeyfliH 6ip койын кактырып о к е л т , сойып тастаган жен бе? BipaK «Бу койды кайдан алдын» деп 6ipey етш корш койса, ол барып айтып кояды-ау!.. Япы р-ай, э! Бу калай болды? К,алай да кой табу керек. Bip ем ес, eKi к о й ... Катын о 6ip кудайдын п ел есг ойына б1рдене алса, олуш е бешл болмайды... Бу кызы TycKipfliH 03i де 6ip поле екен гой ... Ж ок жерде кой одетш ... Д внене ойламай, койын багып журе берген де 6ip гани- бет екен ... Япырымай, о? Б у калай болды?.. Кдлай табады, о?! К,анша ойланса да, аяктап келгенде: «Япыр-ай, о? Бу калай болды?!» деген тыгырыкка айналып кеп тсреле 6epfli. С о л тыгы- рыктан жол тауып ш ьиа алмады. А л Ж уматай койды мэз ойлап, басын катырган ж ок. О л ана жылы гана тулымшагы е р б и т , борбайы жалт-жулт етш журген каршадай кара табан карындасынын бупн ер жетш, катын болуга жарап, олдеб1р ботен еркекпен кушактасып жататынын ойлап, opi таныркап, opi кызганып, opi тусш бей, 6ip тосын жумыска окыс жолы ккандай, о да тыгырыкка камалды. BipaK онын тыгырыгы К,ултумагпк1ндей бултарысты болмады. KyHiKeftni ойлап отырып, сонын оз басына карай кошт1. Т у як келед! — куйеу боп отырады. Э н е у п Ш омшиге уксатып, катындар Кунпсейд1 окел(п кол уста- тады. Сон сы н екеуш онаша тастайды... Бул онда кайда журед!? Не ойлап журед1?.. Туякка уксап бу да кашан онаша уйде кыз кушактар екен? Бул кашан калындык ойнар екен? Мунын 56

кальшдыгы да К уш кей секций булд1ршшдей кара торы кыз бо- лар ма екен? Ж ок .. элде Нысанбайдьщ жы ры к кара кызындай 6ip сумпайыга туе келер ме екен?.. К,урып калсын! К,удай жырыкты корсетпесш!.. Illeiueci е л п С акауды н П ш е н ш аузына алы п журуин едь. О л ол1 ж етьсепзде. К,ыз сняты ж ок. Б ip nepi. в ск е н д е кан- дай болар екен? О да Кунпсейге ук сап, шаш бау татып кыз болар ма екен?.. Ж о к , сонда да танауынан ко с боз аты жылтындап, бет- аузы сауыс боп турар ма екен?.. деген ойлардын аягы кеш еп езпйн Турсынга (туйенп шал Жаманайдьщ катынына) 6ip жоргем щ е к 6epin: «Есщ е ала жур» дегенше согы п, соган калай бару, калай ж анасудын амалына ш ауып Kerri... С о л ойдын уетш д е, мурнын 6ip тартып, самайын 6ip касып, байджше - жумысына карай аяндады... Ш екер б1ркыдыру шиыршык атып, кара табакты казан тубш е карай итере тастап, Tepi дастарканды суйек-саятымен саудыратып, eciKTen ыршыта кагып. а к куш пеп аятымен бушрден 6ip Teyin, кайта кел ш , журесш ен талтайып колы н жуы п отырып, ш ы м ш у- ырмен алдындагы отты кесеп-косеп Ж1берд|. М уны н 6opi уй imiH кыран шапкандай кылганы, кырланганы, ашулантаны едг К,улту- манын жамандыгына, кедейлшне, кемдпзне, жайда кабыргасы муздай жабык боп сойлейтш басы, ертен куйеу келгенде, доска к у лю , душ панга таба болам ба деп кауш тенгеш , к е й й е т , куйзелгеш, тарылганы едь.. Куйеу K y n ey i С улуш аш ты н урын келд1, К,исайып жаман тымак кырын келд1,- дегендей-ак, Кунж ейдщ Kyfteyi 6ip кун! кешке таман салша жетш келд1. Кдсында уш-торт жолдасы бар. О да ауылга келмей, анадай жерге Tycin, атын устап отырды. Не дегенмен куйеу аты бар гой. Тымагыньщ To6ecine селтитш yKi де кадап апты. «Ш ауы п келдЬ алуга балалар да ж уп рктг К,араша уйдщ кыз-кыркындары да ба- рып, кастерлеген боп ертш экелш , «алтын босагасын» аггатгы. К ок ала шытпен тыстаган коныр enTipi тымагын козш е Tycipe ки ш , танауы кержшп, о да келш , ак, шымылдыктын imine ырш. 0 з олшшс Ш екер де уй ш щ imiH мырсындай кылып койып- ты. Атасы ол се, атамайтын жалгыз кара ала сырмагын TopiHiH алдына TocenTi. Нокталы Ke6iciH, тот o6flipe, ш алж ак ауыз санды- гын, шокпыт тосегщ, тон-мон, жун-журкаларын текшелеп жи- нап, ecKi алашамен буркеген болыпты. Бурын жадагай-жайдак жататын казан-аяк жакка шыпта курыпты, жалгыз-ак от басында туратын кара куман жылжып барып, босагадан орын алыпты. Эттен колдын кыскалыгы. Эйтпесе Ш екер Kicire кеудесш бастыргандай ойел ме? 57

К ултум а eKi койды кайдан табарын бшмей к у ш е н т , басын катырып жургенде, Ш екер койды да 63i жайгастырып койып еди Bip койды Жуматайдын акысына сындырып, байдпанен алмак болып еди Байдын 6ip эдетп к у ш толмай, малшыга акы бермеуин ед1- Бу жолы Ш екер 03i барып, куда, куйеу келетшш айтып, К,ара бэйбш еге талакша жабыскан сон MeftipiMi тусш еди Енд1 6ip койды Макатайдан алды. Онын кырык-елу койы бар гой. Ана кезде Макатай катыны ел ш , зарыгып жургенде Ш екердщ 6ip «са- уабын алганы» болуш ы еди 03iMciHe, ожеттене сойлеген т ш н жыга алмады. Ж ум сак адамды билей сойлесен, ыркына кене кететш 6ip едет! бар гой. Мондыбастау, москалдау уш куда Ш екердщ к ак тервд е мал- дасын куры п, кораздана капты! Ауыздарына тас салган адамша ундемей, ездершше сыпайы болтаны гой. Оларды турш , энпм е козгап отыратын К,ултума кайб1р шешен Kici: «Мал-жандарыныз аманбадан» кейш , co3i таусылып колы ышкырга таман сыргып, сипалап, жантаюга айналган сон Ш екер арт жагынан б1рдене алып жатып: - С ен нен1н коркше отырсьщ? Барып малынды с о й !- дед!. 03 i кетудщ ece6iH таба алмай отырган К,ултума 6ip MeKipeHin, орнынан турып, букшендеп женелдь Ж уматайдын бар тузелгеш: жаздай 1лмеген жаман шокайын аягына к и т алып, 6ip Kipin, 6ip шыгып, балаларга: «Жолдан вы­ дай, жолдан былай!» дей береди К уй е удщ касында уш кыз, уш-терт кызсымак, eKi катын отыр. Жогары жагындагы жастау жолдас, не OHepi барын кайдам, тыма- гынын 6ip кулагын im me, насыбайын ернше жымырып алып, керегеге шырт-шырт Tynipe береди Онын ар жагында, тврдеп куда- ларга таяу KiM отыр... Э л п осы ауыдца журе берет1н к ш бар ед1 гой?.. Аты аузыма туспей турганын карашы!.. Осы уйге «куда- мын» деп келе берупп ед1 гой... Е , е, Байман, Байман! О да куда гой: куйеуге жолдас б о л ь т келген гой. О л ещп бул ауылмен де ашына келетш жон1 бар гой. Онсыз думай бола ма? Б1рталай колы бос бозбалалар (колы бос eMeci де ж о к кой) К,ултуманын жаман уЙ1не лы к толып, калай болса солай ыгы- жыгы отырысып, шетгеп куданы колга ала бастады. Э н п м е л ер ш т Typi мынау сиякты еди - П ай-пай, пай! 03i де сангырап тур екен! - А умаган кунш е бакпастьщ адыры. - А нау жотамен коянды куар ма ед1? - YHripiH кайтес1н? - Ат-матынмен сыйып кетпейсщ бе? - 0 з ш таза Ky6i кы лса, кайтер efli? - Кыстыгун! суымыз тасымал болушы efli, деген б1здщ колы- мыз екен... - Н еш е шелек су сыяр екен? 58

- Ш ам алап айтайын ба?.. Ш ам алаганда, е з ш щ ызботы мол жатыр-ау: кырык шелегщ ж ук болмас. - М ен де ойлап отыр един - шаман ш ам а-ак екен. - У ай , 03i кобыз болса, кандай сойлеп турар едй - Оган дегенбайдын 03i. - К,агып керсе, кайтер efli езш? - Д эу де болса, кунпрлеп турган шыгар-ау, урымтал отыр- сын гой: какшы езш !— дегенде, ку ж ак ж ш т абайсыз отырган шетк1 куданы тум сы кка ш ер т т калды. К,уда селк етш , тумсыгына шап бердь Ж урт ду кулдк Манадан 6epi соз кып отыргандары ш етю куданы н мурны еда. Мурын болганда тым рабайсыз, мурын деуге келмейтш, конки- ган, ушрейген 6ip тумсык еда. Ернскен жш ттердщ адырга, Ky6ire, кобызга тенейтш де ж еш бар еда. Куда: - Жындымысын?- деп тумсыгын сипалап, туеш суытайын деп ед1. - Жунд1мш, сен такы рмы сы н?- деп, тагы 6ipiHeH-6ipi кагып - КоргеHfli ауылдын жттгер1с1ндер, уят емес пе?— дегенде, кейб1р 1: - К,ой, тимендер б ай гуска!- деп, Keft6ipi одан жаман oinirin: - Экете алар ма ед1? - Б ос TireMiH, алып кетед1. - Н е TireciH? - Ш акшамды ттгем. - Экете алмайды. - Экетед1. - Шын айтасын ба? - Ш ы н ай т ам ,- деген кезде «окете алмайды» деп отырган ж й т ол п тумсыктан тагы капсыра устай алды. Ту м сы к Heci ж улкы - нып, колын кагып ж1бердп - Кон е, екетпеген1? К он е, окетпегеш? Э к п ел ш ак ш а н ы !- деп «irirrep дауласты. Отырган журт тагы кулкй е кары к болды. К,уда кып-кызыл боп, еж1решп келе жатыр efli: - Карап отырганша, ойнап-кул1п отырындар. Ойынга аш у- ланбас б о л а р ,- деп Байман туысканын токтатып тастады. Bip жа- гынан конкак жолдасынын калжын б1лмегенше e3i де намыста- нып отыр efli. ~ Мынау агасынын тумсыгын к1шкене балтамен кырнап окел- м е й ...- деп жичттер Байманды кулк1 кыла бастаган сон: - 0здер1н кырнай бер!— деп кулген болы п, ты ска шыгып Kerri. Аслан кошкыл. Жел тымык. Жолдас кара айгырына мш ш , куншыгыстан шыга шапкан сабалак тун дуниеш карангылыкка батырып, батыска карай умтылып барып капты. TyTiii туманга оранган ауыл атгары жылт-жылт erin, ыныранып, маужырап жа- 59

тыр. Ж ер ош ак басы — ырылдаскан ит. К,онырсыган — куйка, мык,шындаган - К,ултума, жайраган - жас ет, катын-калаш, ш е к - карын, арбада - пыскырган атгар. А т ж акка барып дерет алы п, Байман К,ултуманын уйш бектер- леп, Сулеймендйсше карай жагалады. Деуде болса, Куннсей сонда болу керек. Беден ж ец геа жер ошакта сут nicipin жатыр екен. - ITicipep кобейсш!— деп, Байман касынан жанап eTin, уйше таман барды. Уйде жас баланын жылатан дауысы еспледй Д урс- дурс т у й п , 6ipey тербетш отыр. - K im бар мунда?—дегенде, Куннсей дауысын ерен шыгарып: - Bi3 б а р ,- дедк У й карангы. - Ci3 болсаныз, 6i3 де бар м ы з,- деп Байман уйге Kipai. - Жалгызбысын? - Жалтызбын. - CeH i мунда куып тастаган екен г о й ...- деп жакындай оты- ры п, Байман колын созды. Ж ып-жылы, мап-майда, кiiijкене кол уысына ш в д , акырын гана кысты да, езше таман тарггы. - Абайланыз, келш к а л а р ,- деп К унж ей сыбыр erri. Байман абайлаган жок: умтылынкырап кушактап, бетшен суйд!. К унж ей суйпздк суйД1. Шунки1-шунк1л сейлест1. Ол шункиип тыстагы Беден женгес1 еспген жок. - К,арангы уйде негьгп отырсывдар?.. Жарыгымызды кудага алып кeTin, карангыда калдьпс....- деп, Беден келген сон создщ 6eTi ертенп ойынга, кыз ибага, карай ауды. Байман кудагиымен 6ipa3 калжывдасып отырып, кешжпей кeTin калды. Ертен1нде 6ip кой сойылып, той-томалактын ырымы ктелд1. К,ыз ибасын 6ip караша уй алып, кыз ойнак кылды. в з шама- сынша жиналган кыз-бозбала ойнаган, елен айткан болысып, ауыл ж1пттер1 орамал, шаршы ырымдарын алысып тарасты. К,ол устау- га асыгып, Кунжейд1 катындар алып кайтгы. Ш ы м ы лды к imiHfle Т у я к куйеу отыр cyMipeftin, шашбауын сылдыратып, Куш кейш касына океп отыргызып, кыз, катывдар камалаганда Т у я к кы сылып, терлеп Kerri. «Осы бакка шынымен жеткен1м бе? О сы курмет шын MeHiKi ме?» дегендей, G3iHe-e3i ceH6efli. Басын шапанмсн тумшалап алып, К ун!кей катындардын ыркына коне 6epni. Туяктын колын устатуга 6ip катан колын созып eni, алаканына апарып суйкеспрд1. Т у як uiipiK те ондап устауды 6iHMefli, типзе салып тартып алды. Туяктын пы шак. 6i3, балга жауыр кылган турпщей алаканымен шашын сипаткызды. Апасы Куш кейш булкынар, жулкынар, балалык кылар, кенбес деп ойлап журуш1 ед1. Оны н 6ipne-6ipi болтан ж ок. Энеугщен 6epi айналып-толганып: «Бата бузтан баркадар таппайды... ата- ананын картысына ушыраган кыз онбайды... Не де болса, талай- ыннан к о р ... К,удайдын неден жарылкап, неден картарын кайдан б!лд1н?..» деген сиякты создерд1 кулагына куйып отыратыны бос- 60

ка кеткен ж о к екен. «Кдрагым eci бар гой» деп ойлады. Э йтсе де imiHeH кызганган icnerci, кысылган icnerri, уялган ic n eiri б1рдецен1 сезгендей болды. Онысы: «Байты анау гой». Bip кундерде оз1мен ондай болган Туякты н ендо кызымен мундай болгалы отырганы, жеме-жемге таянганда, озер арсыз болса д а , 6ip ойлатпай койсын ба? KiM бшедь Элде Кунпсейдщ де копке дейш Туякка беггемей журген 6ip ce6e6i сол шыгар. К,алай да арсыздыкка адамнан отер жан neci ж о к кой. А р да тозады екен: турмыс тоздырады екен. Ш екердщ ары да о жагына келгенде, К,ултуманын кы ры к жылгы шалбарындай тозыгы жетш , улд!реп, ыдырап, жамауга келмей кеткен ар едг Бул жолы да тек бетше энтек кызгылт панда кы л- ганы болмаса, журепн копара козгай алмады. Кдтындар тосект1 салды. К,ызды куйеудщ колына бердй Ш ам- ды conaipfli. Шыкты. EciKTi жапгы. Туяк ш еш ш д1 (катындар шепншпрш кеткен гой). Корпеш жамылды. Жатты. К уш к ей аякжагында отыр. Шеппнбейдг К,озгалмайды. «К,алай дегенмен болаш ак катын гой. К,атын 03i ш еипш п, байынын кой- нына Kipin жату керек кой* деген ой суресш ен малданып, еркек басымен ойелге жалынуды ар к о р г ен ст , Т у я к 6ipa3 жатып едк Кун1кейд1н uiemiHepaiK калпы сезшмейдг «03i отыр ма? KeTin калды ма?.» деп, аягымен TypTin ед1 - отыр екен. Bip ауы з соз айтпай ж аты п, аягы мен т ур ткеш К унж ейд1 ж ир енген уст1не жиренд1рд1. К унж ейдщ козгалмасын б1лген со н , Туяк- - Неге отырсын? Жатсайшы!—деп куб1рлеп ед1. Ж ауап катпа- ды. Содан кейш Туяк: «Калындыкты элде куйеу 03i meniiHflipeTiH болар ма?» деген ойга TycTi. «К,алывдык ойнаган ю сш ерден сурап та алмаган екем» деп ем нд ь «Сурасам кайтер ед1» деген 6ip ойда болганы рас едг EipaK «мазак болармын» деп, сурам ап ед1. Н е дегенмен бул ол1 беы ашылмаган кыз гой деген ой сап ете тускен- де, басын KOTepin, колын Ж1берд1. Щапанынан тартып eai: катып калгандай илжпедг «Муны м да жарамайды екен» деп ойлап колы- нан устагалы сипалап eai, колын nrepin тастады. «Бу да орескел болган екен» деп мойнынан кушактауга ынгайланып ед1: басы eKi TiseciHiH арасына Kipin, домаланып калды. Ш апаны н алайын деп eai, TicTecin айрылмады. - 0 й , мунын не? Баламысыц? Сойте ме екен?—д еп , o3i б1лген кор-jKepiH айтып байкап eai, Кун1кейден кайран болмады. С о кезде ipreae тывдап жаткан 6ip катын ж е т ел т калды. « Э -е , жана бш й м ! К.атындардан уялып отыр екен гой» деп Т у як куанып кетп. «Ундемей 6ipa3 жатамын, кагыпдар кетсш» деп орнына кай- та жатып, керпесш жамылып, тындырган немеше 6ip KVDciHin койды. Кдтындар аздан Keftin турып кеткендей болды. К,алганы болса тагы кетс1н деп, тагы б|раз жатгы. С ол кезде шыкырлап eciK ашыл- ды. «К,атын итгердщ 6ipeyi ме? Ж ок, олде ез1м1зд1н жолдастар ма? 61

Bip тунге куыгы жарылып бара ма екен? Д в у де болса, Шелекбай гой. Куы гы ны н майы кеткен 6ip ит ол. К,айдан eprriM соны ?»- деп зыгырданды. EciK жабылып, аз уакыт еткен сон басын кетерш, сипаласа - К уш к ей ж ок. У йд щ iuiiH олай 6ip, булай 6ip шарк урып идедг К уш к ей уи т-куй л1 ж ок. Туяк тамсанып, тандайын кагы п, богын пышактап iaaeft турсын, 6i3 К уш кейдщ Ь ш е тусейнс. Т у я к ойлагандай, К уш кей iprefleri катындардын кетуш куTin отыр едг BipaK Т у я к ойынан К уш кей ойынын азырак айырмасы болды. К,атындар кеткенде, К уш к ей Туяктын койнына карай емсс, eciKKe карай бет алды. Э л п шыгып кеткен сол едг К уш кей шык- са, урген иттен баска ын-жык ж ок. Тун тунерш, тан карангысы баскан екен. К уш к е й уйдщ о жак-бу жагына барлап карады да, ептеп басып есйс алдындагы озекке карай журе бердг в зе к к е жеткенде, калтан етш алдынан 6ipey турегедш. Ал- кынган, ансаган KOKipeK карсы умтылып: - Ж етгщ бе, ж аны м !- деп кушагын жайганда: - Ж ет п м -а у, к ад к ам !- деп кушагына Kipe кетп. - Серт пе? - Серт! - Ж ур , ендеше, былайырак!- деп Кунпсешн шапанына ты- гып, колтыгынан кысып алып кетп. Энеуп ден 6epi Кунпсейдщ куткеш , квнгеш осы серт, осы у м п едь Kem eri тундеп Сулеймещцкнщеп ш ункй1 де осы ceprriH кай- рауы ед1. Кыбырттаган жаман-жуман бозбаланын да, кикандаган кейкуат Туякты н да аузын аппак кылып, карангы тунде капы- сын тауып, албырт К уш к ей асыл казынасымен ер жнтггщ колы- на тщц...

ЭЦГ1МЕЛЕР

ЕЛЕС К,олымда калам. Алдымда кагаз... Ел уйкыда. Мен ояу. Отыр- мын. Екйй, ушт1 сокты... сш отырмын. «Переброскеге» ушыраган Н . жолдасшылап ойым байыз таппайды, б1рден 6ipre кешед1. Ол маган шот емес, жарылып кетсем де 6ip макала жазуым керек; аймактык жастар комитет! eKi куннщ iiniime жазыл тапсыруга мойныма 6ip макаланы арткан... Басым сынып барады. Сынбай KaftTcin? «Масленкенщ» шелпепн жеймш деп 6ip жолдастын уй нде отырып калып, «бозжорганы» айданкырап ж1бергенмш... Каламды шыкырлатып, кайта-кайта маламын... келмейш. Жер ош акка аягын тыгып алган боташа кала- мымды схлке тусемш ... Эл1 тук жок. Ерсш-карсылы укалап жын соккан торгай бастандырып, шашымды да дудыратгым. О да тук- ке сеп болмады. Бар 6iTipreHiM: алабота ж аккан ауылша, тумсыгымнан тутЬцн гу-гу1мен ш ы гары п, быксыта беремш . У й д щ iiui алай-тулей сасы к туман. Басым да туман. К,азынаны ж еп, жазата тартылган забкоздан жаман унжыргам Tycri, сурым кашты. ыза болдым. С о кезде ойым козйме KopiHCTiH зат болса, дереу: «Саботаж­ ник!», «Контр» деп жагасынан алгандай СД1М. Эттен, колыма туспедь Устелге шынтактап, басымды TipeHin отырмын. Талдым бшем: кез1м булдырап калгыган тэр1зд1 болдым. Б1рдене каран erri. Сейткенше болмады, кеудеЫ портпел колтыктап, аптомобел мшген кеудеандей кердендеп басып, 6ip ж1пт сап ете Tycri. Тан-тамаша- мын. EciK ашылгавдай болтан жок ед1. «Бу кайдан келш калды?» деймш. Алды-артыма караткан ж о к, ежелден таныс жолдасымдай: - Е , жолдас, не жазып отырсын?- дед. Сасы п калдьш. Эйтсе де сыр б1лд!рпм келмедь ЖепшещЦ Kicire озш де бой бермейтш жцтгпш. Газет-жорналга 6ip-eKi C03i басыл- са, «жазушы», «акын» екенмш деп, партия комитет! кол койып, мор баскандай-ак, езше-ез1 ден койып алатын омырау ж т т гер аз ба? Сондай болудан мен де cay Kici емеспш, нетып бола кояйын? Сондыктан акша мекемесшш билеушгс! сияктанып ызбарланып: - Ci3re не к ер ек?- дед1м. - 1ршенбе, ipuieH6e. Т у т бойы тук жаза алмай отырып, кат- каныннын басына к о к и м ю щ ,- дед1. - Жазам ба? Жазбайым ба? Онда ыздщ жумысыныз жок. Менщ жазуымды тергейтш ci3 емес, ж орналш ы лар,- деп сырт бердш. Одан жаман еюрецдед. - Танымасан танытармын. Одан да шынынды айт! - 03iH калай ок ш свйлейсщ? 03iH KiMCiH? Партини белетщ бар м а ? - деп кокан-локкыга салдым. Айылын да жиган ж ок, сыкак кылган Kicim e, мырс en i: 64

- Ей, байгус, белелнда бетке устап кокилангын келд1 ме? Сонша кокилангандай канша б ш м щ бар? Кдндай тутынган жо- лын бар? - Жолым бар. Жолсыз журген сендерден сактасын! - Олай болса жолынды айтшы, тындайын. - MeHiH жолым - твнкерю жолы. - Э , твнкерю жазушысы екенсщ гой? - Ие. - М енщ де кеп карастырып журген моселем осы едь Твнкерю акынын жолыктыра алмай ж ур ед1м: жаксы килнстщ гой. Олай болса онпм елесеш к, niKip алы сайы к, элде 6ip-6ipiMi3fleH пайдала- нып к ал ар м ы з,- деда. К,улагыма жагып к ет п . 0 3 i д е , ce3i де epi ж ат ы к, ep i жат Kepiuni. MeriHiT куаты сондай-ак, свйлеген сайын уйыты п, бо- йымды балкытып екетп. Манагыдай е м ес, туамд1 жылытып, орын- дык, усындым. Отырдык. - Дурью , мен де Kici таба алмай ж ур ед1м. Ж аксы ! С е й л е с е ш к ,- дедш. Ол бастады: - Ендеше, тонкер1стен 6epi не жазып ж ур ан д ер? Э у е л ! маган соны айтсан екен. - Б1з бе? Бйз твнкерютщ берген бостандыгын, тенд1п н жаза- мыз. Твнкер1с жолында курбан болган ерлерд1 ел ен кы ламы з. Ортакшылдар жолы н, К енес ок1метш мактаймыз... - Тагы да. - Тагы да енбекцилерд1 тап куресш е шакырамыз; ейелдер тенд1пне арнап жазамыз. Жастарды оятамыз, журтты окуга ундейм!з. Байды, ж уан жудырыкты туйрейм1з... - Тагы да. - Тагы Heci болады? EcKi молдаларга, дш ге, ecKi едет-гурыпка карсы свздер де жазылады. M in e, осы repi3fli. - Тенкерютен 6epi неше жыл erri? - Алты жыл OTin, жетшнпге аяк басып турмыз. - Содан 6epi каксап келе жаткан жарапазандарын осы гой? - Енд| неш жазу керек? - MiHe, сендердщ TOHKepicri укпагандыгын. Кунде айгай, кунде даурык, желдеткен кара боран соз мез1 кылгандай болган ж о к па? Кургак сезден жалыксандаршы! Алты жылды айгаймен алдын- дар, тым болмаса enai ойласандаршы! Енд1 6ip OMipre, турмыска келетш свз жазсандаршы! «Б1здер — жастар — Konnia, жулдызбыз, арыстанбыз, батырмыз, корыкпаймыз, жаншып таптап кетем!з, жанып турган отпыз, жалынбыз, 6i3 коймаймыз, 6i3 кенелтем;з, 6i3 карык кыламыз...» дей бергеннен не тамады? М уны н 6opi ет пен TepiniH арасывдагы жел емес пе? Тенкерют! жазганда осылай жаза ма екен? Осыдан ботен жазатындарын бар ма? - Неге болмасын? Бар. Эрк1м эр турл1 жазады,—деу1м м ун-ак екен, бастырмалатып сога жонелдг 5- 5*2 65

- Баска едебиетпилердщ сезш кврмей журмш бе? KiM Hi айта- сын? Олар не жазып жур? Bipey «Асан К,айгы», «Шортанбай» болып казактын ертеддей вткен куши жырлап, «зар замандатып» жур. вткещп кайтару, елгещй Tipurry хш нщ колынан келмекип? Тарих езенш Tepic агызатын кандай «вулие»? К,ай кудай?! Бу куннен т ун ш т, вткещц кексеп, мэдениеттен кашырган кайдан шыккан пайгамбар? Кдзактын кай досы? BipeyiH жанашыл болганнын жеш осы деп еск! эдебиетп отка вртеу керек деп журсщдер, ecKi эдебиетп, ecKi мвдениетп отка ортеп, енеден данышпан, енеден енбекшш болып туган kim бар ед1? Кшмшен туган кандай ул? EcKi эдебиет, ecKi медениет байдш, naTujaHiKi екен. Оларды жоялык- Верил, коне жана эдебиетидо, жана енегендй Осыны айтатын акындар кш нщ едебиепмен сугарылып, жанашыл бола калды екен? Алдында влеумет гылымын, турмыс жуйесш табигат зандарын жан-жануарлар жаралысын зерггеген бай мэдениетшщ галымдары болмаса, Маркс шыгар ма ед1? Маркссыз Ленин туар ма ед1? Жанагы ecKi сабак, жанага ecKi баспалдак емес пе? BipeyiH кызбен жургешщп, гелвйт салганынды, мыкынын устаганынды, 6ipeyiH TOHKepicTiH «идеесш» устай алмай айгайын устап журсщ, вида 6ipi« жазасын не онда, не мунда жок кояннан кез жазып калган тазыдай, арсаландап ж урсщ . Таты 6ipey кершгенге «жалпакшеше» квршгел1, тулю болып куйрыгын булан- датып жур. EHtti 6ipiHHiH орысты казакка, казакты орыска шагыс- тырып ceHiM алмак, акын атанбак ойын бар. Тагы 6ipeyiH ойын жасырып, бойын жасырып, жат елдщ жазушыларын аударып тал- шык етш жур. Сендерде мурат бар ма? Багыт бар ма? Журек бар ма? Бугш - идеалист, ертен - материалист, бупн - реалист, ер- тен — символист, буршгуш — футурист, тагы удеме 61рдеме «ист», эйтпесе эркайсысынан 6ip iueKiM. Акындыкты, жазушылыкты са- уысканга айырбастап, неден мунша адастындар? Кундпс кунще, еш и-касты кепке, элде куншшдшне бола елджтщ айнасы - эдебиетп урыс-керюке, богауызга айналдырдындар.’ Келешектен уялсандаршы! Куйш кетпм гой, шыдай алмадым гой! Айтпайын десем де коймадыидар гой, туге, азып туган мундарлар!- деп тура женелдй Мелитседан корыккан жуанга усап, коз1м шарасынан шыкты. К,уып жетш устай алдым: — Токтаныз, жолдас! К,айырылыныз! Не кыл дейсЬ? Айтка- нынызды ктеш к. Жазбайык деп жургешм1з жок. К,ол тимейдй Кунде кызмет, меж ш с, дерю, тиатр, супретке тусу, кызбен журу, тагы анау-мынаудан муршамыз келмейш. Артына каскырша карап турды да, кайта оралды. Тагы сейледт Мен аузымды ашып, кезймдй жумып тындадым да отырдым. Ол айта бердй 66

- Жазушы KiM? Акы н KiM? Бш есщ бе? Олар - заманнын айнасы. Елдщ турмысын, еш рш , тшегш, арманын эдебиет айна- сына TycipeTiH солар. Оны корсе оны сак. муны керсе муны сак болып казакка угымсыз не болса соган елнстемей, шын ем 1рд1, дерект1 eMipfli неге жазбайсындар? Тонкерютен 6epi казак елшщ басынан кандай кундер отпеда? Турмыска кандай 03repic KipMefli? К,азак даласын конпрдей басып актар ото. Онын артынан кызыл- дар келдг К,азак даласындагы согыс майданы ашылды. М унын 6opi кандай i3 калдырды? Осыларды кайсын жаздын? Кенес ук1мет1 орнады, Разберске, продналок, келпс, адам са- лыгы туст1. Елд1 мелитсе, агент, инспектор, отред каптады. Ел не куйге туст1? Э уе л п кезде партияга тонын айналдырып талайлар юрдг Олар турл1 кызметпен, сайлау жумысымен ел аралады. Са- уатсыздыкты жоятын думше мугалшдер тарады. Олар елге не пайда, не зиян келт1рд1? Муны жазган кш щ бар? К,азак жутка, ашаршылыкка ушырады. Онын ауыртпалыгы, oaiMi, шыгыны, кайгысы, зардабы кандайлык болды? Ж ы лу кемесиелер1 курылды. Олар не icTefli? Еркш сауда, кызыл сауда- гер калай тщн? Буларды эдебиет айнасына Tycipyuii болды ма? ToHKepicTiH жаксы жактары: енбекш1лер кожалыгы, сот, оку, мектеп, эйел т е н д т , жер алу, кала салу, кедей баласы окуга умтылу, жумысшылар, ортакшылдар, жастар уйымдары, жет1мханалар ашылуы, олардын ici — м!не осыларды KeflicTipin суреттеген жазушылар бар ма? К,азакта тенкерю yuiiH алыскан, жан киган ерлер болды ма? Болса, олардын OMipi немен orri? Тонкерк жагына шыккан аза- маттардьщ KiMi не icTefli? Шын ортакшылдар мен боямалардын айырмасы неден кор!нед1? Ултшылдар, отаршылдардын Kecipi кан­ дай болды? Буларды козгаган жазушы болды ма? Б уп н п шенкумарлык, кенсеш1лдж, ата-ру намысы, губерне намысы, орынга таласу, топтасу, ж1ктесу кандай куйде? KiM не Y™H Kypecin жур? Буларды жазуга Tici баткан жазушы шыкты Осылардын ep6ipeyi 6ip онпме, 6ip роман болуга жарамай ма? ToHKepic жазушысы, TOHKepic акыны болсавдар осыны неге жаз­ байсындар? Тонкерюин максатын тугел жаза алмаган сон, жазу- шымын деп не керек? Осынша соны, осынша бай онпмелер жат- канда, соз таба алмай сандалып, «К,ара боранга», «Зар-заманга», «Асык жарга», «Кайгы-зарга» салынатын не бар? К,андай уак нэрсе- лерден куралып, тонкерк жемкл кершбей ме? Откен жаз 6ip кедей шэк1рт елге барып, оз1ндей жиырма кедей баласын о к ел т , окуга Tycipin отыр. Бул тенд1кт1 кедей баласы кашан алып ед1? Вне ceHin оз ел1нде паракодта жук котерт, жер астында KOMip казып журген талай жумысшылар болсполком бо­ лып отырганын кермейсщ бе? 67

Мелшиш не дершд1 бшмешм. — Неге ундемейсщ? Ундей алмадым. Мщпрлед1м. Е н болмаса квз алдында журген 6 ip жолдасыннын, не 6ip кемесердщ кызметщ, турмысын жазсан, о да кызык емес па? Элгще аптомобелмен eidpin 6ip кемесер кетш барады. Ол ненщ салдары. Bip аптомобел 40 аттын орнына журетшш бше ме екен о жолдас? Сендер жазгыш болсандар осыны неге жазбайсындар? Элде мундай- ды кормейсгндер ме? Tecipefte карап тепсшш: — Жазасын ба?— деп алтыатарын суырып алды. — Ш а...м...мам... келмейди гой, жолдас! — Ендеше, жазганынды коясын ба?— деп акырып, мылтыгын кезенш кеудеме такады. — К,ояйын... кояйын...— дедш. Басып ж1бере ме деп бойым miMipirm, селк етш кез1мд1 жумып калдым. Бйегенеден сон кез1мд1 ашсам - тук жок. Баягы устелш ба- сында шынтактап отыр екенмш. ЖАНАБАЙДЫЦ ЖАНЫНДАЕЫ ТРАГЕДИЯ 1922-imni жылы аштар жумысымен Жымпиты уезш аралап журш, сол елде К,амит деген 6ip жолдасымныц ушне кез келдЫ. К,амит отызга жетер-жетпес жйтг кезшде кеюрек аурудан кайтыс болтан. Жас келшшеп, ineiueci, 6ip iHici калган. К,амитпен жас кезшде 6ipre окыган едж. Амандыкты сурасып, К,амигп еске алып, 6ipa3 камыгып отыр- ганнан кешн, шешесшен К,амиттын KiTan кагаздарын сурап алып, окыдым. Орыстын белгии акындарынын кггаптары, казакша та- лай елендер, ecxi создер, киссалар бар екен. Солардын арасынан 6ip жуан дэптер табылды. 1шш ашып карасам, маркумнын жазып журген усак енпмелерх елендер! екен. Bip-eKi сез1н окып керш ед1м, дэмд1 кершдн кызыгып кетпм. MeHiH де жазушы болам деп квр-жерд1 шатпалактайтын «дертг» болатын. Газет, журналдарга да кейде сез жазып ж!беретшмш, 6ipax, кебшесе басылмайтын: «Созпйз тым узын екен», болмаса, «манызы жок екен» деген сы- кылды баскарманын жауабын KopeTiHMiH, мына дептер маган жер­ дей табылган олжадай кершдк «К,ой! Мынаны урлап алып, ез ce3iM кылып, газет, журналга *i6epin турайын. К,амит олш Kerri: «бул мен1н ce3iM» дейтш Kici жок- Сейтш, мен де «жазушы» ата- найын...» деген жаман ой сап ете TycTi. Крлым калтырап кетп.

Журепм лупшдеп турмай барады. Жан-жагыма жалт-жулт кара- сам, кудайдын дес 6epici, ойелдер шыгып кеткен. Ж алма-жан дэптерд1 семкеме тыгып ж1берд1М. Эйелдер кайта келгенде, дым кврмегенсш, кггап окыган бола койдым. Доптерд1 адам сезген жок. Ж у рт кетпм. Содан 6epi эл п доптердщ иишдеп создерд1 конпрш, сонына колымды койып, газетке, журналга ж1берт туратын болдым. Бас- па жузше co3iM кашан шыгар екен деп, eKi коз1м торт болып, газет, журнал корсем, кулык кулындаган биеше, устше тусш кете жаздаймын. «Баскарманын» бурынгы жауабы жок,, ж1берген создер1м ап-анык, меруерттей басылып шыгады. ©31мдш емес, урланды сез екеш еамнен шыгып кетед1, Жаным 6ip Kipin, 6ip шыгып олденеше окимын. 9p6ip соз, op6ip Kapin, маган карап, жымындап кулгендей, жылы шырай бергендей болады. «Кердш бе? Bi3 де сенш баланыз, жарьщбыз, сеуленб1з» дегендей KOpiHefli. MeHiH колыммен жазылган создер шыкканда мен мае боламын, оз TepiMe 03iM сыймаймын. Жел1гемш, жынданамын, «жазушы» деген атак алып кекке ушады, алып жерге туседк Ж урт меш «жазушы» деп ден койып алса керек: оз1мнен темендер колымды катгы кысатын болды, жогаргылар кау1птенет1н болды, тырна катар жазушылар кундеп жамандайтын болды. Жалгыз-жарым жаксы сощер1мд1 кейде баскармадагы жолдастар да кундеп, баспайтын болды. MiHe - мен1н жазушы болганымнын белпс1. Карапайым журт маган кол коюлы, маган сол канагат. Алдана береш! Маган не керек?! Уралайын мейл1, жырлайын мейл! - жазушы атансам болганы. Сонда да 6ip жаман жер1: кейде озшнен ез1н уялгандай, кысыл- гандай болады екенещ. Онаша отырган кезде, К,амит маркумды ойлаганда мандайьщнан суык тер шып-шып шыгады. «Сен, жа- уыз, атакка оуей1лен1п, жолдас атымды умытгын ба? KiMre киянат eTin журещ?» деп, корде жаткан К,амит маркум жагамнан cinKin, кылгындыргандай болады. «Мына соз мунык1 емес, менна! Бул арсыз, атак уинн сендерд1 алдап жур. Буган нанбандар! Бул 6 ip сайкал. Элеумет, бул - сендердщ арамза балан. Бул - жуз1кара!» деп, 1ш1мде 6ipey сойлеп тургандай болады. «Сен адамбысын? Алдар KoceMicin? Адам болсан, журтгын коз1н осынша бояп не болды саган! Уялсайшы, ойлансайшы! Сенщ kim екен1вд1 бупн болмаса, ертен би те й ме журт? К,айда барасын? К т н щ алдына шыгасын? Болганда, не боласын? Журтгы алдаганнан ауыр кылмыс, одан жаман арамзалык бола ма?..» деп, б ш м а з 6ipey к1ж 1нгендей, урыс- кандай болады. Ойлаймын: «Ар» деген осы болар ма? «Ар» бар дегенге нанбаушы ем: бу калай?!- деймш. С ш к1 нт, кайратыма тагы м1немш. «Ой, TOHip-ай! М унша жасык болармысын? «Ар», «адамшы- лык» деген не? Ж ок кой! К ш арды ойлап жур? Алдамаган, бойла- 69

маган Kici кун кере ала ма? \"Пршшк - тартыс. Тартыста озбыр жецедь Тартыса алмаган Kicire жасап не керек? Элде кашангы еск1 жырды козгап, «ар» деп, «адамшылык» деп басын ауыртып отырганын. Аяншак Kici, жумсак журек, нэуетек Kici жаксы eMip суре алмайды. Бу заманньщ накылы: «Куралды максут актайды» дешн. Казакша: «Есек котш жусан да, мал тап!» дегенге доп келеда. Дурыс накыл! «Кайтсен де, алдасан да, арбасан да, бойласан да эбуШр-атак тап...» дегендей, элдеб1реу кайрат бергендей болады. Осындай ешудай тартысты басымнан элденеше рет KemipfliM. Кеше апрелдщ 22-шде шыккан «Кенес даласы» газетасын окып отырып Гранов деген кеменес жолдастын тергелгенш KopfliM. Ол не кылган? Боялып кэмонес болып, ылги атак кексеген, бас пай- дасын куган; казынаньщ акшасын картага, саудага салган. Кыл- мыс мойнына ауып, бояма жолдастын o6yftipi айрандай топлш, он жылга еркшен айрылатын жазага кесшген. Мынаны окыган сон журепм турайын дедь Кожанасыр айт- кандайын, 6ip KyHi 6ipey «TepiHi суырып алып, жуз1мд1 айдай кылар ма екен» деп артым кып-кып етп. Дуниеде шарыктап ба- рып-барып, журт алдында маскара болып, гурс етш кулаганнан жаман нэрсе жок кой. Kici онбай, киратылып калады гой. Кой, «Есщ барда ел тап» дегендей, аман кушмде, урлыгымды мойныма алайын да, журттан кешу сурайын, жалган «жазушы» болып журтты бурынгы алдаганым да жетер. Адамдык жолымен де 6ip журш байкайын деген ой туей. «Мшекей, журт! Сонымен, ©3iMHiH KiM eKeHiMfli айтып, урлыгымды мойныма алып отырмын. Мен — жа­ зушы да емеепш, акын да емеепш. Мен - журттын кезш бояу- шы, атакка мастанган 6ip ку ед1м. Адаскандыгымды жана 6umiM. 0 ткенге теубе кылдым. «Агатгыгын мойнына алу да — ерлж» дейд1 гой. Уа, журтым. Алдарына бас ид!м, откендег1 кылмысымды кеше KopiHflep! Тарих жуз1нде лагынет айта кермендер! Коп кешее, сот та кешер. Сот —журтгыю гой. Мойныма алганымнын белпеше Камит мар- кумнан урлап алган 6ip энпмеш алдарынызга саламын. Бул, буйырмасын, 03iMHiKi емес, KaMHTriKi. Камит аштар жайынан жаз- ган екен. Ашаршылык журтка келген тарихи ауыр апатгын 6ipi гой. Казак эдебиет1нде ашаршылык жайынан жазылган сэнд1 энпмелер кем болгандыктан, павдасыз болмас деп, кеш1р1п отыр­ мын. Артык, KeMiH окушылар сынай жатар. Онда MeHin жумысым жок. II дцггменщ а ты н «Ж ацабай» деп жазы п, eiuipin т а с т а п т ы . « Жан ж а р а с ы » деп, т а г ы eiuipzen. Д э п те р д щ бурышына «Жацабайдыц 70

жанындагы трагеди е» деп к,ойыпты. «Трагедиеге» цазацша свз т ч б а алмаса керек. 5/з де бузбастан вз а ты н зюбердж. Бокыраудын бас шеш. Ел кыстауында. О жылы аш ел кошкен- дей болды ма? Жанабай енгезердей москал Kici. Keiiuci етш жеп болган сон: - К,али, тур! Атгарыцды кара! Разиз, сен арбанды эз1рле. К ун шыга кошпей болмайды,- дед1, туксиш. Разиз OKeciHiH бетше карап: - Неге, о к е ?- дед1 танданып. - «0з корлыктан жат корлык». Агайынга мал тартып жузкара болганнан да, олген1м артык. KoflipiM кетпей турганда, жошмд1 табайын. Жанабай 6ip айтты - болды; eKi сойлеген жан емес. Лом дей алмады, катын-балалары, тобеге ургандай сазарып калды. К,али дастаркан жинап, колга су куйды. Жанабай жайдагы батасын да кылган жок, колын суртш, жантая Kerri. EKi баласы мен катыны жалгыз-жалгыздап тыска шыкты; Ky6 ip- Ky6ip сойлесп. Аздан кешн yureyi тарасты: Fa3H3 арба саптады, Кали атка Kerri, Бэтпа куйбендеп етпгше барды. Жанабайдын кабагынан кар жаугандай тукни, шырагдандай жылтыраган алмас K03i жылтыраган шырагдан отына кадалып, ойланып жатыр. Журт жогалган малый менен коредг Байбактыдан ep6ireH ел кашан мен1 уры кылып корш eai? Мал кормек тугий, 6ip болыс «Курайлыда» бет1ме жан келуип ме efli? М алым болмаса да, TipmiairiMHiH аркасында елше o6yflipiM Kerin керген жок едь Ол доурен басымнан ушканга усайды. К ю ш к , агайындык барлыкта екен. Елден мал KeTin eai, пешл де Kerri, к ю ш к те жогалды. Аштык o6yiiipre, ажарга каратпайды екен. Аштан елуге кезш жет- песе, агаймннын тагалы тор тайына киянат eryrni ме едам? Тентектж кылсам, еркел!к кылсам, кетерер деп, бар агайыннын 4-5 тайын жеп ед1м, KoTepfli ме? Агайын кеншшкте екен. 0 л ш жатсан, аузы- на су тамызатын Kici табылатын емес. «Жанабай мал тартыпты» депзгенш е, карашыгымды батырайын; ел 1м т т м д 1 корсетпей олейш... eKi атты толеуге тартсам, боса да аштан олед1 екем, одан да TipceriM кыркылмай турганда, коз кормес, кулак еепмес жерге кетейш. Bip жумадан 6epi Жанабайдын ойлап жургеш осы едг Жана­ байдын сыгырайган жарыкка карап жатып ойлаганы тагы осы ой болды. Жанабайдын бул ойын тыскарыдан юрген Бэтпа болдк - Азык-тулисп тугел ал, тосек-орын, ыстык nicipeTiH ыдыс- тан баска, ауыр норседен тук алма: атка ауыр болады. Ботпа пешке суй е н т , тыржиып: - Саидыктарды, кебежеш кайтем1з?- деда. 71

- Азык салатын 6ip сандык ал! бзгеа калсын! - Тастаганша ауылга 6epin кетем!з де... KiM б1л«й, кайтып келгендей боламыз ба?.. - Сезд1 кой, калганы маган лесе ортснш кетсш!.. Бэтпа сипактап турды да, шыгып кетп. Тан аласвуле бола бергенде, Жанабай eKi баласы мен катынын арбага салып алып, ауылдан женелдь Tipi жан бшген жок. Урлыкка салынып, сартап болып журген атгар арбаны уршыктай денгелетп. А сп а н ала шабыр б ул т. Ы зындаган K y3ri тан бойды miMipucripefli. Жер бозкырау. Малсыз ауылдын iprecmeH от, шебшщ кыры сынган ба? Арбанын i3i жосылып кала берщ. «К,отаныннын mo6i сынбасын!» деген каргыс Жанабайдын ойына кедщ. Серейген коде Жанабайдын журегше тисендей кадалды. К,урыганнын белгкм осы да. Жаз бойы кыстаудан тапжылган ел жок- Шоптщ ереу1лдеп турганы мынау: Ой, заман-ай! Bip кезде шаны аспанга шыгып жататын жер efli-ay!.. Ондагы мал каЙда? Ел кайда? Е н д т журген- дер Kici ме? Bip атым насыбайга сатып кетедь Сенщ ш екешнш негылсын? Тургыласын азайды-ак, адаскан каздай артык жан бол- дын да. «Адам замандасымен жасайды», деген ып-рас кой. Манайын толган ел бола турып, жалгыздык кергеннен жаман не бар дейсщ? Мшекей, мынау ущ рейт, анырап жаткан кур взен. Жылкы- ны талай буып тастап, бекшетш кур озен. Кемерщде бас багып карауыл карап жататын кур езен. К,ойнында талай кун тунеп, карангыда жылкы жетектеп, жылганмен жылысып кететш кур озен... кош бол, emu адыра калган ку озен!.. Энекей, улкен ауыл­ дын кыстауы ыгы-жыгы болып, алыстап барады... Артымызда турган ауыл, KiHfliK Kecin, KipiMi3fli жуган ауыл. Мш е, сол жакта коп мола. Эне, езге моладан басы аскан аксакал маркумнын аскар тамы. Он жагында К,агазбай маркумнын кулаксыз тамы карауы- тады... Жетпей кеткен, есш кыршыным! Анау шетгеп сепз кулакты кен тамда Улбике бейбппе жатыр. Ой, жарыктыгым-ай! Туган баласындай еркелет!п, бэйж болып отыратын ак жаркын анамыз- ай! Жанаш, карнын ашып калган жок па? Жанаш, конакка не соямыз? Жанаш, балалыкты койсайшы! Уйдеп Kopi шешенш ой- ласайшы!— деп отырушы еда жарыктык! Шеше-ау! Сондагы Жа­ наш балан мынау! Елге-журтка сыймай, кангып бара жаткан сор- лы Жанашын мынау! Кердщ бе, шеше, баланды? Мен KeTriM... Bip жола KeTriM. Осы кеткеннен Жанашын кайта келмейд4... Жа- нашына, тым болмаса, касыннан топырак та буйырмайды гой... Жанабайдын OMipi жас шыкпаган отгы кара кезшен уш мон- шак домалап жерге тустт. К.атын-балага сыр бермейн дегендей, Жанабай басын котерш алды. Алайда туган жерден айрылу киын: козшщ аржагынан сылдырлап булак агып келе жаткандай, жуйе 6inceHi босагандай елж1реп, 03iHe-03i не бола алмады. 72

Ill Кундерден кун отп. Жанабай жыла конактап кеде жатыр. Eki баласы жаяу. К,аты- нымен exeyi арбада. Аггары кажыган. Жымпитынын шегше эл\\ exi конактык жер бар. Жанабайдын 6eTi — Самар ry6ipHeci. Ол жаксы иттей, казакка карасын керсетпей елмек. К,ураган cap дала. Ушы-киыры жок дала. Алдында белес бар- дай коршедг Белестен асса, ар жагында ел бардай кершеда. Белес дегеш жазык болады. Онын ар жага тага белес, оган жетсе, тага белес... Жанабай cap далага кезш сузедЕ Сагымданган белестен баска нэрсе коршбейдЕ Сонда да умпчн узбейдЕ Bip белестен асса. астынан малы быкырлап, TyTiHi буркырап ауыл жолыгатындай болады. «Умгг деген инркш осы-ay! Жетем-жетем деп адамнын дщ кеа куритыны осы -ay! Талай белестен асы п келемш . Б1рденеге жететшдей, алдымда карк кылатын б1рдене бардай KopeMiH. Ол б1рдене бар ма, жок па?..» деп ойлайды Жанабай. Талай куд1рден асканда, коз ушында булдырап 6ip кара коршген болады. Бул не норсе екен?! Танданады, дэмеленед1. Жакындай берсе, не шошайган омака, не 6ip туп ши, не 6ip бектерп, болмаса олген малдын суйеп болып кетед1. Тага 6ip карайган KopiHefli. Алыстан ж1п-ж1н1шке сопайган, елбелектеп козгалган тэр1зд1 бо­ лады. Таянган сайын кыскара oepevn; басы, кол-аягы бардай, бук- шендеп жер казып жаткандай болады. О л Kici болып шыгады. Элде шопт1н тамырын, элде саршунактын iHiH казып жаткан 6ipey болады... Буларды коргенде Жанабайдын ж уреп бурынгыдан жа- ман ауырады. «Шынымен казак даласы кула туз болып, куарып калганы ма? Сайран салып, сауык курып, жер кайыскан мал багып, акар- шакар думай болып жататын ел жогалып, шынымен, сол елдщ арты коленкедей елбендеген, сагымдай булдыраган сулдер болта­ ны ма? Булардын Tipmuiiri канша? Булар тукым болып не жары- тады?..» деген ойлар келедг Адам KopiHce, узамай-ак, кадау-кадау кыстау KepiHefli. К,ыстау- да ел бардай, мал бардай, ат шалдыратындай домеленедг Таяна келсе, кыстаудын арасындагы мал сиякты карайгандар кулаган коранын тамтыгы, сорайган пештщ мойыны, эйтпесе кул тебе болып кетедг Анда-санда коранын тебесшен oaiMcipereH кылды- рыктай бозша тутш шыгады. Ауылдын елшс!регешн тут1н де сойле- гендей болады. К,ыстауга келсе, босагада, кун шуакка жылынып куныскан шал, кемшр, болмаса басы бакыр казандай. мойны кыл- дай жалба-жулба бала отырады. Ауылдан иттер де ypin шыкпай- ды. Абалаган ит oMipain тынысы екен-ау! И т кайдан болсын? Иттщ тамагына адам зар болды гой! Eci бар ит мен кусап, ауыл- 73

дан безш, тышкан аулап кетп де. Ауылда калганын аштар жеп куртгы - деген ой келед1. Кейде ауыл манында козге шыккан суйелдей бес бас сиыр, б1р.ш-жарымды ат ушырайды. Кейде Kepiniri ауыл сыкылды, кара курасы бар ауыл да жолыгады. Атка мшген, айкайлаган, шу- шулеген калыпты кюшер де кертедй, кейб1ршщ карында куры- гы, колында ж у г е т де сылдырайды. Ондай ауылда адамнын кулгенш де естидц eKi уйшн арасында журген баланы да коредг Алдынан курак ушып, ypin шыгатын mrepi де болады. Жанабай 93 аулына келгендей, Улбике бэйбшенщ колынан дам тататын- дай, KOHmi котер1лш калады. Бага келе, ол ауыл да аштардан безер, пейш тар болып шыгады. Жанабай тунднс кагын ж ур т арен легенде, басын паналатады. Кона алмаса, кыстау жанында тунеп, ыстык iuiin, тан сэрщен журуге асыгады. Жанабайга вте-мете жаман эсер берген мше 6ip нэрсе едг Тусте ат шалдырган жерде кактаган ащы еттерш жеп, ауыл кашан кершер екен деп, Жанабай каталап келе жатгы. Алыстан ауыл квршген сон, Жанабай катгырак аяндап Kerri. Балалары кейш кала бердг Бэтпа мен Жанабай озып ауылга келд1. Кун батардын алды, KimipeK 4-5 корасы бар ауыл екен. Кел- се, жым-жылас: жан жок. Квш ш кеткен ауылдын кыстауындай, eciK-Teciri карауытып, апжыландай ауызы анкайып тур. KeH6ip кора жана соккан тамдай, TiKmHin, жымиып тур. Keft6ipiHiH бурыштары муж1л1п кулап, о жер, бу жер1 ynipeftin, кикайып жатыр. Bip коранын алдында каравдаган 6ip норселер кыбырла- гандай Kepinai. ©лген адамнын жемтйш шукып журген 4-5 кузгын екен. Жанабай Tepic карап, атын айданкырап ж1берд1. Аргы шетк1 ecKi корадан тутш екеш, бу екен1 белпаз, жы- лымшылап пешт1н мойнынан б1рдеме шыгып жатыр. Адам болса, сонда болар деп, барып су шпселк атын Бэтпага устатып, Жанабай адымдай басып жвнелд1. Коранын ауыз жагында сырлы кереге, уыктар жайрап жатыр, ер-токым, ашамай, жазгы уйд1н KHi3i, тага сондай орташа аукат- ты yftaiH нзрселер1 шашылып жатыр. Жогаргы жагы темен сал- бырап, кулар-куламас болып, мал коранын ергенегт кисайып жа­ тыр, ар жагы карангы унпр. Коранын imi сасык па, KyniMci ме, ameyip сасык Hici кеуден1 атады. Содан баскага кез токтатып караган жок- Жанабай уйшн eciriH i3flefli. EciKTi ыргап тартып efli. Ойбайлагандай, imiH тартып, ыш- кынгандай болып, кайран етш ашылды. EciKTiH ойбайы кургак казанды кыргандай шыкырлай, куйка тамырын шымырлатты. Kipin келсе, казандык аузында албастыдай жалбырап 6ip жан отыр. Далба-дулба туткыш жаулыгынан дуда-дуда шашы секси1п, жан- сыз ала кез1 бажырайып Kerri. Шошып Kerri б1лем, шалкалап барып, жер TipeHin, жыгылмай калды. Жанабай «су бар ма?» де- 74

генде, калтылдап турекелдп К,олы дйртлдеп, енкешп шелектен шемннпен су епердк Жанабай суды жутып болып казанды нускап: - Мынауын н е ? - деда. К,атын бет-аузы жыбырлап, кисалавдап, демш 6ip алды да: «су» деда. Жанабай мойнын созып терп уйге парады. Пеш тщ тубв д е буркеул1 6ip нэрсе жатыр: «анауын не?— деп едй катыннын бет- аузы тэты да аттай тулап, тутыгып, сойлей алмады. Жанабай ба- рып буркеул1 нврсеш ашып ед1 - елген бала екен. Кдскыр жеген малдай, борбай eri борша, суйеп аксиып тур. Жанабай жапты да кейш uierinai, 6ip нэрсеш зертгегендей келд1 де, казанды ашты. Кдгын калт-калт етеда. Олай-булай сузгенде шемшже 6ip-eKi борша ш иш . Жанабай шемшгп тастай берш катынга 6ip т уй ш п карады да, тыска шыкты. Жанабай мрпияз Kici болатын. Журеп айнып арбасына карай журда. Албасты катын... жемтис, борша борбай... коз алдында турган- дай... Мундай да елемет болады екен? Айуан-ай! 0 з баласын 03i жеда-ау!.. Адам ба? Албасты ма? Адам... К8Д1МП eni аякты айуан адам. Ажалмен алыскан адам айуаннан бетер болады екен-ay. Шыбын жаны кургыр неден мунша тетп болды екен!.. Оган да кш э жок- IV Эцгш еш ц осы тарауы нда eiuipuieen жерлер/' бар екен. Сол к,ол- пында кош/рмесе. угымсыз бола ма деп, ewipuieen ж е р ле р те н у к т е - лер цойып жазы п отырмын. ................ канша мыкты болса да, кепке топырак шаша алмай- ды....................... тартып алам деп, таяк жеп абактыга туст1............ шыгарып ж1берд1........ Егер кеп аштармен 6ipiKce ........... етер едг Оны Жанабай бшмед1............Элеумет занына ол багынады................... ......................................................Эрен легенде ушне жетп............. кайыршы болып тамак асыраган екен............ Жанабайдан ел K erri.................. Жатканына, мше, ушнши кун. Ол куннен берп Hepi - кара с у........... титыгына жетп .......... ice бастады............ Жыртык терезеден жазгытургы KyHHiH жылы нуры, Жанабай- дын олгел1 жаткан, сулдер денесше ем болатындай, жаман yitai жарык кылды............ тыскарыда шик-шик еткен томаша торгай- дын уш естшедг................ шидем кушсш айкара жамылып, Жана­ бай жатыр...... 6ip кездеп кою карасы, eiTi кара кездерш басып, тунерген, жак суалган, мурын сорайган, селд1р бурыл сакалы сексеуодщ бутагындай, уйкы-туйкы кирап калган................ 75

.............................................................. кезше одде нелер елестед1.................................. ........................................................................................................................жасындагы eMipi ко рп им ................................................................................................................................................. . . «карагым, асынды irnin барсайшы! Кеш ке д е й т карнын аша- лы гой...........леп, бауырына басып, аркага кагып, айран 6ep;ii вжесг М урны на еж есш щ H id сезшгендей болды.............. балагын Typin алып балалармен ат ойнап, асыр салып ж ур............ «Ат болам, ай- гыр болам, жылкышы болам.. » деген балалардьщ шулаганы естшедь « 8 , мен уры болам!» деп Айдарбекп ат кы п, MiHin, жыл- кы алып кашы п ж ур........ Макаштын асыгын утып алып «Кеней- ге», «Табайга» таласып, твбелесет1ндер1 кершеда............Мшекей, тайга MiHin, куйгытып, бие кайырып келедь К,ара кенекл карына Lain, Ti3eciHe кш з бай лап , талтандап казаншы О спан келе ж а- ™ Р ................................Бэйге тобеден отыз атгы айдап шыкты............уй ш щ .. ........ бэйге керше мшген Ж анабай.... у к ш , куйрыгы сузул1.......... 6ipfliH соцы ...................«Байбакты, Байбакты!»— лап, уран шакырып, каракшыга таянганда, сытылып озып женелд1........ аттан KOTepin алды.................... жылкы куып ж ур.......... куры к жеткен куда шагыр 6ecTiHi куйры ктан ал ы п, тонкалан асырды................. боз ат, ак ки1м............. н щ тобына бара жатыр................. эперш ж ур...... жерден кумю алып кетп........ memiHin куреске т у сп ....... жудемете бесеуш согып ж1берд1...........айкай да уйкай!.............жетектеп алып кайтгы......... калага бара жатыр...... кисык табан еп к сатып алды......... ат база- рында жанжал шыкты............полесейлерш камшынын астына алып, Кызыл жосын кылып сойып ж ур................ К,ы намендь... Ж ангак деген суду кыздын жанында отыр.......... орамал тастады. «Сергген табылсан, шык! Бугш экетей1н!» дед4....... Ж ар астында кутш тур келд!.... жонелдй Малый агайын толед1.... а к шымылдык uninae Ж ангак eKeyi жатыр........... Отагасы шакыра- д ы ... колы на с у куйы п, KHiHflipin жатыр...... касында он шакты ж 1пт.... Шабарманга кетш барады.... мшекей 6ip топ жылкыны жалгыз 03i айдап шы кты ........ жолда 6ip ceMi3 тайды сойды ........ cyftciHfli агайын............ жут болып жатыр.......... Жанабайды шакырып ал ды .... «Сен болм асан. бул жылкы калмайды* д е д !.... боран... жылкы ыгып, турмайды.... ж!бермед!.........уш кундей ас татпады...... алы п барды......... малшы аман болды......... ен беп жанды....... кызу партия.......... KiciHi тартып алы сады .... А рж ак та топ жасапты....... Согы ска ш ы кты .... талайын урып жы кты .... eKi уй тартып алып кай т гы .... К,азак-орыстар........ ны ц жылкысын айдап кетшт1 ........ Олар- ды н ж у з асу жы лкы сы н урлап, жытырып ж1берд!...... о п п к п ... казак — орыстан баскадан мал урлап кврген ж о к........... Ж айы кты н балыгына ыргак салады...... улы азар.... астында сарбауыр ат, саудегерлердщ жайпаган асыл булдарын тал тусте 76

алып кашады....... Жете алмайды...... жеткенш урып жыгады............. «Ол м е н т ата дуспаным емес пе ед1? Не кылганын! ?..•■ •...... деп Жангакты сарбауыр камшымен салып хабергенде, олш кета................ 0 KiHfli...... эменгер1 болган с о н , намыска шыдамай, Батпаны Осынын 6opi 6ipiHeH сон 6ipi кешкен бултгай, Жанабайдын коз алдынан лезде елестеп в тп .......... алкымнан 6 ipey алгандай, туншыктыргандай болды, уй ш ш д еп норселер булдырап кета. Мандайынан суык тер шыкты... сонша болмады баланын жемтш, алма жеген кыз, албасты катын, Абакан, вж еа, Улбике бойбш е, тагы Абакан, абакты, тунгышы - Разиз - 6epi мидай араласып, кубылысып Kerri............ Ko3i тукп кермедг EciK, терезелер1 анкиган жолдагы иеаз кораларша, Жанабай­ дын аузы ущрейш, K03i жумылып кета........................................................... Ермекбай каколдж ш ен кеде жатып Ж анабайдын уй ш ен ш ы к- кан жымшы т ут и ш кордь EKi-уш куннен 6epi балалары квршбеген со н , тутшге карап тан калды. У й ш е Kipe кетеш нпп деп таяна бергенде Батпа шыкты. - Ж енгей амансындар ма? - UUyKip, кудай деп......................... - Т у т ш ш ы кканга кещл1м Toyip Kepin калды. Б1рдеме тап- тындар ма? - Ж о к ... ош еш н... 6ip уы с ун efli балаларга коже етш берешн деп........ Батпа куб1рлеп ... аузына сез туспей, кысылып калды. - Ж экец уйде ме? - Б ар.... ж ок. .. нетш едй.. деда Ki6ipTiKTen. - Bipeyfli 6ipey (tine алмайтын болды го й ,— деп Ермекбай куджтенш уйге к!рд1. К,али пы шак кайрап отыр. Разиз казан астына ш епш ек салып отыр. - Ж вкен к ай д а?- дед! Ермекбай. Балалар саскалактап, коры ккан icnerri Kepinai. Разиздщ K03i бурышта жаткан нерсеге Tycin Kerri. Ермекбай «анырайып», аз турды да, бурыштагы буркеул1 HopceHi ашып ж1берд1 - Жанабай екен. Уепндеп к т м ш щ ер жерше кан тамыпты. Шидем к у т с ш жулып алса, eKi саны каскыр жегендей, жырым-жырым болы п, суйеп аксиы п жатыр екен. Айтуга соз табылмады. BepiHiH суры каш ы п , калш ы лдап , cipecin, Kosjiepi аларып Kerri.............. К,амит. - У уф! М ен де дем1мд1 алайын окушыларга ауыр болса да, жазганым oaiMe ж еш лдж кел-прдй мойнымнан нардын ж угш сы- пырып, жана жерге койгандай болдым. 77

ТУМАРБАЙ М ЕН КДТЫНЫ 01Кенес К меп жана орнаган жылы. Уездйс кала. Мекеменщ 6ip болысы. Жагалай отырган жана ocnipiM жас жшттер. Жазу устелшщ басында колды сермеп «болдомошын» (уез сайлауын баскаратын губернеден келген уполномошени) уггг айтып тур. ...Э й 0, борщ тож1рибе Kopin, ысылган жоксындар. Ел казагы мейлшше ку болады; олардын бултак-султагы, какпаны коп, ол жуандар KiciHi 6ip кергенде сынайды. Сенщ осал жагынды тауып алып сыгалап, нище xipin кетеда. Мш е, сендер, шу дегеннен оларды бойларына дарытпауларын керек; алдауына туспеу керек... Тап к,........... тиген Kici болып, 6ip жагынан «болдомошынга» жагынгалы 6ip-eKeyi: - Онысы р а с ,- деда. «Кекешне кондырып келед! екенмш* деп шашын карсы 6ip сипап, «болдомошын» тэты сейледк ...Сендердщ колына баратын болыстарындагы жуандардын cneciri бершедь Бул cneciKTeri 03iMi3 бшетш аты шулы партия басшы жуандар. Жуаннын 03i юрмегенмен, куйыршыгы Kipin кетуге мумкш. Сендердщ мщдеттерщ: сол куйыршыктарды та­ уып алып, кара спесйске юрпзулерщ керек; сайлауга жолатпай, куып тастау керек... Жастын 6ipeyi yciK колын шошайтып: — Оларды не белпсш ен табуга болады?— деп сурады. Бул арада «болдомошын» Ki6ipTiKTeHKipen калды. Эйткенмен, сыр бшд1рпы келмедь — Оларды ма? Оларды табу оп-онай: елдан шетше KipiciMeH, сурастыра бастау керек. 0 з болысы жасырганмен, xopmi болыстар б ш п отырады,— деп узьш-сонар жалпы созге салып кетп. Аныгын- да, куйыршыктардьщ кандай белгка болатынын «боддомошыннын» 03i де бимеуцп еда. Бул туралы артык ойланган да емес еда. Элгщдей айта салганы болмаса, ез ел1 де, Kopmi ел де жек корген жактын xicLnepiH «куйыршык» дей беретшш, «болдомошыннын» ши сезупи ед1, жауырды жаба токып, создщ бетш баска жакка бурды: - Н ек ол ай заманында болыс сайлауы на KipecTHaHCKi нашалнжтер шыгатын. MiHe, сендердщ дорежелерщ солармен б1рдей... (Бул арада кейб1реулер коразданып, кеудесш KOTepicin калды). К,азактын малый, жанын аямай кимылдайтын жумысы - сайлау. Сондыктан, ел сендерд1 курметтейд1, басына кетередь Ал- дарында курдай жоргалайды. Оган сендер желйтп, мастанбауларын керек. Жуандардын жылмандаганына мастансандар, кедейдщ соры кайнаганы. Б1здщ бар сенетшш1з жастар, сендер. Сендер байдын 78

атына, кымызына, мамык. керпе, жастыгына сатылып кетсендер, ен беки плердщ кож алы гы н OMipi орната ал м айм ы з. Зэуд е 6ipeyiHHin iciH шыгып, пара алганын б ш н ш бар гой - битгей аяйды деп ойламандар! Сендердщ таныстыгын, жолдастыгын 6ip тиынга керек емес. Bi3 ортакшылдармыз: б1зде бауыр жок, б1зде тура жол бар. Ондай жамандыктарын бшшсе, тура атыласындар... К,арсы алдында отырган 6 ip-eKeyiHiH K63i бажырайып Kerri. Босага жакта отырган кушшен ж ш т шпнен ойлады: «Алганда, б и ш р т алатын-ау Kici. Онын есебш табармыз. Мына жаман Kyni, жаман тымакпен журш «нашадщк бола алмаспыз» деп алудан ойы бар тагы 6ip сум жшт: — Пара берген KiciHi кайтем13?- деп сурады. — Пара берушйп буртекелдеп. мглетсемен арыстауыт eTin, мунда ж1бер!ндер!- дед1 «болдомошын». Сураушы жшт: «дурыс» дед1 де: — Берген парасын кайда ж1берем1з?~ деп тагы сурады. — Парасын делел есебшде, мунда алып кел1ндер! О ж ш т ойлады: параны Ke6ipeK алып, как жарымын, не уш - тен 6ipiH мунда вкелш, калганын пайда кылуга болады екен. Сура- ганым жаксы болды-ау, деп ойлады. «Болдомошын» эл п сарынды свйлеп-сейлеп, аяк кез1нде жас- тарга сешмш 51лд1р1п, заман жаст1к1, ортакшылдык турмысты, енбекш1лер кожалыгын жастар орнататындыгын айтып, кызды- рынкырап: — Жасасын кенес OKiMeTi! Жасасын ортакшылдар партиясы! Жасасын казак республикасы!— деп сезш б т р д ь Интернационал олен1мен мэж1л 1с жабылды. II Мэжшютен шыккан сон, Тумарбай: «ш-ш-т!» деп ыскырып калып ед1, бержебайшы ж етт келдь Тумарбай колды 6ip-aK с1лтеп: «тарт жатакка!» дед1. Тумарбай кала жатагынын баласы. EKi кластык уш квлде 8 жыл, мал бергшлшщ ушквл1нде 2 жыл окыса да, мешксй KiciHiH аузынша, окудан тук жукпаган 6ip кок ми ед1. Агалары осынша суйрегенмен, тук бола алмады. Арак imy, карт ойнап, жезокшелерд1 жагалау, жатактьщ жаман-жуман ж1пттер1мен кызойнакта он са- лысып, кылжактасып, аяк жагынан тобелес1п таркаудан баска, eiu6ip орынга Kipe алмады. Сонгы жылдарда «ыскладта» сока са- тып, одаН'Кейш «натаруста» кагаз Komipin, кызметке 1л1ккен бо- лып журд1. Онда да кенелткен двнемес1 жок едь Кенес OKiMeTi орнаган сон, жастар партияга Kipin жатканда, катардан калмаска, партияга бу да жазылды. Сонын салдарынан осы жолы инструк­ тор болып елге шыкпакшы болып едг 79

Тумарбайдын уйщде былтыр алган, Шемин деген келшшеп бар. 03i ерке, 03i пан. Бет-аузы кушиган, K03i кшбиген, мурны сорайган, тым-ак суйк1мд1 емес. А к ейел. «Куданын» куд1рет1, адам дегеншн 03i турше 6ip карамайды екен! 0зш суду eMecniH, суйк1мд1 емесп1н дейтщ 6ip жан болсашы. Шомшшщ булайша болуына эрине себеп бар - ол улкен калада туып-ескен, казак- тын окыган-сымак агаш торесшщ (абияшж) i3i болган. ЭкеЫ 6ip надан казакха жасында куда болып, 6epi келген сон, ол куйеуш менсшбей, бузылып жургенде, жылтырауык ту имел! Тумарбай кил1гер ме? Тумарбай кикандап, домбыра шерте бигсда, кезш ашып- жумып, куш енш , он де салады. Онын устше байдын болпаш баласы, cepi жшт болып, «кок тобел уШм1з бар, каладагы перуай- баймыз» деп мактанды. Соган нанып, Шэмпл Тумарбаймен кашып келген. Келсе - кек тобел тугш , куба тобел уй де жок, боктык- тын арасында терезес1 жылтыраган кон кора. Шал-KeMnipi, катын- калашы кеп, мазасыз 6ip жаман уй. Шомшк «Уйше кайтамын» деп азанды салмас па! Уй imi болып, жалынып, Шэмшнп токтат- кан. Содан 6epi Шомин осы yaniH epneci, кожайыны болып, Тумар­ байдын мойнына аттай мшген болатын. Бурын тукке жарамай, шиге шанышкан кумалактай, агаш кен1рдеп сорайып журген Томашке «к1рестиански нашалнж» бол- дын дегенге TepiciHe сыймай, Шокенге мактануга бержебайлатып, кокиланып келе жаткан MOHi сол efli. «Тыр-р-у!»- дед1 - бержабай тура калды. Тумарбай арбадан атып тусш, ентелей басып, делегейленш уйге Kipin кетед1. Ветке кагар пенде жок: Шокенжан кунде жатакты 6ip кыды- рып алатын. «Журген аякка жоргем ышбей» койган ба, Шокен­ жан да сонылап, 6ip Ж1пгг1 тауып алып еда, Тумарбай Kipin кел- генде, жана кыдырып кайтканы сол, бетшщ кызарганы да басыл- май, Шэкенжаны айна алдында опа жагынып тур еда. Келе сала, eKi иыгынан устай алып: - Шокенжан! Поздраф меня! (Кутгыкта м е ш ),- дед! Тумар­ бай орысшылап. Уйткен1 калада ескен Шокенжан орысшадан да кара жаяу емес еда. - К,утгы болсын, жаным! Йемене? Айтшы!- деп тук кермегенсш, мойнынан кушактай алды. - Инструктор болдым! - Э , койшы! - Олда, кудай бшедй - Е! Жаксы болды гой! - Кай елге десейш1! - Кай елге, жаным? - Майкога болысына: ен бай ел! HeciH сурайсын! - Мен де барам гой ещп? - Барасын, жаным, барасын?

- К,ашан журекш? - Ертеннен калмай шыгу керек; «Транска» заказ берш п койды. - Уйбай-ай! Енда кайттым! - Не кылды, немене? - 1ш кишдер!м жуылган жок efli... - Ой, тэшрьай! Соны свз кылып турганын: каз1р жугызып алмайсын ба? - Жарайды, ендеше!.. Ойпырмай, кырга шыккан кандай кызык! К,ымыз, как шоп, таза ауа!.. - «Торенщ» 6 oft6iineci (барине) болып барганды айтсайшы! - 0Mipi тук кермеген сен болмасан, мен озш де «торенщ» к ы зы м ы н... - Сен-ак торе болшы!.. Ертен пар атгы жегш альш: «Айт!» деп OKipTin 6 ip ж ен ел се к ...- деп, колын сермеп калтанда, пешт1н карнезшде турган лампы салдыр-кулд1р erin жерге Tycri. - в й , жарымес! 0 й , колаба, liiipiK иг! Жынды кобелек болып, отка Tycin кетсейш1! Сайлау кылып, сен uiipiK не жарытам дейсщ, CeHi ж1берш атырган Kici де 6ip акы м ак,...- деп, олде нелерд1 айтып, Тумарбайдын басына ит TepiciH каптады. Тумарбай: «Бай- Камай калдым, кой ецщ, кой ен д ь..»- деп жалынганнан баска тук айта алмады. III Шшденщ аяк шеш. Ел жайлауда. Bip бай ауылдьщ сыртын- да, анадай жерде абажадай 6ip ак уй тур. Уйдщ ею босагасында мылтыкты ею кузепш. 1рге жагалай туруль Bip колында т е ­ лек, 6ip колында куманы 6ip ж т т , ipreHi жагалай су ceyin жур; уй-imi торден еснске шейш твселген кшз, алаша, ю лем. Уыктын карына шейш усталган кестел1 шуга туе кшз; алдында кызыл кардан кеседе cap кымыз, yciK кол мен ортан колдын арасында кыстырулы (шылым) бопраз, как торде Тумарбай «торе» отыр. Онын он Ti3eciH баса, басында керегедей 5 ак жастык «Швкен» (Шомин) жатыр; жаткан ж ок-ау, отыр; ж ок - жатыр... Не болса, ол болсын, ойтеу1р былк-сылк етш Ш оксц отыр (Ел де, Тумар­ бай да «Шокен» деп атаган сон, 6i3 де «Шокен» делж). Онын алдында да кок ала шубар кытай Kececi. Ш екене таяу 6ip ел казагы да кымыз imin отыр. Бул opi молда, opi кажы, opi закон- шыл, «дамолла, уа — канта, уа мошйур атуахат» деген сыкылды, бщмейтпп жок, талайдьщ куйрыгын карга шанышкан, оз куйры- гын 6ip устатпайтын, 6ip майталман едг «Макат ктеген» KyMicTi Кызыл тегенедеп кымызды сабы суйектеул1 буйрек Topi3fli ка- йыннын безшен шабылган шубар ожаумен сапырып отырган Елеус13 деген жип\\ By 6ip ысылган саятшы ж т т устаранын 4-592 81

жузшдей, KiciHiH эуменше твнкер1лед1, кыяп еткюбейш, кыбынды табады, сондай eirri, акылды, сез1мдг Елеуаз козшщ куйрыгы- мен «теренщ» кесесше карал калды да, дереу кымыз куйды. Тумарбай, сыбызгы тарткан ккпше, узын кещрдепнен кур-кур, дыр-дыр eTKi3in 6ip эуез шыгарды. - Онысы кемргеш екен. Кымыз едеу1р олкы Tycin, твмен жылжыгандай болды. Алдын- дагы кымызды 6ip урттап, калды да: - Шэке! Тамаша кымыз екен: Bip жутшы!- деда. Шекежаны кабагын тырыстырып, елшдареп: «шпеймш, ащы: басым ауыр- ды»— дел шытынып, тамсанды. - К,ажы-еке! Кымыз жаксы емес пе? - Керемет! Сумдык! Двм жок, коп-кою; сап-салкын! Мундай кымыз жер уепнде болмайды,- дел Тумарбайды ceKaipe, кабагын туйш, басын шайкады кажы-екен. - Кажы-еке, ci3 айтпасаныз, im nefli,- дед1 коразданып Тумар­ бай. Кажы Шэкенш н кесесш аузына тосып жалына бастады: - Карагым, Шэке! Bip уртгашы, жаным! Кымыз кандай! Вал­ дай. М ен ушш 6ip уртгашы, карагым! 1шкешм13 ас болмады гой, шырагым! Тым болмаса кшгкене басынды квтерт отыршы. Кал- киып, ер кара болып отырганнын 03i неге турады...—деда. Шэкен тырысып, басын шайкайды. Кажы кынжылады, тагы сейлейдь Тумарбай шын коредь Бурын кырга шыкпаган, жатактыц «кули- гандарымен» тебелескеннен басканы кврмеген, ангал сорлы, кажы- нын кай кыры екен1н кайдан бшсш. - Улкен KiciHiH меселш кайтармай, 6ip уртга енда,- дешй Тумарбай. Ш экен зорга дегенде, epHiHiH ушын типзш , шагып алгандай тартып алып, тыржиып, буран етш жантая кетеда. Елеуаз imiHeH: «Эй, экеннщ аузын... Эй! Онашада колга 6ip тисен, узы- нын мен колденецндо б1рдей кылып, cipecTipin салар ед1м-ау! Этген, дуние-ай!»- дел TicTemn кояды. BipaK тук сезд1рмейдг жылп- жылп етеда. Кажы тагы Шэкенда айналдырады: - Япыр-ай! Карнын ашып калады-ау! Шырагым, айтып елттрпн! Заукьщ неге согады? «Багланнын» уыз етш алдырайын ба? Элде ашымаган тэта сур казы жейсщ бе? Койдын тущы ак сыкпасьг калай болар? Туралган ак каймакка батырып, аузына салып карасан кайтер екен ?- дел, эртурл! асты кызыктырып, мак- тайды. Ш экен элден уакытга eniMcipen: - Кеспе,— дейдг Кажы калбалактайды. - Ойбай, ж упр, жупр! Жаксы кылып, жукалап, кеспе icTeciH, тез, тез!.. Ш экен ынырсып: «Жэмилэ icreMeciH: ол кеп свйлейдг TyKipiri шашырайды. Кулэнда icTeciH» дейдь Кажы: «Кулэнда icTeciH, бгпдан бе? Мацайына Ж эмилэш жо- латпасын, андуга 6ip Kici кой...» дел шегелеп ж1береда. 82

Елеуыз ушып женеледг Аздан кейш, Ш экен: «каймак» деп ынырсиды. Дереу каймак e3ip болады. Ш акен шынашагымен 6ip ш п жа- лайды да, кесеш итерл ж1береда. Кеспе келсе, 6ip-eKi касык урттай- ды да ены да жаратпайды, «пысынап KerriM гай; уй манайында Kici бар ма? К,уаласын дени! Сайтаншылар an-aTipiK айкайлап, «Аулак кет» деп куалайды. Эр1-бершен сон: «EciK жактан жел жМЗерип, Елеуаз!» деп буйырады Шакен- Елеушз, кагынды келпр, кулместен, дэнеме етпестен, еснс жактан кос колдап, Ш экеннщ бетше жел екелш шашады. Э й , не керек, ойына келгещн ютейдь ау! «Тауды керемш» деп Ш акен пауеске ж ек ю зл , серуенге шы- гады. Пэуескемен тау басына шыга ала ма Kici! Ш акен жалу журе алмайды. EKi жшт кезек аркалап, Шекенш тау басына шыгара- ды. Байдын кыз, катындарынын колында алтын сакинасы, усттнде тана моншагы болса, Шакен кажыга айтады. «Пэленнщ кызы- нын алтын сакинасы жаксы екен!» дейш. 4-5 минутген кейш ол сакина Шэкеннщ колында болады. Шэкене оюлы сырмак, таза карпе унап кетон. Оньщ бэрш кажы-екен жайлайды. Тумарбай кобш сезбейд1; сезсе де Шакен аузын ашуга едай жок, жэне ондай нарсеш «пара» деп бере ме? «Шакен колына лайык екен», «Шакен астына салып отырсын» деп, кажы-екен екелед!. К,ажы-екене «кудайдай» уйып алган: «Эйелге жол ютемеген казак гурпында уят» деп сещнрген. IV Сайлау KyHi. Ак уйд1н ыгында алка-котан отырган коп Kici. Он босагада устел. Устел басында Шакен, кажы, 6ip-eKi жас ж т т . Тумарбай таре колында шыбыгы, тебеге тыкылдатып Kici санап жур. Bip Kiceni казакка келгенде: - Эйда, ш ы к!- дед1. - Жазыгым не менщ? - Жуансын. - К,ай жер!м жуан? Нагыз кедеймш... деп бажылдап efli, бол- майды. М 1лггсенерд1 шакырып алып, айдатып жуандар тобына коскызды. Жагасына KyMic туйме таккан 6ip ж1гзтт1 тагы айдап шыкты. Устел басында кажы-екен отырып, «Шэкене» сыбыр етп: - Э й , мунда келнп!- дед1 Шокес!. Келл!. Эне 6ip кулакшын киген jKiriTxi «куйыршык» деп естадм: соны да шыгарып ж!бер, деп OMip eiri. Тумарбай «кулакшынга» барды: - Сен KiMciH? - Мен жумысшы. 83

- Шыгасын. - Шыкпаймын. Сэбет кедейдиа екеш шын болса, мен сайлау- дан шыкпаймын... Жер астында 5 жыл жумыс icTen, биыл к елт отырмын. - Ш ы к деген сон шык! Оггама! - Отгамасан, оггама! - KiMre сен карсы келесщ?!. деп, жатак боктаскд басып, кулак- шекеден отырпы. Жумысшы да 6epin ж1берщ. Шартпа-шурт тобе- лес болды да калды. Жумысшынын кара жудырыгы катан таш бшем: уш-торт сштегенде-ак, «торе» серен ете Tycri. Журт жиналып калды. Екеуш де устай алды. Шан, какалып-шашалып, алты атарын окта- нып «торе»: «Агамын! К,оя бер, былай тур!» деп кимелеп едг К,ажы колын устап ж1бермедг Ол eKi арада «Шэкен» де келш калды. Ба- йын колынан суйрелеп, ойбайды салып уйге алып кетп. Жумысшыны табандатып буртекел кылып, «орклавайт» етш кала- га женелтп. «Теренщ» 6eTi жаман болган сон калган ел кьщ еткен жок. Айтканын icren, борсандай бердг Ел eKi жж партия еш, партия- лыгын б1лд1рмедь Партияга шыкса, жуандар айдалатьшын бшген сон «артыньщ кайырын» -ruiecri. Бул сайлауда кажы-екеннщ кала- ган Kicuiepi кполком болды. К,арсы жагы imi кайнап кала бердг V Сайлау 6iTri. «Торе» калага кайтгы. Жолда пэлендей орескел жумыс болган жок; мше 6 ip болмашы окигадан баска. К ун ыстык- Поуеске кара жолды шандатып келе жатыр. 1ш1нде шалкайып Тумарбай мен «Шокен» жатыр. Тумардын жатысы ipi: ауызда «бопраз», мыкында «наган», жанында «Шэкен», мщгеш кара пэуеске, жеккен1 уш кок ойнак, пэуескенщ артында лык толган карасай, сайлауды б т р д 1. Жуандарды OKipTTi. К,арсы келгенд! «орютавайт» етп. Олжадан да кур емес. Ewii Тумарбай кок1мегенде, KiM кекюш!? Мундай «торел1к» бурын уш уйыктаса, тусше к1руш1 ме efli? Осы келе жаткан бетте «дуниеде оз1мнен баска жан бар»,— деп Тумарбай ойлаган жок тор1здг Сойт1п, Туме-екен судай тасып коюрепмен тау кулаткандай болып келе жатканда карсы алдынан кос ат жек- кен 6ip тарантас кершш. Жол тарлау efli. Тумарбай копир жштке «сен бурылма, олар бурылсын» дед1. «Тройкалеткен» пэуескел1 басымен тарантаска жол беру Туме-екене ел1м емес пе? Анау да 6ip Kecipai екен, олар да бурылмады. EKi арба екп4ншен келд1 де айкасты. Шарт-шурт: терте сынган, кулак бау узшген, ат жараланган. Ерсш-карсылы боктас, айкай, апыр-топыр болды да калды. Денел! орысша кишген кара торы жптг тарантастан атып 84

тусш, пэуескеге умтылды. Келе, Тумарбайды жагасынан устап, арбадан суырып алып, итгей тепкшеп, сойды да салды. Айкайла- сып: «кезш жок па? CeHixi не?..» деп exi копир жатыр. Арбада ойбайды салып Шэмнп отыр. «Батырлар» каркыны басылган сон, боктаса-боктаса, арбасына барды. Эркайсысы кункшдеп б1рденесш байлап, жамаган болып жатыр. Тумарбай «торен1н» манаты екпйп жок,: жынын алдырган бак- сыдай молда болып калыпты. Арбата тыгылып, куб1рлеген бола- ды. Мурны жосадай канаган, K03i кекпен-кок. Элден уакытта, щдабайлап булшген-жарылган саймандарын тузеп, арбаларын айы- рып алып, жолаушылар ун-тун жок жонше тартты. Кдлага жеткенше катыны Тумарбайдын иыгынан TycciHUii! Э й , кулагынын етш жед1-ау. Эйел mipKiH мундай табашыл болар да?!. VI - Э й , сенщ коз1не не болтан? - Б1ршелкес ат тумсытымен согып ж1бергеш. - Мурнынд1к1 не? - Арбадан жыгылып... - 0й , жанын шыксын! Д э у де болса, 6ipey екенщ таныткан той,— деп курбылары мазак кылып журд1. Сайлаута шыккан инструкторлардын б1рсыпырасы кел1п те калды. Эн е уп Ke6ici шалжиып, тымакшан, куп1шен кеткен, Шай- матамбеттер шекпен пелтел1, шлэпелк кисык табанды ж ш т бо­ лып калыпты. Жумагалига да 6ip кумю белбеулер, кок шалбар- лар пайда болыпты. К,ыркар да бартан елшен 6ip кыз алып кел1пт1. Олардын 6opi «болдомошыммен» жымпандасып жур. Оларды корген сон, уйдеп <'Шэкенн1н» экелген «кор-жершен» Тумарбай да кау1птенбей жайбаракат журе берд1. Bip xyHi iHipae келшшепнщ жанында домбыра дынгылдатып жатыр едй мылтыгы бар 4-5 орыс сау eTin xipin келд1. Ушы п туре келд1. Журеп тас тобесше шыкты. - Жидебаев осында ма? - Осында. Мен. - Бек жаксы! Мунда 6i3 каз1р тшту жасаймыз: уйден шык- пайсындар! - Дурыс,— деп Тумарбай сшеййт турып калды. Шэкенжан да ку шуберектей болып кето. Yftai, кораны тугел TiHTri, бэрш копарды. Т1нтуш1лерд1н бас- тыты кагазына карап, тапкан норселерше белп салды. Ол кагаз Майкога болысынан кутыншылардын арызы ед1. Шокеннщ алган норселер1н тугел1мен жазып, колмен койтандай кып бертен екен. 85

Табылган буйымдар: 3 кьлем, exi сырмак, 20 кара eaTipi, алты­ ны, KyMici бар - 40 сакина, 5 шок yxi, eici бйгезйс, 6ip шашбау, 6ip уыс ойган, кумгстеген тана моншак. Шекеш тана моншактарына безелектеп жабыспак болып ед1, Тумарбай кабагын туйш, TicTeHin, ундетпед1. — Bi3 бтрднс. Жолдас Жидебаев, кишш б1збен журилз. Журетшш 03i де ce3in турган. Пелтесш киш, темекган алып, окты кезшен катынына 6ip карал: «Туб1ме жеггщ бе!?» дел шы- гып журе берш. Нерселерш алып, солдаттар да шыкты. Шэкен сылк еттл, к1рауатка кулай кетп. БОРАНДЫ БОЛЖАРЫШ ЭУЛ И Е (БАРОМЕТР) Есщде бар. Бала кунш . Жер cipey кар. Ызбарланып аспаннын ажары 6ip KipMefai. Мунартып, сазарады да турады. Кун шыкса, кунмен 6ipre 6ip шаныт шыгады. Найза бойы котершгенше кунд1 шаныт басып, шенгелшнен ж1бермеймш дегендей, аспанга орме- леп барып калады. Кейде кун ербиген eKi кулагымен турады. - Кулактануы жаман, тагы 6ip боран болмай кайтер д ей сщ ,- деп карт экем кушешп кейш кояды. Неше куннен 6epi жел TepiciHeH, TepicriKTeH кетершген шаныт 6ipece ерш1п 6ipece шегедг Сакылдаган сэры аяз. К,арадан карал турып б1рдеме шарт ете тусед1. Не терезен1н шынысы шатынайды, не жер, не муз как айырылып, ырсиып калады. Жермен 6ipre муздак кар да жарылып кетедй Акырында сэры аяз мурнынды кариды. Женщнен шыгарсан, колын илшпей, тас бол калады. Тунде пешке койып KenTipin алган еттк, аягын биенщ 6ip сауы- мында агаштай какиып, таякпен каксан сак-сук етед1. Осындай кундерде 6i3 мал жаямыз. Ш ай unin бой жылынып куннщ котше карал келген сон, бес- алты арык сиырга сырмак алаша, ecxi туырлык жауып, ом1лд1р1ктеп, куйыскандап шандып алып, арткы аяктарын cmKinaipin мамырлатып корадан айдап шыгамыз. Сиыр салганнан коранын ыгына карай жонелед1; 6i3: «Эк, ок, ой, сасык!» дел сиырды желге карай кайырамыз. Таяктан коркып калган зенп баба муй1здерш шайкап желд1 сузе букендейД1. Уй-уйден сиыр- ларын айдап шыгысады. Сиыр бпкен косылады. Адырдын ык бет1не айдап барып сиырды кайырмалап, жаямыз. бнш ен бала сиыр жайылып жатканда тескейден кайыннан акпа таяк согамыз. Энекей, байдын уйнен котанды кой да шыгып адырды ба- уырлап 6i3re таман каптал келед1. Кызыл сенсен тымагы, бет аузын ак кыраумен жапкан селд1р сакалына сунп турган, устшдеп ылги кой Tepici, аягында шepкeлi сылдырма, ак таягын белше

кыстырып, анда-санда «шейт!» деп акырып тенселе басып, Таста- мак койшы да койын сырмалап жур. Адырдын бауырына жеткен сон, койлар уШ р-уш р уйлыгып, жерд1 т е с т ж1берет1ндей, куйтымдай аяктарын шылтындатып, кар­ ды буркыратып, кадалып тебе бастады. Сиыр кеденщ басын ша- лып, аузына тук Tycipe алмай, ж уй ткт олай да, булай да кетедь Bi3 айгайлап, ж у п р т , карга малтыгып, жылып, кейш журш кой- га таман кайырамыз. К,ойдын арасы кора, пана, жылы: оларда уйым бар, оларда енбек бар. Олардын кар теуш, каужандап бете- ге, жауылша, жусанды аршып аузы шомшендеп жегеш де кызык. Кдрагын келедй Сиырда пана да жок, уйым да, енбек те жок. Сиырдын карнына мэз нэрсе туспейдь Букшевдеп, аявдаганга бойы да жылынбайды. К,ой арасына KipreH сон, сиыр байыздай- ды; койдын аршып кеткен кейб1р кеделерше к о м е т толады: кой- дын саркытын сиырып жалайды. Bip KyHi малды жазыкка бауырга шыгарып, шине бармай, ауыл- дан коздеп отырганбыз. Эйткеш о куш кулак та, кекте шаныт та жок, жылы шырай бар сыкылды едь К,ойда жалгыз Тастамак- 0peai курен айгыры кой iminne отта, 03i жалу, таягын 6 ipece таянып, 6ipece белше кыстырып, асыкпай аяндап журед1, сиырда жалгыз-ак шал Ыбрайым бар; канылтак кана, солтан, кораш шал. Bi3 уйде асык ойнап отыр едж, окем тыска шыгып келед! де: — TeMip казыктан 6ip ушпа булт шыкты. Тукымдай-ак булт. BipaK Tyci жаман. Тастандар, асыкты. Малга барындар!— дед1. Желп ете коймадык. Ойын кызык, уй жылы. Дала аяз, жау- рап талай зыкымыз шыккан. Мурнымызды суртуге муршамыз келмей, талай д1рдек каккамыз. Экей тагы акырды. Аркамызды, кикандатып, керенаулап, мурнымызды тыржитып, ки!мдерш1зд1 1здейбастадык. Ондайда белбеу, бокебай, тымак онай табыла койган ба? Kepin турсак та, кермейм!з. Экей тыска тагы шыгып кедан де пэлен1 жаудырды. - Жел турды. Жаяу борасын журд1. Сиыр тонкайып барады. Ыбырайым шойталандап, карга малтыгып, жете алмай барады. «Жупр, умтылдын» астына ала бастады. О кезде: «койындарына кар Kipin кетер, боранга барган Kici шандып алатын. Сендер де азамат емесандер ме?» деп ежем де 6i3fli мардамсытып, омырауы- мызды уыктын ала бауларын жалгап, мыктап танып жатыр ед1. MeHin 13-14 жастагы кез1м, агам менен ек1 жасы улкен (мар- кумнын топырагы торка болсын!). Екеум1з уйден шыга, дедек кактык. Эзге уйлерд1н еркектер1 шыккан жок. Ж упре-ж упре екпем1з аузымызга тыгылды, ж1л1ннппм1з коргасын куйган сака- дай ауырлап Keiri. Сиырга 6i3 де жетпк, боран да тотеп кетп. Жел кутырды. Алай-тулей. Тук коршбейдг Етектен KipreH жел тула бойды кеулед1, ауызды ашып, айгайласак, боран какалтып, дауысты шыгармайды. Анда-санда 6ip сиыр каран ет1п калады. Агам екеум1з 87

6ip-6ipiMi3fli коре алмай каламыз. Жел ез1м1зш ыктырып. домала- тып барады. К,ар топаны каптады, 6i3 топаннын ортасында калдык. Сиыр кайда, жанымызбен кайгы болдык, агам меш жен1мнен устап алды - ецда адасамыз, жолды тауып алайык дед1. Ек1 ауылдын арасындагы колденен жол ык жагымызда екенш бшем1з. Аягы- мыздын астын сыгалап, жолды 1здедис. Элден уакта жолдын шиыр болган кары Tepi3ai колденен сорап ушырады. Сораптын кей жерш кесе кар басып, кей жер! KopiHin калады. Эбден дщкемю курып, енкендеп, боранмен, дауылмен алы- сып, ерен легенде ауылды таптык. Боран биешц eKi-уш сауымындай согып ашылды. Мал калпетшен ыгып K erim i Тастамак екеш Тастамак та курлы койга ие бола алмай, e3i 6ipre ыгыпты, журт жаяу-жалпылы ыккан малдыд сонынан KeTicTi, бцдщ уйден естияр еркек агам кета. Экей карт, кш барсын? Жокшылар ертен кешке кайтгы. Сиырдын жарымынан асасы ушып елотп, copra Tycin елштг К,ойдан ушып елген болмаса, жагасы аман. Bi3fli« уйден eKi-ак сиыр аман калды. Не кызыл каска сиыр мен мукыл коныз. Агайдын бет-аузы, аягы ycin келдг Экей мен ежем сонын аман калганына шуюрлж кылды. Ораза ашардан айрылып, кас пен кездщ арасында шонкайдык та кал­ дык. Малга ертерек неге бара коймадык екен, онда аман калар ма efli деп 1ппмнен кынжылам. BipaK жалгыз бгздщ ауыл емес, мал ыктырмаган, мал елт1рмеген ауыл кемде-кем. Экей: «Ала кай- гыдан сактасынга» баса бердг Дегенмен, катты 1ренжул1 екенш сеземш. Боран боларын кун бурын бшетш амал болса, малдан буйпп капыда айрылмас ед1к-ау деп сол кунде ойлаушы ем. BipaK ка- йыпты эулие болжайды. Пайгамбар болжайды, жай пенде б1лмейд1 деп иман келтрш, боранды болжаудын амалын габа алмай коямын. Содан кейш мен ержетш, калага барып оку окыдым. «Пизике» деген К1таггга «барометр» деген 6ip аспап жайын окытушымыз енпме кылды. Ол аспан куннщ райы калай кубылатынын кун бурын керсетш турады екен. Жанбыр бола ма, дауыл бола ма, кар жауа ма, боран бола ма, ашык бола ма, борш де 6ip кун бурын (6ip сетке бурын) бщд1рш отырады екен. 03i сагат сыкылды денгелек, сагатгын тынндей т1л 1 бар. И л «жауын» деген жазуга карай бейшдесе: жа- уын болганы, «ашык» деген сызыкты басса, кун ашык болганы... Сол аспапты кергенде, кайыпты болжайтын эулие мынау екен- ау! Бул e3i кунн1н кетше карап, мал багып, шаруа icren отырган нагыз казак сыкылды елд1н колы екен-ay! Осы аспапты казак ауыл басы сатып алса, Heci кетед1? Bip каранын куны да турмай- тын шыгар. Онда капылыста малынан айрылып, тотиып калмас

ед1-ау. Епн салсан да, орсан да, шоп шапсан да, мал баксан да, жол журсен де. к.и ойсан да. Kip жусан да, кора, там каласан да, кыскасы, не кггесен де, куннщ ашык, буркеу боларын кун бурын б ш п отырсан. Артык булшбейсщ де, енбегщ де зая болмайды. Ш аруан да шыгын болмайды гой, ш аруа icTereH казак осы «барометрдЬ алып, уй м е неге inin коймайды е к е н ?- деймш де турамын. Барометр коп болып табыла ма екен? К,уны не екен? Шаруа- нын камын жеуни. Жер, су, немесе - cyperrepi, каперетш уйым- дары барометрд1 топтап алып, елге неге сатып таратпайды екен? Муным клял ма? 0Mipre пайдалы ic не? Байканыздаршы! БАУШ Ы М ЕН БАЛА - ...Бшсен айта гой: бау деген немене? - Япырмау, тымактын бауы, туншктщ бауы... - Бау-бакша деген немене? - Жемгс егетш жер емес пе? - Бауда кандай жемю осед!? - Алма ocefli, кауын-карбыз еседь Y 3iM еседг.. - Неге? - «Неге» екенш айтайын, бау 6ip баска, бакша 6 ip баска. Бауда алуан-алуан жемю агаштары оседй алма, opiK, мешз, y3iM, жиде, тут, бадалы деген сиякты. М ш е, муны бау дейдг Парсылар «баг» деп келед1. «Иран багы» деп келедг - Ал бакша деген немене? - Бакша деп кауын, карбыз, буылдык, co6i3, кияр, пияз, ка- посте, памедор, кабак, кунге багар сиякты жем1стер ereTiH жерд1 айтады. - Э , би!дш-б1лд1м: бау дегенппз орысша «сад» бодцы. Бакша дегешшз «агород» екен гой. - Е , болса, болар. - Мен бау-бакша деген 6ip соз екен деп ойлаушы ем. - Сен бшмейсщ. У й т к ет С1зд1н Аркада бау болмайды. Бау OKeci де, бакша — баласы. С1здщ жакта «танша» дейд1. Bi3 «тана» Дейм1з. CoaaiH OKeci — Сырда, баласы - кырда. Аркада гой. Ба­ лам, сен оны бшесщ бе? Осы ceaai айтты да, карт баушы алма агаштын Ty6ipiHe балта шапты. Балтаны 6ip-eKi салган кезде 13 жасар бала безектеп: - Экей , неге кесеаз? Алмасы керек емес п е ? - дед1. Баушы асыкпай-саспай балтасын агашка суйеп мылтасынан насыбай алып аузына кагып калды да, тагы сойледг м— О -ой , балам-о-ой! Агаштын жайын эл1 б1лмейд1 екенс1н гой. Бул агаш 14-тен асып, онын 15-ке шыгып тур. Бул агаш коп

жыл жешстеп келдг Осы агаштан жылына 15 пут, 20 путка дейш алма алып журген кундер1мз болды. Унем1 ондай болып отыра бере ме? Кейде жаксы шыкпайды, кейде акша цат боп калады да, кызылдай куйшрш сатасын; путана 6ip жарым, е к ь а к сом ала- сын. Эйтпесе бау устаган Kici байып-ак кетер ед1. Б1здщ 6ip жак,- сы агашымыз елдщ 6ip жаксы атанан кем емес. - Ендеше, бул агашты неге кесес1з? - К есетш ш , бул e3i кертайган агаш. Kep i малдын, Kepi адам- нын баласы шажа болып, азып тумай ма? С о л Tepi3fli Kepi агаш- тын алмасы да азып, сенек болып шыгады. KepMeftciH бе, туршщ 03i к о т ар-кот ар . М ш е жерлерш курт жеген. М ш е жерлер1 uiipireH, можа болган. Кертайган сайын тамырлары тарбайып, манайында- гы балапандарына орын бермей, олардын Heci6eciHe ортак болып барады. Бутактары кисайып, салбырап, жалбырап, балапандарына кун сеулесш тушрмей, бойын еармей барады. Мы нау жас агаш- тарга куннен тур, жерден жем жеп, есу керек. Кесегеш KerepreTiH осылар. Кершен не тамады? Мшекей 6i3 шал болдык- Bi3 enai не ежетке жасап кенелтем1з? Y m агашты кессек, бел1м13 шойыры- лып калады. Ж ас кушм1зде шаршауды бшмеуш1 едпс. М ш е, сен- дер жассындар. К,ызык сендерд1к1, жем1с сендерде. Bi3 жасасак, жаска оралгы боламыз; сендер жасасан, ж ем к, урпак бересш. MiHe, шырагым, Kepi агашты кесетш менйм сол. Бала Ke3i бажырайып, карт баушынын сезш тындады да, отыр- ды. Бау баккан адам тeжipибeшiл, енпмеппл бола ма. Эйтпесе мынау ш ал ецг1меш1 адам ба, enreyip баланы баласынбай сейлей берд1. К,арттын ce3i к екей н е конды м а, ж о к па, KiM бш сш , 6ipaK баланын кез1 Kepi агашка кадалып, ойлангандай болды. Ойланып отырды да: - Э к ей , патшаны да кертайган сон кулаткан б а ? - дедь Бау- шы балага кезш щ кырымен тандана карады да: - Б алам, о да жана жасап келе жаткан жас уланга бегет болган шыгар. О да ез1м гана есем деп, езгелердш бойын eciprici келме- ген шыгар. Адам баласы ез1мшш гой. К,удайдын жараткан маклу- гы 6epi 63iMium гой. Bepi де 03iM гана болсам екен, толсам екен деп ойлайды. М ы нау агаш та солай. У ш кан к у с, жупрген ан да солай. Адам болмаса, мынау агаш 03 урпагын 03i туншыктырып, тамагын тартып жеп, кикы-шойкы кып ж*берер ед1. Адам болма­ са, каскыр мал коймас efli. Жолбарыс жан коймас efli. Kyurrici елс1з4н жеп отырар едь.. - К,уртса кайтед1? - 9nci3flepfli куртса, онкей куигплер ерберщен сон 6ipiHe 6ipi ауыз салар едг Сойте-сойте 6epi де б пер едг - Онда KiM калар ед1? - Ен Kyurrici калар да. - Ен Kyurri KiM? 90

- Шырагым, дуниеде адамнан к у п т не бар дейсщ? Адамнын акыл, айласы берше де жет-ri гой. - Адамнын да Kyurrici бар емес пе? - Бар, шырагым, бар. Адам баласы б!рдей емес. Адамнын да KyuiTici елшзш арык кылады. Осы бау о баста Жаныкул дегендйй екен. Жаныкул елген сон, жет1М бала, жеыр катынды басынып, бауын Теж1бай деген бай сарт тартып алган екен. Тож1байдан Ба­ тырбек деген сатып алып, б1рталай жыл пайдаланыпты. Батырбек саудадан сынды да, осы бауды 6 ip ат, 6ip сиырга маган сатты. Kyurri дегеннен шыгады. Батырбек сынбаса, маган мундай бау кайда? - 0Keci, балаларыныз бар ма? - Бар, шырагым, уш балам бар. - Олар кайда? - Улкешм 6ip сартка дукенпи боп Kerri. Кдгын-балалы, уй- журтты болды. Маган тиер пайдасы жок. Одан сонгым негып, не коятынын бшмеймш. Осы кентге ш «торе» болса, сонын шабар- маны болып, далактап жургеш. Бармайтын кенп де ж ок, естшейтш сез1 де жок, 6 iTipeTiH ici де жок, KHiMi шыттай, кайдан тауып киетшш бшмейсщ. Шала-шарпы хат танитыны болушы едг Соны талшык кыла ма, кш бш сш ... Кенжем эл1 жас. бзщ нен аз-ак калынкы. Не боп шыгарын бшмеймш. Бау-бак, жемю ек деп баулыган болам. Жумыска мойны жар бермейдг О да сылдыраган соз боп кала ма деп шошимын. Бала деген сол... Дед! де баушы насыбайын 6ip TyKipin, агашты кулаштай шаба бастады. «Бала деген сол» деген сез кулагынан кепке шейш кет- пей, бала да 6ipa3 отырды. К,арттын кен1Л1 балаларына жарымага- нын imi cemi де enai енпменщ бет1н баска жакка бургысы кедц1. - Экей, Kopi агашты кесед1 дейаз. Бекет батыр кешес1ндеп жас агаштардын да басын кыркып тастапты гой. Оларды неге кескен?- деп тагы сурады. Баушы бу жолы балтасын жуырда токтатпады. Агашты exi жагынан б1рдей керт1п, кылбуытгаган кезде демш 6ip алды да, балага карап тагы сейлед1: —1 0 л торангыл деген агаш болады. Саусактьщ саласындай MyciH боп ocefli. Торангыл тым жш егшсе, узарып, бойлап, жапы- рагы селд1реп, сидалана беред1. Жапыраксыз агаштын бойы серейген1 болмаса, саясы болмайды. Адам ырыска талпынады. Агаш кунге талпынады, кунге ерлеген агаш озгеден бой асырам деп, сояу болады. 0 з басына бак 1здеген адам кезге шыккан суйелдей огаш турады. Ke6iHiH кез1 мен сугы жаман болады. Кеппен кермеген бактын не бакка cenniri бар? Торангылдын басын тужырып кояты- ны - елден ерек сереймесш, езге агаштармен тен occiH деген1: сояу болмай, жапыракты, култел1, паналы болсын деген1. Enai б!лд1н бе, балам? TiniHe кызыгып 6ip талай жумысымнан да кал- 91

дым-ay! в зщ 6ip квр-жерд! сурай беретш, жаксы болатын бала екенсщ. вркенщ ессш , шырагым! Ал ев д былай таман тур, агаш басына кулап кетер,- деп баушы балтасын eKi-уш салып, алма агашын гурс enciw i де: — А л , балапандар, ерб!ндер!—дедь - А л , балапандар, ep6 inaep!- деп бала зыр кагып, уМне тартты. КДРА БАК.СЫ Карангыда калкактап ушеу келе жатты. Кетегеш - ауыл, бетз - супынын тамы. Ушеудщ ортадагысы: каскыр мушелк капсагай Эбежан; он жагындагысы: тапалтак кекипл квз Желд1бай молда; солдагы - кара сирак, казаншы Аскар. Аскардын иыгында темф курек, мол­ да таякты, Эбежан кур кол. Алыстан карауыткан мола таянган сайын кулазып, тымып, imiH тарткан icnerri урейл1 керше берд1. Ай туган жок, аспан булт, кун желтей. Моладан окта-текте шык еткен куйкентай дау- сы Аскардын журегш flip етюздк екеушщ артын ала берд1. О к бойы жер калганда, Желдабай шарт жугшш отыра калып, желмен 6ipre куб1рлеп «табаракты» ж1бердь Даусы flip-flip етсш; молданын даусына моладагы аруактар ун коскан тэрйзденед!. Аскар алан-булан секемалданып, карап кояды. Жeлдiбай аятын орталаган кезде, Эбежан Аскарды туртш калып, моланын ущрейген eciriH нускап efli, Аскар Эбежаннын артына ыршып TycTi. Молда аятын жанылып, саскалактап колын KOTepfli. Бетт сипар сипамаста, Эбежанга карап: - Э й , сайтан-ай! Жок жерде ойнайсын-ау,—деп Желдабай ушып турекелдг - KiM ойнады?- дед1 Эбежан сазарып. - Мынаны неге туртгщ? - Моладагы агаран еткеню кермедан бе? Молда сенерш де, ceH6eciH де бтмеда: - Э , койш ы !- деда. - Койсан, жур алдына!- деп, Эбежан молданы итермелей 6epfli. - Ж ур-ж ур!- деп молда шелншектеп, Эбежанмен катарласа бердг - К,олында каруын бар: сен журсейнй!- деп efli, Аскар одан жаман meriHai- Эбежан молдага карап: - Моланын iiuiKHe жаназа окып жатыр десе, кандай каздандар едан? Э , сендер елйстен коркасындар ма, жур, айда!- деда, - К,алжынды коя туршы, жур, ж ур !- десш 6ipiH 6ipi итерме- леп, моланын аузына келдь Эбежан молдага карап: - K ip !- деда. 92

- Жасын улкен езщ Kip! - Е-е! Маган бас тарткалы жатыр ма? - Ж аным, айтыскалы келш пе едщ? KipeTiH бо лсан , мрсейнп! - Молда басынмен сен неге шрмейсщ? К.ияметте сен 6 i3fli калай бастайсын? Осы жерде коркып, елш барасын... Молда С03 таба алмай мщпрлей бердь Kipce, жутып коятын- дай. Мола кап-кара аузын ашып, ущрейш тур. Эбежан молданы жагасынан алып: - Ала тайыншаны бересщ бе? Клрешн!- деда. - Е, неге берем? - Улбосынды 6ip тун бересщ бе? - Е , мен кутырдым ба? - Ендеше, мына аруактардын алдывда иманыннын как жары- мын беруге ант кыласын ба? - Астапыралда!- деп, молда жагасын устай алды. - 0 й , твшр алсын!— деп Эбежан жагасын коя 6epin, молага Kipin кетп. Онын артынан ана eKeyi де юрда. Терт кулакты шагын гана Kipnim там едь К,ап ортадагы кордщ бет тасы опырылып, пнше Tycin, каколдын аузындай тук басып тур; Keft6 ipi кер жер болып, успне шеп шыгып кетигп. Ж ас адам- нын Kepi болса керек, топырагы келте кершед1, басына шаншыл- ган жалгыз тал, култел1 агаш боп калыпты. Опырык KopaiH аяк жагынан е т т улкен коныр кер мен кабыр- ганын арасындагы маяжон жас топыракка к е л т , Эбежан токтады. К,азаншы Аскарга: - Айда, куре!— дедь К,иыршык топыракты ак курек шыкырлатып лактыра баста- ды. Эбежан молага суйенш турып, молдадан шаригат сурауга ай­ налды. - Молдеке! Осы жауап алатын nepiurre кашан келед1? - Кемушшер кырык кадам шыккан сон келед1. - Сонда «не шаруачыз бар ед1?» деп созд! 6i3 бастаймыз ба? «Отагасы, басынды кетер!» деп олар бастай ма? - Ол арасын алла бшмесе, KiM бшед1... Желд1бай кысылып калды, жауап бере алмады. Эбежан: - Е -е !- деп 6ip койды. - Сонда басымызды кетерт, адам сияктанып certfleceMi3 бе? Жок, сынган аягымызды жимай, cipecin жатамыз ба? - Басымызды кетерт, жауап берсек керек... Алла e3i сакта- сын, кабырга забы бауылден болады дейд1 екен кпапта. - «Бауыл» дегежщз немене? - «Бауыл» деп ciaiKTi айтады, тенге неж1с типзу MOKipy aereHHiH MBHici сол. - Дурыс, борбайга соргалату жарамайды екен гой. 93

- Жарамайды. - Эл1 басты котеретш болдык кой. Сонда Ke6iHiMi3Ai ашамыз ба? Жана тускен келшдерше бетйдщ буркеп отырамыз ба? Желд1бай бегелш калды, вйтседе, беги буркеп сейлесу акылына сыймады ма, калай: - Жузшйз ашык болу керек, солай болса керек,—деп, вз ша- ригатын 03i макулдады. - Корде жатып, кайта TipbieriH болдык кой? - 1нша-а-алла, кайта TiplueMi3. - Жауабымызды 6epin болтан сон, жанымызды влп eKi nepiurre ала ма? Ж ок «мына KiciHiH жанын алып берадзин» деп Эз1рей1лд1 тэты шакыра ма? - Ол арада Эз1рейш кайта келед1 деген сез кпапта айтылмай- ды, алланын пэрманымен жан 03i шыгатын болар... Алгия беллэй, гунекер болып журмейжип. Малай бет таска жеткенше, Эбежан молданы «мэнк1р-н0нк1рден» кем тергеген жок. - Курз1 неше пут болады? - Кулаштай ура ма? - Тар корде кулаштай ала ма? - Кор кысканда, перпителер негып кысылып калмайды? - Корд1 кысатын KiM? - Кор басында неше жыл жаланаш отырамыз? - Не кузетем!з? - Н еш корек кыламыз? - Негып ycin влмейм1з? - К,аскыр жеп коймай ма? - Олар кайда кетеш? - nepiurre акы, пара ала ма? - Ойнас кыла ма? - Олар негып квбейген? - Сакалдын талы сайын периите болса, кай жерге сыйып тура- ды? - Битген де кшкене болтаны ма? Осы сиякты сурактармен Эбежан молданын eciH шыгарды. Желд1бай туркшж кана сауаты бар шала молда ед1. Шала молда тугин, Эбекен Ty6i жок терен молдаларды да талай састырган, сезбен камаган. Бул Эбежан окымаган карапайым адам. Б1рак токыганы коп, тож1рибеге, акылына суйенген адам. Эбежан коз! кврмегенге, акылына сыймаганга осте нанбайды. О л дш тутпайды, намаз окымайды, ораза устамайды; пайгамбарды 03iMi3 сиякты кара Kici болыпты, 6ipaK акылды болыпты, ел билёпп дейд1; куранды она- ша уйде отырып жалан аяк азаншы Б1лел жазыпты деп свйлейдг Олген сон, TipiueMi3, ужмакка, тамукка барамыз дегенге Эбежан сенбейд1. 94

Эбежан капы ауырып елгел1 жатканда, балаларына айткан есиетк - Маган мал шыгарып, садака 6epin, эуреленбендер! Агайын- нын кеу-кеулеген тшше ж елш п, танша-торпактарыннан айры- лып калмандар. Басыма ит сарымастай кылып, тастан 6ip обашык орната саларсыздар,- деген. Мылжын, мактаншак, адамсыган, шелтиген KiciMeH, акымак- пен, кожа, молдамен Эбежаннын каны еш. Онын т ш удан ащы; кулд1рмей, сыкак кылмай сейлемейдь от ауызды, орак т ш д тн ен агайынга да суй к ты з. Ж Ы т кезшде балуан да, би де, шешен де болган: еткенш айтып, осте мактанбайды. Жасы алпыска келсе де, босагасынан 6ip б у р к т кетпейдь Эдетк мылтык ату, кус салу, ащы насыбай, кымыз, ет, кызык думай. Уйде отырса усталык курады, агаш icreftfli, колы енерл^ Kicire жалынбайды; Kicire орынсыз нэрсе бермешн, KiciciHe мырза, жал- паламга саран. Эбежан дуниеге, OMipre, табигатка сенедь Дуние жандылыктан ептеп урлык та кылып кояды. BipaK оны Kocin кылмайды. Уятгы б!лмейд1; кымызды iiuin-imin, келшдершщ кезшше тырдай жала- наш жатады. Жасы кши екен демеШн, квршген ейелмен, еркекпен курдасындай ойнайды, богауыз согады, мыкынын устайды. Ол жай казактан анакурлы кез каракты, жердщ домалакты- гын, кун мен тунн1н неден болатынын, булт, жел, жанбыр, най- загай б о р т сурастырып, 6ip-6ip жагынан тэж1рибемен бшген. Бак- сы-балгерге сенбейдй Окыган flopirepre сенедй Б1рталай аурудын eMiH Guiefli, адамнын денеш калай жаралганын, тер1мен дем ала- тынын, таза устау керек екенш, суыктан сактану шарасын жаксы токыган. Кдлжыншыл, бейпш тшше, д ш а зд т н е , эдепаздйш е карап, журт оны «надан», «жынды» дейдк ол не айтса, кулед1, онын созш елемейдй BipaK Эбежан жынды емес, нагыз дана адам. - KeHi, ещц кайтем4з?—деп малай мандай терш 6ip сыпырды. - К,айткен Heci? К,опар!- деп, Эбежан молданы туртш сыбана бастады. Ушеулеп бет тасты б1р-б1рлеп копарып алысты, кердщ iiuiHe саулаган кум кайрак ак Ke6inai тенбш ала кылып жапкан, уш жерден кылбуыт кып байлаган, суйеп бшеуленген, iuii кепкен, сасыган олж кор туб1нде тосек болып жатыр. Эбежан Ас карга: - Т у е !- дедй Басын шайкады. - Туе!— дед! молдага. Конбедй EKi колымен кордщ eKi ернеуше асылып, аягын талтайтып, Эбежан керге туей. KypeKTi колына алды: 95

- Бас жагына бар!— дедк Корге ен кейт, ущлш карады да: - Молда!— дед. - Йемене? - Б ет т ашады, белш шешед1 дегенщ кайда? Боранга баратын Kicime тумшаланып, тырп етпестен жатыр гой? - Ж ок сезд1 айтпашы! Бол, 6ixip,— деш молда. - Э й , молдам-ай! TipuireH Kici осындай бола м а ? - дед! де, асыл курекп жалпак табанымен басып калды. Суйек сакыр-сукыр erri - Ke6iHfli бас доптай ыршып, молданын кеудесше дуре етп. Молда калпактай туст1. Малай бугып калды. К,айта серткен бас- ты кагып алып, сыртка домалата тастап, Эбежан корден шыкты. Молданын аузы жыбыр-жыбыр. Кебшнен шыккан, ырсиган, ушрейген, жидиен, будырган ку баска карап Эбежан энтек ойлап турып калды. Актарылган, карауыткан, опырылган кор, жыртылган кебш, домаланган аксакалды атайдын басы, уищеген жел, кулазыган мола, алласына сыйынган eKi адам Эбежанды да аз ойландырды. Ажал айдайардай аузын ашкдндай болды. Эйтсе де акылынан тан- ган жок. Коп елжтщ ортасында турган оз OMipi, 6ip секенттей болса да, бэрш к о р т турганы ен кызыкты, ен тотп ем1рдей KopiHfli. 0Mip ушш керек болган сон, к,у басты курбан кылмайтын не бар?- деген ой сап етш тагы келд!. Басты етегше орап алып шык- Kepfli кайта кымтады. Будан он шакты кун бурын алты канат ак отаудын жанында емен тугырлы, KyMic балак баулы бурки отыр ед1. Бурки емес, кырдын кыраны. Капсагай, жебел1 саусак, жез- тырнак- Кайкы жауырын, карашепр, канды коз, орак тумсык, делден танау, балуан балтыр, енк1ш енсе, муз балак, уш тулеген тас тулек. Жасыл айдарлы кызыл сауыр томагасын, кок найзаларымен сарт-сурт кагып, кыран умийп, комданып, кызыл тул исш ансап «кушак-пышак!» деп шанк-шанк етер едi. Бул жануар не !здеп талпынып тур? Жемсауын сипап, жем беретш, етш коретш, кыбын бшетш Kyc6erici кайда? Токтай калшы! Боз уйден кунпрлеген дауыс шыкты гой. К,ус neci осы болмасын? - Э й , Кулше! Исакай куска жем берд1 ме екен? Жарыктыгым неге шакырып тур? К,арашы!- дед!. К,атты ыныранды. К,айгы жутты-ау. С уд у Кулше колк етш, тыска шыкты. - Э й , еншшес, Исакайды шакыршы!- дед! де, нэуетек каба- гын 6ip шытынып, тунгиык козш 6ip TOHKepin, ботес койлекди етегш булан eTKi3in кайта Kipfli. Жарынын жанынан негып кетеш? 96

Кошербай жатыр белден тосек салдырып. К ол, аякты б1рден тугел алдырып. Козгала алмайды. Тш сайрайды. 1ш казавдай кайнайды. Аздан 6epi мига да шапты. Бул кеселдщ зардабы. У ш ай болды, осын- дай дерт жабысты. Тау-тасты к е зт , ойды-кырды шарк урып сайраядап журген Кошербай карга адым жер мун болып, канат-куйрык кыркылып, мугедек боп жатканы. Алган жары ак сулпсш салкын суга батырып мандайына жап- сырып, кол-аягын укалап, eKi K03i молд1реп, KyHi-TyHi отырганы касында. Кошербай мундык ауыр ойлар ойлайды: Атка мщда, адам болды, катын алды, бала суйдк Мылтык атты, ит ж упртп, кус салды, журдк турды, сауык курды, сонда-дагы жас OMipfliit кызыгына тоймады. Бул 0!>йрд1 сурген сайын, арманнан арман туады. Арманды ар- ман куады. О л арманды коксемесе, Кошербайдын олгеш. Богде ауылдар кику салып, жайлауга к о ш т жатканда, Кошер- байдын ауылы отыр кеше алмай. Каратайын кайындатып, кызы- гын oai корген жок. Кдоабеп калада жур, б ш м алып, онер та- уып, ж етшп елге келген жок- Кенже - асау кара балапан, оны баулып, окуга ол1 берген жок. Бес жылкысы барымтадан кайткан жок. К,айдан кайтсын? Агайын, туган намыска кызып жаткан жок. Алты ай MiHce арымайтын, кус салатын кер атгын, лауга MiHin, арка-басы ошактай боп, калжуырлы байлаулы тур белдеуде. Бел;й ауылдар шабындыны жеп Kerri. К,арсы турып кайрат кылар дормен жок. Кара бурют какылдап тур жем тшеп. Кара мылтык кара эбд1ре туб1нде, оны алып, жарыкка салып, жем атарга пэрмен жок. Осыларды ойлап, Кошербай жатыр арманда. K o 3in Kopin, пищ 6inin, icTeyre муршан келмесе, куйектеул1 сен 6ip кошкар, одан корлык не бар дейсщ жалганда. О й, дуние-ай! Он бес жыл OMip сурер ме едш? Карабектщ жетшгенй|, адал сут емген ул болганын корер ме ед1м? У ш кеменгер улдарым турса сайдауыт, жер1м;й жеп, малымды алган, басынган дуспандарымныц зорлыгына конер ме ем? Бул кеселдщ бет! бермен караса, бул бшепм котеруге жараса, гамырда калган rereypirwi гагы 6ip сынап карар ем! Шер жанышкан ер журепм KOKiperiMe сыймас ед, тула бойым намыс кернеп, желд1 кунп ортгей жанар ем. Алысар ем, шабысар ем, арбасар ем. Дондегегшердмг жагасына жармасар ем, елд1пмд1 дуспаныма бшепммен 6iKiipin, тенд1пмд1 -пзелес1п алар ем. Сонда менщ басыма бак, колыма кыран конар еда... - Кулшежан-ай! Kici кара кор1нбей ме? Тыска 6ip шыгып караты. Кулшсжаны кун астына коз салды. Козш салды, коп кадал- ды, саргайды. Кун астынан шан Kopince, шан шпнен жан Kopince, жарылар ма ед! журеп! 97

Анш ы , мерген, баксы, Teyin, кожа, молда, акын уры-колга турмас кезбе бас. Кулшежаннын коп куткеш осылардын 6ipi гой. — Басым-басым!.. Ш агып барад. Найзаменен сугып барад!.. Ой, К улш етай-ай! А кы лымнан жаздым г о й ,- деп Кошербай ауы к, ауык талады. Сорлы К ул ш е дамыл таппай кун астына карады. Караудан да камыкты. К унн ен кунге дерт мендетт Кошербай да дамыкты. Дамы ккан сайын, сулуы да жабыкты; куйщ , жанды, тартгы азап- ты, тамукты ... Курбы -курдас кош лш сурай келш , кеткен болады. EcipKecin аны-муны 6ip ем еткен болады. Ж опш еж и ем мундай дертке не консын? Кундерде 6ip кун баксы келш калыпты, тамырын устап, кума- лагын салыпты. Т ен к ер ш к о зш , айта алмай созш к еп отырды ыныранып, кокжиектен жауатын кундей кужренш: Бутан тиген су перш ш салкыны, Салкыны емес, бейне отгын жалкыны, К,ол-аягын от шпндс калкиды. Бойынды улап, басылган екен каркыны. М ига шапкан сол кеселдщ саркыны: Кете коймас, кормей cipe, талкыны. К,ол-аягын сауыкканга уксайды, К,озгап корил, доу де болса, кимылдар, Д э у -nepiMHiH негып тимед шарпуы? KiceH fli батыр ш еиплгендей, батпан бугау кол-аяктан кес1лгендей, жинап алды денесше. Сонда баксы жогары-томен барлады да, басын 6ip cuucin к1ж1нд1: - Баска шапкан, болекет! Бас жынымды жабармын, Жайынды сенщ табармын, Баспен сеж кагармын!- flefli. Манаты бас осыган керек боп efli. С ол о ж р д ж бозбаласын жигызып, куман 6epin, бэрше дерет алгызы п, сыбандырып, белд1 бекем бугызып, жупнд1рш алка- котан отыртты. Кешербайды как ортага салгызды. Эйелдерд1 уй м аны нан безд1рд1. Кетпен шотты жанган отка кыздыртты. А к ceMcepfli жаландатып суырды. «К,арама кокке! Кулме 6ipin! Мсрт боласы н!.. Ты рс стпе!» деп акырып, отырган топты 6ip шолып, сузе карап, апшысын журтгын куырды.

C a y ыны боп зарлаганда боз шген, Шабытганып самгаганда жас кыран. Сары белден салкын самал ескенде, К ек жуз!нде кекала булт кешкенде, Алдашылар кектен жерге тускенде, Сам жамырай cap даланы кущрентш, Ызылдаган кобызына сыбырлап Ky6ip-Ky6ip аузы-басы жыбырлап, Кара баксы кара булттай туйш ш , Гущцеда, yuw efli, сарнады. Кобызды колга алайын, Коныраулы куйте салайын, Жауар кундей жаркылдап, Ж ау кутандай сартылдап, К,арт бурадай калшылдап, Канды кездей жаркылдап, АйдаЬардай акырып, Аруатымды шакырып, К ек толкындай суылдап, К ек тулпардай зуылдап, Алдадан медет сурайын, Энпме-дукен курайын! А л , кел 6epi, кел 6epi! Желден ж уй рж жел nepi! Жолбарыстай айбатгым! Жолды аяктай кайратгым! Ж олын болсын, кел 6epi! А ю м1нез ангыртым! Алып мшез салгартым! Энгуд1пм, шалгыртым! Б ука мойын, кабаным! Карынды, жалпак табаным, Кок жулыным - кырсауым К ек есегш мылкауым. Керт басывдай ойламай К еж еп ад кекшитпей

Келел! жауга кез болдым; Келер болсан, кел 6epi! Ж ылан кезд1 сысыгым! Улдан туган улшыгым! Жет1 жыл бойга жел берген, Жолывда турган кеселдер, К ез бас болып, сенделген, Ж ана перш , жанпозым Ж ана ш ы кхан камкорым! Лек-легщмен кел 6epi! Жалгыз квзд1м, жымрайым! Жалгыз аяк сумырайым! Адам кеуде, ак бастьш! А к сайтаным, албастым! Bipin, калмай, кел 6epi Сендер едщ, сен едщ, Биеншн жалгыз сенгею, Сергелдещн сыркатгы Сескещпре сермейш, Семсер1мд1 бер 6epi! А суда-асу бел eni, А са 6ip соккан жел efli, Анау жаткан елкеш 0р л ей конган ел едд, 0лкенщ суы сел еш, Селдей аккан мал еда, Беддеуде турган кер басты Ек1 енеге тел еда. Осынау жаткан Кошербай Тещ рдщ берген багында, Болып 6ip турган шагында, Кай касканнан кем eni? Акылы мол кен еда. Етек-жеш кен efli. Аузынан шыккан леб1з1 Агайынга ем efli, Арту елмен кездессе, Т ерезеа тен efli. Ер дуспанмен белдессе, Ел щ щ камын жер efli. 100

Жатка намыс яабермес. Е кгш щ туган ер еда. Атана налет с у nepi! EpiMfli кор еткендей внменш нен еткендей, Жеб1рше жеткендей, Жет1 атама кеткендей. Аузына дем салгызбай, К,олына кыран алгызбай, Жауына карсы баргызбай, К,улдыкка бола тугандай, Туншыктырып бугандай, вркенищн еармей, 0picinai тарылтып, Журюшнен жанылтып, Бак-дэулетген арылтып, Не акын бар ед ершде? Осы нш а мазак ететш Ж етшс жетс екеннщ Басы бар ма ед жершде? Атана нелет, су nepi! Сумандаган ку nepi! К,ол-аякты улаган Тиген жер1 у nepi! Ж анын барда кет, nepi! Ж ер тубш е жет, nepi! Жындарым каптап келед!: Керсетейш TemciHi! Басыма шауып сен жауыз, Ty6iMe кеп пе ен жеткел1? Жетпек болсан, туб1ме, Жет1 бузырын, кырык хшлтен — Ерлерден медет сурайын! Керде жаткан экем нщ К,у басымен урайын Жанынды кылдай кылайын, К,ыл бурауын бурайын! Сакалынды 6ip талдап, Шынгырытып турып жулайын!