ты еш нэрсе де жок. Тым болмаса, мылтык дарил де бырс етпейдь Рас, бастарына жогарыдан тутж тусш, уш кытай елдь Жылында 20 мелиеннен eciM Kipin жаткан К,ытай елше уш юсшщ шыгыны деген не? Bip тутж бактагы балыкты кара суга тжесшен тусш, сынбай калды. Бак Heci тутжтт судан суырып алды. Тутжтт ашуга батылы бармады. Достарын eprin, каптаган топты сонынан шубыр- тып сикыр TyriKTi манындагы магистратка (кенсеге) алып барды. Кенсеип ер екен. Шылым тартатын мыс TyririM eH 6ip койып, журтгын кезшше шыны тупктт сындырды. Тан калгандай дэне- ме болтан жок! Жакын турган адамдар тутжтен б1рнеше маса ушып шыкты десть Бар болтаны сол. К,аркылдасып топ тарасты. Жалан Пек1н емес, буюл К,ытайдын ycriHe осындай шыны TyriKTep жауды. EKi Kici отыргандай, куртымдай айыропландар согыс кемелершен ушып шыгып, каланын, ауылдын, кыстактын устшде кайткан тырнадай калыктап жургенде, 6ip Kici машинет журпзш, 6ipeyi тутжтердг тастап отырды. Пек1н шэрш баягы керупн ай жарым еткенде кайта керген болса, он 6ip мелиен жаннын орнын сипалаган болар еда. Уйлер, кошелер, ауланын iiui, жолдьщ бойы тобе-тобе болып, ушлш, сасып. iuipin жаткан мын-мындаган влiктepдi кврер едь К,алган- дарын узын жолдын устшен i3fleyre тура келер едь Топалан ти- ген Пекшнен журтгын кеб^ак кашып кутыла алмаганын сезер еда. Олардын i3iHe, шубырып олген жуз мындаган адамдардын денесше карап, 6epi де кашкандыгын байкар едг Пеюнде кандай болса, К,ытайдын барлык каласында, ауыл-кыстагында, YЙiндe, тузшде осындай куйге тусш, кырылганын бшер едь Bip емес, ею емес, он рет, 20 рет кыргын табар едь К,ауырт аурудын неше тукымы кытайды каулады. Жаудын сонша камданып, баптанып жатканын OKiMeTкеш сезш калды. Сансыз кеп ескер тегш, куртым дай айыропландар ушырып, тттмдей тутж жаудырып, кaйткeлi жургешн кайдан 6uiciH. ©KiMeiriH жарнамасы тукке де сеп болган жок. Дерт сенделткен он 6ip мын сергелденд1 Пекшнен шыгар- май, дерт таратпай, камап устауга жарнаманын eni келмедь Дэршерлер, саулык кызмeткepлepi жYpгeнi журген, турганы турган жершде арам катты. BopiH женген ажал патша агзам мен Ли-Танг- Пунгынын декретгерш кырау курлы керсш бе? Патшанын аз басына да дэретке отырып, кулш опт. Bip гана дерт болса, элде кайтер еда. К,ытай арпалысып кврер едь Bip емес, ондаган дерг, 6ipiHiH ycriHe 6ipi каптаган сон, ripi жан аман калар ма? Шешектен сау калган, туйнемеден олдь Сары безгекке бой бермеген адамды оба экетп. Ал обага болмаса, оны кагынды, не кара ажал дейтш топалан кагып Kerri. Бул дерттер кайдан келд1 десен^з, олардын курттары батыстын твж1рибе- ханаларында колдан acipinin, К,ытайдын твбесше буршактай жау- гап шыны тутжтердщ шпнде келш едь 252
Мемлекет уйымы куйредь Окш ет кардай epin, тозгындады. Декреттен пайда болмады. Ойткеш оны шыгарушы адам минет- тен кейш e3i де жогалды. в л ш пуган ecci3 мелиендер токтамады, ешкшнщ т ш н алмады. Олар каладан кашып, дертш ауылга апа- рып жуктырды. Жаз оте ыстык болды - Иакобуш Лингдел уакыты айламен тандалган екен — дерт куденщ ертшдей каулады. Квп нэрселер туралы оймен журш бшуге тура келдк талайларын жал- гыз-жарым жаны калгандардын свзшен бипси. Сорлы адамдар мвлиен-мелиен болып, мемлекет жер1нде сандалды. К,ытайдын жинаган сансыз acKepi бордай тозды. Елдщ астыгы талауга TycTi, жанадап астык eryuii болмады. Шашылган епн жинаусыз калды, жинайтын жан калмалы. Бэршен жаманы - елдщ босканы болды. Елдщ Ke6i босуда журдк олар шекарага тырмысты. Тырмыскан- дарды жаудын калын acKepi тумсыкка урып, Kepi uierepai. К,утыр- ган жаудын шекарадагы керсеткен корлыгы. урып-сокканы адам- нын ес1нен калмас. Батыстын карауылшылары сансыз влщтен, дертген сестенш 150-200 шакырым meriHicTi. Bip кезде топалан майданды жарып втзп, Туркютан шегщ кузетш турган Герман, Абыстыриа салдатгарына к е л т тид1. Ондай шакка кун бурын кам 1стелген ед1. Алпыс мындай салдат кырылса да, улттардан куралган дер1герлер Ko6ici дертг1 токтатып, кайта куды. Осы топаланмен арпалысып жургенде, дэр1герлер жана 6ip куртгы тапты: топалан Курты баска куртгармен араласып, жана 6ip курт пайда кылады екен. Онын 3opi топаландыкшен де уытты болады екен. Сол куртгын барлыгын алгаш байкаган Бамберк ед1, 03i сол аурудан onin efli. Сонынан ол куртгы онаша алып, Стивенс, Га- зенбельт, Норман, Ландерс дегендер зерттедг К,ытайды баскан теныз, телегей атганыс осылай болды. Мишарт адамнын куш каран болды. Дерт кернеген кен даласына кама- лып, береке-61рлистен айрылып, олуге гана дэрмеш келщ. К,уты- лар ылаж калмады. К,урттан кандай шегерсе, судан да сондай шегердг К,ытай жиепн 75 мын кеме кузетш турды. Кемелердщ TyTiHi кунагз су жуз1н кек туман кылып, тун болса жалмауыз- дык козадей жаркыраган електр1 тунекп нур кылып, 6ip кайык- ты, 6ip адамды кашырмады. К,ашам деген уак кайыктардьщ хал1 мушкш болды. Тешз кузетш1лерщ 6ipi де кез жаздыра алмады. Ол кунп сотые мэшинеа тозгындаган К,ытайды кысып устауга жарады, дерт оз б1лгенш кылды. EcKi oflicTi ecKi согыс адам кулгендей естеп онпме боп калды. Онын сыбагасына шалгыншылыктан баска тук тимедг К,ытай согыска кулер деп, согыс кордт Бул согыс тым орасан, жиырма- сыншы гасырда гана болатын, окымыстылардын, тэж 1рибе- ханалардын, Иакобуштын согысы efli. Алты жуз пут огы бар зенб1ректер ажал аркалаган, ажал перштелер1ндей шашылган тыр- нактай дерт куртгарынын жанында ойыншыкпен 6ip есеп боп калды. 253
1976-ыншы жылдын кузшде Кытайга тамук орнагандай еда. Курттын араламаган TyKnipi калмалы. Кутылуга не шара? Жуз мьщ жандар комуЫз. Кун сайын курт есуде. KyHiHe молиен адам кырылуда. Аштык денеш еларетш, куртка жем кылуда. Kici етш жеу, Kici ел-ripy, талау, кыргын. MiHe, Китай естш курыды. Kejieci жылдын ет жулдызында деген сакылдаган сэры аяз- дын кез1нде Еуропанын алгашкы молашылары келд1. Буларды жолаушы, сейшил деп атайды. Жолаушылар аз еда. Олар окымыс- тылар мен оскер адамдары еда. Олар Кытайдын тус-тусынан Kipai. Дертке карсы кандай кам icTece де 6ipHeme салдат, б1рталай дэриер едай. BipaK жолаушылар ерлйс кылды, кайтпады. Олар Кытай дын орнынан жел ескенш кердк Ойран болган кула тузде туздщ тагы mrepi мен дерттен калган каракшылар гана, кезш жур. Жо лаушылар аман калгандарын тагы кырды. Сонда Кытайды са- уыктыру деген зор жумыс басталды. Буган 5 жыл, жуз молиен- деп акша к е т . Содан кейш Кытай жерше баска элем агыл-тепл аттанды. Аздап емес, улт-улт болып женелдь 1982-Ьши жылы Кытай жершде кырык ру ел араласты. Будан зор кан араласу элемде болган жок шыгар. Бул тэж1рибе тет!к, рух, коркемдш жуз4нде кандай гажап жем1с 6epreHi айдан жарык. 1987-iHmi жылы зор толастык куш толды. Елус!з Латаринпге таласып, Герман мен Прансуз кайта согысты. Coyipue Еуропанын ycTiHe кара булттар тощи, 17-iciHae Капенгаген шэр1нде топ курыл- ды. Бул топта улт 6iTKeH тугел efli. Сонда ултты будан былай Кытай агганысындагьщай, 6ip-6ipeyiMi3re карсы теж1рибехана со- гысын ашпалык деп бата кылысты. КАТЫ НДАР (Кабарды улты ны ц epmeeici) Жанболат - кабардынын ер жнтп. Ол жорыктан олжалы кайт- ты; тун катып, Tyci кашып, ушне жетуге асыгыс. Астында желден бетер каткан кара ат. Такым кысса, камшы басса, куйынша уйтки- ды. Жуйристщ сусыл каккан екшш конактап отырган кустардын уйкысын шайдай ашады; дыр етш, быр етш ауылга карай кабат жапырылады. Жанболат осынша неге дэйекс1з? Элде артында кугыншы таяу ма? Элде батырдын журеп турды ма? Болмаса, тан жакын ба? Козге тусем деп кауш билей ме? Жок- Онын 6ipi де емес. Жанболатгы еркше коймай куып келе жаткан 6ip гана ой бар - ол ой жана тускен жас келшшеп - Хатиматтын жылы КОЙНЫ. Жетп. Ауыл тым-тырыс. Тун. Карангы... 254
«Жаным, Хатимат! Ол жаткалы кашан. Шырт уйкыда жаткан- да бауырына 6ip кысайын еркелетш, аялап, аймалап катты суйейш, ойнанкы ыстык канынды адын леппен кытыктап, жандырайын оятып», деп ойлайды жорыкшы. «Ойпырым-ай! Бу не? Терезедеп не сэуле? Жаным элде мен жокта, кезше уйкы жоламай меш куткен болар ма?.. О й, сэулем? Жарын куткен екен гой! Кундей суду, болатгай 6epiK жан жарым, керсем тоймас кумарым! Меш тоскдн екен гой...» деп ойлап, сып етш аттан туст1. Аягынын ушымен ептеп басып терезе тубше бар ды да бас багып, сыгалады. К,арап калды — селк erri, ок тиген андай, жарк бердт.. Сумдык!.. Хатиматайды кудай урыпты!.. К,ой- нында енгезердей 6ipey жатыр. К,ара баркын бетен кол келдектей болып тайрандап Хатиматтын мамыктай ак тос1н аймалайды, мэпеленш, кысады. Неткен эдепаз десешш. Э л п антурган онкен- деп, Хатиматтын кулагына аузын таяп, мэншз кер-жер айтып жат- кан Tepi3Ai. Жанболат жар бергенде, колы кылыш мылтыкка шап erri. Жаушы-жылам о дегенше болмады: алмас кылыш жарк-журк erri. Жубымен жайратып салды. Шынжырлы 6ip тэбета коса шауып, yuieyiHiH денесш кумга коме тастады. «Ici кара адамдар, кара кердщ iminae арам eiri корек ет!» деп уш елексен1 6ip теуш, бета бурды Жанболат. К,ан жалап, каны тулаган Жанболат калш-калш eTin, баяз таба алмады. К,ара атына кайта MiHin, камшыны катан 6ip басып, 6eTi ауган жакка аныратты. Тун сулу, елен-алан сэуле бар. Тун аспаны жерге TOHin тунерш, салкын демш тогш тур. Жансыз, ллс13 жулдыздар бейне алтын- дай жалтырап, Kici eflTipin, кан жутып, жаны ертенген Жанболат- ты сыкактаган icnerri кезш кысып, жылтылдап келедй Жанбо- латгын туган ауылы шие агаштын калын жапырагын жамылып, кара келенкеде ауыр уйкыга батуда. Коркем ай кара булттан сыр- гып шыгып как дариясынын коплд1р суына шомылды, долы адам- нын муз журепн epiTeTinaeft, эйтпесе жанын улаган зарлы шара- сына ем ететщдей, ызгарлы нурын жерге Tycipai. Жанболатгын журеп жылан зэрш сепкендей, уйлейдк - Осымен KeriMfli анык алдым ба? Соларды неге кинай туспед1м? HeciH асыктым? Апыр-ау! Мен ел1мшн ен азаптысын неге ойлап таппадым? Жанын шыркыратып, кандай кысым ету1ме болатын ед1 гой ?- дейд1 шпнен. Онын журег1 тамук азабын тарт- кандай, кул-талкан. Кенеттен карсы алдынан Хатаншокы шыга келд1. О KiM десен Жанболатгын жоктасы, жан жолдасы, олай-былай еткенде кор- гайтын конак уй1. Жанболат доска болган кегтп жасырмай айтты. Энпмесш ыкыласпен тындап алып, Хатаншокы былай дед1: «Жа- райсыц, жолдасым? Намысынды ж1бермепс1н, кепщп алыпсын! К,анды киянат сазайын - кандыкек, жалганнын рахаты кек алу!.. 255
Достым, эйтсе де, бар жазык езщде екен: Хатиматгы катгы устай алмадьщ. Бшмейсщ бе? Эйел теп шайтаннын yftipi гой. Кдтын- дарга озш eMipi сенбеймш - киптеп устаймын. Анау турган ай соулесЫен шагылыскан бакшаны кордщ бе? Сол менщ бакшам. Биж корганнын ycTi, ылги колдын саласындай yimcip шеге! Менщ у т м е Tipi жан жари алмайды... Kuiri дэйш ез жанымда... Жодтей катынды устауды мен жаксы б1пемш!..» Сол о н ^ е м е н келе жатып, eiceyi биж корганга таянды. HeHi Kopfli? Айдын жарыгында, жупар HicTi бащпада кушактасып бара жаткан eKi сымбатгы адамнын коленкесш кордь Жек-кумон жок Хатаншокы урылыпты. - Былай кара, елп Kumeyni катынын мынау ма? Кдрацгы тунде суйген жшимен серуендеп жургенш кордщ б е ?- деп Жан- болат табалаган дауыспен мырс erri. Сол кезде аркасында улкен тал корапшасы бар, ак сакалы сапсиган, буюрейген, кабарды елше эйгип - Арыстанбек дейтш шал, акырын аявдап булардьщ касына келдВ - Не сейлеп турсындар? Эйедцщ опасыздыгы туралы м а ?- деп сурады эл п шал. - Онын не таны бар. Кдтындар монп кутырсын деп табигат заны буйырган. Эйелдщ iшiндeгi таза- сы жалгыз-ак менщ мына KeMnipiM... 0M ip бойы осы корап- шадан тускен жок. К,ызганшак журек тынсын деп, OMipi осы корапшага салып, KeMnipiMfli аркалап келемш. К,ымбат казы- намды KOTepin ж урш кабагымды 6ip шытпадым; аяулы каты- ным озгеге кощ л бурмасына коз1м обден ж егп... Осымен журш картайдык. М ш е, пайгамбар жасына келш турмын. Осы кунге шейш дана Арыстанбек 6ip алданып керген ж ок... BipaK кар- тайган сайын eniM азайды бшем, к е м т р ш бурынгыдан ауыр- ланайын дедк куннен кунге корапшамды котеру киын болып барады... Осыны айтып, Арыстанбек курщщп де корапшасын жерге койды. К,орапшанын 6eTiH ашты... Маскара! KeM nipi корапшанын iuiinne 6ip ботен шалмен код1мгщей кушактасып отыр. А Ю M YPTb IH AH КУЛД1 Aio can-cay, копии KOTepiHKi едВ Коз алдында Tepici улеске TycTi. Б1рденеш улескендеп оде™ гой, каракшылар Tepire таласып киян-KecKi бодцы. Алгашкыда адам сияктанып агылшын эуел1 екшетшщ солтустж орманын, Франсие Иакутгын жер майын, Эмерике Оралдын KeHiH алмакшы болысты. Турюстанды белюуге келгенде кеп басталды. 256
Воршен бурын Турюстанга жанын салган - Агылшын. Делел келпреда, к у й ш -т сп . «Орта Азия жалпы айтканда, маган-маган гана raicTi болу керек»,- дейдг - К,ай женмен саган raicTi?—деп мына жактан к.уйгелек Фран- сие киш кетт1. - Франсие ханым, жен айтудан уялсайшы... - Неге? Кдлайша? - К,андай жонмен а з , моселен, Эмерикеш кагып екетгщй? Сой легенде. Франсие куйш Kerri. Агылшынга тап берд1: - 0 й , iuipiK кун! Кулл1 журтгын кезшше буюл Ундютанды аузына салып койганын есщде жок. Не бетщмен маган аузын барып сейлейсщ? Саудагер кар неме? - Сен еше желлэп! Ойнаскор! Урыстын 6eTi жаманга айналып бара жаткан сон, буларды жай- ластыруга Эмерике Kipicri: - Акырын, акырын сейлендер, шырактарым! Bipey-Mipey естш журер. Журтгын олденеге жорып кетерш KiM бшеда? Жарамайды. Тебелескен eKi жак арашашыны жаратпайтын еде™ гой. Ана eKeyi Эмерикеге дурсе коя бердо. - «Неге жорып экетешн» деген болады, 03i 6ip мунтаздай KiciMcin, 6i3re кергу уйреткенше, озге журтты Оралдан кымкы- тыра 6epreHiHfli койсаш ы,- деп Франсие шаптыкты. - Мунык1 не 6 eci!— деп Агылшын шэу1лдеп коя берд1. Bi3 туралы журт калай ойласа, солай ойласын. К,удай сен1н атыннан сактасын. Жаман аты сенен артык жайылган эйел бар ма? Бардак- тан к е л т бу да Kicire жен айткысы келедг Не кыласын? ©3inai байкасашы. Шыдай алмады, Эмерике де булан-талан болды. - Мен1н аузымды тиятын сендер ме едщ?! Энгей салдакы неме! ЕкеущД! б1рдей жерге кагып ж!берейш бе... - Сен инркш кандай!- дед1 Агылшын мырс е т ш ,- кой, шы- рагым! Сен туншыктыратын мунда зенп ж о к ,- деп, Франсие шик - Сен Африкеде канша халыкты туншыктырмадын?— деп Эмерике айбат шектг - Африкеде 6epiH туншыктырып отырган 6i3 емес, мына Агыл шын апай шыгар,- деп Франсие туйреп втп. - Мынауын неткен арсыздык!- деп Агылшын апай кысылып калды. - Африкедеп мен бе екем?.. - Афстралианы быт-шыт кылган сен емессщ б е ? - деп Фран сие тепсшдг Эмерике кекеп: - Афстралианы таласак, 6ipirin талаган шыгармыз,— дед1. - И е, сенщ кеабщ - тал ау,- дед1 жулып алгандай Франсие. - Рурды кЫ талады? 257
Рур 6ip сэл нэрсе гой. Одан да Азиядагы журттарды жан- шып отырганынды сэйле. - Сен де Туркютанга ricutai кайрагьщ келед1 ме? - Туркштанды ешк1мге де бермеспш... - Шатпаныз, Туркютан м е н т . - Жок, менж1. Одан epi сез былай калды. Yuieyi жагаласа Kerri. Олар аюдын TepiciHe таласып, кырылысып жатканда, орман- нын аланында бас багып, кызыга карап, муртынан к у л т аю- екеннщ ез! турды. 0K EC I М ЕН БАЛАСЫ (Конрад Берковичтен) Э л Мадиастын улы Улыкбекте де билйеке кумарлык пайда болды. BipaK алдында Жаныс бабасы мен aKeci тур. Exeyi де м э н п жасайтын Tepi3fli. Жаныс пен Мадиас баккундес болып ж ур. С о л кунд еспкп ен азап ш епп журген уш шил адамды ecTepiHe де алмапты. BipaK халык ушнпш кундеспк майданга шыкканын xepin, бурынгыдан жаман уайымга TycTi. Акырында карт кесем туййад шешуге бел байлады. Ж еттстен жасы асып барады «Жайга карататын не бар?» деп ойлады. Жуырда алган жас катыны: «куш жагынан баланнын карасын да кере алмай- сын» деп ызывдей беретш. Bip KyHi танертен токалы Терезе азырак сыкактап: - Заманнын еткен1 г о й ,- деген-дг Жаныс катынына окшия карап, 6ipa3 отырып: - Бар Керуенсарайга. Ko3ip мен де барам,- дедг Bipneuie муйнет еткенде, шанага ен жаксы желпштер1н жепп, кесем де келш. Байынан бурын сэндене кшнш Терезен1н Kenyi 6ip кеп боларын бшнрш efli. Жанадан жауган Ke6iK кар жерд1 6ip тепе жапкан efli. BipaK Жаныс карт азырак аялдады да, сарай жанына токтап: - Шакыр 6epi баламды! Ен жаксы уш атын жепп шыксын! Ал сен, сарайшы, тын Ky6iwu баста!— деп акырды. К осем сей дегенде, еркектер беркш алып, эйелдер басын енкейтп. Олар аракты уназ ппуде, кутуде болды. Егесушшердш к е п KopinenH жер таянганын 6api сезул1. KiMHiH женгеш керек емес, 6epi тугел багынатын, даусыз кесем болганы керек. Ойнакы шанасына MiHin, Мадиас та KepiHni. BipiHe-6ipi кез салмастан eKeci мен баласы жарысуга камданды. EKi шана каз- катар койылды. BipiHe-6ipi тш катпаса да Буратус келше барган-
ша, келгенше жарысатынын eKeyi де бшда. Ол сепз шакырымдай жер, кай женгеш ел билеп, косем болмак. 0Keci мен баласы атгык басын ешн ж1берешн деп турганда, окыста курманнын конырауы естшдь Бул - уш жаксы атын ж егл шыккан Улыкбек екен. Жас келшшегш шанасынан Tycipfli де, океЫ мен бабасыньщ катарына барып турды. «Журт 3epeci ушканнан кудайга жалбарына бастады. BipaK 6ip адам лэм деп, аузын ашпады. Карт косем бишйсп колга алды. Жарыска оз1рленш, Мадиас пен Улыкбек те соны кылды. К,арт Жаныс: - Олай болса жарайды,- дедь Керуен сарайшы: - Bip! Екй Y u i!- дед. Сонда уш epiM бутак — oxeci, баласы, немереы елкемен куйын- дата жонелдг Жазык олке алаканнын аясындай журтка KepiHin тур. Ш уу легенде, эр кайсынын журюш Kopin турды. Содан кешн 6ipiHeH 6ipi айыру киындай бердк Акырында ymeyi де ак кардьщ успиде иректеп бара жаткан жылан icnerri болып Kerri. Мадиярлар карт кесемнщ бэйгеш калай бггерш унс1з бакыла- ды. Шалдар картжагында. Элдеб1реулер ауык-ауык ж упнш , KiMHiH озганын т1лесе, сол ушш дуга окыды. Эйелдер1не куд1ктене карауга айналды. Олар ылажсыз кантоне боларын сезд1. Жарыс бтс1мен, пышактар созге Kipicnex. Ещп шаналар елбелектеген кара нукте- дей KimipeHe-Kiuiipefte гайып боп Keiri. Жандарын жанышкан ауыр капаны кетере алмай еркектерк - Арак, арак! Экел бермен! Тамагымыз кургаксып барады. Тез1рек! Эйтпесе сарайынды ертейм1з,- деп айгай салды. Мадиярлар кар усинде. EKi коздер1 жазыкта. 1штер1ндеп ортгер1н сещпргелк аракты жутып жатыр. Сагат жылдай Kepinai. Шаналар кершбедц. Элден уакта 6ipey: - Келе жатыр, келе жатыр!- деп баж ете туей. - Ие. Ие! Вне. Вне! - Бейнеб1р уш топ каекыр,- дед1 де, арак койган ж т т кумы- раны кулаштап турып жерге урды. Шаналар таянып келед1. Bipece айкасып, 6ipiH-6ipi тасалап 6ipece кесе кардын, немесе Томпейд1н тасасына т у с т , кылтыл- дап, бултылдап келед1. Тымырсык аязга окта-текте не камшы- ньщ катты зу еткен1, немесе коныраудьщ алыстагы дынгыры ecTiflin кояды. Кираса - Жаныстын кара атгары карсы алдында келе жатыр екен. - Алдыцгы шал екен! Калай дегенмен картка жету кайда? Мен онын ак сакалын да Kopin турмын. Ол озып келсе 6ip Ky6i арак коямын,- деп арак сатушы айгайлап жур. 259
Оны шал деген кайсын?—деп кесемшщ токалы шаптыкты. — К,айсы шал! Ол кайсьщнан болсын жас. Кермейсщ бе журнпн! Ол косем. Ие, Жаныс, Жаныс, байым кесем болады! К,алады... BipaK токалдьщ аузынан сез тусш кетп. К,апыда ек! аттап Мадиас алдына тусп. - Мадиас! Мадиас!—деп коп шу ете туей. Сыкактаган сездерш Жаныстьщ токалына кадады. - Мадиастын аттары ок жылан. Оларга тек ат ж о к !- деп акырып, егде мадиярлар пышагынын сабын кармай бастады. - Ол енда кесем болды! Мадиас жуз кулаштай алдында келе жатыр. Оган таяу Жа ныс, Улыкбек те бабасын босатар емес. Турган журтка Улыкбек жоктан жаман. Оны мулде умытып к е т й т . К,аракшыга жуз кулаштай калганда, Улыкбек аттары умтылып кеп Kerri. Шал- ды басып озып, экесшщ атымен катарласа туст1. Аттардын ка- йыстай созылуы сонша, бауырымен карга сырганап келе жаткан твр1здендг Алгашкы кезде Мадиас болмады. BipaK Улыкбектщ сак еткен айгайы аттарына канат б т р д ь 0Keci мен бабасы узап кала бердг - Улыкбек! Улыкбек!- деп, жас мадиярдын келшшеп шы- рылдады. - Улыкбепм, сеулем! Айда! Te3ipeK. Озам деп ен акыры-ак! Сал камшыны! Оз! Е, Улыкбепм! 0Keci мен бабасы утылганын кврген сон, кудер y3in, аттарын тежешн дедь Улыкбек кара узш Kerri. Сенсен 6epiKTep аспанга ушты. Топ суйшгенш OKipin бйлшрдь Ул ы к бек™ ортага алып, кушактап, суйш жатыр. Келш ш еп KOKiperiHe кулай ещреп жатыр. Бешен айырылмайтын, салкын- канды, жулде алган жас жшт журггы кейш cepnin, колында кам- шысы, сарай алдында токтады. 0кеЫ мен бабасы жастын алдынан салбырып и ш п енкейш erri. - Сарайшы! М енщ KicutepiMe арак!- деп акырды да Улыкбек келшшегш шанасына MiHri3in жатып, божысын тырс еткш ь Не болганын мадиярлар жана 6iKai. - Олай болганда, Улыкбек! Улыкбек десейгш!- деп, мадияр лар шуласып, куанысып, суйшш шыкканга маре-сэре болысты. - Кайда сыгандар! С о к еленд1, тарт куйдЕ Куансын кошлдегшей жана кесем. Ол болат колымен кошлдегщей билейдН- десш 6ipiH-6ipi сеншрдь С ол тунде кернйлердщ уш отары (уш) тутш боп аспанга шап- шьшы. Бул карт Жаныстын бipiншi болу ушш азап тартып жур- ген кезшдеп алмакшы кеп екен. Ертещнде Мадиас eKeciHiH епшмен оз eriHi арасына курган белйс шарбагын талкан кылды. Откен-кеткен: 260
- К,алай, Мадиас, жана квсем жайынан сен не айтасы н?- деп сураганда, Мадиас: - Айтатыным: ол - м е н т балам г о й ,- деп кеудесш котерда. - Ол - мен1н немерем г о й ,- деп баласынын жумысын коргел! келген Жаныс та кыстырыла Kerri. Неше жылдан 6epi амандаспай журген OKeci мен баласы 6ipiHmi рет 6ip-6ipiHe колын 6epicTi. - Б13 - шалмыз гой. Кортайдык кой. Ол - жас арыстан г о й ,- деп Жаныс баласына кещл айтгы. - М ен бурын ке се м н т баласы ед1М, ещй OKeci болдым. Жа ныс, сен олгенше коп жасадын г о й ,- деп Мадиас кункшдедь С У ЖУ31НДЕ (Мопассаннан) Откен жылы Париж каласында, Сенен взеш бойынан 6ip К1шкене потер алып, таза ауага шыгып, сонда конып туратын болдым. Кеппкпей-ак. 6ip корнпмен таныс болдым. Жасы 30-40- тын шамасына келген Kici. Kopin журген адамдардын iiuiHueri 6ip жаты едь 03i кашаннан 6epri кайыкшы; К,айыкшы болганда 6ip жансебгл, oMipin м енп су бойында, су жузшде KeuiipreH 6ip адам. Кайыкпен 6ipre жасасып, курекпен 6ipre керге баратын тэр1зд1 Суга жаны кумар 6ip адам. Bip кун1 кешке екеуш1з озен жагалап келе жаттык,- « С у жузшде OMipiHHeH кызык энпме айтшы!» деп сурадым. Ынкылдак адам efli, су деу1м-ак, мун екен, жуз1 гул-гул жайнап, електеп, акынша суырылып, onriMeHi койне бастады. «Су!» десе, жыны тускен дэу- nepi баксыдай, кутырады. - Айкай, заман-ай!- деп бастады балыкшы. - Осынау бетт жыбырлап жаткан озен кандай эсер калдырмады маган! ©зен де ген не персе? Коше халкы - Оздер TyriH де бшмейЫздер. «0зендЬ> балыкшынын аузынан естзп корЫзип, калай сойлер екен. «Су» деген - балыкшыга 6ip жат дуние; озгелерге угымсыз, оган взге- ше терец сыр, шалкыма киял. Елбелек сагым дуниеЫ, неден екеш белпЫз, Menipey тунде, су жузвде жургенщде, кара тунде, мола кьшырган адамша, була-бойын TiTipen, су 6ip коршз моладай, шпнле жаналгыш дажалы бардай KopiHin, жок HopceHi KopeciH, ж ок ды- бысты естисщ. Балыкшыга куры жердщ шет1 бар, албастыдай тунерген айсыз тунде озен деген шетшз, Tynci3 б1рдене. Бул ecepai кок тешздеп кеменплер де сезбейш. Рас, тешз бурканса, устще катер де, каза да тонедг Teni3 OKipefli, тешз улиды; ол бет-жузще карамайды, апшындм куырады, кол-аягынды 6ip уыс кылады; ол тец!здщ 261
зорлыгы. 0зен — 6ip тымырсык сум. Ол eKipin, бакырмайды, жылымшылап, сылдыр кагып агады. Агын судын сол агысы ма- ган дария толкынынан элдекайда коркынышты кэршед1. Тевдз астында элденедей коз жеткйлз кекшш, саргыл сагым- данган KepiKTi жерлер бар; Cyra кеткен адамдар зенпрдей балык- тардын, бэйтерек агаштардын, Гавмердей шыннын, кубыдай куздар- дын iuiinae ж узл журед1-мыс деп журед1 киялшылар. 0зен олай емес, онын Ty6i тунгиык, оган кетсен, балдырга шырмалып нприсщ. Сонда-дагы езен суду, ©зеннщ жана шыккан кун нурына шомылып, айнадай жалтырап, калын KipniK арасындагы жэуд1р кездей, калын куракты жылгамен кумютей жылтырап, шымыр- лап агып, сылдыр кагып жатканы кандай гажап сулу! Сыпсын камыстьщ сырлы сыбдырмен сьщсыган шеж1ре<л ту- лаган толкын, улыган дауылдын кэрлене соккан долы куйлершен эддекайда урейлк элденедей елепзгишн б1рденедей кершедк Ci3 энпме айт деген сон, ещн ci3re он жылдар бурын бастан KemipreH 6ip уакиганы сойлейш! Bip KyHi кешке тунде мшетш кайыгымды тузет1п болып, шар- шаган сон тыным алайын деп, камыстын жиепне кел1п токта- дым. К ун майдай жылы. Ай сэулес1мен езен айнадай жылтырай- ды. TeHipeK кулакка урган танадай. Кунн1н тымыгы кыз сы- кылды. TeMeKi тартып алайын деп ойладым да, дереу зэк1р тас- тап ж1берд1м. Кайыгым агынмен энтек сыргиды да, шынжыр тырсылдаган сон токтады. К,айыктын кейндеп сенсен1ме жайданып отырдым. Манай enin калгандай тым-тырыс, анда-санда жиекке согылган судын сыбдыры гана кулакка eMic естшедк Анадай жогарыда кершген жиектеп камыс 6ipTypni сикырлы турге Kipin, адамды «эне, шайкалды, мше, сылдырлады!» депзгендей болды. 0зен 6eTi TinTi тынды. Мундай керемет тыныктык маган 6ipTypni ауыр эсер 6epin, дамылсыздангандай болдым. Ел жатса да, жатпайтын копа жыршылары — бакалардын yHi eurri. Bip ме- зетге шошып оянгандай, он жагымнан бак еткен бака дауысы шыкты. Селк ете туспм. О да басылды. Бурын канша тартсам да, канбайтын Kici, темек1мд1 тартып б т р е алсам-шы. EKi-уш сорган сон журег1м катты кагып, тартуды догардым. 0лен айтып KepeftiH деп, дауысымды шыгарып ед1м, ез дауысым оз1ме ест1лмед1. Со- нан сон кайыктын туб1не шалкамнан Tycin суладым да, аспанга карадым. Hefloyipre шешн ешнэрсе б1л1нген жок; Аздан кейш ка йыгым акырын тенсел1п, мазамды ала бастады. Кайыгым 6ipece кекке котершт, 6ipece темен кулдырап, езеннщ eKi ернеуше ке- зек согылган Tapi3fli болды. Кайыгымды 6ip макулык, 6ip белпс1з куш су тубше карай тартып барады екен деп ойладым. Суйткен- ше болмады, кайта босаткандай, кайыгым кайта котер1лгендей керпад. Тагы да дауыл соккандай кайыкты ойнактатты, мана- 262
йымнын 6opi суылдагандай болды. Басымды жулып алып, атып турдым. С у манагы калпы, жалтырап тур, тещрек тып-тыныш. Teri мен1н сез1м тамырларыма б1рдене пайда болтан екен, бу жерден кетешн деп ойладым. Шынжырымды тартып едш, Mi3 бак- пады. Кдйыгым ойнакшып, ыршып-ыршып кетп. Bip дум рт ушы- раганын сезд1м. KymiMfli жинап, «ауп!» деп, кушене тартып ед1м, 39Kip тырп етпедь Зэк1рш теренге барып, 6ip нэрсеге шштен болса керек, тартып ала алмадым. Кдйтадан тартып кврд1м, болмады. KypeKTi колыма алып, кайыкты атынньщ бетше бурып алып, 30К1рд1 аударайын деп, есемш кеп, 30Kip жылжымайды. К уй ш - nicin, жынды Kicime шынжырды жулкылаймын. Орнынан мыз- гымайды. Салым сута кетш, KairrepiMfli бшмей терец ойга кетпм. Шынжырды узуге болмайды; жуан, мыкты шынжыр; кайыктан агытып ж!беруге тэты болмайды; жуан агашка 6epiK шегелеуль Ешй не кылу керек? К ун жылы той, 6ipey-Mipey келер, шыгары- сар деп, ез1мд1 жубаткан болдым. Енбепм рэсуа болтаны жабык- тырды; отырып шылым тартгым. Bip ботелке аратым бар-ды, орта стакандай жутып алдым. 0 з куш м ез1ме кулк1 корш дь К ун мейлшше жылы, шроржитш донеме жок, су жузшде тунеп шы- гуга болатын. Кенеттен кайыктын бушрше б1рдене дуре еткендей болды, колан ете туспм, суык тер саулап коя берщ. Атып бара жаткан аташ, олде баска бфдеме сотута мумкш гой, 6ip-aK сол дурешдщ 03i туда бойымды flip етызе Tycipfli, тамырларым желпшш, желне бастады. Жанба-жан шап 6epin, бар куипммен шынжырды тарт- тым келш, тарта-тарта cipecin катып калыппын, 30Kip баягы кал пы. Дымым курып кайта отырдым. Суйткенше болмады, мунарткан кою туман озен ЖYзiн буркей бастады. Туман темен туеп, сута бауырын теседа. взен де, аягым да, кайык та кершбейш. Камыстын бастарын, одан opi айдын боз- гыл coyneci тускен, аспанта орлеп созылган, ор жерше тенбин бар жазыкты тана айырамын. Тенбш коршген шок бута болса керек. Белуарыма шейш ак кагаз дастарканмен оранган адам T0pi3fliMiH. Ойымды керемет, жат киялдар басты. К,айыгымды коре алмаймын. Кдйыгыма 6ipey мшгел1 жаткан icnerri. К,алыц туман каптатан озен бетшде жан шошырлык неше алуан макулык жан-жагымнан анталап ушып журген icnerri. Шеке тамырым солк-солк eTin, журепм атгай тулады. Туншыктым, басым айналды. ©зеннен мал- тып шыккым келдц Кенет урейленщ, бойым т тр е п Kerri. Козс1з туманда, вткелш камыстын, шоптщ арасында, кутылуга дэрмен жок; влген1м той деп ойладым.Жата квртбедь К,айык жоталды. Карангы тунтиыкка карай аягымнан 6ipey суйреген ropi3fli болды. Агынга карсы бес жуз адымдай ж у р т , балдыр мен камыстан °Tin, 6eTi ашыкка шыксам, карл1 туманнан, катерден кутылар efliM деп ойлаймын. 263
К,орык,паймын деп кайратганамын, бекшемш, болмайды; шпмде кайраттан баска б1рдене бар сиякты. Сол б1рдене корка бередг «Осы мен HeciHe коркамын?* деп сураймын ез1мнен. Мендеп ба тыр «мен» коркак «менш» мазактайды, куледй Дол сондагыдай 6ipiHe-6ipi карсы imiMaeri exi маклукты онан бурын да, сон да анык сезген емесшн. Bipi «корыкпа» д ей т, 6ipi корка береди. EKeyi 6ipece кезек жыгысады, 6ipece ит-жыгыс туседк БшЫс1з коркыныш шырлыгып, жан шошырлык урейге шап- ты. Ko3iM шарасынан шыгып, кулагымды турш, кыбыр етуге ce3iKTeHin отырмын. Неш куткен1мд1 ©3iM де бшмеймш? Эйтеу1р куткен катердм зор. Егер сол кезде Судан 6ipey кылт етш шыга келд1 бер гой - сез жок талып калуыма. Сонда да кайратымды салып, шыгып кеткел! турган ес1мнен айрылмадым. Бетелкеме тап 6epin, арагымды басыма тагы кетердЫ. Басым онтек айыгайын дед1. С о кезде жан-жагыма карап, пэрменшше айкайды салдым. ©нешш жыртылып, тамагым кар- лыккан кезде, кулак салдым, елдекайдан итак улыганы еотлдй К,айык тубше серешп тагы жаттым. Кеп жаттым шамасы. Ет пкпр1мдей уакыт еткен шыгар. Кез1м шнбедк Манайым толган коркыныш; Басымды квтеруге батылым бармайды; Эне турам, MiHe турам деп, тургым кел1п тагы шыдатпайды. Keuiire беремш. Тура алмаймын. Не керек, аягында сактанып, ептеп басымды квтерд1м. Титгей сыбдыр шыкса, жаным шыгып кететшдей кершедь Кдйыктын ернеушен сыгаладым. Адам eMipinae табигаттын кандай гамаша, кандай гажап турш керуге несш болса, сондай гажап сулрет жарк етш козЫе xopiitai. Элде перизатгар журтында, элде суду ертекте, эйтпесе 6i3 керме- ген шет жерге барып, кайткан саяхатшылардын энгшесщде гана болмаса, жалпылама xici коре бермейтш керемет ед1 ол KopiHic. Элгще гана мактадай ак кундакка белеул1 су, су услндеп калын туман 6ipTe-6ipre сершлш, жиектен котерше бастады. 0зен бел туманнан тазарды; взеннщ exi жагасында аркан бойындай жогарылаган ак туман, лзбектелген еркеш-еркеш таулардай бо- лып, ол таулар ай соулесшен самаладай сакдактанып, аппак кар- дай жаркырап, коз шагылысады. Суйтш ак каздай лзшген кенередн таулардын жумес!мен балкыган ак KyMicTiH толкындары жузш журген icneiri. Осыдан 6ip ботеш жок. Жогарыда, как тебемде кек шубар аспанда ак табактай жалтырап он тертшен туган едем1 ай тур. Барша су маклуктары оянды. Шошып оянгандай бакалар да бакылдады. Окта-текте 6ipece оннан, 6ipece солдан тасбаканын коныраудай сылдыраган келте-келте коныр Kyfti жулдызбен тдлдескендей, кокке шапшып сынгырлайды. Бажап, корыкканым басылып кетп. Сондай корпел табигат койынында кандай керемет жат нэрсе коршсе де, маган тук тансык емес едг 264
Осы KepiHic каншага шейш турганын б т м е й м т , уйткеш кв31м LniHin Kerri. Эллен уакытга квз1мд1 ашсам, ай кертбейщ , аспанды булт коршапты. Былдырлап, сакауланып су куршдеШп. Жел турды. Суыта бастады. Тук кершбей Kerri. Калган арагымды кагып салып, калшылдап, камыстын сыл- дырлы сыбдырына, озенн4н куршше кулак салдым. Б1рдеме коршер ме екен деп жан-жагыма у ц ш п , кез1мд1 сузд1м. Кайыкты да кермед1м. Кезше такасам да, колымды да кермедш... Карангылык аз-аздап cepпiлeйiн деда. Капылыста касымнан Каран eTin, б1рдеме кершгендей болды. Дауыстап калдым - 6ipey «А!* деда. Балыкдлы екен. Шакырдым. Келд1. Келд1, айттым. Кайы- гын катарластырып койып, екеулеп шынжырдан тартгык- 3eKip Mi3 бакпады. Тан атты. Жанга жабыркау салатын жауын-шашын- ды, кара жел! аралас кара кабак жаман кун еда. Тагы 6ip кайыкшыны корд!к. Оны да шакырдык. 3eKipfli уш еу- леп тарттык. Bipre-6ipTe козгалды. Ауыр жукпен келе жаткандай, 30Kip баяу котер1лдг Элден уакытта зэюрге LniHin карайган 6ip нэрсе KepiHfli. KeTepin кайыкка салдык. Ол мойнына келтектей тас байлаулы 6ip KeMnip екен. ЗАЦ Б1ЛМ ЕСТЩ ЗАРЫ (Конрад Берковичтен) CbIFAH (МАЗДЕМ) ЭНГ1МЕЛЕР1 Мурда аксакалдын аймагындагы маздем уруынын 6iTey арба- лары каздай ш ш ш , сазды тар жолмен in6in келеда. Бул жол Д у най езеш бойындагы Килы калашыгынан шыгып, тура Кара тешз жиепндеп румыннын Тулше деген каласына апарады. Bip куннен артык байыз тауып, 6ip жерде конып отыра алма- галы маздемдерге, MiHe, уш айдын жуз1 боп барады. Мужыктын 6ip каласына келе ме, каланын 0KiMi салып жетш келеда: Жогар- гы улыктан «кагаз» бар, маздемге жайланып жатуга жол жок, Двйдг Мурда аксакал мундай кысан жарлыктын ce6e6iH бiлeйiн деп, кала отагасынан сурап байкаса, «жарлыктын - аты жарлык, оган не себеп сурайын!» деп, аягына отыргызбайды. Килы кала сына келгенде гана Мурда иггщ аныгына канды; бу каланын акса калы Мурданын ecKi досы ед1; Онын айтуы: маздемдердщ KOTiH жер шскетпейтш ce6e6i: уюмет булардын аягына тусау салып, отырыкшы ел кылмак екен. Жолдагы калалардын BKiMnepi сол занды орындамак екен. Мурдага досынын айтканы: 265
- Зан будан былай маздем болмасын дейш. Занга багыну ке- рек. Мурда достым, энпме осылай дедй Досы уйдегенде, Мурда Дунай суын колымен нускап: - Мынау Дунай езенш тещзге куйгызбауга зандарыньщ OMipi жете ме?— деп сурады. Досы: - Оны кылу менщ колымнан келмещй. Bipax уюмет озенге улкен богет салып, агызбай тастаймын десе, OMipi бар го й ,- деп, укЫегп куатгаган KiciMcin, кеудесш KOTepin, кокиланып к.ойды.’ - Бегетщ де узакка бармас. 0зен тещзге барып куюга дереу тын жерден жол салып алар. взеннщ оз заны бар - ол тещзге кую заны. Мен 6ip урудын KeceMiMiH, вз халкыма мен де зан шыгарамын, алайда езещи Tepic агызатын зан менде жок. Мен, Мурда, саган айтайын, ел билеу деген - OMipre богет салу емес, OMip агынын тексеру деген свз. Б1здщ одет-урпш1з сендерд1кшен 6ip емес. ©зен бггкен тещзге 6ipaK жерден куймак емес кой... Завдарыныздын KecipiHeH жолда терт атымыз елдь Exi KiciMi3 ауырып жатыр. Катын-баланын, итгердщ турше карашы. Bopi де арыган, шар- шаган. Арбаларымызды dip жума бупндесек те 6iinec. Bip денге- лек женд1 журуден калды. Бел агаштар майысып Kerri. Кун болса мше, суытып барады. Таулы жерге кар Tycri. Bi3fli енд: каскыр жем кылмай ма? Мурда, калай безектесен, олай безекте. Буйрык —буйрык боп кала беред1. Кала отагасысы оны буза алмайды. Сонымен, маз- демдер кирандаган арбаларына сыгылыса мшш, тулактарын тыр- тандатып, жаман итгерш шубыртып, Тулше кайдасын деп, тагы да калкактады. Маздемдерд1 неге куа бергешн бшген сон Мурда аксакал кшдж кесш туган Тулшеге барып, кыстап шыгаруга руксат алам ба деп ниет етп. Кара тещз жиепндеп Тулшеге жеткенше, табандаткан он ай егп. Титыгы кураган тагы ею ат жолда пышакка ш щ ц. Адамнан 6ip еркек шыгын болды. Тещз тыгырыгына таяна бергенде, Мурда- нын катыны 6ip еменнщ тубше кем1лд1. Онын ез1н тунде квмдг Тан рауандап келе жатканда, кердщ бетш жылмагайлап, тепстеп тастады. Керден шыгарылган топыракты шашып, желге ушырды. Маздемдердщ занмен жаны ош кой. ©Mipm жол журумен отк1зген Мурданын жубайына жол бойынан топырак буйырды. Заннын мунда не акысы бар? Маздемдер Тулшенщ карасын кергенде, алгашкы ак кебпс кар жерди де басып efli. Жиырма шакты атты мал кылуга улкен кутЫ керек. Катын-балага жылы орын, тамак, киш керек. Еркек бгекен кыска баспана орнатып, такиеде (конак Уй) аркылы жуз1п, ары ган, шаршаганын умытып та Kerri. 266
Алгашкы жексемб1 аткен сон, дуйсембшщ сэтше кыскы бас пайда кылындар деп, Мурда буйрык erri. Арбаларды каралай тар- тып донгелектерш кубшегше шейш комш, жерге казыктап 6eKirri. Yui кора согылды: 6ipi уста мен арбашыга, ещ ц6ipi ас уй, yiuiHiuici, ен улкеш кора. Торт кун откенде кыскы потер дайын болды. Атгар да, итгер де, катын-бала да такиеден тасылып, кораларына, арбаларына орналастырылды. Мен жокта жумысты 6iTipin койындар деп, Мурда жогалып кеткел1 кашан. Ол шошка тагалап журд1 ме? Ж ок, одан да бетер жумыста журдй Тулшеш кыстап шыгуга муксат ала алмай, таба- нынан таусылып жур efli. 03i жургенше баска еркек ж1берсе бол- мас па екен? Болмайды. Отыз жылдай осы уруды билеп келген 03i, ыстыгына куйш, суыгына тонган 03i. 0згеге ол калай сенсш! Экес1 де, бабасы Улкеш де осы урудын бас котерер адамы болды. Билеупл корген жок. BipaK каталдык болган ж ок. К,аталдык ютерл1к Мурда осал, онтагай отагасы емес, тым айбынды, тым кушт1 гой. Ол ел билеуге бола жаратылган жан гой. Онын келбет1 кандай! EKi иыгына eKi Kici мшгендей, бойы енгезердей, кумютен шапкан, айбаты арыстандай, а дегеннен козге тусетш адам. Маздемдердщ басшысын 1здеген богде Kici Мурданы корген жер дей, айтпай-ак, таныр efli. Алпыска келгенше Мурданын кезшен оты кеткен емес, бетшщ OHi тайган емес, журю-турыска жастан бетер онтайлы. Мурданын т ш саран, сойлесе метелдеп, такпак- тап, жумбактап сойлейд1, 6ipaK соз1нде маныз бар. Онын сан- кылдаган к у и т дауысы озгелерд1 уйытып алады. Мурданын C03i озгелерге зан. Бул уруда онын бетше карсы келер жан жок. Косемше ек1мдер карсы болганына оз адамдары тан калды. К,алай батылы барды flecettnii! Бул Мурда Ыстаннын улы, каскыр JlyniHiH HeMepeci гой! Мурданын урды кыскы жабдыгын б1терер-бтрместе, Тулше- ге Маздемнщ озге урулары да келш орнады. Буларга да орман тубшде кыстап шыгуга муксат бершген екен. EKi урудын басшы- лары Мурданын шатырында бас косып, адамдарын кысып устауга соз байласты. Мурда соз козгады: Заман жаманга айналды. К,айда барсан, зан маздемге карсы. Тулшеге Kenin кана коз ашып отыр- мыз; Бул жерде жанжал шыгарып, немесе бфеудщ мулк1не кол салганымызды сезш койса, 6ip кунде отыргызбай, куып ж1бере;п, озара жайланып, орын теуш алганша Токелден де аулак болалык. Жаз шыга, келес1 жумысты кезвде KopeMi3. KeHecin осыган же, бесе дестй Тулшеде пайда табуга болмады. Окта-текте ат, сиыр, шошка сатып алып журд1 - болганы сол. Еркектер куш бойы аттарын кутш, аласурды. Эйелдер тамак ютеп Kip жуып, KHiM Игумен кун OTKi3fli. Балалар шатырды, кораны айналактап, алыска шыкпады, усталыкка барып, корш басты, ат- корада уймеледг Кешк1л4кте ойын, сауык курып, конш KOTepicTi. 267
Жылкынын дем1мен жылынган 6ip ат корада б1рсыпыра еркек карта ойнап, жастар, бозбала мен бикештер скрипке, кобыз тарт- кызып, билеп, думай кылды. К,ыздардын irninae 6ip кыз болды. Ол KiM десен, урубасы Станкенщ кызы — Лене екен. Ленеден суду талай кыз бар гой, сонда да бозбаланы Ленеден кеп шубырткан кыз болган жок. Лене кайда барса, бозбала топ-тобымен сонын сонында. Жана жыл мейрамынын карсанында Ленеш алам деушшер 6ip кора болды. Лене бул куйеулердщ борщ де дэлел кып койган. Сондыктан куй билегенде бозбалалар Ленеш колдан колга туирмей кагып екетш, езге кыздарга билеуге жшт жетпей тотиып калатын болды. Зэуде «куйеулершщ» 6ipi баска кызбен билегенш Лененщ K03i шалды-ак, ол куйеу дереу кызын тастай 6epin, кайкиып шыга келер едь Ж ш т 6iTKewn кезшщ куйрыгымен уршыктай айнал- дырып койган Лененщ енерше катындар суйсшед1, катты уната- ды, еркектер мунын арты кан болмай тарамас деп, imiHeH туршнедь Будан озге кезде де мунын пэлеа де жок кой. Б уй тт кызга таласкавда кыркысып тобелесер eni де, женгеш алар болар едг Ещи ондагы кун бар ма? Тебелестщ арты насырга шапкалы тур. Лененщ куйеулер1 11шнде Мурданын руынан Менге деген 6ip жшт болды. Мурда Менгеш жаксы коруmi efli. Менге сепз кыр- лы, 6ip сырлы, xirirrin абыланы, киын-кыстау жерде Мурда акса кал созшен акылдасады. Мурда 6ip жакка кеткенде Менгеш журт, жас та болса, бастай коред!. Менген1ц жасы жиырмадан асты ма екен. Кейде аксакал да Менгеш кенеске шакырар ед1. Мурданын бел баласы Некалай эн-куйге бола жаралган, тэтт1 киялдан баска тукке жарамайтын ж1пт боп шыкты. Жана жыл мейрамынын алгашкы кун1 маздемдердщ торт руы, барлыгы eni жуздей Kici бас косып, улы жиын-той кылды. Улкен ат корага узын-узын карагай устелдерд! катар-катар койып, кабыр- галарын кшеммен, жасыл гулмен, тобесш турл!-туст1 шырактар- мен безерт. Оггыктар балалардын сыбагасына тид1. Ру сайын 6ip жасар шошка, кабымен ак ун, кант, шай, турл1 тамак, кубшен арак ала келд1. Тамак ас та тек, ейелдерге тущы арак, еркектерге ашы арак, журек жылынганша, кан кайнаганша арак imumi. Кала- нын тэкиесшен де оздерщщ шатырында бас косып, кешкшпсте кептесу еркектерге кандай кон^лдЛ Аксакалдары ез руына ет кесш 6epin, эйелдер1 еркектердщ сауытына арак куйып, ез1лдесш, ой нап кулген кандай кызык! Журт тамакка эбден тойып, куйнплер скрипкес1н, кобызын куйлеген кезде жштгер Ленен1 ортага алып жатканын Мурданын K03i шалды. Арактан кенде болган Kici жок- Баска рудын жастары басшыларынын уысынан шыгып кетсе, тобелес бола ма деп Мурда сескенуде. BipaK оларды арак плуден калай тыйсын - оз ж й т ер ! емес — оз жшттерше гана арак йиюзбей койса, едшднс те болмас 268
еда. Мунын ж1гггтер1 езге рудакшен кем бе? Кдлайда тебелес шык,- калы тур. Мурданын iuii сезш, пеле бола ма деп, коркып отыр. Не кылу керек? К,аны кайнаган, колы кышыган жшттерге баска 6ip ермек, баска 6ip жол тауып, тобелестщ бетш буру керек кой. Устел басында отырган Мурда замат ушып турегелш бозбала- лардын арасындагы Ленеге карап: - Акырын!- деп акырып калды. Ет устаган, арак сауыт устаган колдар ауызга жетер-жетпесте калшиып калды. Журт ан-тан, жымдай. - Бупн мейрамнын курметше мынау жтттерден Ленеге куйеу тандап алуга ниет1м келш тур. К,алган жттгерге езге кыздар да жетер. Лене KiM женсе, соган тиедг Пышаксыз, жудырыксыз ку- рес болады. K im hih мандайы жарылганын бшгенше аракты дога- рамыз. Ендап аракты женген ж тт г щ тойына imeMi3. Муны Мурда айтады гой. Ленеге бул сез унамады. Лене еркектщ жаксы керген1н де кыздардын коз1н кызыктырып, кундест1п н кыздыруга жаны кумар. Этген, дуние! Лененщ oKeci, ру аксакалы - Станге елден бурын Мурданын соз1не куп деп койды. Амал канша? Станге отагасы iuiiHeH: «Мурда кеменгер гой. Будан данды жан ете м е ?» - деп ойлады. Тебелес лажсыз болатынын о да сезген гой. Пышаксыз, жудырыксыз куреспен тебелесин бетш езге жакка аударганнан артык табылган акыл бола ма? Лененщ де еркектерд! жынды кылды, кыздарды мазактауы жетт1 гой. Устелдерд! кейш ысырып, коранын 6ip бурышына курсаулап аркан Kepin, куресш4лерге орын босатысты. Терт рудан торт бас- шы 6ni болды. Курес басталганша терт ж1пт сыкталып шыкты. Онын 6ipi — Мурда руынан Менте батыр. К,алган ж ттгер Лене- ден кудер узш, езге кыздарды айналдыруга Kipicri. KypecTiH жайын Мурда жариялады. Аягына шейш жыгылма- ган ж1пт - женген, жауырыны жерге тиген «iriT - женшген. Byeni Kim, К1ммен кш куресетшш зеребе шешед1. Зеребеден eyeni Менге мен Жорга куреспек боп шыкты. Менге бшект! сыбанып, омырауды ашып, Жоргага карсы бар- ганда, одан анакурлы кораш, олс!з Tepi3fli Kepinai. BipaK Менгенщ кара жун1 кем болганмен, тесш1, акылы мол едь Лене касындагы кызга карап: - Менге мен ушш ажалына карсы барды-ау!- дед1 санкылдап! Менге Жорганы шуйдеден мыктап устап жатып: - Лене, ката айтасын, басканын ажалын мен ж етю зермт!- дед1. Журт кыран-кулк1 болды. Жорга сасып калды. Ол Лененщ соз1н де, Менген1н жауабын да есЬкен жок. Журттын канкулап, каркылдап кулген1 тебес1нен жей тускендей Kopinai, денеЫ т тр е п кетп, сол-ак екен, Менге аркалап алып, кетерш сокты. Балуанды 269
кошаметгеген айгай кораны жангырттырды. Белуарына дейш жа- ланаштанган Менге жещн де сукпастан тонын жамылып, Лененщ он жагынан орын алып, ана балуандардын KypeciHe коз салдьг кай жыкканымен 03i куреспек кой. Жауын мыктап, кецин тасыган Менге бэйгел1 кыздын касына келген сон, карап отырсын ба: - К,алай, Лене, екеум1зд1 косам деп, бугш Мурда жаксы акыл тапты-ау!— дедй Лене жып е т т бетше карал: - С е т и Мурдан - 6ip ку тулю. Бул акылы ymiH мен 03i елгенше жек керд1м. Асатпай жатып, сен де кулдык демей тура т у р ,- деда. - К,ойсаншы, Лене. 03in 6epi карашы. Мен кшнен кеммш? Мен анау екеушен де артык eMecniH бе?—деп балуандарды нуска- ды. К,ыз Менгенщ басынан аягына дейш карап: - Сен 6ip жирен бас кыртсын!- деп тежеп тастады. Курес болып жатыр. Балуандар кимылдаган сайын, журт ай гай салады. Тыскарда, жел д1лдеп, орманнын агашымен алысып жатыр. 1ште кызга бола ж тттер Kypecin жатыр. Отырган журт ор рудан, олардын куресшде эйелден озге де максут бар. Олар бурын да ineKicin журетш. Энеукунп ат шабыста Мироннын аты алды- нан келген, Степкенщ аты калып, Миронга атын бэйгеге тпскен. Аты озып, Степкенщ атын алып урып, Мирон самсаган cap кол- дын кезшше: - Мундай мэстекке жем 6epin не керек!—деп, Степкен1н атын алтыатармен басып салган. М ундай каталдыкка Степке тук кыла алмады. Атын алган Мирон, ез атын не кылам десе, ерю гой. BipaK Степке жанындай жаксы кереин. 0з колынан ecipreH байырга жануары гой. Атын аяганы былай турсын, журтгын кезшше корлаганы етш кетг! гой. Мирон тепн кылган жок. Степкенщ уруына кетпес танба кылга- лы атканын бшедг Енд1 Степке imiHe кан катпай тура ма? Мурда KypecTi шыгармай турганда-ак, осы кект1Н ушкыны сезшген. Степке мен Мирон ттленш куреске шыкканда-ак Мурда ойларын б т е койды. Алгашкы курескен балуандардан да журт булардын куресше катты кызулады. Бул курес жалан кыз ymiH емес, кыз деген тек сылтау екенш Лене де 61лд1. Сондыктан Лене куреске карамай, коранын ана жак бурышына барып, орындыкка отырып, шылым тартты. Лене|йн сып eTin кетш калганын Мурда мен Менкеден баска жан байкамай калды. Эр-берден сон Лененщ касына келш отырып Менке: - Екеуш де жек кер ем ,- дед1. - Б1зге сонысы керек к о й ,- деп кулд1. 270
Б1рталайга дейш exeyi де ундеспей отырды. Содан кешн Лене Менкенщ мойнынан катты кушактап, бауырына тыгылып, Кула гина сыбырлады: - Менкем, жиренбас сайтаным. Сен женуш керек. С еш мен- дей суйетш жан болмайды. Мен бшем: Миронды Степке жыгады. Степкеш сен жыгуын керек. Жыгасын, жыгасын! Менкем, жи ренбас, сэулем... Сен бэрш женуш керек. Жас маздемге мынау жат норсе гой. Лене орнынан турып, Менкеге ым кагып, есжке карай жонелдг Тыска шыккан сон, Менкеш шошлдетш, ycTi-устше суйш : «Мен- кетайым, сен женуш керек, жецесщ... ойтпесе, мен сеш олирем... сен женуш керек» дей бердг - Ленежан, сенш айтканын болар,- деп Менке асыгып корага xipfli. К,орада акырзаман орнаган. Степке Миронды жыгып салып, езплеп жатыр. Жауырынын жерге типзе алмай жатыр. «Болма, болмалап!» Мирон жагы бажылдайды. BipaK Мироннын эл1 келмедк аягында олген кющей серейдг Дол сол кезде ттк котер!ле тобелес болып кете жаздады. Долы маздемн1н асау каны мейл1нше кызган. Арты жаман болар-ау де ген ой адамнын басына Kipin шыгатын емес. BipaK кудай сактады. К,удай емес-ау, Мурда сактады. Мурдадан улкен аксакал жок, онын т1л!н алмауга бола ма! - Bipey дыбыс шыгарсан, дереу мерт боласьщ!- деп акырды келт. - Менке кайда?! - Мен мунда, аксакал!- деп Менке топты кшп-жарып майдан жер1не умтылды. - Сен 03ipMiciH, Степке?- деп Мурда Степкеден сурады. - Не ушш 03ip болам?- дед! Степке дым бшмеген Kiciaeii. - Сен немене? Менкемен KypeceTiHinai б1лмейс1н бе? - Менкемен несше куресем? - Ленеге бола куресесщ. - Ленеге бола м а ? - деп таныркап Степке кайта сурады. — Мен Ленеге бола куресксшм бе? Туу-у!.. Ол кшге дэрйер? Маган ба? Стенкенщ кызы Ленеге бола куресем бе? К,удай сактасын! Ленеден К,азге мьщ есе артык емес пе? Бергеш, К,азге. Д еД! Де, Степке К,азге сынды сулуды кушактай алды, маздем журтынын салтына Караганда, бул арада Степкен1н кылмысы асып Kerri. Менкен1 корласа, oxecin корлады, Степкен1н уруын колда- ды; Сол ymiH басын бэйгеге Tirin турган Менкеш корлады; К,ыз- ды менс1нбей куреспей койды; Мурданын уруын корлады; тагы да нешс турл1 улылы-кйиш корлык Kopcerri. Журтгын K03i кенет Менкеде бола калды. Содан кеЙ1Н Мурдага Т1плд1. 271
Мурда сонда айгайлап: «Ендеше, Лене Менкенщ катыны бо- лады... Келщдер, eici жастын талайы ашылуына irnin ж1берейис» дегеш гой. Булай бпеда деген кшшщ ойында бар? Bepi де куанып Kerri. Аракка жерйс боп отырган журт бас койды. Куйшшер куйда гулетп! Жастар билеуге KipicTi. Менке мен Лене eKeyi 6ip бурышка барып отырды, Ленеш калын ой кернеген: кез1 кыдырып, epiHi жыбыр- лап, бойы калтырап барады. Степке акыр-ак кепн алды. К,ашаннан 6epi ти деп, Ленеш кецдаре алмай журетш. Енд1 сол ызасын алдына келтзрдк сонда KiMAi алды десей? Лененщ сур душпаны К,азгеш алды-ау! Мунын 6opiH ютетш отырган К,азге екеш Ленеге аян. Мундай кштипан эйелдщ гана колынан келед1 гой. Bip ейедцщ айласы кырык есек, 6ip кашырга жук болады деп, бурынгылар бекер айтгы деймйщ. Степке Мироннан кек алу ушш куреспеген екен. Ленеш алу ушш де куреспеген екен. Ол тугип езше тимегеннщ каржуын кайта- райын деп те ойлаган жок екен. Тек Кдзгеге жагыну ушш курес- кен екен. Bopi де ашылды... Тал тустегщей бадырайды!. Менкенщ де сурещ келмедк Ханнын кызындай Ленеш, Степ ке 6ip ауыз C03i мен жер успндеп эйелдщ коры кып гастады-ау. Лененщ атын атаганда, Степке «Тууу!..» дегеш TyKipiriMeH-ак Лененщ куны жойылды-ау. Лене куресуге турмайтын кыз боп калды-ау! К,асында катар отырган суду кыз журттын кезшше элдеб1реудщ пыскырмай кеткен кызы боп шыкты-ау! К,орлык- ай, корлык-ай! Мурданйп ката. Степке Tipi турганда буган катын бола ала ма? Бул адамгерпллпс емес... Бул занга сыймайды. Аныраган калын- дыгы мен катар отырганда Менкенщ ойлаганы осы. EKeyi де тш катыспады. Тан алдында, шалдар сонгы стакандарын iuiin, кей-кей энге басканда, жастар билеп кызыкка батканда, Степке мен Менке кора- дан шыгып жонелдн Эуел1 Менке шыкты. Кццрмей онын арты- нан Степке кеткен сон, не боларын 6epi биш , 6ipaK тырып еткен жок. Куйпилер куйш догарды. Би токталды. К,аралы уйдей тым- тырыс болды. К.улактар желдщ ызылына, кездер еспске Tiriani. Лене К,азге жакка карады да, делегей ала кейлектщ калтасынан донгелек айнасын алып, озш, кою кара шашын талдап тарай бас- тады. Кцпрмей eciKTeH Менке де Kopirai. Жалгыз! К.азге «ah!» деп шалкасынан TycTi. KeTepin шатырдагы шешес1не алып KeTicTi. Содан кейш Менке мен Ленеден басканын 6epi жабыла тыска жонелдн Степкенщ денесш терт аксакал арулап, керге кемдг Келешекте тебелес шыкпасын деп, будан былай жиналып ойын кылмалык деп, уйгарысты. Акпан акырган аяз болды. Боран тын- 272
бай сокты. Талай еркек ат корада тунедз; суык ете кутырган кез- дерде катын-бала да уйлыгып, салам мен шептщ арасына Kipin, жансауга кылды. Устанын дукешнде еркектер KopiK пен тест1 шыргалап, атка тага, арбага табан coFbin, кун кепирдь Менке де унем1 жумыста. Kopiui текиеге барып, ой сататын, ат алатын мужык, 1здеп, одан, будан сурастырып, алып сатарлык кылып, пайда тауып журш. Тапкан акшасына суйген жары Ленесше макпал шел1, шуп-шубар алкы, толпы , тарак, кумш сакина, KyMic б1лез1к сатып еперщ. Bipaic. Менке жан сэулесше суйгендтн корсет- кен сайын сеулем кырындай бердй - Сен KiMciH? Сен кулсын, Мурданын кулысын. Сенщ тен и кул. Сенен де Степке мын есе артык,- деп Лене Менкеш келе- междеп кулетш болды. Эуелп кезде Менке онын соз1не кул1п журдг Лене уру басы- нын кызы гой, бойы баска 6ipeyre багынганды каламайтынын Менке ce3in журд1. Эйтпесе, ойел бола ма? Менкеге уру басы болудан em6ip yMiT жок. Мурдадан кеЙ1н онын орнын баласы Некалай баспакшы гой. К,ыстыгун1 узактын сэры кеш1нде Ленен1н дэй1м айтатын OHriMeci осы. Онын кылмаган айласы жок. Жы- лайды, жулкынады, кулпрленеди алдайды. Еркеленд1, - 6opiH кылды. Не ymiH? Байы еркектерден асам деп, талпынысын ушш. Мурда картайды, Kipnlaert жиырылып, тунжыр тартты. Сонын TopTi6iHe елд1н Ke6i наразы екенп! Лене не гып б т м е с т , Некалай болса, о - 6ip uiipiK, онын скрипкеден баска 6mepi жок. Менкеге талайын сынамайтын не бар. Озгеден куш и де, акылды да гой. Оны Лене б1лед1. Менкенщ кара бойындагы MiHi 6ip шалга кул болганы. Онда бар, ананы кыл, мынаны кыл деп, Мурда оган неге буйырады? Мунын тапкан акшасын Мурда неге сыпырып алады? Менкенщ эперген асыл буйымдарын Лене п е сте олгенше жасырады? Жасырмаса, Мурда нелжтен есеп сурайды? К,азген1н алкалары Ленен1кшен де Ko6eflin барады. Тарактары, 6ine3iKTepi кандай! 0Keci уру басы Лене сыкылды катын, осы урудагы барып турган алыпсатардын катыны бола турып, байынын табысын Мурдага берггзепш, табысынын Hrmirin 03i кермейтш!, байынын сыйын iHHCH-iHre тыккыштайтыны калай? Мурданын уруында тапкан табысын аксакалынын колына гапсырып отыратын одет болатыи, урудын камын аксакал жеп, 6opin 6ip колдан тарататын. Бул салтгы Лене жактырмайды. Алты айдын кысы Лене байына акыл уйрет1п, кулагынын ет‘ н жедк К.ар ери бастаганда, Менке де ж1бщ, икемге кеде баста- ды, енд1 ол ептеп Некалайдыц жамандыгын, жалкаулыгын ай- тып, сыкактауга айналды. Keri6ip ерксктерге: - Hecin айтасын, Некалай кобызшылардын кандай жаксы бас- шысы болар ек ен ,- деп журдй 11-592 273
Бул сезш уйге келгенде Ленеге сойлеш. - Бастауын жаксы!- деп, Лене ойнакшып байын суйш алды. Некалай жайынан e3i айткан сезш устамен балаша айтысып отырганын ертенше Менке келш Ленеге тагы да жетшзш едг Олар езш-езк - Рас, рас, бцщц Некалай нашар гой, xiirri нашар го й ,- десть Муны еспген сон Лене: - Бул сез эбден жайылсын. BipHeme кунге дейш сен оларга KopiH6e. Бул сез кшнен шыкканын умытып кетсш ,- деп, байына акыл уйретп. Мундай есекке, катынынан шебер жан жок, деп сенген, Менке айтканын кылып, коршбеда. - Жирен бас, калкам, калай? Керши бе? Б1раздан сон жаксы кишдервдн мен де тал тусте жаркыратып киетш болам. Сен маган тагы да enepeciH. Кызыл жумыртка мейрамына дейш Лененщ дегенш кылып, Менкешн сез жупрткеш сонша, журтгын 6epi Некалайдан кошл1 шыгып болды. EHfli Менке аксакалдын баласын, жас кобызшыны аузына алса, еркектер кошамет кылып, карк-карк кулет1н болды. Мейрам карсанында, куйеуге тиерде uieiueci жасырып берген акшадан, Менкеге Лене жиырма алтын берд1, 6ip кунде TycipreH пайдам осы деп журтгын кезшше осы акшаны аксакалга бер, дед1. Менке орнына келт1рд1. Мурда Менкеш мактап мен кашаннан ceHi алып сатар деп санаушы ед1м, дед1. MeHKeHi езгелер де мактай бастап efli, иыгын кысып: «Мундай пайданы мен кунде табар ем, 6ipaK одан не тамады? Некалай акымакка кеп акша тауып берем дейш бе? Мурда аксакал 03i неге мал таппайды? Орнынан козгалмай, сакалын санаганнан баска 6iripepi жок» деп, оларга жауап кайтарды. 0зге мезплде айтса аксакалды булай туйрегенше Tenepim керер ед1, журтгын кезшше берген жиырма алтын Мурданын аузына KYM куйды жене маздемдерге акша кат боп турган шагы. 0ткен жылы акша жоктыгынын зарын ебден тартгы гой. Арада б!рнеше кун erri. Менке калага барып, тагы б1рнеше алтын, б1рталай еркекке, ейелге базарлык экеп берд1. Шек куш Менке колакандай кырык алтынды 6ip жолы екедщ. Алтынды Мурдага бермей турып, ерк1мдермен сойлес1п алды. - Некалайга ана кобыз алуга жетпес пе екен, о,—деп койды. Некалай жуырда гана жана кобызын сатып алган соны басып еткен1 гой. Кызыл жумыртканын алгашкы KyHi Лене улде мен булде киш, алкасын, шолпысын тагып, иыгын торгын орамалмен жа- 274
уып, кулпырып шыкты. Кызылды-жасылды жайнаган кш мш кект’емнщ ак жаркын куш де турленшрш ж1берда. Биыл жаз ерте шыгып, орманда, далада жасыл желегш жамылып еде Кеше кас- кырга жатак боп журген жерге бугш атгар да жайылып жатыр еде Ызгарлы кыс еткен сон жас та, Kopi де тыска шыгып, кун шуак,- тап, жылынуда еде Менке мен Лене тандама кос атгы жегш, калага Kerri. Менкенщ KHreHi сабадай кок шуга шалбар, аягында шыкырлаган эм1ркен ет!к, устшде ж1бек кейлек, онын сыртында окалы камзол, белшде Кызыл дурие белбеу. Лененщ кигеш турлнтусп толып жаткан ж1бек кейлек, 6epi де т1зесшен онтек асады. Аягында ем1ркан бетщкс. К,олдары саусагынан шынтагына дейш неше алуан су- сылдаган сакина, жузпс, б1лезис: онын 1ш1нде жыланбас KyMic те бар, жолбарыс тумсыкты бшезйт де бар, еркен таспадай сакинасы да бар, кум1стен ecin, алтынмен торланган балдагы да бар. Мой- нында алтын тенгеден т1з1лген алка жайнап, 03i узын сыргалары салбыраганда иыгына тусед1. Ленен1н ойы: осы тур1мен Казгеге 6ip кершу. К уш боны Менке екеушщ араламаган жер1 жок, кала адамда- ры 6opi буларга кез салады. Калада ежелден турып келе жаткан адамдар мундай cenai, мундай кымбат kihm киген ерлнзайыпты маздемд! керген емес. Булар тэкиеге де, базарга да токтады, кала- ньщ да, даланын да адамдарымен жайрандап сейлеси. Бояулы жумырткалар, узын-узын кемпитгер, мемпесилер, кант таткан ой- ыншыктар сатып алысты. Ойнап жаткан мужыктармен Лене би- леп те к е тп . Билеп ж аткан кы з, бозбалалардын касында маздемдердщ де жас жиптерк суду кыздары тур екен. М ужык тармен билесуге олардын 6ipae-6ipi жарамады. Уйткегп, ондай салт жок кой. Менке мен Лененщ кыдырып, сайран салганын ест1меген маз- дем жок. К ун батарда eKi жас шатырларына кайтканда, терт уру- дын адамдары кед1рлеп карсы алды. Олардын арбадан Tycin жатканын шатырынын касында Мурда Kepin тур еде - Менке, 6epi келшН- деп зшдене акырды. Катыны мен аксакалдыц кез1 б!рдей тшлген сон Менке кайтерш бшмей, куйбендеп калды. Лене - карсыласуды, Мурда - багы- нуды Kyrri. Лененщ кезкарасын Мурда да байкады. Мойынын салбыратып, iarepi баскан аягы кейш кетш, томен карап, керенаулап, Менке аксакалга таман барды. Мурда окты кезшен туй1л1п карады. Унс1з урей сез1лд1. Элден уакта Мурда: - Ленен1н ycTinfleri мынау сонд1 ки1м мен алтындар кайдан келд1?- деп сурады. 275
М ен ке,- iueuieci сыйлаган, ез imiMi деп айту керек кой. Солай айтам деп октанды да 6ipaK ол жауаптык орнына тыгылып кап: - 03iM сатып еперд(м... оз табысым... Элде мен тапканымнын берш саган беруге мщдетпмш бе? Сенщ Некалайына тагы жана кобыз опермекп1н бе? Мунын 6opi ез ce3i емес, Лененщ кулагына ciHipin куйганы гой. - Не дейсщ?— деп Мурда oKipin белшдеп узын семсерше тап берд!. Солай боларын Менке де бш п тур. Аксакалдын колы барган жакка онын колы да барып калды. Аксакалдын ceMcepi колын бшезйтнен шап берш, мыктап устап алды. - Уа! Осылай бодцы ма?— деп Мурда колын сылк епазш Tycipin xi6epfli. - Ж ок, бул арада пышактын кереп жок- Бабам Лупге бул уруды билеткен дырау болатын. Журтка карап, - бупн тун орта- сында кару орнына дырау алып, Менке eKeyiMi3 орманга кетем1з. EKi басшынын 6ipeyi-aK калады! Есптщдер ме? MeniH C03iM - зан!- дед1 де, бурылып, ныгарлай басып, шатырына Kipai. Дырау ма! Бул 6ip кудайдын кырсыгы. Мунаай каруды Мурда гана ойлап тапты гой. Бу хабар каулы жердщ ерт1ндей маздем костарына заматта тарады. Мурдамен Менкешн экеЫ - Стенке сейлеспесе, кьчнщ 6eTi шыдар: - Дырау дегенщ киямет кой, достым!.. взге б1рдеме ойлап тапсайшы,- деп жакауратгы. - Степке, бул жаза емес, бэйге. Ол уруга кесем болгысы келедь Екеу1м1здщ кай кажырымыз кесем болу керек. Ол жас, ол кунгл. Байтам Л уш дырау бэйгесшен кейш косем деген атак алган. Атамнын аруагын мен де сол карумен коргап керем. Соны айтгы да Мурда мойымас шелкесп молда кылатын, келдек дырауын асыкпай майлай бастады. Мурдадан шыгып Стенке кызынын уй1не келд1. Манагы кер- без кигмдерш ол: шешкен жок екен. - Бул сенщ кылганын гой, катын кар!- деп акырды кызына. - Мен басшынын кызымын. Байым да басшы болу керек,- дед1 кызы шаптыгып. - Менке, сен не айтасын? К.ош, сен басшы болдын-ак, сонда сен1н катынга кул болганынды менен баска Kici б)лмейд1 деп ой- лайсын ба? Сен бес жуз жыл жасасан да, Мурдадай акылды бола алмайсын. Одан да Мурдага бар да, журттын кез1нше кеш деп жалын, басшы болмасан да, сонда сеш журт кед1рлейд1. Куйеуше Стенке осылай сейледг Bipax Лене экесш бет бактырмай, ушнен айдап шыкты. Шал иыгын тулатып: «Жылансын, деген жыланнын езшщ!» деп, кункищеп, екше квтердь 276
- Менкетайым, жирен бас итш, тук корыкпа, сен женеЛн, басшы боласын. Мен неше турл1 flopi, дормек дайындап койдым, жараларынды битгей ауыртпай жазады. Жараннын бар-жогын да сезбейсщ ,- деп Лене булгандап байына еркеледг Менке катынынын бетше карады. Осы катын ол не кылмады! Степкеш елэтрдк достарына eTipiK айтгы, басшыны алдады, Нека- лайды мазактады. Енш, MiHe, басшымен тобелескел1 отыр. Тобе- лес болганда кандай десей? Дыраумен! Мурда дырауды калай жумса- ганын талай керген-дг Дыраудын тиген жер1 сокамен жырткан- дай сойылып калатын. Асау атгы дыраумен тартып ж)бергенде, еттен OTin, суйепн акситатын. Менке 03 дырауын да тауып алды. Жана ecnipiM кезшде епз TepiciHeH ерпзген едь К,амшы-ак, epiMi кандай шебер ергпген! Деген тогыз таспа. Мыкырлау келген сабы бар, сабы да таспамен орулк К,олга устауга онтайлы-ак. Менке дошм камшысын орк1мге корсетш, мактанып коятын. Бул камшыга ен жаксы алыпсатар да кызыгып журетш. Ал Мурда ше! Онын колы у гой, шойын гой! Мурда керш кке мойындаган карт емес, каруы элде болса, кай жасыннан артык болмаса, кем емес. Соны ойлап отырганда, Лене байын жубатты. Ол басшы болу- га туганын укпай ма? Ол шынымен балаларын Некалай сынды акымакка кол койганы ма? Ленеге erecin, Ленеге балаларын кас- тык кылгалы, К,азге жорта Некалайга тиш, басшынын катыны болайын деп жургеш оган молкм емес пе? Тун ортасында eKi еркек белуарына дешн жалацаштанып, кол- дарына дырау, орманга бет койды. Тун майдай, тымык. Сояу агаш- тардын успиде коплд1р ашык аспан мен сазарган ай жузед1: eKi еркект!ц карасы ошкен сон, маздемдер от жагып, жагалай отырысты. Эуел1 баяулатып, бара-бара удетш, мунды, зарлы онге басты. Уакыт озады, маздемдер сарылады, кошл камыгады, журек тунжырай- ды. Туншыккан сайын олардын дауысы дэу1рлеп, дур1лдеп, ыр- гагынан жанылады. Элде 6ip капырык KOKipeKTi как айырып каксап, кулазып, каккан бебеудей, элде аш каскырдын улуындай елепЛген, кун1ренген б1рдемеге айналды. Bip костан 6ip кос зарын асырам дегендей ышкына-ышкына согады. Иттер уред!, ойелдер жылайды, еркектер дауыстайды, сиыр MOHipefcii, жылкы да юсшейдг Сагат жылдай болды. Айкайлауга, улуга шамасы келмей, да уысы карлыккандар саптыаякты жулып алып, билеп, ceKipin, отты шыр айналады. Кейде тебеге ургандай тым-тырыс бола калады, сонда 6ipey орманнан ойбай ес в д м , камшынын зуылын естдам деп, хабар беред1, 6ipaK ол елепзу жалган боп шыгады. Ол ыскырган жел гой, ол бакырган орман кустары гой, ур!ккен тулк! гой. 277
Тан таянды, от та сондь Орман аланына коз Tirin, 6api де тыншыды. К ун кылтия бастаганда туда бойын кан жапкан, бет аузы кып-кызыл ала типмденген колында дырау, сенделш орман- нан Мурда шыкты. Онын коз1 салганнан Ленеге тусть Копке дейш бетше кадалып карады, туткиылда 6ip ой сап ете калды. Сонд1 ки1м1мен ел1 де турленш, Лене шатыр жанында тур едк YcTi-басын кан баскан карт косем eKi-ак аттап, Ленеге жетш барды. - Осы сен басшынын катыны болтын келд1 ме?.. Неге ундемейсщ? Мше, ендеше, жан женбес басшы - 6ip-aK... Де® де Лененын мойнындагы, кулагындагы cowii, асыл алка, сыргаларын сыпырып алып жатып, кундей шатырлап акырды: -Ш е ш турманынды, таста ж!бект1, мше, былай. MiHe, былай! Былай!- соны айтып, колын кере сйпеп, жаланаш Ленеге дырау- ды пенмешмен nepin кеп xi6epai. - Муны да татып кор!.. Terri екенш бшерсщ. Содан кейш бета былай бурып: - Билевдер, масайрандар! ByriH Мурданын катын алган тойы!- деп акырды. Bepi де билеп, мэре-сере болды, ал Лене Менкеге бола дайын- далган сормактасын, муйетш жана байынын жараларына басып, курак ушты. Шатырында отырып, солкылдап К,азге жылады: - Лене утгы. Утылса да, утып кета. МУРДА - Балам, тагы да Kiien созш жаггап жур екенс1н г о й ,- деп когалда таелесш отырган, маздемнын карт косем1 бет1ме карады. - И в, М ур д а ,- дед1м мен кпептен коз1мд1 алып. - Саган к1теп окы дейтш кай поле?—дед1 сазарып,— олде сен анау тау усиндеп квгерген аспаннын коркш корместей, сокыр- мысын? Элде сен мынау сайдын вшн, булактын сылдырын, кас- кырдын болт1рис шакырганын, кайын тоганды кыргауылдын жан- гырыктырганын еспместей, саныраумысын? К оз алдындагы норселерд1 кормей, 03i тагы кггептен окыгандай, негып сен1н коз, кулагын 6irin кета? Айтшы маган. Ал махаббат жайынан окитын болсан, олдеб1р жерде ceHi Kyrin отырган 6ip ейел болмады ма? Макаббатты жаза 6epciH — сен таста. Суюден, кушудан калган карттар ак махаббатты жыр кылсын... Мен KiTe6i\\mi жауып, шылымымды тутатып, бетшд! Мурдага бурдым. Бенпр журтына таудын жасырын жолымен ©Tin KereftiK деп, Карпат тауына к е л т жаткамыз. Тунде журем1з, куншз ты- 278
гыламыз. Тогайга карай агатын, тесе езенш жулгелеп кететш, то- гайга юрердеп сонгы тускен конысымыз болатын. - К1тепте, кетеп,- деп Мурда созд! тэты козгады; - Даналык- ты KiTeirre табатын болсан, алгашкы адам кайдан шыкканын кггеп саган элдекашан айтар едй BipaK сен кпептен муны таба алган жоксын гой. Ал мен бш емш , бш етш ш ес бшгелй осы туралы ойлап келем. К,айда журсем де, мен онын белпсш Ьдед1м. Коз1мнщ Mepi ел1 тая койган жок, мен бэрш де кэз1ргшей ке р ем т . Ш а- шымды кылау басты, бырак жаратыстын калай кубылуын, бар- лык-барлык дыбысын кулагым eai ее п ш . К,урттын жоргалауы- нан естимш, туягынын тыкырынан аттын салмагын айырамын. Аяктагы бакайымнан бастагы шашыма дейш eMip суредЕ Бул eMipfli куанышынан ойым сактап келедЕ Е в д мен алгашкы адам калай жаралганын бшемш. М ен , М урда, Jlyn i уруынын KeceMiMiH, бшемш. Акиык пен жылан суШскен, содан адам туган. Адамдагы ак иык бшк таудын басынан талпынады. BipaK адам уша алмай- ды, ал тек жоргалауга шамасы келедЕ Адам бшкке шыкса, кашан кулатканша, жыланы томен карай тартады. Адамнын ш пндеп жыланы сойлесе, ол — даналык. А к иыктын каны аякка туссе, ол — билеу. Билегендерд1 талай кердщ гой. Айгшы, сен оларды кердщ бе? Олар былганыштан жогарылайды. Акиык кеудеге бар са, жылан баска ермелейдЕ «Акиык пен жылан cyfticin, содан адам жаралган, адам будан кутыла алмайды. М ен щ 6ip iHiM болды. Аты Б1спан едЕ О л Тпнкейге асык болды. Bip куш ол Тшжейге айтады: «Кеудем есштей, иыгым даладай, колым курыштай. Шатырымды саган бола сайлап койдым. Денене от пайда болса, менщ шатырыма кел. Суйтш , маукынды басайын» дейдЕ Тшжей де оны жаксы коредЕ 6ipaK будан баска соз айтканын калайды. Онын ойы: «Кел, мен саган елен айтам» десе екен, со дан кейш Тййкей жылар едЕ «Сен меш елен тындауга гана ша- кырып па ен? MeHi алдаган екенсщ гой» деп урсар едЕ Б1спаннын OTipiK айткысы келмеген. Туган бала екеушно болсын деген гой. «Ол TiHiKeiiai шатырында коп жыл куткен, кашан OTipiK ай тар екен деп Тшнсей куткен, оны азапка салганынан мардамсы- ган. Еркектщ макаббатын ойел кашанда онын тарткан азабымен олшейдй гой». «Сен терен озенге тас лактырганын бар ма? Судын терендшн бет1ндеп денгелектершен бЕпесщ. Тастын тубше же-ryi узаган са- йын су жузшдеп донгелектер де кени бередЕ>. «Жэне де —алыпсатарлар Tipi шошканын кыртыс майын калай елшейпнш байкаганын бар ма? Олар сояудай тебешн шошканын бушрше сугып ж1бередЕ Ине етше жетсе-ак, айуан шьщгыра бас- 279
«MiHe, ойел де еркекке осыны кылады. Етше жсткенше, шан- ша береди ойбайлай бастады-ак, ко н ш коншщц, акиык пен жы- ланнын анасы сонда барып сенедЬ». «Жане б ш п кой: суду куши тарткан адам унеки балки беред1 деп ойлама, кобжесе тындаган Kici балкиды. Арак озже 03i кан- байды. Аракты ннкен Kici каны жыльпшп, сылдыр какканын 6uieai, кызган кан билетеди кетереди жылаганнан 6ipa3 куткарады, арак жалгыз билесе, ашып, быжылдап кетеди Жалгыз биледьак, жак- сы арактьщ ашыганы деп 6ia». «Кун мен тун жайынан саган мынаны айтайын. Жарык каран- гыда гана кержеди Карасыз ак болмайды. Аксыз кара болмайды. KyHHiH жарыгын KopeTiHiMi3, жерде тун гой. Сонда тун кунге айналады. Жерде дейЫ карангылык. Кара карацгы кундю KopeciH. Ак когершнад тунде KopeciH. Карга мен KorepmiH арасындагы ырлеу нерсеш ала сэулемен нйрде KopeciH». «MeHiH сенен сурагым кeлeдi: каргамысын, KerepiuiH6iciH? Кулшеш бшесщ канын кандай ыстык болса, OHbiKi де сондай ыстык- Ол саган жауап та бермей, мойнын да бурмай кегп гой; онысы бекер; оны мен бшемш, саган суюге онай болсын дегеш. BipaK сен тал шыбыктай майысуын керек, ойтпесе сеш жел сын- дырады, сен шанга, батпакка батасын. Жыланнан акыл куткен- ше, желге кайыскан артык». «Еркектщ махаббатынан ойел коркады, махаббаты сонш кала ма деп коркады, 6ipaK сен б ш п кой; олмейтш нэрсе еш уакытга OMip де сурген емес. Еркек муны бжедг Эйел бшмейдй Отка тиген норсе кул, топырак болады. Топыракта туган норсе, дэшм жоргалайды. Тагы айтайын; баланын Ko6i сонген махаббатгын кулшен де туады. Сондыктан олармен сойлескенде козже тура карай алмайды. Сондыктан олар, дымкос агаштай, жуырда тутан- байды; сондыктан олар жанганда жаман быксиды». «Кулшенщ 6ip кезде meuieci болган гой, балам (аты Рауза едО. Э л i есьчде. Мен оны жас куншен бжсмж, 6eTi маса тайган- дай, тап-таза, K03i алмастай, кара едг Кундерде 6ip кун маздемнщ озге уруынан 6i3re Ерке деген жас ж т т келди Скрипкен1 керемет тартушы едг Онын тамырында каны канша болса, скрипкесшдеп OHi де сонша еди Bip адам онш сондай-ак коп бшер — артык 6iae алмас. Жыры жарланып туылса, адам елед1 гой. Ерке 6ipre келж, OHfli тартар еди Кейде 6ipHeiue эн туйдепмен келш калар едЬ. «0те-мете 6ip озгеше эш болды-ак. Ол OHi сондай кайгалы, сондай Kacipeni, дол 6ip аталы, тагдырды сойлеп тургандай болу- шы едь Ол OHi жылау емес, зар еди айгай едк imTeri шердщ айгайы еди», «Bip куш Ерке маган келш айтты: «Кыздарыннын 6ipiH маган бер. М енщ сурайтын кызым - Рауза» дели Эншпп 03iM де жаксы Kopymi ем: «К,ызга унаган босан, мен бегет кылмайын» дед1м. 280
Шатырынын жанына барып, скрипкесш алгаш тартканда, Рауза ен жаксы кшмш киш, тыска шыгып, оган карап жымиды. Екшип жолы 6i3aiH коска келш, Ерке тагы скрипке тартканда, Рауза ундеместен тындады. YiuiHiui келш тартканда, жштгермен билейтш, кошл котерет1н б(рдеме тартып ж1бер деп сурады. «Эйел еркект1 алгаш коргенде, алтын деп ойлайды, екшшще — кум1с боп шыгады. Y пиний жолы тук болмай калады. С ол жерде Ерке скрипкесш таска 6ip койып, куйретп, 6ipaK ол тагы келдн жана скрипке екелш, тагы тартгы». «Сонсон маган Рауза келш , оган айтыныз, кайтып мунда келупн болмасын деда. Мен: - Неге?— деп сурадым. - Мен оган OMipi тимеймш: ол енш тым коп салады ,- дед!. - Е, дурыс, ертен-ак кезш жояйын, дед1м». «Мен Еркеге Рауза ceHiH келе бергетнда каламайды, дед1м. Оган б13тогайда жолыгамыз. Ол унекй мае болады, есш бшмейдн жасына Караганда eKi есе Kepi адам Tepi3fli ол ел1 6i3re келш, скрипке тартады, ондай ешк1Мде тарта алмайды. Эйел менешбещй, онын скрипкесше тагы мын турл! он туардь Зэуде ол эйел кенсе, суйер едп кушар едк нэзш ж1бек дауысымен элдилеп, онын скрипкесше тагы мын турл1 ен тусер едг BipaK кандай эн десенпй. 0Mip бейне 6ip арак куйган Ky6i гой, Ky6iHiH куны iuiimieri ара- гында». «Ал Рауза ше? Ол ел1 кунге Kici тандауда, кутуде болды. Алма 6eTi кундей курысты, аузы табарсыды. Аягында сокыр Степ- кеге тшй. Степке енгезердей, мыкты еркек едг Кулш е - осынын кызы. MeflipiMfli мшез1 екесше тарткан. BipaK Кулше шешесшщ аузынан тускендей. Жасым келш калмаса, Кулше элдекашан мениа болушы едй Мен оны саган тегш бере коймас ед1м, ол муны бшедй касынан откенде менщ шатырыма калай карайтынын K03iM шалады. Не керек, кун отп, жерге кар туспей-ак мен тарлпстен каламын. Мен Карпат тауынын бер жагындагы Жаламастын шелшде олемш. Кайтарда мен EpKeHi eprin ала келемш. Мен онын отм ен олдиленш елпм келедЬ>... «Мен epKeKTi ортейтш махаббат отымен танысып, уйкысыз тун- дерде кулагын кунпрлешй, басын кандай куйш-жанады, канын- нын ep6ip тамшысы кандай сусайды, 6epiH де бшемш. Кейде жупрш шыгып, салкындауга езенге барып кумп 6epeciH, ол неге сеп? Отка су куйганмен 6ip есеп». «Эйел пйркш неге сонша еркектщ жанын тамукка салады екен? Еркек алгаш шакырганда неге кайрылмайды екен? Нелжтен ду- ниеде одан суду жан жок деп ойлайды екен? Онын ce3i неге балдай, ici неге шараптай корше;й екен? Неге сол кезде оган K03iHiH 281
кырын салмайды екен? Еркектщ журепн эйел неге ойыншык кылады екен? Туюржпен канныц айырмасын неге жендеп укпайды екен? «Мше, мен1н жауап таба алмай, шеше алмай койган жеп жумба- гым. Мен тугш , буларга жылан да жауап таба алмайды.Элде сенщ кпсбщде буларга жауап бар шыгар?.. Ж ок па? Басе. Дегенмен эйелд1 кандай катты суйем1з! Мен ез1м де кап айелд1 суйшм, олардан бала да корд1м. Сондыктан менщ уруымдагы адамдар сайлесе, козще тура карайды». «Ал, енщ бар, балам. Элщ келсе, айтканымньщ бэрш умыт, кун батып барады. Маган онаша калу керек» деп, Мурда меш босатты. Ылдида маздемдердщ керуеш конып жатыр efli; сайдын кула- масынан ылдига карай тусим. Еркек бггкен шаруага айналуда, арбасын майлап, атын суарып, турманын жамап, куйбендеп жол камын кылып жатыр. Эйелдер, шалгыда ойнап журген, балала- рына кет1п барады, румын шепне еткенше, шуламай борщ де акырын ютендер деп Мурда буйырган екен. Кулшеш арбасынын жанынан таптым. - Сен басшымен сайлестщ бе? Саган не айтгы?- деп кыз маган карады. - Bi3 еркек, эйел жайынан элденелер саз кылдык,,- дед1м кушактап жатып. Кулше суйюуге маган таман таянды да, тагы сурады: - Ол тагы не дед1 саган? Бшемш, мен туралы да сойлед1 гой. Мен таныркап, каз1не карай калдым. - Сен оны кандан бшесщ? - Бшемш, сен1мен сейлесш отырганда мен сенщ 6eTinai ан- дыдым, сен кун1 бойы оган карап отырдын да, 6ip-aK рет Tepic карап кеттщ. Сол кезде мен туралы свйлед1 гой деп ойладым... Элде сен езге 6ipey тауып алган шыгарсын?.. Мен тагы да кушактауга онтайландым. Кулше кейш ыршып TycTi де, ойнактап: - Енш мен онын не дегенш де б1лд1м , - деда. - Калай б1лд1н? - Б1лдш. Сен бурын мундай epKiH болмаушы ен. Эйелмен калай жугысу керек екешн ол саган уйреткен екен. ©ripiK пе? - Рас, Кулше, 6epi кел, с у й п з ,- дед1М. - Жок. Эуел1 мен сен1н еркек eKeHiHfli бшпм келед1. Мен ел1-ак б1лем... Тогайга барган с о н ,- деп TiciHeH сыздыктатты да, жана айга карап, бал ашып жаткан эйелдерге жударш Kerri. К ун батып, биенщ 6ip сауымы откен Сон Мурда кел1к би-кещн ондап турып карап шыкты да алдынгы арбанын отыргышына атып MiHin, божыны устап, орманнан етет1н жщппке жолга карай 282
атын бура бердь Btieyi бар, бет ашыгы бар, барлыгы сепз арба ед1. Б1рден сонгы мен1н арбам. Тун ортасы кез1нде мен отырган арбага Кулше ceKipin Minui де, кулагыма сыбырлады. «Кез1р не кореец де, не естюец де, корыкпа деп саган айткалы кедщм. Сен басшы- нын артынан калмай, доненеж де елемей, атынды айдай бе р »,- дед! де, eciMfli жиганша болмады, арбадан ыршып туст1, карангы- да жок болды. Орманнан калай шыктык, солай алдымыздан жылтыраган от- тар KopiHfli, Мурданын арбасы локып, тура калды. Bip-eKi муйнет OTiciMeH, азан-казан каекырдын улыганын естцЦм, оган косылып, екшип жерден, нака касымнан тагы элденешеу1 улып коя бердц. Кенет тым-тырыс боп басыла калды, улыганы да, тына калганы урейл1 болды. Bip мезекте манагы ма? Тау бггкеннщ каекыры жиналгандай-ак туе-туе жактан ойбайды салмасын ба? Мурданын аты уркш, аспанга шапшыды да, дереу ала-ак женелдь М еш н атым да кутырып алып кашты, басы бой бермей койды. Жан турингерлж катты, улу элдекайда тауды жангырыктырды. Мана гы Кулшенщ акылы еамде бар, атымды баска-козге тепелеп ай дай берд1м. Мурданын арбасы алдымда каран-каран етедь Оттар жогалды, 6ipaK каекырдын улыганы барган сайын удей бердВ Мурданын арбасы денгелеп жерге тимей, ушып барады. К,амшы уст те камшы салып, айдай-айдай, атым болдырайын дедв сонда да Мурданын жас айгырынан калмауга жанталасып келедь Осы аласурган шабыс канша болганы еамде жок. Ofrreyip ай мен жулдыздар бозара бастаганда, Мурда айгырынын басын окыс те- жей койды. Bi3fliH киллер кайда? Аттар кайда?- деп сурадым; уйткеж ер- кектен екеу1м1з-ак калыппыз, мешн артымдагы пркеул! арбалар- дын 6ipfle-6ipeyi жок. Мурда кулш, меш жауырынга какты. Бпдщ барлык e6iMi3fli бшгенше саган б!збен коп жолдас болу керек кой. Ютептен окыгандарынызды умытканша жолдас болу керек... Кулше... б1здщ киллер кайда екенш сен оган айтшы, озш ондап турып с у й ,- дедВ - Акымаксын-ау!- деп Кулше санк erri. Э л п улыгандар шы- нымен каекыр деп ойладын ба? Bi3re шекарадан амалдап етш алу керек болды. Сен элде отгарды кермедщ бе? Ол шекарадагы кузет- шшердщ оты гой. Bi3 олардын зэреан ушырдык. Япырмау, улы- ганды естйенде тыгылганы-ай!..— деп сакылдады кеп-кеп... — акымак кой. Тыншылар коркак кой! Олардын epfliri карусыз Kicire гой... С ут nicipiMfleft мезпл еткен сон, манагы калып койган еркек- тер андайлап келш, 6i3re косылды. Аттардын TepiH cypTin, демш алдырып, отка койысып, желе-жортып журе бердж. Туске жакын 6ip кпшрек калага келдж. Токиянын корасына Kipin, аттарды 283
коленкеге байлап, адам бпкен тэкиянын алдынгы шалгынга ба- рып, тырандадык. Талтусте келген Kici тун ортасына шейш у-ш у, ойын-кулк!мен алды. Баглан козыларды тутасымен узын icriiuce шаншып, жы- лымшы отка кактап nicipin, еркек-ойел, бала-шага аш каскырдай жабылып жесть Погребтен Kynci мен жана окелшген арактар кумы- раларга куйылып, колдан-колга кыдырды. К ун батарда, багшдай eKi куйпп келдь Би басталды. Еркектер1 узын ак койлек, тар дамбал 8йелдер1 шолак белдемше киген, колдары жалацаш, жа- лан аяк бурымдары токпактай, узын вншен кала адамдары маздемдерд1 коруге тамашага келдь Ауыздарына арак тиген сон олар да билеуге KipicTi. Мен Кулшемен б1рталай би билед!м. Кулшемен билемеген еркек жок. Мурда екеш Мурда да билед1 онымен. Бул уруда Кулшеден еткен сулу жок. Тундеп капы шабуылдан, коркудан, сасудан эбден шаршап, онын успне тамакка, аракка малдтмнен аткан басым, Кулшен1н билегенше карап жатып, шалгынга жан- тайып ката калыппын. Оянсам, кун сэскелшке келш калыпты. Суды сорылдатгы, су тшрменнщ арбак донгелеп 6ip сыдырга ай- налып, арба, сока, мала жеккен шанырак муй1з даумепер мал- мандай басып, каладан ары епцщкке кетш барады. Тэкиеш1нщ жана ecnipiM, он алты жасар, сарша кызы кез1мд| укалап жатсам, маган карап: — К,алай, кешеп арак жаксы ма екен?—деп куле сойлед1. К,олымнан KOTepin, орнымнан тургызысып, суйейш деп, окта- лып ем, кашып Kerri. Тагы бйрнеше кун жол журдк; жолда кала-каланын тэкиелер!не токтап отырдык: шш-жеу1м1з онша болмады. К,ала халкымен ара- лас кылмадык- Ертен1нде тусте дэл тогайдын алдына келш, орнадык. Мен тагы да арак та, тамак та кеп болар, ойын-сауыкка салынармыз деп ойлам ем. Олай болмады. Еркектер маскунемдшп тастап, ар- баларын тузетш, аттарын жуып, шаруага айналды. Тогайдын улы жерменкес1 ертешнде жексемб1ге ашылды. Tym epi кос кабат арбалардан кунмен шагылыскан, колдан то- кылган, сэры ала батсайы, будам-будам темею, турл1 арак, шарап куйылган бетелке, алтын, кумю буйымдар, тагы не турл1 уак- туйектер, суырылды; шекарада козге туссе буларга коп толенер ед1. Кулшеге коз салуга жумыстан пуршам келмед1. Ат тазарту, арба тузету, турман жамау керек болды. Жолшы-жоламда жасал- ган усталыкка кешке таман майыскан белдисп апардым. Кулшеге сонда жолыктым, ол корж басып жатыр екен. Меш корген сон кулш ж1берд1, коржп тастай 6epin, секектеп кетш калды. 284
Мурда шатырынан шыгып, менщ касыма келш отырды. Копке шейш т\\л каткан жок. Сонсон колымды устады да: - Сен оны катгы суйесщ бе? - деп сурады. - И о, Мурда, - дедш. - Оны кайдан бшесщ? - деда. - Оны шеккен азабымнан бшемш. - Балам, ол ceHiKi емес, онын олшеупи гой. - Еркектщ олшеушп кандай болу керек? Басшы, айтшы ма- г а н ,- деп ашулана сурадым. - 9p6ip оз олшеушп бар, 6ipey салмактайды, 6ipey елшейш, ушйшп 6ipey есептейдг Куаныштын олшеу1 6ip баска, к и н а л уд т 03i баска, с у ю д т тагы б а ск а ,- деп жауап кайырды. - Сенщ жумбагынды укпадым, о , - дед1м, алыска коз салып. - Атпен таныс емес адамга ат та ж ум б а к ,- дед1 де, Мурда касымнан турып Kerri. Ол кетер-кетпесте 6ipey арт жагымнаи келш шашымнан тар- тады. Кдрасам, Майра дейтш карт мыстан. БейнеусЬ 6ip маклук. - Мунда не жумысьщ бар? Бейуакта мунда негып журсщ?— деп сурадым. - Жулдыздардын озенге калай кулаганын, калай сойлескенш карап журмш. К,и-ки-ки! Жулдыздар мен1мен сойлесед*, адамдар менен кашады. Адамдар менен безгел1, ай да мешмен сойлесетщ болды. Ай дойш шын сойлейд!. Жулдыздар кейде шалдуар бала- ша, OTipiK айтады, 6ipaK ай ешуакта GTipiKTi б1лмейд;. Ки-ки-ки!— деп кулдк - Майра, олар саган не айтады?- деп сурадым. - Олар сенщ алдында 6ip зор катер бар деп айтады. Кеипкпей сен1н жанын кылдай болады. Аксакалды еркек саган ошйедй дейд1. Сен кашаннан кайырымды адам ед1н. Сондыктан саган айтып турмын. Бул костан бупн кет, ойтпесе ертен. - Майра, мен кете алмаймын. - Нисэш кимайсын ба? - Кимаймын, Майра. - Кайгынды бурын маган неге айтпадын? Мен саган комек беретш ед1м. Кет, бу косты таста. - Кете алмаймын, Майра. - Сен акымаксын, акылын жок,— дед1 кырылдап. — Ендеше, ceHi мен табытка салармын, арулармын, олген басыннын шашын тарармын, суык epHinai суйермш. Мен олген адамньщ суык ершш суюге 6ip турл1 ынтыкпын,- аягын басып женелд1. Менде онын жумысы не? Жанымда тупм де жок. Алып шык- кан оны-мунымды жолда жогалткамын. Урлаткамын. Соны ой- лап жатып, талып барып, коз!м ш ш п KeTinTi. 285
Ей, былай карандар,— эне келе жатыр,— деп 6ipey айгай салды. Колтыгына скрипке кыскан, узын бойлы, аксакалды адамга селем бергел1 Мурда орнынан турды. - Жорга! - Мурда! Мен сагадан келдЫ. CeHiH келеттшшн битах ем. Картгар кушактасып, cytticri де калды. - Арак, арак, тугел жеткендей арак о кел!- деп Мурда айгай салды. Ей, кожайын, тур, уйкын канды гой! Вуз жана Ky6iHi, куй аракты, екел тамакты. Ш апкан, куырган ет, туздалгам балык, танкак, деймшщ, eftreyip кеп iuiKi3eTiH тамагын болса, елт1ре бер. EcKi достар KepicKeHiH кердщ бе! Келт1р аракты, келт1р! Айкай азырак басылган сон, Жорга 6ip кыска ен тартып, еркеп- ейел1 тугел!мен Жорганы камалап, 6epi колын кысып амандасты. - Е, Жорга! Тагы 6ipre косылып калдын ба? - Жорга сакалын агарса да, турщ eai жап-жас екен. - Жорга, колынды 6epi 6epuii, осыны тарткан колынды cyftin алайын! Kepi кобызшыга амандаскалы, Кулше таянганда, Жорга дереу Мурдага жалт карап, кыздын колын устап турып: - Бул к ш ? - деп сурады. - Бул Раузанын кы зы ,- деген жауап кайтгы. Карт кобызшы м о л и т, басы салбырап кетп. BipaK кшрмей, бойьш жиып алып, шашын 6ip сипап, кыздын колын коя 6epin, кадалып ед1 кеп турше, туда бойым шымыр ете тусп. - Раузанын кызы, м е н т касыма т у р ,- дед1 санкылдап,- бугш мен сен ymiH - гене тартамын. Мен ceHi кобызыммен сыйкырлай- мын. Керек болса менде пышак та бар. Мен тагы жасарып кетпм, менде карттын акылы бар, оны ешюм тартып ала алмайды! - BipaK саган мынау жас жйттпен айкасуга тура келед!,— деп, Мурда MeHi KepceTTi. - Мен оз1рмш, пышагы бар ма екен?—дед1 Жорга йрк1лмей. - Бар, мен ymiH курес!- дед{ Кулше, белбеу1мдеп пышагым- ды суырып алып жатып. М ен айбатты карттын бетше карадым. Колымнан пышак сыр- гып Tycin Keiri. - Неге мен алу керек? Кулше неге меш елт1ру керек?- деп Кулшеге карадым. Кулше тук айтпастан, сырт бердь - Ха-ха-ха! О ны н пышактаскысы келмед1 ме! Енд1 мен Кулшен1 скрипкемен сыйкырлайды екем гой !- дед! Жорга масай- рап. - Онда, сен меш байкасасын!- деп Мурда шыга келд1. - Мундай суду кызга жастар басын бейгеге Tiryre жарамаса, картгар байкасып кереййс... 286
- EpiK озщде,— дед1 тебелеске белсешп,— жас кушмде ешм мен жарыска тусупп ем, еню пышакпен сыналатын да кун туды,— дедг Сол куш тунде Кулше Жоргага катын боп калды. - Балам, елще кайт, Оны сен сонда умытарсын. Сен оны дегендей суйе алмадыц. Сен онын ез кунын телепн келмедг Ауыр жаралы Мурда ертен ерте маган осыны сейледк - Жорга мен ек еуМ з отыз жыл дос еднс. Сонда дауыл, суйген ейел yiiiiH, алды-артына карамай, маган кол кетердт Ол суйген ейелшщ келенкеш уш ш , жанын курбан кылуга бел байлады. Адам ойелд1 ен кымбат досынан артык кергенде гана оган жабысу керек. Бупн куанганнан Раузанын аруагы билейдг Не кылган- мен отыз жылгы достык аз емес кой, досым, сонда да артына 6ip кайрылмастан, суйген жарынын коленкесше — сонын кызына бола маган пышак ала умтылды гой. Кулш еш одан да сен артык суйущ керек едь BipaK сен шын суймедщ. Bi3re козще тура карап, тайсалмай сейлейтш балалар керек. - Сыйкырыммен сенщ колынды мен устап калдым,—деп Kopi мыстан - Майра кулагыма сыбырлады. Сен Жорганы олНрсен, с е т Мурда влгзретщ ед1,- дед1. М УРДАН Ы Ц 0Л1М1 Bip жылдан артык маздемдерден аулак болдым. Мэдениет, ата- ана MeHi оз кушагына шакырды. Алайда алгашкы квк кар асты- нан кылтиып шыга бастаганда, Мурданын уруына кел1п. мен тагы косылдым. Мурда елердей жаралы, онын уруы К,ара тегизд!н жа- гасында кангып жур деп, 6ip карт маздем айткан. Батпакка мал- тыгып, борбаска жыгылып, орен дегенде ертен сэскеде К,оныстан каласына жеткешмде, Мурданын шатырына тумсыгым TipcvrreHiH 6ipaK б1лд1м. Айбынды басшы ап соккандай каргайыпты. Этксн куз Жорганын пышагынан калган жара oai жазылмапты. Майра- ньщ oncyHi дугасы алуан imipTKici, майы к е н т дор1герд1ц ем1ндей конбапты. — Келгегпн жаксы болды, балам. Жан-ттомен ceHi 1здеп жатыр е м ,- деп, Мурда м е т куп алды. - Мен кеилкпей елем1н. Жасым болса келд(, 6ipaK уруыма олде болса керекп1н. в з к1нд1г1мнен туган балам, Некалай басшы болуга жарамайды. Скрипкеден бас ка, оган донененщ кереп жок. BypKiTTiH уясынан когерипн туды. - Сендерд1н flapirepine керш, деп каланын аксакалы олдене- ше айтып efli. BipaK дерт те, денсаулык та, тагдыр да деп, бупнге 287
дешн сенш келдйм, элде солай сенемш, дврйер де, балгер не жаз- сын? Эйтседе кейде ойланамын, атсыз арбаны журпзш койган. Дуанага кошр салган, алыстан сым тем1рмен сойлескен адамдар, соларды жасаган адамдар, дерт жайынан да 6i3 бжмегенщ бите ме деп ойланамын, Сондыктан, балам, сен меж дор1герще алып бар, маган aai де TipiiiiaiK керек деп айт. Маган денсаулык, емес, тзршшк керек... Уруымды билейтш, баскаратын басшы тауып алганша, коз1м Tipi тура туруы керек. Уруымныц ceHiMi маган ете зор..! 0те зор... Басшылары менен артык болмаса, тым курыганда мен- дей болмаса, озге басшыга олар ырза болмайды. Мен Мурданын жарасын карап, негып олмей келгенше тан калдым. Осынша уакыт oMip суруге бойындагы зор куат кана себеп болган-ау деймш. Жарасы ушыгып, каны бузылып негып алда кашан елш калмаган десейип. Тыйтыгы обден курыган, кур сулдерь Узын, етшен колдары ескен жштей цилбит, сорайып ку суйеп капты. Мойын, самай тамырлары Korepin бигеуленйт. Бет суйеп, жагы сорайып, сап-сары табыт бопты, турше караган адам шошырлык. Аюдай акыратын, айбатгы, пан дауысы да бурынгы шешендпстен айрылыпты. Адаскан балалардай агаш арасына жа- йылып, ейтпесе шатыр аясында топтасып, Ky6ipaecin кер-жерге соз кылысып, айтысып-тартысып, жанжалдасып жатса да, басшы га eciipTin, мазасын алмауга тырысып, уру адамдары, кайтерш бшмей, сандалуда. Heci кез салудан калган сон жудеген, ауырган атгар да, итгер де косты тещректеп, сенделуде. Уйткен1 neci ырысты болса гана маздемнщ аты мен m i де ырысты, 6ip жерде кеп жатса, олар да беймаза, олар да куйгелек болады. — Борщ б1рдей негып енселерщ тусш кеткен?— деп, Майра- нын улы Алкеден сурадым, уйткеш аксакал ауырып жатканда, ол eKiHmi басшы болуга айналган екен. — К,алай енсем1з TycneciH,—дед! Алке, — K03i iaiHin жатса, оянып кете ме деп, тос пен балганын эн салганын кулагымыз ecTiMece уста корганын, KepiriH KyiaTin баса алмаса. Жана айдын 6ip емес, алты кабат 6ip арадан туганын KepeKK03iMi36eH отмздж. Шатырларымыздын казыктары жерде ш1р1п жатыр. Ko3iH сол! Атгардын жарым тагалары тускен. Таганы кашан сокканымыз да есте жок. Иттер ше! Олардын тумсыгына тумылдырык KHri3in койдык; Танертенплйсте ешк! манырай бастаса, TiniH кесш алам деп, катындар колдарына пышак ала жупред!. Басшымыз ажал- мен алысып жатыр, 6i3 KeMnip болуга айналдык. С о KyHi-ак Мурданы жастыкка белеп, арбага салып, Дунай бойындагы Бурайыл каласынын flopirepiHe апаруга алып журд1м. Б1рнеше кун жол журщк. — Ал енд1 енпменд1 сойлеш!, б1зден кеткел! не уйренд1н?_ деп, 6ip жонанд!кше конып отырганда, алгашкы кеш менен сурады. 288
Жорганьщ пышагы салган жараны тазартуга, дер1гер сылы- май, жаза алмайтынына кез1м жеткен. Мурла сылуга конбей ме деп, жаранын ушыгатын ce6e6iH, адамнын денес1нде уак курт бо- латынын айта бастадым. Мен элдеб!р кызык. ертеп айтканынан жаман, Мурда кулагын каггы койып тындады, Gipaic. менщ енпмеме нанбагандыгы туршен Kopinin тур. Y ндемей отырды. - М унын борш жаксы ойлап шыгарган. Байкаймын, сен мундайды онпме кылуга уста кершесщ. BipaK ез коз1ммен кормеген куртгарьща калай сен дейсщ? Eiu6ip жын да жок, сайтан да жок деп айтатын озщ емес пе едщ? М енщше, сенщ ертегщнен де б1здшне сену дурыс-ау деймш. Ертещне кешке MeHi жанына тагы шакырып алып, «ертепши» аякташы деп сурады. - Нанбайтын болсан несш айтайын,- дед1м. - Элде менщ ертепме сен нанушы ма едщ? Д 0Й1М менен энпме айт деп сурайтынын ес!нде бар ма? Мен жулдыз карайтын дурбин eciHe салдым. 6ip кезде ол дурбш1 екеуш1з де коргем1з, улкейтетш шынымен алыстагы норселерд1 де керуге болатындыгын TycitmipfliM. Буган ол онай-ак нанды. Сонсон со сиякты шыны- лармен норсенщ 6opiH улкейтш корсетуге болатындыгын айтып, жой кезге байкалмайтын оте уак. норсеш де керуге болады деп сойледш. - Кеше сенщ маган ете кызыктырып сойлеген куртгарынды жындарынды» сол шынымен ез1м керсем екен деймш,—деп Мурда кекейш дед1. - Жарайды, Kopecin,- деп Мурда тагы сейледй - Сен Tiirri ез co3iHe 03in нанасьщ. Ал енгп барып уйыкта, кш бшедЕ ертепнде улкейтш керсеткш шынын элде менщ туЫме Kipep. Женепшме коз1м жетедй бшемш. Бшетсшм баратын дэр!гердщ ушнде туймеш туйедей кып керсететш дурб1 бар. Картгьщ жарасын карады да, flopirep тагы 6ip дэр1герд1 ша- чырды. Сурамастан, донене етпестен, екеу1 Мурданы дэр1мен уйык- атып тастап, жарасын сылып тазалады. Мурда оянганда, кайыс- мен устелге мыктап турып танулы жатканын 6ipaK бшдЕ Оянган- ud Мурданын кайтерш бшмей, бул туралы дер1герден сураган- мын. Б|рак Мурда 6ip турл1 мулошм, конпш боп капты. Маган •.асыма отыр деп сурады. Сонгы айларда жещй уйкы кормеген Мурда, уйкысы тузелш, тыным ала бастаган сон б1ржола сауы- гып Kerri. Дар1гер оган оз уйшен 6ip болме шыгарып бердг Ещн 6ipa3 кун откенде Мурда кайтуга камданды. Журешк деп жаткан- да матн айтгы: Мен ceniH маган жазыгын бар деп санагым келмейдЕ Сенщ ■ аган жолда келе жатканда айткандарын epreri болса, дурыс, кала ■ pciH. Ал шын болатын болса, 6ip жылгы ем1р1мд1 курбан кыл- im да, оз кезЫмен корпм келедЕ- дедЕ 289
Бес мунеттен кейш д ур бЫ жарыкка екелш койдык. Bip кннкене шынига б1рдеме жакты да, aepirep дурбшщ аузына келтзрш койды. Сонсон Мурданы дурбпе алып келда. Жыбырлаган, бы- жынаган нэрселерге карт маздем дурб!мен биенщ 6ip сауымындай карады. Маган оцаша болгым келед1 дед1 де уйден шыкты. Ертещнде жол усынде келе жатгык. Божыны Мурда устап келедц. М ен катар отырмын. Узактын сэры куш «лом» деп ауыз ашкан жок. Кеш к1 токтаган жерде: - Ал , енда, калай, менщ жындарым барлыгына кезщ жетп м е ? - дедш, - блтсруге болмайтын сонша уак жэндистер болады деп, мен OMipi ойлаган емен. Олар б1зд! олт1ред1, 6i3 оларга тук кыла ал- маймыз. К у ш бойы сол кергеш мд1 ойлап келе жатыр ем. У л к е н д т н кумырскамен салыстырганда, олардын жанында кумырска кющей гой. Bip тамшы суга мын мулиенш тогытуга болатын. - Курттардын касында кумырска зорлыгы кумырсканын касындагы ккщей, ал KiciMeH салыстырганда, Kici кумырскадай боп калатын жан Heci де бар ма екен деп ойлап ем. Зеуде сондай дэу маклук болса, бармагын кыбырлатканы 6i3re сурапыл гой. Бетшен 6ip тамшы тер тамып кетсе, eriHiMi3fli де, шабынымызды да сел кып ж1беред1-ау. Улкен кемелер жургендей езендер, келдер павда болады-ау. Bi3re караса, бэр1м1зд1 б1ржола коред1 гой.уйткеш, жекелесе, 6i3fli коре алмайды гой, 6i3re жарык боп турганы, жылы боп турганы содан-ау! Элде ол маклуктын 6ip K03i кун шыгар-ау! Bip кезш щ кайда екенш адам да СилмеШп гой. Оган типмдей киыршык боп KepiHreH нерсе, 6i3re тобемен, таумен 6ip есеп кой. Ойлашы, б1здщ xepiMi3, тешздер1м1з оган кннкене коршетнп сон ша, 6i3xU керуге оган улкейткпн дурб1 керек болса, сонда 6i3fliH даналыгымыз, 6i3fliH есептейтш уакытымыз, 6i3fliH шамалайтын келем1м1з оган кандай курдым екен: б1зден де зор сондай маклук болса, оньщ 03i 6i3 сиякты боп калатын одан да зор маклуктар тэты да болып журмесш... К,ашанда Мурда сойлегенде, сезш белген емес. Ертешнде созд1 тагы жангыртты. - Бул олай болса,— булай екенше сенем ш ,- ендеше, адам тым курттай екен, адамнын OMipi тук емес екен. Жалгыз-ак оз тукымыннын кегеруш ойлау керек. Мен мунда, кенпкпей билжтен каламы н,- ада ез еркш, ез максутын icKe асырганга дешн бшпк керек к о й ,- ендеше мен оз орнымды басатын, ез таягымды устай- тын KiciHi кун бурын белплеп кету1ме болмай ма? Кумырсканын yftneyi (илеуО? 0Mip суретш болса, 6ip кумырсканын бар болу, жок болуынан келер не, кетер не! Сондыктан мен 03im калаган адамды басшы кып тандап алам, оган олар жан-тннмен сенетш болады. 9niM б1ржола курымай турып, акылымды кершж жен- 290
бей турып, G3iM басшы боп турганда, мен оларга басшы сайлап беремш. Bip нэрсе туралы гана сенен менщ сурагым келедг М а ган сейлеген енпмелерщ туралы жанга аузыннан шыгарма! Шы- нымен коргешм1зд1 де Tipi жанга айтпа. Дернерге барганымызды да сойлеме, MeHi баксы катын жазган болсын! М ш е, сенен сурай- тыным. Мен саган б1рдене iere десем, неге деп кайырып сурамай- сын. Тек, гстей 6epyiHfli 6in. Bip куннен кейш коска келдж. Мурданын сауыгып кайтка- нын Kopin, маздемдердщ куанышы койнына сыймады. А к туйенщ карны жарылды. М ор-сэре, арак квл-KOcip. Куйш ш ер куШн сок,- тырды, KyHi-TyHi елен, билеу, ойын-сауык. Уста дереу дукешн тузеп, алып TOCTi шыртылдатып, елевдетш, атка жана тага согу- га KipicTi. Балга мен тестщ дауысы 6opiHe де кай куйден болсын, TOiri коршдк Уста мен балташы теске ош п к елар е согуга теалдендь Мурданын жанын койган зор TOHipre алгыс айтуга, кыздар колан кара шашына кул, жапырак кадады. Еркектер кулагын тын жерден т е с т , ак алтыннан сырга етюздн Коргеннен кез акы алган балалар да, кулагымызга сырга так деп азар салды. Кулак- тын ойбайымен, кулю айкай косылып, жамыраган койдай болды. Кайтсш айкайламай, iuii пысып калды гой, AirapFa KiciHeyre, ит- терге уруге, ешюлерге манырауга, ккллерге дауыстауга, айтысу- га, тебелесуге бостандык тидь Eaui туншыгып басыр болатын не бар? 0згелерд1 тиятын не бар? Тшегенщше айкайлай бер. Маздем сыйкына жана Kipfli гой. Кашаннан куткен кудалыктар да жасалды. Арак ит басына ipKirrefi теплген сон, эйелдер соншама керкем, еркектер соншама ырысты болган сон кудалыкты жайга карататын не бар? Урпак- тын ecyiHe, коркекмне 1нкэр Исага тисш, Умсынай Эндрейге тист! Мурда жазылып, кайта жасаган коктем олардын есшен калмастай болсын. Улы тойды улы тойга уластыру керек емес пе? Bip куш кешке от басында, отырганда дэу nepi баксы деп койган, Майра катыннын баласы, Алке Мурдадан: - Осы ceHi жазган юм? Элдеб1р кокиган ж1бек калпак, кара кынама кшлген «бшпш» пе, ейтпесе баска 6ipey м е ? - деп сурады. - MeHi жазган баксы каты н,- дед1 Мурда,— бшмейтш сыйкы- ры жок, OMipi ондайды естнен емес. Жындарын MeHiH K03iMHie шакырып алды да, оз коз1ммен керд1м. Мен кеп алтын берд1м, ол Meni жазганы оз алдына, келешекте де поле жоламайтын кып, дуалап бердь EHai маган Kayin-катер жок, жалгыз-ак пышак жа- зам. Bepi карандаршы! Дед; де Мурда менщ колыма шолак мылтыкты устата бердЕ Сонсоц маган бетш бурып ап: - Мен мше жерде турамын. Сен алты адым барып тур. Жарай- ды, солай. Енш колынды котер де, меьп козде, MiHe жердН— деп 291
иеудесш ашты. Дереу мен Мурданын айтканын кылдым. Bapi ан- — Басшы не дед1? Не кыл деп буйырды?—деп тоталап шу ете тусл. ©не бойым д1р1лдеп барады: от боп жанганда Мурданын коз1 сыйкырлап, мысы жешп тур. «Сурама, не десем, соны кыл» деген Мурданын ce3i ойыма сап ете тусл. — Бас!— деп акырды Мурда. Мылтык таре erri, шошып кал- пактай туелм. Мурда манагы орнында кулш тур. - М ш е, кандай баксы катын! 031мнен куш л адам килшпесе, маган ешкшнщ колы бата алмайды. Басшы осындай болу керек. Оган дерттщ де, октын да шамасы келмеу керек! EciMfli жисам, жиналган топ басшыдан кейш cepnuiiiTri. Bepi де куты ушып, аузын ашып, анадай жерде тур. Тек Мурда мен оз баласына кезек караган, карт балгер - Майра катыннын epiHe - гене болар-болмас зшдене ыржиган гспетп. Оны Мурда да байкап тур екен, мактаган баксы катынына Майранын нанбаганы Мурданын жанына жагып кеткен екен. Ертешнде М урда, менш ойлаганымдай емес, тынайып, ды- нылдап еткен, кол-аягы жерге тимей, ананы да, мынаны да карап, буйрык етш, icTeTin жур. 0Mipi мундай казымырланга- нын корген емес. Оган 6opi де жакпады. Аттарды мулде кут- nenTi. Иттер жудеп, котыр бопты. Арбалардын куймеш жырты- лып 6iTinTi. Ешк1лер онала алмапты. Будан бурын козш 6ip салмайтын эйелдерд1н жумысына да араласып, олардын да кем- д1пн тапты. Мейрам ку ш , алканы, сакинаны мейл1нше коп саласындар деп, кел1ндерд1 де тыкыршытты. К,атындарына ар- тык KHiM, тина - «кемтрандер» деп урысты. Балаларды обден карастырып. KyTiMi жаман болганнан кейб1р1нщ денеейне тем1- peTKi, cap котыр тускен1н Kopcerri. Бул упин эйелдер де сыба- гасын алды. Содан кейш Мурда Майраны колга алды, балгерл1ктен онын 6ifleTiHi тауыктын аракты таныганы мен 6ip6ac деп кулдыратгы. Соны айтып турганда Майранын баласы, Алке касына келд1. «Ди- аган сайды балык memeci» деп бетщ-жузш бар демей, оны да кауып тастады. Муртынды сылаганша, бетпда жусайшы, кам- шын балапан кайыруга да жарамайды, е т т н иленшш1н еппнен де жаман, деп б1рталай соктг - Элде кудыктын, озенн1н суы кеуш кап па? Эйтпесе купили жалаган мысыктай, шешем кашан жалайды деп, кулп журс1н бе? М ш е, Мурданын сыкагы. Бул создерд1 еспгенде Алкен!н абажадай денес1, ашу кернеп, калшылдап кетп. Ол memeciH елгенше жаксы корелн, шешеЫнщ керемет1 бар деп абден ден койган болатын. 0згелерд1 кормей, шешес1мен eKeyiHe орынсыз келш соктыгып, л л тиг1зген1 292
мейлшше 3e6ip боп кершдь Мурда ауырып жатканда тортзп сак- тауга жанын салган осы exeyi емес пе efli? - Шешемнщ баксылыгына б1ржола сенбейтш болсан, онын орнына езщ керген катынды неге ала келмедщ. Алгашкыда мен о катын сешн Tepiwri, сыртынды гана дерем гып ж1берген екен деп ойлап ем, ещн байкасам, онын Kecipi жалгыз сыртына r a in кой- маган кершед1 г о й ,- деп Алке жауап кайырды. Мен 03 кулагыма ез1м сенбедш. Ажал 1здеген 6ipey болмаса, мундай сезд1 Мурдага, cipo, к м айткан? С о кезде костагы еркек, ойелдер де топырлап Мурда мен Алкеш ортага алды. — Шешеме сешмщ жогалса деймйлц? М ен ceHiH шешене OMipi сенген емен,— дед1 Мурда KyniMcipen. - OMipi сенбеп пе ен?_ деп Алке таудай жангырыгып, жан- жагына карады. Шешесшщ бет-аузы селюлдеп, деneci калтырап KeTinTi. Б1рдемеш жыланша ыскырып калды да, KoceyiMeH жер таянып, жалма-жан шатырына карай букшендей жонелдг — 0M ipi сенбеп пе ен? Элде онын кун баткандай карангы кылам дегендеп кылганын умыггын ба? Тайдай тал тусте сыпыр- гышка MiHin ушып кеткенш кормеп пе ен!~ деп езге маздемдер де сурай бастады. Олар emu аксакалына жакындауга корыкты. Онын айткан C03i кудайды мазактаган боп саналды. Мурда оз басына да, дуй1м уруына да i6inieriH керш шакырды гой. Майра баксы емес болса, Мурда 03i бурын неге айтпайды? Орманнын neci коргамаса, олар осынша жыл калай ©Mip cypin келдг Элде орман анасы «Ш уж м« оларга кузет болмады ма? Журт тепе тараган сон Мурда буган бурылып: - М енщ шатырымнан алые кетпе. Сен оларга жамандык кыл- ган жоксын гой, сонда да KiM бигеш, ашуын сенен алып журер,— дедк Мен Мурданын шатыры жанында отырып, оларга коз салдым, 6opi кутырган адамдай жулкынып, жумыстарын icTen жатып, кункшдеп кояды. Олар топтанысып, жиналып, Мурда отырган жакка акырын алактап, Ky6ipaecin, б1рденен1 сойлесш жур. Мен Kopin отырмын. BipaK олардын пш нде М айра да, Ал ке де кершбейдг Мурданын Typi мен! таныркаггы. Жана гана тур1нде олдеб1р ракаттанган icnerri шырай бар. K©3i улкейген, ершшде элдеб1р байкаусыз жымию бар icnerri. Бул жымию бар icnerri. Бул жымию, дауласкан жауын женит, ©3iHe ©3i катты ырза бол- ганда, сезигш еда. Б1рталай уак откен сон маган карап: —Елда жаксылагт билеуге болмайды. Билеуцп кайырымды болса, оны ел аз адам деп санайды. Ендеше ол тукке жарамайды. Билеуцп катал болса, жауыз дейдй Ендеше ол жаман, оз акылын, оз зерден калай бастаса, солай билеу керек. Кдйырымды билеуцп — кайы рымды, катал билеуцп - катал болу керек. 293
Сол туш Мурданын K03i 6ip шшбедг Menin шатырыма бйрнеше рет келда. Уйкым келмей жур дедЕ уйкысы келмеген жок, меш кузетш жургенш б1лд!м. Еркектермен, эйелдермен сез катайыи деп, б1рнеше рет кезен- сем де, олар менен бойын аулактата бердЕ Тек, Майра 6ip рет жаныма келш, бутактай колымен шашымды сипап: - Мурда баска катынга барганда, сен касында ма ед щ ?- деп сурады. - Жок- О л жалгыз барды. Мен баска катынды кергем де ж о к ,- дедЫ. Майра сенбеген юсщей коз1ме теарейе карады. Менщ жауа- быма ырза болмагандай, баласымен eKeyi туратын шатырына карай калтандап кетш калды. EKi куннщ iuiinae Мурда вз уруын бидайыктай куырды, куыр- ганы сонша, 6epi де ере турегелгендей калыпка жеттЕ Мурда косымшадан келген керд1 керсеттЕ BepiHe урысты, 6epiH де кор- лады, урды-сокты. Катындардын, кыздардын сэщц кшмщ, тана- моншатын тартып алды, арагымен кубшерд1, суымен бетелкелерд1 киратгы, шатырдагы шул1 кепкен errepfli иттерге ылактарды. Уста- лык дукеншде устаны шынтагымен кагып калып таганы калай согу керек, ап ы калай тагалау керек екен1н уйрете бастады. Та- бан TeMipfli ебден суып кеткенде тартасьщ деп, арбашыга да тап 6epfli. Суыктай тарткан сон, шабактары тез босап, денгелекке шынады гой. К,алай кайыска жамауды калай салатынын керсетем деп, турманынын колынан инесш жулып алды. О тугип ат коздеп отырган балаларга да акырып, кулактарынан жулды. Мурданын кылыгы калай мундай болганын уга алмадым. BipaK Мурда ce6enci3 буйтпе1Щ , себеп болганда да осал, онтагай болмау керек, неге десен1з, шатырда екеулйз онаша калганда, манаты ашу- дын б1рде 6ipi болмайды. К,айта оларга icrereH кылыгына e3i ырза болып: «Бул —ол ма? Будан да зорын керсетем»,- деп кайрап кояды. К ун мейрам. Базардагы такие толган сон манандан ат сатып алуга келген мужыктар. Мурданын маздемдер1 к1шкене торшо- лак тугырларын мактап, журюш, KymiH, беристнш керсетш, жылп- жылп етш, сауда кып жур. 0зш орындыкка eKi кобызшы маздем катар отырып, ара тарткандай, колдарын олай да, булай да егейдг Туске эл1 б1рталай мезпл болса да, б1рнеше жас ж1пттер билей бастаган. 0M ipi айыгып кермеген, кала маскунем!, ак шалбарлы аяктарын алшитып, колында шарадай шелмек сайты аягы бар, касынан еткен Kicire: — 1нпндер, шаттанындар! Жазды карсы алындар,- деп арагын усынады. 294
Даланын шокша гулдерше усап, о жер, бу жерде серкештене топтанып, кыздар жур. Олар езара тын-тын сейлеседь BipiH 6ipi жуктесш, бас изесеш, эйтпесе тэкиеге тускел1 келе жаткан, жас ж тттер жакка салбыраган, озш Kipni астынан кез ж1берт, шатта- на кулеш. Олар журттын берш таниды. KHiMi ентек езгерген адамды да кылп етюзбей кере кояды. Болар-болмас нэрсе энпмеге ажуал бола кетедк Bipeyi ат сатып алса да, барлык кала оны сез кылады. Жазаласа, аттын да, ат иесшщ кез! де алдакашан жойы- лып KeTciH, сонда да калай атка саудаласканын маздем канша сураганын, алушы канша бергенш - кыскасы, кеп жылдар етсе де, сатушынын, алушынын эр сезш, каланын калай козгалганын умытпай, ецпме кылады. BipaK 6yriHri мейрамда елден бурын Мурданын кереметпен сауыгып кеткеш сез болды. Екда оган дерт те жок, ок та жоламай- ды — алые, неге десен, элдекайда, Дунай бойында туратын 6ip балгер катын сыйкырлап берптп-мыс. Мурда тэкиеге келгенде, карт мужыктар колын алып, будан оны-муны сурай бастады. Жастар едеппен анадай жерде турысты. - Майрадан жаксы катын таптым дегенще 6i3 a n i кунге сенбейм1з, Мурда,—деп Майрага кашаннан ден койган 6ip мужык сойледг Сейлеген сайын мужыктар кызулап, онын касына 6epi топ- танганына Мурда жымиып карап отырды. Халык эбден кебейген сон, Мурда Майраны нускап, сейледй - Майран мше, онын улы Алке мынау. М енщ уруымда будан отет1н мерген жок. К,айда салсан да, жарайтын ж т т . Шешесшщ баксылыгына сонша катты иман келт1рмесе, мунын куны да бол- мас efli. Bip азырак сынайык- Bipep кунге мен ез!мнщ балгер катыныма кетей1н. Оган дейш Майра оз баласын ок етпейт1н кылып, сыйкырлап койсын. Сонсон 6ip-6ipiMi3fli алты адымнан атысайык. К,ай турып калганымыз уру басы болсын. Мурданын жобасын журт антарылып, урейлене тындады. 0Mipi естен калмастай ic болды. Журт ертеп кып eKerri. Дэл сондагы Майранын TypiH eMipi умытпаспын. Ж ак суйеп жудэ салбырап, у з ш п туселндей Kepinni. Bip ауыз сез айтуга муршасы келмед1, бейне 6ip алыстагы каекырдай, KyHipeHin, жат дауыспен улыды. Улынын узын бойын ез денеамен коргап кала- тын адамша басын кайкайтып, жогары созганда, 6yKip аркасы жа- зылып кеткендей болды. Шуйкедей, ку суйек memeciHiH жанын- да дардай Алке жас бала тор1зденш калды. Мурда жер жутып койгандай лезде зым-зия жогалды. 1здеп ешкайдан таба алмады. Сонда ол мыстаннын сыпыргышына MiHin ушып кетп деген лакап дереу тарап Kerri. Кошеде, тэкие кала- сында ойнап журген балалар аспанда жалгыз ушып бара жаткан уйрекп керсе-rri. Bopi 6ip ауыздан сол ушып кеткен Мурда деп, 295
айгайласты. Олар уйректщ кешеден ушканьш кврнтп. Кешке бул лакапка 6api нанды, Майра екеш Майра да нанды. Ат саудасы догарылды. EKi мыстан, 6ipi Майра, 6ipi Мурда- нын баксы катыны, тартысады, бул тартыстын арты KiMHiH бас- шы боларын ашады деген хабарды тун болганда есимеген адам калган жок. Уйтпесе бола ма? Мурданын балгер1 Майрадан куш и боп шыкса, онда бул уруга Майранын кереп жок, онда ол улын алып, кайда 6eTi ауган жагына кету керек. Майранын ит етшен жек Kopin журген Мурда Майрадан куши балгерд1 таба алмаса басшы болып кала алмайды. Неге десен, маздем тукымын билеймш де ген адам, оз тукымын жын-шайтаннын башсшен де коргау керек. Адамга оба, топалан келсе, не кылмак? Бул exi апат десЫм кабат келмеунп ме едй Сондай кездерде баксы катынсыз калай кун KepeciH? Басшы жоктагы маздемдердщ сыйкы тым-ак жаман болды. Барлыгы еы -ак кун orri, менщ кун1м итке 6eprici3 кершеш. Майра баласымен шатырынан шыкпайды. Калган еркек, эйел, бала- шага кайда барарын, не кыларын бшмей, 6ipece жалгыз-далгыз кангып, 6ipece шогырланып, дауыстап, бакырып, эн салып, зар- лап, тебелесш, боска сенделдг Бурын болмаган, жан туршиспрген окига атам замангы умы- тылып кеткен сездерд1 де айдап шыгарды. Элде Кангы озен1 бо- йында, элде Туркютен жолында, ейтпесе элдекайда Tycin калган, жогалган, умытылган ежелп едет, гурыптар дуние жузше кайта 6 6жузш шыга кeлдi. Эйелдер алкакотан болып, ipiHiH ipi буры- 6 6мын устап, кикулап, жупрш, шыркебелек айнадцы. Еркектер ни KHiMiH тастап, ipiH ipi шыбыкпен шартылдата бастады. Тун ортасында от жагып, шырак куруга айналганда кэз1р адам- ды курбан шалар ма екен деп, зэрем ушты. Бырак шыракты жакпады. Карт маздем шырак курган жерге шыгып, сез сейледк Ол жабыкпандар, тарыкпандар, сснделмен- дер деп сейлед1. K oH ^epinai баскага аударып жЮерш, артынан Майра куштт боп кетсе, жаза тартасындар деп сейледг Тагы да опыр-топыр билеу. К ику, улу басталды. Адамдар кутырган к1сщей 03узын тырнагымен ез бетш, оз кеудесш i тырнап, жулмалап, шырайнала жупрш ойбайлады. Содан кейш 6ipeyfliH «шыртыра- бытыра, шытыра-бытыра!» деген даусы каксап сенбей-ак койды. Кцнрмей бул co3fli озгелер де кагып алып, коздер1 кутырган каскырдыквдей жайнап, тула бойлары селк1лдеп, секектеп 6opi де сулай бастады. Дырылдатып, б1рбеткей урейл1 шуды Майранын ашы оибаиы Twin TycTi. Содан кешн ол ойбайга анда-санда Алкенщ аткан мылтыгы- нын келте тарсылы араласып, ойбай улуга шапты. 296
Маздемдер жын буып, eci шыгып жатканда Мурданын калай келш калганын да байкамады. Басшыны керген сон пышак кес- кендей сап бола калды да, аксакалын коршап алды. У а ha! Олар басшыга да, балгерше де ден койган екен! Мурда муны кездершен бше койды. Тук байкаудын кажет1 де жок. Мурда жалан аяк, жалгыз жейде, белш кызыл кемермен шарт байлаган. - Шакыр, Мурда, Алкеш! Майраны ек1 адам шатырында устап отырсын!— деп буйырды. Алке шатырынан шыкты. Толпректемесе де, аяк басуы элси. Мурда муны байкады. К,арт басшы Алке турган жерден алты адым- ды влшеп токтады да, туки кеудесш ашып: - Алке, ондап квзде. М ен аяйды деп ойлама. С ен жаксы мергенсщ г о й ,- деда. Майранын кулындагы дауысы куракка ушты. взгелерде зоре жок- Сшейш, жагы карысып калды. Мылтыгын томен Tycipin карт квсем тагы свйлед1: - Ал тында, мен «уш» легенде... Алке куп-ку, 6ipaK ес1нен танган жок. EKeyi де бул азаптын тез бпкешн калагандай коршд1. - Bip. EKi. Уш! Мылтык eKi атылды. Мурда шалкасынан туст1. Кеудесше кан шапшып жатыр. - Мурда!— деп басына келш енкейш дауыстадым. Бул окигамен eci шыгып кеткен Алке тапжылмастан орнында тур. - Менщ... сол колымда... о л - деп Мурда акырын сыбырлады. - Жаксы... мерген... Алке... Олар оган сенетш болады. Keperi... осы... efli. Сыйкыршы... Майра да... мешкшен жаксы. .. Сонгы C03i осы болды. Мурданын сол колынан Алкеге арнаган огын алдым. Мурда елдг 0лсе де езшен де артык катгы сенетш, сыйлай- тын, курметтейтш артына басшы калдырып елдг Кшрмей, кызык та, той да, би де басталды. Арак кол-Kecip куйылды. Эйелдер сенденд1, булай бггкенше 6opi де куанысты.
TYCIHIKTEP Жусшбек Аймауытулы - повесть, енгше, аударма жанрынын да meoepi. Жазушынын бул саладагы енбеп тусында талгамы жогары замандастары тарапынан ауызга ш н ш , кагазга тускен. К,олдарыныздагы 3-томга Ж . Аймауытулынын осы жанрлардагы барлык шыгармасы ещн дей алмаймыз. Оларды мумющцпнше толык, жинастыру алдагы уакытта да журпзше бермек. Осы кггапка енген материалдарга 1990—1992 жылдар аралыгында академик С . К,ирабаевтын уйымдастыруымен Мэскеу, Петербор калалары- на жасалынган гылыми юсапардын нетижес1нде кол жетшзшдг 0йткен1 бул калалардагы к1тапхана корларында казак газет- журналдары мейл1нше толык сакталынып калган,- Сонымен 3- томга енген жазушынын керкем туындылары мына мерз1мд1 ба- сылымдарга жарияланган: Повесть «Кун1кейдщ жазыгы» - «Жана эдебиет» журналынын 1928 жылгы 7, 8, 9 жене 1929 жылгы 2, 3 сандарында жарияланган. Эцпмелер «Елее» - «Жас казак» журналынын 1924 жылгы 5 -6 санда рында жарияланган. Автордын «Келешек» деген псевдонимшен жарык керген. «Жанабайжын жанындагы трагедия» - «Жас казак» журналы нын 1924 жылгы 7, 8, 9 жене 10 сандарында жазушынын «К,ызыл- бас» деген буркешшк еймЫен басылган. «Тумарбай мен катыны» - «Жас казак» журналынын 1924 жылгы 5, 6, 7—8 сандарында жазушынын «К,ызылбас» деген ла- кар атымен жарияланган. «Боранды болжагыш еулие (барометр)» - «Ленинппл жас» журналынын 1926 жылгы 1-2 санында басылган. Ж . Аймауыту лы бул енпмесше «Ж» деген кол койган. «Баушы мен бала» - «Ленинппл жас» журналынын 1927 жыл гы 3 -4 санында басылган. Э нпм е сонына жазушы «Жусшбек» деп кол койган. 298
«К,ара баксы» - «Лениннпл жас» журналынын 1925 жылгы 7- санында басылган. Ж . Аймауытулынын «Танашбай» деген бур- кеншек атымен жарияланган. «Жидебайдын баяндамасы» - «Ак жол» газетшщ 1925 жылгы 7, 16 акпандагы сандарында жарияланган. Автор «Жус1пбек» деп кол койган. «Жол устшде» - «... Терме» жинагында (1925, №1) жазушы- нын «К,ызылбас» атгы буркеншек еамш ен жарияланган. 1965 жылы К . Кеменгерулы э н пм еа ретшде кателесш «Алтын сакина» ютабына енген. Дэлелдеп, кайта жариялаган - К,. Мухамедханулы. «0нш1» - «...Терме» жинагына (1925, №1) к1рген. Автор енг1ме сонына «Ташкент, 6.III. 1925. Жусшбек» деп жазган. «Алып уйкы» - «Енбекш1 казак» газетшщ 1926 жылгы 20 цплдедеп санында Жарияланган. «К,илы-килы заман болды, карагай басын шортан шалды» - «Ак жол» газетшщ 1925 жылгы 27 акпандагы санында жариялан ган. Автор «Жусшбек» деп кол койган. «Радио хабарлары« — «Ак жол» газетшщ 1924 жылгы 16 казан кунп санында каламгердщ « Ж -к » атты буркеншек ес1м1мен жа рияланган. «бзгермесе бул не?» - «Ауыл тип» газет1н1н 1926 жылгы 4 казандагы санында жарияланган. «Жапырактар» — «К,азак тип* газетшщ 1926 жылгы 9 кан- тар к у н п санында жарияланган. Автор «Ж усш бек» д еп кол койган. «Кеп колагашта» - «К,азак тип» газетшщ 1926 жылгы 4 казан кунп санында жазушынын «Танышбай» деген буркеншек ес1м1мен жарияланган. «Жарасымды супреттер» - «Ак жол» газетшщ 1924 жылгы 9 казандагы санында жарияланган. Макалага жазушы «Жусшбек» деп кол койган. «Жана GMipre аяк басты» - «Ак жол» газетшщ 1925 жылгы 7, 9 кантар кунп сандарында басылган. Авторы - «Жусшбек». «Далада Наурыз» - 1922 жылы «К,ызыл К,азакстан» журналы нын 6-санында жарияланган. «Оралдан пойыз еткенде» - «Ак жол» газетшде (22.11.1925.) басылган. Автор «Жусшбек» деп кол койган. «Кок епз* — 1929 жылы К,азакстан мемлекетпк баспасынан жеке кпапша болып жарык керген. «Кумежнек (Эмиен)» - «Ак жол» газетшщ 1924 жылгы 12 казан кунп санында жазушынын « Ж -к» буркенипк есЫ1мен ба сылган. «TiHiKeftai не ойландырды» - «Ак жол« газепнщ 1924 жылгы 29 желтоксан кунп санында жазушынын « Ж -к» буркенипк eciMiMeH жарияланган. 299
«Нагима» - «К,ызыл К,азакстан» журналынын 1923 жылгы 22-санында каламгердщ «Ж» псевдониммен басылган. «Кешпел1 Кожебай» - «Ак жол» газетшщ 1924 жылгы 29 кара- шасындагы санында каламгердщ «Шокаракы» аггы буркениик ес1мшен жарияланган. Делелдеп, кайта баспасезге шыгарган — Н . К,уантайулы. «К,ойшы Тастамак» - «Ак, жол« газет1н1н 1924 жылгы 11 жел- токсан кунп санында жазушыньщ «Ж» буркенш1к ес1м1мен ба сылган. «Сауатсыздыкты калай жою» - «К,азак Tiai» газет1н1н 1923 жылгы 18 тамыздагы санында жарияланган. Автор «Жусшбек» деп кол койган. «Соп-соп!» - «Ак жол» газетшщ 1925 жылгы 4 наурыз кунп «К,осшы« парагынын (косымша) 1-санында жарияланган. Автор « Ж -к » деп кол койган. «Кырсыкты Сулей» - «Ак жол» газетшщ 1925 жылгы 4 -6 наурыз кунп сандарында жарияланган. Автор «Жусшбек» деп кол койган. «К.ызыл отау, К,ызылбике» - Ж . Аймауытулынын сонгы керкем шыгармаларыньщ 6ipi. Б1зд1нше мунын жанрын ел1 де аныктай тусу кажет сек1лд1. Эз1рше энгше катарына м р пзш п журген бул туынды «Эйел тендш» журналынын 1929 жылгы 2— 3, 4—5, 6—7—8, 9—10 сандарында басылган. Автор «Жус1пбек» деп кол койган. Аудармалар «0рбике» Конрад Берковичтен аударма. «Жана мектеп» жур налынын 1929 жылгы 4-санында басылган. «Балжан» — Робиндрант Тогордан аударган. «Ленинш1л жас» журналынын 1926 жылгы 1—2 сандарында жарияланган. Торж1мецл - «Ж. Аймауытулы». «Купшлердщ Kyrni» - Джек Лондоннан аударма. «Ленинш1л жас» журналынын 1925 жылгы 6 -7 сандарында жарияланган. «Пэреretd (перде) epTerici» - орыс ертепсшен аударма. «Эйел тевдиз» журналынын 1927 жылгы 6-санында жарияланган. Аударма со- нында автор «Жусшбек. Шымкент, 10 май» деп корсеткен. «Тенс1з, телегей аттаныс» - Джек Лондоннан тэржше. «Жана мектеп» журналынын 1926 жылгы 4 -5 сандарында жарияланган. «Катындар» - К,абарды (кабардин) ултынын ертепсшен аударма. «Енбекш1л казак» газепнщ 1924 жылгы 19 тамыз. «Аю муртынан кулд1» - Жус1пбек муны «Туркестанская прав да» газетшен алып аударган. «Ак жол* газетшде 1924 жылы 22 казанда басылган. 300
«0Keci мен баласы» - Конрад Берковичтен аударма. «Лениншш жас» журналынын 1926 жылгы 6—7 сандарында жарияланган. «Су жуз1нде» - Ги де Мопассаннан аударма. «Соуле» журна лынын (Ташкент) 1924 жылгы 5-санында басылган. Дэлелдеп, кайта жариялаган - Н . К,уантайулы. «Зан бшместщ зары» - Конрад Берковичтщ б1рнеше энпме топтамасынан аударма. «Жана мектеп» журналынын 1926 жылгы 11-12-13 б1р1ккен санында басылган. Дэлелдеп, кайта оз1рлеген - Н. Куантайулы. Осы 3-томга енген материалдын барлыгы дерлйс жазушы бес томдыгынын («Былым») 1997 жылы шыккан 2-томына юрген бо- латын. Эрине, бул томга Ж . Аймауытулынын кулл1 аудармасы KipreH жок. Мысалы, ол француз жазушысы Дюшен Фердинанд- тын «Домел1» атты романын аударганы мол1м. Аударма 1928 жылы Кызылордадан жеке к1тап та болып жарык керд1. Б1з бул жолы непзшен аударма улплерш гана усындык- Д . Камзабекулы, филология гылымдарыныц докторы.
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
