Ж. Аймауытов. т3

- Адасып ж у р сщ ... мешмен бекер устасасын. М ен деген1мш ю тейм ш ... коры кпаймын... акылдасар адамынды бш м ейсщ ... жулы нды н, урындьщ, не таптын?.. М ш е сот алдында, ел-журт алдында o6HipiH айрандай Torinreni тур... Кызыл отаудын беделш жойгалы отырсын... Ертен газетке жазыласын, маскара бола сы н,- деген кезде, Кызылбике шыдай алмады: - Кер1мбай! Н е кыл деп турсы н?.. Ш ы к е зщ уй д е н !- деп тепсшш ушып тура келд!. КерЫбай тапжылган жок; - Н е кы л дегеншд1 айтайын: м енщ Tuiinmi алсан, б1рауыз созЫмен к е щ п р т б ер ем ,- дедь Кы зы лбикенщ тырсылдап, шиыршык аткан булш ы к errepi б1ртшдеп босап, колдары акырындап томен туст1. КерЫбайдын кезшен козш айырмай, долдана, тавдана, тушлш турды. С о кезде КерЫ бай октай атылып eKi колынан шап 6epin устай алып, бел- мендеп, езеуреп: - Кы зы лбике... Кы зы лбике... М ен саган... мен саган кумар екенЫ ш бш есщ бе? Сен неге... неге м е т жек коресщ ?.. М ен... мен не жаздым с а г а н ? ..- деп кала бозбаласынын бояма пшпшне т у с т кубылмасын ба? Ондай epricTiKTi тиатрдан, супреттен корит жатгаган гой, жастык, кумарлык, курбылык кекесш , мырсылмен: - Сен uiipKimu койсайшы... койшы, КерЫбай! Не керек сон- дай соз?.. Суйген деген не 03i? М ен нанбаймын он дайьщ а...- деп тыржиып турды. - Нанбасан, нанба. BipaK осы жумысты... осы жумысты... мен неткенщк... суйгендйстен icren турмын... М е т ц немдь.. кощлЫ щ 6ip тындыр... М ен yniiH емес - меш езщ де жек коретш юсющ гой - 03 об ш рщ ... Кызыл отаудын o6mpi у ш ш ... М енщ муным- ды касты к, душпандык деп ойлам а.... М уны м достык, ceHi не- ткен... су й ген д т . Эйтпесе окпел, колынды. Ертен сот алдында ит боласын!—деп колын кысып, с т к т - с ш к ш ж1берд1. Кызылбикенщ кеудесш ыза, намы с, куднс, дагдарыс кернеп, тамырлары отша тутанып, денеЫ шымырлап Kerri. К оп соз айтуга басын ой буып, тек: - Кет ещн!- деп колын жулкына босатып алып, кереуетте сурелендеп барып отыра кетуге муршасы келдн КерЫ бай он кабагын 6ip-eKi тыржындатып турды да: - Bip айналып согам, жауабын дайындап к о й ,- деп тыска шыкты. Кызылбике жалгыз отырып, коп ойланды. Qm eyip кун жум а, сабак ж о к, онаша едг Отырды. Жантайды. Турды. Журдг Ш акш адай басы шарадай болды. Ko3i элденелерге кадалады. М ан- дайы н Tecin ж1беретшдей бармагымен т1ренедн О й туй1ш ш еш й ш ей дк.. Bip мезгшде K03i кара тактайдагы жазуды шалды. Жазу еы - ак, соз: «©Mip - озгерк» деген. KiM жазганын кЫ бш сш .. Элде 202

Кер1мбай со ккан ... Калайда бул ex i ауыз соз К,ы зылбикенщ ты- гырыкка камалган, «туншыккан», шыр айналган ойына жен Ылтегендей болды... «0Mip - езгеркж О , езгерю?.. Расында езгермейтш нэрсе ж ок- ау 63i... Kem eri тасыган к о н ш , жаркыраган жулдызы б у п н басы- лы п, свнгел1 т у р ... К еш е... Б у п н ... К е ш е... Б у п н ... Э , бу калай? К еш е мен бупш н ойлай-ойлай еткен кундер1 есш е TycTi. Байкал отырса, 6api езгерю... К,айырбекп Teyip-ак коредг.. К еш е ... Б у п н ... Бурын ше? Бурын Кайы рбеки эуел1 бшмеугш ме ед1? К,айырбек- ке тием деген ойы да бар едь К еш е, б у п н ш е?.. 0M ip 03repic... Апырмай, 03repic-ay, 0?! Ke3ipri жагдайга карай да озгеру керек пе, ж о к па?.. 0згермесе сот алдында маскара бола м а, a6m pi тепле ме? Тагш едг Ж урт... душ пан, душ пан табалайды... Элде бул жумыстын Kecipi эйел бггкеннщ бостандыгына тиш ж урм есш kim бш едь.. Кызыл отаудын устш ен ел арызды жаудырмаса негы- сы н... ел аягыннын тайганын андып отырады гой ... О лай болса, улкен жумыстын, улы намыстын жолына ю ш кене намысты, кара бастын намысын курбан кы лса, кайтер ед1?. Б ул курбандыкты 0з(нен баска к ш б ш п жатыр?.. Осы ойлармен Кызылбике 6ip ойысып келсе де, Кер1мбайдын, елп келш, манызданып, табалап турган турысы, онын сумдана ыржиган e3yi, онын мшдет кылганы, онын неше турл1 жаманшы- лыгы.... 6epi, 6epi заматта жылт етш , 6ipiHeH сон 6ipi пзбек тел т коз1не елестеп кетть.. Кызылбике сонда барып, э уел п ойыскан бетшен тайкыды. ©3iHiH кулдилап, томендеп, Kimipemn кетш бара жатканын сонда сездг.. Кызылбике, алмас кылыштай жаркылдаган, ожет, отю р, кажыр- лы Кызылбике. Елд1 тан калдырып, озш танытып турган К ы зы л­ бике шынымен осы Кер1мбай жексурынга бершгеш ме? Ш ы ны - мен сонын табанына тускеш м е?.. Осындай суйегш е танба бол- гандай, маскаралыкка шынымен кенгеш м е?.. О сы ойлар устш - устше орнпгенде жабыгып, томеншектеп, отырган Кызылбике: - Кой, болмас!- дел, шошып оянгандай, басын жулып алып, ок жыландай шаншыла калды. К айрат, ж1гер, акы л , айла бул отырысынан сезшгендей еда. Кызылбике 6ipa3 осы калыпта отырган сон мойнын он жагы- на беШмдетш, 6ip мезплде озшен-ез1 мырс erri. Бул мырсыл 6ip айланы тапканнын белгил едг.. Аздан кешн: - Йемене? Кабыргана кенестщ бе?— дел К ер 1мбай сипактап кайта К1ргенде, Кызылбике еш н бузып, назданган эйел пшйнге Tycin: - Сен де еркекпщ , ж ш т пш , элеумет кызметкер1мш дел журсщ-ау, а !? - дел ернш жымырып, басын 6ip шулгыды. - Ех! Й ем ене?- дегенде: - K ici-ак ек ен сщ !- дел тагы 6ip кекеп койды. 203

- Айтсайш ы, не дем ексщ ?— деп К ерш бай касына таянды. К,ызылбике бул жолы да жаратпады, тандайын 6ip кагып, басын шайкай бердк К,ызылбике жумбак болган сайын, К ер1мбайдын оны шешуге кумары кушейдй - А л енщ, не дейсщ ? Негыл д е й сщ ?- деп Кершбай кереуетше асыла мшбеледй Сонда Кызылбике кулш иреп отырып: - Сен элпнде «жаксы кврем» дедщ бе о с ы ?- деп, мазактаган- дай кезш щ киыгымен карады. - И е, дедш. - Рас па? - Расым деп айтгым, ещ ц... нанбасан озщ бшесщ? - С е н щ е л п сезщ щ жаксы керген xici айтар ма ед1? Калай ойлайсын? - Айтатын шыгар... - Айтпайды... М ы н жылда да айтпайды... Керш бай, сен 6epi кара... Сен ш ен гой, осы Кызыл отау тусында кызметтес, таныс б о л д ы к ... Буры н жай ам анды к бо лм аса, 6ip-6ipiMi3fli жаксы биш еупи едйс кой... - И э , солай еднс... - С ен езщ табарышсын... взщ жана пж1рл1 болам... Эйелдщ тендшне ат салысам деп журген жшттщ 6ipiciH... Осы icTen отырган жумысын e3i«e лайы к па? Ойлашы. - Ойлады м ... BipaK осы жумысты 6ip сен упин ктеп отырмын дед1м гой, эйтпесе... - Ж ок, тура тур... Сен менен кош лщ болган кунде де осындай жерде андыганын езще, ж ш т басына, табарыштыгыца дурыс па? - Мундай созд1 бурын айтсан, кайда едщ? - Бурын айтпап па едш? Керш бай, бу жумыстарын жарамай- ды деп, айтушы ем гой... Bi3 угыспай журм13... Эуел1 угысайык- ш ы ... Сен1н осы кыжырггауын калмай келед1. М ен оны ойын Kopin, карап келд1м. вйткен1 мен саган кептщ 6ipi болгым келмейд1... Ш ы н жаксы керетш болсан, Meni бу жерде андуын агат. М ен саган корыкканнан коргалап консем сен ер кш аз. Онда не cyflicneH uiiniK, не кы зы к болар efli? 0 з щ ойлаш ы ... Б уп н , ертен айырылгалы тургамыз ж ок. Алдымызда талай кундер жа- тыр гой... деген сиякты емекспе, демеленд1ре eflayip свйлед1. Бул создерш айтканда, К ерш бай ундемей томен карап, ойланып отыр ед1. К,ы зылбикенш оз1мен адам сияктанып сойлесш , елегенше квц1л1 элдекандай e c in , создер1 кокей1не коны п Kerri. Бурын К,ы зылбикеш тек ж ум ы с, ic жайынан гана сейлесетш, еркекке cyftKiM i ж о к , салкы н ойел деп ойлаушы ед1. Бу жолгы назды, нэз1к, жатык, жастык базына создер1 ол ойын жойды: К,ызылби- кеге разы боп Kerin: - Не де болса, сенщ айтканына ко ндш , сен ж е н д щ ,- деп колын устады. 204

- MiHe, ешн жарадын,- деп, Кызылбике де жылы шыраймен колын кысты. К,ызды кайта сезге туар м ек болып, Кер1мбай кетп. К,ызылбикенщ мунысы: озшше тапкан 6ip айласы едь «К,ыз- ды кещиретни рас болса, кещ йрсш . Кощирмесе тагы 6ip жолы табы лар»,- деген ой Tycin сдь ©йткеш К,ызылбике бул окиганы сотка, жолдастарына ейплеп: олардан комек, акыл сурагандай бо­ лып отыруды бойына ар кергендей едь ©йткеш ол «эйелдщ шашы узын, акылы кыска» деген козкарастан аулак болам деп журген ейел гой. ©cipece бул ойга ойыскан 6ip ce6e6i: ертен сот алдында Жамалдын сезшен танып калып туруы , оны уялту, онымен мойын- дасып, айтысып-тартысып жатуы - букш ейелдердщ намысына тиетш жумы с сиякты коршдь К,ызды азгырып турган п эл ен щ басы, ш ы ккан жер1 Кер1мбай болса, алдымен сол жауыздыктын тамырын кию керек деген ойда болды. Сондыктан, Кер1мбай сиякты сугылган жнтггерд1 еппен алдай турудын амалына KipicKeH едь Кеш ке Керш бай Жамал жаткан уйге тагы барды. в ткен тун1 Улбосы н eKeyi Жамалды азгырып, тан атканша койнында жатып, созд1, жумысты nicipin тастаган. Б у л ал м ак, Жамал тимек болган, тек сот алдында анау малай ж т т к е тимейтш болып, 6ip ш ы кпак, уйше кайтпак. Кер1мбай «щам сияктанып куйеу болып, кызды туыскандарынын колынан ыргап-жыргап алмак. К,ыздын кугыншыларымен де свзд1 солай байлаган. Ж амалга «бай- лады к» деген, калай байлап ж ургенш кудай б ш с ш . Бу жолы Кер1мбай кызды eKiHiui турде азгырды: - Y fiin e 6ip барган соц саган окпелеп, om irin калган туы скан- дарын бурынгы жерще 6epin ж1бере ме деп кауш леп турганым. Калай ой лай сы н?- легенде, кыз жатып: - М уныцыз да рас е к е н ,- деда. - YH ine ж1бермей-ак ceHi осы жерде ала койсам да болар еда,, 6ipaK К,ызыл отаудын кызметшшерт елдщ кызын азгырып, оздерГ алып жатыр деген жаманатынан Kici кшнеене каймынкырайды... Bi3flin, канша айтканмен, окыган атымыз бар, бсделш ю , KOflipiMi3 бар г о й ...- дегенде, кыз шошынкырап: - Енд1 кайтпеказ?—деда. - в з щ калай ой лай сы н?- дегенде, кыз бугежектеп: - Мен кайдан бш ейш ?.. ©frreyip K03i ашык ж т т кой; етегшен устасам, кор болмаймын гой,— деп басымды ci3re 6epin калдым, деп узынбилете жауап кайырды. Сонда Кер1мбай жаксы керген KiciMcin, кызды куш актап, ба- уырына басып, суйш , аймалап, кыздын кещ лш 6ip дауалатып алды... - Мен 6ip ой ойлап ж агы рм ы н,- дедг - Ио. - Саган 6ip уоде 6epin калган со н ешн алм ауды, алдауды адамшылыгыма лайы к кормей тур м ы н... BipaK ел д щ есеп н ен 205

аман калып, ceHi алуга уакытша мынадай 6ip амал таба турсай д ей м ш ... — К,андай амал? — Ертен сот алдында сен сол Байканына тиетш, соны суйетш болып-ак жауап бер... - Неге, ойбай? - Тура тур... ол e3i колы бос; кедей житт кершед1 гой. Оны 6i3 Кызыл отаудьщ кызметше алып калайык... Б1лдщ бе? Соган тиген Kici болып, сен мунда, б1зде каласьщ. Ертен калага карай таянган сон, сен баягы маган аунай кетесщ; Байканды сауырга 6ip салып, коя берем1з,— дед1. Bip бершш калган сон, Байканнын койнына кайта жатуды Жамал сокет керш, корланса да, куджтенсе де, о жагына жоламауга тырысса да: — Онын окасы жок... 03i алдап, угып, бугып, ана жагына ж1бермей журе туруына да болады,- деген сон кыз ойысып, сезге Tycin калды. Кер1мбайды 6ip енерл1 ж т т керш. К,айтсе де кас- кабагына карап, айырылмауды кездеш... Ертеншде сот алдында Жамалдын суйетйн, тие-пш рас боп шыкты, кол кунп керсеткен кугыншылардын отагасылары уста- лып, жаза кесшдй Муртынан кулш, Кызылбике шыкты. Байкал кызды арбага мшпзш екетш бара жатканда, Кер1мбай зым- зия бодцы. Жамал алак-алак етп: Кезше Кер1мбайды Tycipe алмады. ©гкен тун керген тусгей арсалан кылды да етп... Карабулак басын- дагы ауылдардан 25 ейелге хат таньггып, болком жанынан эйелдер уйымын ашып, эйелдер жиылысын шакырып, эйел TeHfliri, эйел турмысы жайынан баяндама жасап, сепаратырын эйелдер уйымьша 6epin, Кызылбике 20 кун дегенде Карабулакка кош айтгы. Карабулак эйелдер1 К ызылбикен1 узаткан кыздай кастерлеп, 6ip жарым шакырымга дейш топтанып, шыгарып салды, жылап .шырылысты. Сонынан Кызылбикеге Кер1мбай жагалап байкап ед1, Кызыл­ бике мазактаган глийнде мырс етш: - Эйеддщ 6epi Жамал деп журсщ г ой ,- деп аузын аштырмады... Ноябрьд1н 17-i куш Кайырбек сот мынадай хат алды: « Кайырбек ж о лд а с ! Хаты цы зды ертерек алсам да, ж а уа п цайыра алмадым. вй тк еш Мэскеуге вкы эйелдер жиылысына к е т т , жумыспен целым mwnedi. Ka3ip Кызылордига бара ж а ты р м ы н , влкел1к эйелдер б в л М м е т жум ы сца алып ц а латы н Kepinedi. Менен у м т т е н т ж а уа п кутке н екеназ, yMiminisdi уз/п, взге б1реумен цамыцызды к т е й берщЬ: 6i3 цы зм ет адамы гой. Сау болыцыз. Кызылбике. 12. X I - 28». 206

АУДАРМАЛАР

0РБИКЕ* (Конрад Берковичтен) Татар елшщ KeceMi, канды квз Мамет рамазан айында суййгп 6H6ici Сакы п Жамалдан айрылды, Сол себе гт рамазан айты Маметт1н OMipinaeri ен каралы кун боп ото. Канды коз Мамет жет1 атасынан 6epi бак артылмай келе жаткан косемдердщ саркыты едк Маметтщ ата-бабасы да, 03i де Донай озеш мен Кара тещз арасындагы торт бурышты бай- так влкеде туып-ecin efli, онын мекен еткен Д y6ip*:i елкес1 Ыстамбол кол астынан шыгып, румын журтына багынса да, Мамет те OKeciHe тартып оз елшщ 6ip деген басты адамы бо- лып едь Румын кол астына карауы - канды кездщ елше болендей сурен бере алмады. Корыс жазыкты жайлаган татар елш кандай укшет болса да баурап ала алмады, ейткеш муки олкенщ жалгыз аяк жолын татардан баска жан б ш п болмайды; татар ел1 де, араб тукымды жылкысы да сол олкеш емш-еркш коныс кылып жата- ды, тек коныстан жорменкесшен eKi жумадай гана бурын корага айдалып келед1. К,анды квз Мамет Сакып Жамалына тым бауыр басып кеткен еди, оны алган сон, 6ip жыл откеннен кей!н бурынгы eKi бэйб1шес1н де торк1ндет1п аталарына алган жасауынан eKi есе артык алтын твлеп, нак cyHepi, имам кызы, ж1бек ynai, толкын шашты, Сакып Жамалмен eKeyi тату-тэто OMip сурген efli. Ерл1-байлы eKeyi iui шай деспей, жиырма жыл дэурен cypin efli. Мамет токалына эбден сенгендт сонша, сауда жумысымен кебшесе тузде жургенде, ойелш жалгыз тастап кетуге OMipi корык- кан жан емес, ол взге татар елдер1мен, немесе сыгандармен кой, жылкы, бал саудасын кылар efli; ондай алып сатар байлар Дуб1рж1 елкесше кейде келш жатар еш. Bip куш , рамазаннын эуелп жаналарында Сакып Жамал су безгек болып ауырып, eKi кун жатып, ата-бабаларынын жолын куып, о дуниеге аттанып Kerri. Карт баксы мен ершщ коз алдын- да Сакып Жамал камыстай созылып квздер1 шарасынан шыгып, аузы ашылып, OMipiH кандай сулу 0TKi3ce, ofliMi де сондай суду боп orri. Канды квз Мамет Сакып Жамалды жанындай жаксы квруш1 efli. Сондыктан ол влген сон Мамета шер басты, ол жатса, турса да жарын ойлады, 6ip уйде жападан жалгыз куарып калганым ба деп копке дейш Kowiire алмады. Бар болтаны нак суйерш уш ай аза тутгы да, катын iaaeyre атка Minai. Мамет тул болуга аз-ак * Гордячка. 208

кун шыдады, неге д есетз ол косагы барда бакты болган гой, енд1 жалгыз eMip cyprici келмеген гой. Т1зеден темени жагына кумгстен шгек кадаган сабадай кек шалбар, жаксы кара елприген кемкерген каптал, Ыстамбол такия- сын KHin, калгасын алтын д1лдеге сыкып, елжетпесп ерггеп мипп, Мамет Дуб1рж1 елкесшдеп елшен катын 1здеуге женедщ. К,анды коз уш ай ел аралады, кеп эйелд1 корду 6ip де 6ipi колайына жакпады. Тертшпп айдын жуз1 болып, аттын басын уйге бурганда, Оспан Э лш щ кызы Орбикеш керд1 де, катын кылып алуга бел байлады. О спан Эл1 М а м е г п катты к у т и ; 6ipaK к е ш л д е п с езш бшпргенде, ак сакалды карт жаксы керген кыздан олмей айрыл- майтынын айтгы. Ол кызын TipinmiriMHiH кулу асыл кеуЬарым, Картайгандагы жубанышым деп атады. К,анды коз кара шашын 6ip сылап, кезш иненщ жасауындай сыгырайтып карттан сурады: - Оспан 0 л у аксакал, п р ш ш п ш зд щ кулш е мен канша берешн, асыл KeyhapiHi3re, журепшздщ жубанышына, куаны- шына канша берешн? Тура айтыныз да, кызынызды мен Шр-ак рет корд1м, eip-ак рет корсем де, оз1ме cepiKTiKKe алгым келедг Не норсенщ болсын, куны бар гой, оган косып, келер жаз, оз жылкымнын тукымынан барып турган алтын кулын экеп берегпн, ондай кулындарды дейш Дуб1ржщен 1здесешз де таба алмайсыз. Exeyi жеп кун, жеп тун саудаласады, сепзшцп кун легенде Оспан 0 n i кызын шакырып алып, канды козге катындыкка бергел1 отырганын айтгы, канды козден алган шомеле алтынды нускап: - К,ызым, сен буган мактануьщ керек, ойткеш б13дщ ата- бабамыз Д у б1рж1ш мекен кылгалы em6ip адам калынга мунша алтын телеп керген жок едг Bipax Орбике басын кекжен етк1зш: - Мен онын катыны болгым келмейш. Ол тым Kopi, маган куйеу болганнан оке болуга ылайык. С эщ а Сулеймен opi жас, opi коркем, ол будан да коп бередг Оган тек мен 6ip ауыз соз айтсам болганы,— дедь - Болса болар, 6ipaK сэнш Сулеймен Keuiirin ка л д ы ,- деп OKeci жауап кайырды. Сен енд! канды коздщ келш ш епсну Ол саган калыцды телеп койды. Ал, мына жат адамнын козшше окене Т1к сойлеген1ц ушш, осы уйден кун батпай козпун жогалтасьщ, HeKenai барган сон куйеущнщ молдасы кияды. Вике еЫкке кадам коя бергенде, канды коздш карулы колы шап 6epin, жумсак такка KOTepin урды да, oxeci мен exeyi кол аягын байлады да тастады. Exeyi де кун батканша коркор тартып кызды андып отырды; содан кешн, канды коз атка MiHin, OKeci кызын котерш алып бердг К,ызды алдына кырын отыргызып, сол колымен белден кысып, канды коз журщ Kerri. 209

Каиды коз ат суаргалы, какырыгын ж1бггкел1 булак басына тусе калганда тыншу жаз кешшщ узак ымыртым кар аты тун басып едь - Бике, жан жарым, шелдедщ бе? С у imKiH келе ме? К,ыз окты кезшен бетше карады: - бзщ де бшесщ. Сеш коргеннен 6epi удан баска не imTiM? Канды коз жымиып, уысымен су окелш бервд. Cyra канган- нан кешн ол кыздын колын шеигп де, аягын озше шешмздк Суб1ректей суду колын, ем ш тщ асыгындай жутынган аягын каггы cyftrici келш кетт!. Сонда да кумарлыгын жещц. Bip ауыз лом деспей, коздершен коз алыспай, коп отырысты, содан кешн Бике: - Толып жаткан кыздарды кормей сен меш калай тандадын?- деп сурады. - Неге десен, сен маган каггы унап KerriH. - BipaK сен алты жуз дпщеш аю тырнакты ашулы мысыкка толедщ, сен жаман саудагер екенсщ, одан да сен меш сэщн С у - лейменге сат, ол саган маган толеген алтыныннан eKi есе артык телейдк Зиянды сауданды пайдалы кылуына болады, дер кезшде пайдаланып кал, неге десен, OMipi мен саган ене каскырмен 6ip есеп боламын. Канды коздщ K03i карангыда жарк ете тустк - М ен муны ecTireHiMe куаныштымын, маган мундай созд1 ecTireHiMe жаксы. К,ойдай коныр катыныммен жиырма жыл OMip сурд1м, ещн G3repic болады, катыным каскыр болады. Осыны айтып канды коз панды тшш бал жагып бердк Бике берген панды ак алмастай TiciMeH 6ip TicTefli де, былай койып айтты: - М ен сен1н нанынды да, балынды да жемеймш, кара коз Мамет, бул соз еЫнде болсын. Алты жуз д1лдеге сен менен де суду, саган куана тиетш, алты катын алар едщ, катынга осынша малды шыгын кылгандай, эл! онша Kopi емессщ гой. М етмен ceHiH OMipi туз енбепн жараспайды. Сауда бшмешн eKeHciH, окем ceHi алдап сокты, сен кцррмей меш кайта окелш тастайтынынды окем бшедк сонан кешн ол м е т 6epin сэнш Сулейменнен одан да коп кальщ алады,- дедг Буган канды коздщ берген жауабы: - Жиырма жылдай ушмде жан-жун болып корген жок едк ещн у т м н щ мазасын алатын катын берсе алланын ылайыктаганы да, 6ipaK кун бурын сешн есще салганым: ел1м маган «асау уйреткпп»— деп ат койып едг М ен Дуб1ржщеп нелер тагы асау жылкыны есектей кылып уйреткенмш. К,андай шалкеш ат бол- масын, менщ колыма тисш, койдан жуас боп, колымнан жем жеп, козше караганыма моз болатын. CeHi торкшще апарып тас- таганша эк ен н щ басы корте жетер; муныма сен, ал с е т и Сулеймещп бшмеймш де, ол туралы жаман айта алмаймын. 210

Куйеу мен калындыктын алгашкы эн п м е а сонымен 6irri. 0рбике шаршап, козш жумганда, канды кез каптаман айкара жа- уып, кымтап салды. 0рбике уйыктап жатканда, кыздын баласын- дай, жутынган колына, токоппар жузше карап, кызыгып, ©рбикеш уйше алып келгенде, кандай куаныш болатынын ойлап отырды. Сакып Жамал eKeyiHin OMipinneri 6ip гана кем дй: Сакып Жа- малдын OMipi пушпагы канамаган едь ©рбике ондай болмас, са- зандай ул тауып кортайганда косегемд1 когертер деп ойлады. Тан жана сызып келе жатканда, уйыктап жаткан кыздын денесше колын ептеп т и п з т, журетш уакыт болганын айтты. Дудыратан шашын тарап жатып, кыз: - Атынды ертге,- дедь Туе кезщде булар канды кездщ уйше таянды. ©рбикенщ некесш имам ол1 киган жок, сондыктан бетзнде желеп де жок, ашык едь Кесемнщ калындыгын корем1з деп, еркек, эйел коп жиылды. Алты жуз дище толеген ол, келе айткан екен, мунша алгынды канды коз бекер толемейтшш елдщ 03i де бшеда, сондык­ тан 0рбике букш Дуб1ржще жок, суду екен деп ойлады. EipaK басы-коз1 шан, журтка сырт берген долы кызды керген- де 6opi де тан-тамаша калды. Маметтщ анасы ата-ененщ жорал- гысын кылып, келшнщ бет-ауызын, колын кергелк амандаска- лы, кызга жакындап е;и, кемшрдщ колы колына тшп кеткенде. ©рбике жарлык 6epin, тютешп: - Талиба, талиба! Мен ата-бабасы уры емес, хан болтан Оспан Элш щ кызымын. Мен MOHrici Оспан Элш щ кызы болам да коям, OMipi канды коз Маметке катын болмаймын! Матан десе, MeHi урып емтреш, 6opi6ip Оспан Элш щ кызы екешмнен жазбаймын. Эйелдер ipeHim еепмеймш деп кулагын басты: еркектер тан- данып, не дерш бишей канды козге карады. - Мен отан алты жуз дище толещм, достарым, алты жуз дшде! Ол шын казанатгын тукымы Topi3fli шэлкес, 6ipaK бидщ колы- мыз осы, мундай асауды уйрету - канибет. Журт кулш кесем!мен калжындасып Kerri. Содан кешн Мамета yiiiHc апарып Kipriaai. Бикемен онаша калган сон, Мамет тышкан K03in сыкситып, Биксге ran бердь Бике суйтерш бшгендей KyTin ед1. Ол былайы- рак бурылды: бурылтанда, колында танасапты канжары жарк ете TycTi. - Сен жаман саудагер exenciH, Мамет, м е т сую, менщ маныма жолау, мен4 катын кылу саган арам, ©леем де конбеймш, б ш п кой! Татардын KoceMi шашын сипап, езу тартты да: - Б упн имам 6i3fliH некем1зд1 кияды. Оны кой. Одан да жюектен желек icTen а л ,- дед!. - Онынды мен куанып ютеймш, ейткеш сенщ адамдарыннын бст1ме караганы матан жарадай тиедь Сенщ елщ нщ эйелдер! 211

сумпайы, еркектер1 нагыз коркау, ал сен бэрщен де жексурын- СЫН- К,анды коз аз ойланды да, шыгып кетп, ол далада отырган кюшерге карай журдт Сонда Кутжол аксакал сез бастады: - К,авды коз Мамет, сенщ орынсыз ic кылмайтынынды борш1з бихеказ, Сакып Жамал кайтыс болтан сон кщрмей катын аламын дегешнде, онын аруатын сыйламадын- Ол ceHi тым жаксы корген екен, сен де ол барда ырысты болтан екенсщ, сондыктан тул бо- лып OMip сургщ келмед1. BipaK мен осында отыртандардын жасы улкеш болтан сон, балам, сатан айткым келедй - Оспан Oni тукымынын эйелдер1 мурт мшезд! болатын, олар- ды колга устап отыру киын, сенщ тынышын кетеш деп коркамын. К,анды коз картгын созш тындап болды да, карк-карк кулдк - К,анды коз Мамет ic кылып ж ур т , OMipi жаза баскан емес. врбикеге алты жуз дшде телед1м. Одан да жасы Kimi 6ipeyiH имамды шакырып келс1н, ейелдер той жабдыгын кыла 6epciH,- flefli. Татарлар атып турып, уйд1-уй1не жвнелд1. - Бугш канды коз Мэметпн катын алтан тойы! Онын катаны - оз елш1здщ сулуы, кудайдын мунысына myKip!— деп 6opi де елд1 басына котерд1. Аргымак ошакка тай казан асылды, су куйылды, су шым- шым боп кайнап келе жатканда, батылан errepi казанта салынды. Журт котер1ле тойга камданды. К,азаншылар айпак кылып, квб1пн алып, уыз етп шымырла- тып баптап кайнатып, енд! 6ipi казаннын басында катындар палау басып жатыр. Ет тай казаннын шыбыгына шей1н шыпылдаганын керш, К,утжол карт орнынан турып, канды коз тукымынын шеж1ресш олен кыла бастады. Онын артынан канды коз Мамет кызыл такиясын аспанта ылактырып, MOciciH шешш, жабырлап отырыста, катынды калай )здетен OHriMeciH mepiri. К,ыз жаратпай, ебден кудер узш кайтып келе жатканда, Бикен1н кез болганын свйледь Бикен1 коргенде, жасарып кеткенш, канша дуние сураса да бергщей болганын басып orri. К,уантаннан кудайга шук1рл1к кылтанын, 6ip тана пайгамбары Мукамбетке салауат окыганын ce3flipfli. К,анды кез 03iH жыр кылып, биенщ eKi сауынындай олен айтып, журттын кулак курышын кандырды. Журт онын сезш аузынан сщекей шубырып тындады. Эйелдер, оздер1не кулак коюга болмайтын свздерд1 естшеске, еркектерден аулак, анадай жерде отырысты. Бозбалалар канды коздщ oneni кашан 6iTep екен деп, аттарынын касында жаландасып жур едй олен калай 6iiri, солай атгарына MiHin алып, ойнактатып eKi сап, eKi удай болып отырган 212

Kicuiepai шыр айналып аударыс салды, кокпары алды, неше турл1 ат ойынын icrefli. Айналган сайын атгын басын ж1бере берд!, аяк кез!нде шауып келе жатып б1реулер1 ат устшде билеп, енд! б1реулер1 кылыш, кднжарларын аспанга атып, какпакыл кылды. Содан кейш атгылар канды кездщ уйш камалап алып жар- жар ашты, имам келш, бетснде желек жаппай турып, уйден шы- гып 6i3re керш деп бикеш шакырып олендетп: Айдай жузщ жаркырап, Шыксан, бике, жар-жар-ау! Меруерт TiciH, жалтырап, Кулсен, бике, жар-жар-ау! Кара кезщ жаудырап, Турсан, бике, жар-жар-ау! Кара козщ кергенде. Кулеш жулдыз, жар-жар-ау! Канды кездщ ушн камалаган жштгер кепке дешн жар-жар айтгы. Акырында Бике де тыска шыкты. Жастар даурыгып, коше- мет кылысты. Бикеге онерш корсеткел1, ж шттщ абыланы алга шыкты. BipaK Бикеге 6ip де 6ipi кызык коршбедь Ол борше пан­ дана карап, жиренш кулдь Суй тп де: - Бар бшгендерщ осы ма? бнерщ е болайын. Бйздщ елдщ алжыган шалы мунан артык енер корсетедг Канды кез Мамет м е т не ce6emi катын кылмакшы болганын жана би ш м . Сендердщ вйелдерщ сумпайы, жастарын ОЛ1 ж уш туспеген жабагы. Сон - дыктан ол жат елден, жаксы тукымнан асылдандырмак болтан гой. Б1рак онын жош бола койса екен. Менен OMipi не ул, не кыз кормес1не ажалмен ант илемш. Жас жшттер ыза буып, тутш боп кети . О лар кызды тутш жйбергнй келш , юм екенш умытып, ешМ болмаса колды кой- галы турганда, ту сыртынан канды кездщ катты айкайы еетшдк - Сабыр, сабыр, халкымныц улдары! Элде сендер Бикенщ жуген-курык кормеген асау байтал екенш бшмейсшдер ме? Элде сендер журт м е т не деп айтатынын бшмейандер ме?—дедь - Асау уйреткш деп атайды,- деп жштгер шу ете TycTi де, море-соре кулгсш, ду eTin шаба жвнелдь Карт имам, касында хатшысы, шакырушы жас жшт бар, кун батарда келш атган туей. Жол ж у р т , бойы кызып келген пмамнын eTi салкындасын деп, кейб1реулер аягын жуып, кейб1реулер1 колына су куйды. Содан кешн, имам Ke6iciH тыска тастап, кюшермен 6ipre жас келшнщ уйше Kipfli. 213

Бул Kiprem бурынгы Сакып Жамалдьщ у® ед1, катындар бул уйд1 енш Бикеге арнап безеген едг Уйдщ imi еншен кызылды- жасылды ж1бек курулы, орманнан экелген неше турл1 гулдер1 де кадаулы, есйсген терге ш ейн тосеул1 масаты, мамык бестек, как. орталыкта дэйш канды коз тукымы сигандай калы юлем. Есж, ойнектердщ мандайындагы аласа сере тактайда турл! туеп шины сауытка агаш майын куйып, бите салып, шырактар жаккан; турл1 TycTi жарык соулеы уй iuiin кулпыртып, жайнатып тур. Y спиде ак кынама, басында кызыл такияга ораган жасыл солде, жалан аяктанып, канды коз жас отауында отыр екен, алып денсс1 сощп ки!м кигенге бурынгыдан бетер айбынды боп кеттп. Имам бетщ 6ip сипап, журтка отырындар деп ишара кылды да узын сэры жаргакка жазулы неке кутбасын оки бастады; куйеу мен калын- дыктын, экесшщ, улы атасынын атгарын да со жерде жаргагына TypTin алды. К,атпа 6irin келе жатканда, касына б1рнеше эйел eprin, Бике келд!. - Катынын тек ул тапсын!- деп эйелдер жанылдап олен ай- тып жатыр. Эйел 6inceHHiH 6errepi буркеули Жалгыз-ак Бикен1н 6eTi ашык, шашына туйреген ак сел1 желкес1не тусш KeTimi. Имам бикен! колынан жетелеп неке киятын к1лем устше отыргызып, хатшысы некен1ц дугасын, талактын шартын окып жатты. - Сен буган канша калын мал толед1ц?— деп сурады. - Алты жуз дшде,— деп канды коз 1р1лене жауап берд1. - Бул ойелд1 6ip жумадан кей1н кайтарып тастасан, екесше канша телейсщ? Bip айдан сон, 6ip жылдан сон, он жылдан сон кайырсан, канша телейЫн?- деп хатшы кунпретш сурап жатыр. К,анды коз бикеге ед1рейе карап: - Алты жуз кабат алты жуз д1лде!— деп санк erri. Имам тавданып, канды козге карады, хатшы томен карап, ай- тылган соманы жаргагына кондыра 6epfli. Содан кешн хатшы Би­ кеге карап: - Енш кызым, сен кулагынды сал, егерде он жыл шщде сен ул таппасан, онца океннщ колына барып, баска 6ipeyre тиюге еркщ бар. Сонымен неке гурпы 6 iiri. Содан кейш оз куйеушен ботен адам будан былай кормеЫн деп, катындардын Kenceci орнынан турып, Бикенш басына желен жапты. К,андыкоз тыска шыгып еркектерге барып косылды. Бике ейелдердщ ортасында калды. К,алын шопшект1н оты шытыр-шытыр жанып, кара тутш бу- дактап, жулдызды аспанга шапшып, шымырлап кайнаган баглан erriH ию не, казан жагалай журес1нен Отырган, еркектер iciHin жатканда, олардын артында, куырдакка бола тагы да койлар сойы- лып жатты. 214

К,ыздар олен айтгы, билед1, кара домалак татар балаларын па- лаумен, балмен сыйлады. Содан сон аулак жерге азырак от жагылып, отгы жаталай ушр- ушр болып, еркектер отырысып, сыбызгышы, еншшердщ тэтг1 куйлерш тындады. Тун ортасы кезшде журтты намазга ундеген адам шыкканда, ойын-сауык пышак кесксндсй токталды. Имам турегелш тое ба- сып, жет1 рет (?) жерге бас койып, сэждеде жаткан (?) адамдарга батасын берщ де, кетш калды. К,арны сыздаган кейб1р татар жерге шалкасынан аунап, бет! ашык далада уйкыга Keni. Эйелдер уйлерше тарады. К,анды коз табалдырыкка Ke6iciH тастап, Бикенщ болмесше Kipfli. К.азан басында калган-куткан суйек-саяк муж in, б1рнеше балалар гана калды. Кешпспей олар да Kerri, тун де мыз- гыгандай тещрек тым-тырыс болды. К,анды кез юргенде Бике кшем устшде коркор тартып отыр скен, куйеуш KopiciMen аузынан ала койды, садан сапты канжары касында жатыр екен. - Бике, сен менен бекер коркасын. Мен сиякты Kicire канжар кару болмайды,— деп, Бикенщ кезше карады: - Мен Ke6iciMfli табалдырыктын сыртына тастадым. ByriHri туши сешмен отюзем деген ниейм жок. Тек саган айткалы келген1м: сен бупнгшей халкымды 1ренж1те берме, мен елЫнщ KoccMiMiH, opi сенщ байынмын, мен а1'гггым! Бике онын ашусыз Typine карады, Typin бузбаганмен жаны дауылдай улып турганын Бике бьпмей турган-ау! BipaK ол ажа- рын титтей де бузбай, коркорды 6ip-eKi сорды да, eciKKe бет кой­ ды. Ол к е тт бара жаткаида Бике шанк eTin: - К,анды коз, сен жаман саудагер екенсщ, алтынын далага Keiri гой, сэнд1 Сулеймен кел1п, мен1 алып кетед1,—дед1. - Осы саудадан утылсам да, оны тексерет1н катыным емес. Жаксы жатып, жэй т у р ,- дед1 де, канды коз шыгып Keni. Одан кейшп кундер де татар KOceMi катыным бар екен-ау деп елсгсн де жок. Бике онын аяк басканын андьшы. Халкына онын OMipi судай журет!н1н андады. Онын ce3i - зан, cepMeyi - буйрык ед1. Онын айбарлы ызбары созш де манызды кылар едк Онын козгалысында аскан унемд1л1к, онын icirwe аскан шап- шандык, ептшк бар екопн байкады. Еркектшн 6ip Kyni корсетер деп Бике коп K y n i , уйше Kipren сайын канжарын жанына устады. BipaK канды коз узактыц сары KyHi баска еркектермен жумыска алданып, жатар алдында гана коркор тартып шыгуга, катмнына KipeTiH болды. Ол катынымен моз жауап та катпады, тек окта-текте кузп безгектен сактанып, ofli су inine деген Topi3fli, болмаса палауга болендей шоп салса домд1 болады деген Topiafli, колденен созбен кун отмзш журд1. Бике ойелдерге Tini тие берген сон, олар да Бикеден бойын аулакка 215

салуга айналды. BipHeme куннен кейш, канды коз юргенде, кан- жарын оз1рлеп коюды умыггы. К,анды кез 6ip ауыз соз айтпастан кушактауга 6ip де умтылмастан шыгып бара жаткднда Вике бурын- гы коркорды койып, ещц ермекке менщ кызыгым калмаган екен деген кауыпка Kipin, тынышы кететш болды. Ол буган алты жуз дщде телед1 гой, суй т т турып, муны 6ip елемейпш калай? Негып бул бар коркш жойып алды? Ещц не icTeceH еркщ деп, тандауын буган берсе де, 6ip copi гой: 6ipaK ондай тандау бермедг Тан калгандай 6ip нэрсе? Енд1 Вике сзади Сулейменнен де канды кезд1 кеп ойлайтын болды. Сулеймен жас екеад, суд у екеш шын, 6ipaK куш жагынан канды козге тен келе алмайды гой. К,анды коз атка кандай тамаша журедП К,анды кез атка таман барганда онын елшеушз купли сезш , Вике TQHTi болар едь К,анды кездщ буйтш жургенше алгашкы кезде Вике куанып, оган TSHip жалгасын айтар co3i, журе-журе Бикеге б1ржола самар- каулыгы корлаган icnerri коршдк Енд1 Вике онын еркекик корсеткенш тшейд1, Вике умотенд!, Kyrri, онда Вике ерине карсы кимыл кылмакшы гой. BipaK ол сонша куштз, колы сонша мык- ты, жауырыны какпактай гой! Алайда, ол бурынгы одетзнше, Бикеге коз салмады. Шынга келгенде буган алты жуз дшде толед! гой. Негып оган будан жак- сы, олде 6ip ейел унаган болды? Мше сонда 6ip кун1 Вике осы уйден Kencici, оз аулына каш- кысы келдг Ондагы екесше, canai Сулейменге, ез1н мактайтын, баскан-турганын андып, келденен отюзбейтш еркектерге баргы- сы келд1. К,анды кез дузде жургенде Вике капысын тапты, ат ертгеп Minai де, ауылдан шыкты. Шокытып б1рнеше шакырым узаган сон, артымнан кугыншы келе ме деп кулак салып токтады. BipaK жолда еш нэрсе кершбед!, тусе калып, жерге кулагын салып тын- дап керд1, онда да атгын тыкыры б!л1нбед1. - Жаксы болды,—деп ойлады,- мен1н кеткешмш ол eai бшген жок екен. Енд1 мен узаймын, ол куып жете алмайды. Аттын танауын баскалы, eKi сагат еткеннен кей1н, тусш тын- дап карап ед1, кугыншы дегеннен тагы да ырым жок. — Е, батыр атына жана мшген болар,—деп ойлады. Эне келед1, меш келед1 дегендей аландап, тындап келеш. У ш 1нш1 рет токта- ганда eHfli к у ь т жет1п уйге алып кайтса екен деп, тшедк 6ipaK канды коз муны мулде умытса керек: хабар-ошар жок, мунда тизтей KeHmi болса да ендпт куып жетер efli гой. Emu кугыншыдан кудер узш, пзгйш коя 6epin, аяндап журд1, не курлы канды кездщ аулынан алыстаган сайын, сокурлы каш- канына ек1не бердь 216

Bip жерде жолдын муйшшде кенет артынан атгын тыкыры бшнгендей болып едп тебшш шаба женелдь Жагаласпай колга туспеймш деп, б екш л алды. Жарты сагаттай шапкан сон, тэты да кулагын Typin eai ез атынын тыкырынан баска тук естшмедг Ж ок. ол муны б1ржола умыткан екен: умытпаса, ол мунда жападан жалгыз журер ме efli? Ол элде кашан куып жетпей ме? Вике куш бойы жол журдь Кеш болып, ай туган кезде улкен жолдан бурылып оз аулына апаратын сокпакка TycTi, 6ipaK сэщц Сулейменш коремш деген куаныш онын журепнде жок едь Вике аттан тусш, дымкыл шопке бетш тосеп жылады. Ол м е т б1ржола умыткан екен. Оган 6opi 6ip... 6opi 6ip... деп жылады. Аулы ны н оты тугел сенген кезде, Вике э к е с ш щ уш не таянды. Вике уйше кайтып келгешн, осы кунге шейш басына желек салынбаганьш, осы кунге шешн кыз екешн ертешнде ауылы тепе бщш. Амандасуга асыгып сощц Сулеймен де келдг — Э й , Вике, жаным-ай! 0 з сулуым-ай!— деп шуркырай кетп. BipaK Вике оны ауызга какты. — Сен ещи не болатынын бшесщ бе? Канды коз Мамет елш жинап, мунда келш, м е т тартып экетед1,— дедь — Байкал Kopcin! Bi3 онын OKeciH танытайык,- деп Сулеймен к1жшдь — Менщ Маметке карсы айтар дауым жок. Ол калын толеген: алам десе катынын алып кетедг BipaK сен Маметгерд1 жшттершен женетщ болсан. Вике де, ол елдщ бар эйел1 де сендерге олжа болады. М енщ айтатымым сол,— дед1 кыз экесг CoHfli Сулеймен оз елшщ бар еркепн жннады. Bopi де епш н, шаруасын тастап, епздерш корага айдап келш камап, жау-жарак- тарын асынып, атка мщщ. Атам замангы битее мылтык, кылыш, улкен канжар, узын ш ип, канжыгаларында аурай балта. Тебелеске жарамайтын катын, бала еркектерд1 коршап алып, ак,ыл айтып, айкайласып, боктасып жатыр. Кейб1р жауынгер жштгер аспанга мылтык атып, ай балталарын c u recin , жаракта- рын сипасып жатыр, журт тепе жиналган сон, conai Сулеймен бастаткан eKi жуздей атгы аскер Оспан Элш щ уйш жеп айналып, катынына да ие болмаган кызыл коз Мамет сынды «Kapi карак- шыга» BiiKeni алсек те бермейм1з десш ант 6epicTi, катынды устай бшмеген адам бай болып та жарытпайды. Зан солай. Содан кейш сещн Сулеймен жасагын eprin канды коз аулына тартатын жолга бет койды. Жолдын 6ip 6epiK жерше 6eKinin, та­ тар косемш кутш жатгы. Бикенщ осы кунге шейш желек салын- баганын айтысып, кулюш, турл! кулык ойлап табысты, сонсон от жагып, жагалай отырып, олен айтысты, билеси. Кешке дейш Маметгщ жасагын к у га, кун батуга таянды, eni жау коршбедг 217

Бул сум каракшы карангы тунде баскалы жатыр го й ,- деп ед1 6ipey, Сулеймен тан атканша сакия турайык деп уйгарды. Жан- жакка барыш ж1бершп, кузет койылды. К,анды коз мен ушш тобелесуге кашан келер екен деп Бикеде дамыл жок. Ол сэнд1 Сулейменнщ жасагын ойран-боткд кылады деп imineH имандай уюлы, ол сондай айбынды, кушт!, онтайлы гой, 6ipaK кун Kyrri, тун кути. К,анды коз келмедь - Ол меш умытгы гой, оган менщ керегш жок ек ен ,- деп Бике тагы жылады. Оспан Эл1 жактьщ еркектер1 ол) баягы жол аузын кузетуде. Эндетуде, билеуде, шулауда, мылтык атып тосенуде, 6ipaK аты- сарлык жан жок. - Ол б1здщ кезш1зге KopiHyre коркып жатыр гой !- деп С у ­ леймен кеудесш кетерш, ойнекте отырган Бикеге таман таянды. Канды коз Мамет коркады деген сезше Бике каркылдап турып кулдг Булар оньщ жайын бшмейдьау! Ол жалгыз 03i 6opiH жу- сатып кетед1 гой! Бике оган обден сенедк Ол 6ipaK Бикеге бола тобелеск1с1 келмей жатыр десейнп, Бике оган керек емес, Бике онын ойына да Kipin шыкпайды. Ал, бутан толеген алтын оган Tirrri доргер емес. Тобелес кунде ертен болады деп, ел обден 6opirin 6iiTi. BipaK канды коз келмейш, ел1м кулк1 кылады-ау!- деп Бике кыпылдай бастады. Енд1 айтады-ау, оуел1 сонд) Сулеймен де бурынгыдай суймейин болады-ау! 0 з байы керек кылмаганда, муны к1м керек кылар! IciH ара ойлаганда, KOHini сокса, Бикеге бола тобелесем лесе, онын колынан келед1 гой! Онын oriani козыша жыкканын Бике корд! гой. Онымен салыстырганда, Сулеймен тым кортык, бол- маш адам тор1зденд), осыны калай жаксы керд1м екен!- деп озше 03i тандануга айналды. Муны iaaen канды коз келер-ау деген кудер1 обден y3in кой- ганда, 6ip KyHi танертен, канды коз келш Оспан 0KiHiH eciriH какты. К,анды кезд) кергенде, Бикен1н куанганын сураманыз, 6ipaK ол куаныш ертелеу екен, ол кару-жараксыз, жаяу к е л т и , оны Бике 6infli. Бикен1н OKeci конагымен солемдесш, есендесп де желпш деп бет1-колын жууга су берд1, канды коз жуынып, уйге Kipfli. Еркектер к1лемге отырысып, 6ipiHiH 6ipi саулыгын сураскан- да, шымылдыктын ар жагында олардын сезш Бике кадала тын- дап отырды EKi косем узак уакыт 6ipiHiH белне 6ip карап отырысты, акырында канды коз отырып: '- J- - Оспан Э ли мен Бике MiHin кеткен атымды алып кайтуга келд1м,— дед1 218

- Атын корада т у р ,- деп Эл! жауап кайырды. - Олай болса, мен атымды алып кайтайын, ейткеш уйде асы- гыс шаруам бар едк конак кылганынызга алда разы бо л сы н ,- дедь К,анды коз Мамегп Оспан Oni epTin, ат корага барып, атын сипап, корадан алып шыкты; содан кейш Оспанмен кушактасып, атына мшдт Ещц ат козгала бергенде желект1 Бике ж упрш кеп, канды коздщ жалан аягын кушып, букш ауылга ecTiprin ойбай- ламасын ба: - К,анды кез, асауды уйретюш, канды кез Мамет. Мен ез еркЫмен ceHiH етегщнен устауга ырзамын, мырзам, мен сенен калмаймын, MeHi алып кет, эйтпесе мен ел ем ш !- деп безектедй К,анды кез Бикенщ бетшдеп желепн ашып, кезше карады. Сей тп де колынан KOTepin, алдына MiHri3in, ш у -у !- деп ж у р т С о кезде Оспан Эл1 елшщ еркектер1, ен артында ewceci тускен с е т и Сулеймеш бар, атгарын жетелеп, шитшершщ аузын жерге каратып, ку кол жалгыз еркектен ж ещ л т, кор болып, энеугшен 6epi кылусыз калган жумыстарына кайта кайтып бара жатты. БАЛЖАН (Робиндранат Тагордан) Баланын атын Балт1лд1 деп койганда, сакау болады деген KiMHiH есшде бар? EKi апасынын аттары: 6ipi - Сулуш аш , 6ipi - Кул1мкоз болган сон, соларга уйкастыргалы, eKeci кенже кызын Балтыд! койып едк Еркелетш Балжан деупп едь К,ыз туды — масыл гой. EKi апасын жасап, жабдыктап, рендеп кутты жерше кондырса да, Kimi кызы ата-ананын журепн кара тастай басып, етпей отырып алды. Журт оны макау болган сон, кулагы да керен деп ойлады. «Сорлы, заманын олде кандай бола­ ды?» деп, онын кезшше ecipKen, сейлей беруип едь К,удай ата- анасына каргыска бола бергешн Балжан бала жасынан сезд1 гой. Kici KHiK болып, онаша кунелтш уйрендк Журт Балжанды жан екен демей, умытып кетсейип. Онда да 6ip copi болар едй Жан жарасын м м умытар? Балжанды ойлап, куш-туш ата-анасынын жаны куйзеледк Мылкау Балжан оте-мете анасына корлык боп коршдг Анага улдан да кыз бала тоннын iuJKi бауындай, он ею MyuieciHiH 6ipiKaeft болмак кой: кызыньщ MiHiHe анасы ез мшшен жаман ойладк -\\та байгус аяй ма мм б1лсш, сакау Балжанды озге кыздарынан кем керген жок. К,айта артык кврдй BipaK анасы Балжанды мойнынлагы кескектен бетер жек кердй 219

Балжан ллден такыр болганмен, узын KipniKTi саялаган, суду кос кара козден такыр болган жок. 1шк1 сырына айна болгандай оймак, ауыз, тэта ерншен де кудай оны кенде кылган жок. Ойлаганымызды созбен желозбек болганда, дел соз таба кою онай емес кой. К,алай айтсам екен деп, ш щ нсн лажсыз ойлана- сьщ гой. Кейде созщ ойына дол келмей, жазатайым кетесщ гой. Ал кара кезге ондай ллмаштын кажел жок. Жаннын сыры айнага тускендей дел кертедь К,ара козде жан сыры тутанады. Свнед1, 6ipece лапылдайды, 6ipece тунгиыкка батады, 6ipece батар айдай 6ip тепе нурланады, 6ipece жарк еткен нажагай отындай кок кумбезш замат жарык кып жйбередг Туганнан epiH кыбырлаган- нан баска, тш сыйына жарымаган жан коз ллше жатгыгады. Коз TUii iuiKi сырды керсетуге, тешздей терен, тандак пен шапак, соуле мен сая кезек ойнайтын, аспандай ашык болады. Жараты- лыстын оз белндегщей, сакаудын белнде элдеб1р жалгыздык ай- барынын i3i жатады. Балжаннын сонысынан корыккандай, озге балалар онымен еш уакытта ойнаган емес. Балжан п л а з, уназ, тал тустеп кула туздей жансыз. 1 Балжаннын ауылын Шандуер деп атайтын. Ауылды жанап агатын озен Бенгел озендершен боЫрек жщш ке озен (...) ауыл- дын аруындай, тар арнадан бойы коршбейт1н. Осы тынымсыз аккан жылым су касындагы ауылдын кыбырлап жумыс кылган адамда- рындай, кемер1нен 6ip де шыкпай, ез м1нделн аткара берелн езеннщ eKi жак жагасында агаштан тон жамылган, туянадай уй- лер созылатын. Озен патшасы - nepi кызы тагынан Tycin, ауыл­ дын бау-бакшасына бил1к курып, кара басынын камын умытып, берекел(, кутгы енбекке елгезектенш, укщей ушатын. Байкадам (Балжаннын oKeci) уй1 езенн1н как жиегшде. К,асы- нан откен кайыкшыларга Байкадамнын корасы алаканнын аясын- дай KopiHin турады. Сол ол1 мулйстщ ортасынан жумысын 6iTipin, жасырынып жиекке кел1п отырган шуйкедей кызга олдеб1реуд1н K03i тусл ме, жок па - кш 6iflciH, 6ipaK кыздын кемт1пн жараты- лыс 03i толтырды. К,ызбен 03i сойлесл. С уд ан сыбдыры, ауыл­ дын шуылы, кайыкшылардын ош, кустардан шырылы, орман- нын сыбыры араласып, Балжаннын журек дарыше куйылысып ундесуш1 едк Bopi косылып, 6ip зор толкында дауыс болып, Бал­ жаннын урейл1 жанына ecirin ашып Kipymi едь Жаратылыстын осынау булдыр шуылы, осынау кыбыры сакау кызга лл болушы ед1. Узын KipniK аясындагы осынау кара кездщ co3i манайдагы дуниенщ C03i Topi3fleHymi ед1. Басында торгай шырылдаган агаш­ тан бастап, жымындаган момын жулдызга шейш - 6opi де ымдас- кандай, колдарын сермескендей, сейлескендей, жылагандай, курсшгендей болар едг Шеке кызар, ми кайнар туе болып кайык- шылар кайыгын догарып, тамакка кеткенде, ауыл адамдары мау- жырап уйкыга батканда, кустардын шырылы тынганда, паромдар 220

кантарылганда, кыбырлаган журт тыным алганда, дуние иес|з аны- рап, жансыз алыпка айналганда, коктщ квз жеткклз жан суйсшерлпс кок кумбезшщ астында жалгыз-ак мещреу жаратылыс пен мешреу кыз калар едг EKeyi де ун св сейлер eai, 6ipeyi куннщ жомарт нурына шомылып, 6ipi аласа агаштын саясына тыгылып. Алайда Балжан достан да куралакан емес. К,орада ею сиыр бар: Жантак пен Мескарын. Балжаннын аузынан оз аттарын OMipi есттмесе де, аягынын тыкырын олар жаксы бшедь Балжаннын оларга айтар ce3i болмайды, 6ipaK оларды еркелетш, б1рдемет былдырлайды. Сартылдаган свзден де достын былдыры оларга коп угымды. взгелерден де Балжаннын оянганы, жылы ушыра- ганы оларга жагымды. Балжан корага Kipin, Жантакты мойнынан кушактайды: жагын жагына уйкейдь Ол кезде Мескарын мома- кан K03iH бажырайтып, Балжаннын бетш жалайды. Мерз1мд1 уагында сиырларына Балжан кушне уш рет келедь кейде одан да жш к е л т калады. Б1реуден ренжтсендей соз еаткенде, Балжан унс1з достарына мезплсЬ де к е л т журедь Олар Балжаннын мунды баяу козшеи жан жапырыгын окыган юпеттенедг Таяу к е л т , муМздерш ептеп колына суйкеп, ундемей, двреюленш, Балжан- ды уаткан болады. Бул eKi достан баска ешюлер де, мысык та бар-ды. Олар Балжанга опашылдыгын корсетем десе де, сиырлар- дай дос кылмаушы ед1. Кунд1з демей, тун демей, калт еткенде мысык Балжаннын изесше каргып шыгып, калгып пырылдаушы едь Балжан нез1к бармактарымен желкесш, аркасын сипаса, 6ip жасап калар едь Жаксы жануарлар арасынан Балжаннын 6ip жолдасы болды. BipaK онымен арасы кандай екенш айту киын. вйткеш ол свилей бглетш адам мен Балжанда угысатын ттл бар ма? Ол — Усейшнщ мейлшше жалкау Kirni баласы Элтай едг Элтайды адам кылам деп, ата-анасы осынша талпынса да, тук шыкпасын бглш, кудерш узген еда. Дегенмен жалкаулардын да 6ip артык жер1 бар: уй iiui жамандаса да, оларды озге журт Toyip коредг Жумыска айналмай колы бос журген сон, олар елеуметтщ менинп болып алады. Op6ip калада таза ауамен дем алып, бас косарлык 6ip орын болады гой, сондай-ак кунш м м коршгенмен мылжындасып втмзетш , теннреген, ерйскен ем -уш ершшек ор ауылга да керек. 1стерлйс ic болмаса, ецпмелесерлис Kici керек кой, сондай кезде ершшек колы­ на тусе кетедг Элтайдын басты Koci6i балык аулау болатын. Уакытынын коб1н ол аушылыкка жумсайтын. Элтайды 1здеген Kici кунде тустен кейш езен жиегшен табатын, Элтай жиекте отырып, Балжанмен коп кездесетш. К,андай жумыс кылса да, Элтай жанында cepiK болганын жаксы коре^н. Балыкка кармак салып отырган Kicire сейлемейтт cepiK каса KopiM гой. Ундемейпш уш ш Балжанды 221

Элтай багалы адам деп санады. взгеше кергендт гой, взгелер Балжан лесе, ол Бал дейтш болды. Балжан томар агашыньщ коленкесшде отырады. Анадай жерде влтай отырып, кармак сала- ды. Элтай дошм азырак, камыр екеледг Балжан кармакка шан- шуга оны даярлап береди К,асында узак, отырган сон, квзшщ сугын саткан пайдасыз адам кершбейдп Балжан оган шынымен комек KepceTKici келд^ау дейм1з. BipaK жумыс жок, калай комепн типзсш? Сонда Балжан «Балымнын мундай ic колынан келед1 деп ойлаган емен» депзш, Элтайды тандандыргандай 6ip окыс куш бер деп, жаратушыга жалбарынады. О й, дуние-ай! Балжан першщ кызы болып, Судан акырын шыга к е л т , жылан бас асыл тас окелш берер ме едЛ Онда Элтай жаман аушылыкты былай тастап, дуниеш кезш кетер еди KiMoi [заеп десейпп? KyMic сарайда, алтын тесекте жаткан Байкадамнын балдыргандай майыскан Балжанын 1здеп. Кунмен шагылыскан асыл казына патшасынын кызы - б1здщ Балжанды 1здеп. BipaK бул болмайды гой, мумкш емес кой, дуниеде болмайтын нарсе жок кой. Сондыктан емес, Балжан жер астындагы патшанын кол астында тумай, Байкадам уйшде тугандыктан. Сонсон Усейшнщ баласын калай тан калдырар? Балжан 6ipTe-6ipTe бой жетп. BipTe-6ipre eci Kipin, iuiKi сыры- на бойлады. 1шшдеп жана ойлар айдын онбес жанасы кезшдеп кек тешздщ киядагы голкындарындай кетериип, сыртка шыгуга жол таба алмады. Балжан оз imiHe ущ лш , езшен элденелерд1 сурады, 6ipaK тусшгендей жауап ала алмады. Кундерде 6ip кун ай тобеден аскан, тун ортасы ауган мезплде Балжан eciriH ептеп ашып, тыска коргалап карады. Самаладай жарык тунде жалгыздык корген Балжандай жаратылыс маужыра- ган жерге коз салып турады. KoKiperinfleri асау, албырт жас OMip атгай тулады. Суйпиш пен кушшш кемерше жетш, жанын кернеди Балжан ушы-киыры жок жалгыздыктын ен шетше жегп, жетпек т уг ш аттап Kerri. Журеп коргасыннан ауыр тартгы. К,айтсш, тук айтуга муршасы келмеди Аласурган ушдз анасынын етеп жанын- да аласурган, кимылсыз, ун аз алеШп турып калды. Куйеуге калай берудщ карызын ойлап, ата-анадан маза Kerri. Kepuim epi корлап 0лтipiп барады. Ортамыздан куамыз деген сездердщ шетш де шыгарды. Байкадамдт - аукатгы уйдщ im i, KyHiHe балык етш де eKi жейтш уй. Ондай уйдщ досынан душпа- ны коп болмак кой. Аягьиша бул жумыска ойелдер араласты. Байкадам б1рнеше кундей жогалып KeTri. Сапардан кайтып кеп: «Кдлкутка журем4з» деп камдана бастады. Ботен елге журмек болды. К узп сасык тумандай Балжаннын журепн кездщ жасы жанышты. К,окырланып кашаннан жинал- ган MOfliMci3 коркыныш жанын вртеп, аузын буган епздей Бал­ жан ата-анасынын сонынан аявдай бердй Б1рдеме сурайтын адам- 222

ша улкен козш бажырайтып, олардын бетше карай бердь Ата- анасы 6ip ауыз да тш катпады. Осы онпменщ кызу устшде, ба­ лык аулап отырган Элтай к у л л , Балжанга карап: «Акыр-ак олар саган куйеу тапкан екен. Барган сон узатады гой. Эйтсе де мен! мулде умытып кетпе»,- дед!. Дед1 де кармагымен тагы алданып Kerri. Жаралы булан: «Не жазыгым бар efli?» дегендей, imiHeH киналып, аншыга кандай м о л ит карайды. сол Tapi3fli Балжан да Элтайга карап калшиып калды. Бу кун Балжан агаштын саясын- да отыра алмады. Байкадам туею тамактан кейш козшщ шыры- мын алып, тосепнде темек! тартып отыр ед1, Балжан OKeciHiH аягына oKipc жыгылып, бетше жаутандай карай бердо. Байкадам уаткан болды. 0зш !н бетшен де жас соргалады. Калкутка ертен азанда журуге байланды. Бала жасынан дос болтан достарымен кушактасуга Балжан сиыр корага барды. 0 з колымен ауыздарына шоп асатты. Мойындарынан кезек-кезек кушактады. Коздер!не ущле карады. Козшщ жасы тимей-тимей KeTTi. Бул тун айдын оныншы туш ед!. Балжан уйшен шыгып cyfiiKTi озен1 жиепндеп жасыл шалгынды келш кушты. Жер ай- бынды, унс!з анасындай ед!. Жер-Анасын кушагына алып: «MeHi ж1берме, ана! Мен кушкандай сен де м е т колдарынмен мыктап кушып, ж!берме!» дегендей Kepinni. BipHeme куннен сон К,алкут шаЬарынын 6ip уйшде анасы Балжанды аса кастерлеп, киндарш жатты. Бурымдарын талдап орд!. Тана моншакты саусылдатып кадады. Шолпы такты. К,удай- дын берген керюн бузуга бар купли салды. Балжаннын eKi K03i булаудай. Анасы K03i icin кетед!-ау деп коркып, жылама деп урыс- ты. Коздщ жасы урысканга конетш-ау. К,алындыкты керуге куйеу куда келдд. Согымнын малый тандауга кудай келгендей, ата-ана- сынын eci шыгып Kerri. Шымылдык 1ш!нде meiueci кызына на- сихат айтам деп, коздгн жасын одан жаман молайтгы. Содан кейш сыншылар отырган уйге Kipri3fli. Мангаз мырза кызды айналды- рып коп карады да: «Онша жаман емес ек ен »,- дед!. Куйеу оте-моте козшщ жасына зер салды. Журеп жумсак екен деп ойлады. Ата-анасынан айырыларда катты киналган журек Terin болмайды, «бул - мунын жаксы жагы» деп туйд1. Тананы кымбат кылган меруерттей, кызды кымбат кылатын коз1н!н жасы деген оймен куйеушщ сыны тамам болды. Серсенбшщ corri кун! тойын кылып, ата-анасы кызын аттан- дырды. Кызын кутты жер1не кондырып, кощлдер! 6ip демдеп, олар уйше кайггы. Кудайга шук!р, ек1 дуниеде абыройы тугел, жандары жумакта болады. Куйеуд1н конысы кубыла жакта екен, кешйкпей калындыгын алып, солай тартты. Он кунге толмай-ак жас кел1н сакау деген лакап дунк eTri. Сакау екенш б!лмегендерге Балжан жазалы емес. Балжан Kici ал- даймын деп кашан ойлады? Сакау екен!н коз!-ак айтып турды. 223

Шрак, оны еш кш уккан жок. Тещрепне кез салып, дагдылы п я т е н сойлесерлж жанды Балжан кере алмады. Бала жастан 6ipre ecin, 6iTe кайнап, сакау кыздын тшш угатын жануарлар да бол- мады. Онын унс13 журепнде Tynci3, шетЫз, дауыссыз зар ексш жатгы. Ол зарды жалгыз-ак журек тамыршысы e c in i Энеугщей емес, бул жолы KG3i тугии, кулагын да турш, Бал- жаннын мырзасы келшшепн ондап турып карады да, тин бар 6ip жас токал тагы алды. К УШ Т1ЛЕРДЩ KYI1II (Д ж е к Лондоннан) Теке сакал энпмесш белin, майлы бармактарын жалап, аюдын, сабалак Tepici жабылган жаланаш бушрше колдарын суртп. Оны шырайнала уш жас немерелерс Бугыкугыш, Сарбас, Тунде-ур- кек журелершен отыр. Y iu e y i уйелмел1-суйелмел1, 6ipiHe-6ipi сойып каптагандай бейнелес. Олардын кигеш борбайына арен жеткен тагы аннын Tepici. Булар ашан келген, кырыккан серке борбайлы, имек аякты, денеа сымбатгы, таза кеудел1, алып быекп, бакан бармакты кок ор1мдер efli. Олардын бшек, кол, аяктын сырты кедедей тук баскан. Тугалы устара тимеген шаштары жепшенш буркптей кокиып, кейбф шашыранды кек1пдер1 кустын козшдей жылтыраган, моншактай тосырайган кара кездерш жап- кан. Коздершщ арасы тар, бет cyfleKTepi талпак, сом тем1рдей жак суйектер1 алдына карай итшген. Судай тунык жулдызды тун едь Томенде жота, онын ар жагы нзбектелген нулы адыр. Кекжиекте Ел1 тауы кызыл тандактай нур шашып, туу сыртында абжыландай аузын ашкан кара унпр окта-текте ызгарлы желш жiбepiп кояды. К.арсы алдарында от маздайды. Анадай жерде жарым-жартылап жеген аюдын жемтш, онын TeHiperinae кейш-кешн шегппп каскыр сынды алпамсадай барак тобетгер жатыр. Ер бас сайын жаткан садагы мен октары, KiciHin басындай (....) шокпарлары жатыр. Y нпрдш аузында тыс- ка суйеул! бфнеше солапат сунплер тур. Элден уакта Теке сакал сакалын тенсеп: - Б1здщ унпрден ко ш т , агашты мекендеген ce6e6iMi3 с о л ,- дед1. вткендеп енпме ecTepiHe т у с т , немерелер1 де естияр балалар- ша, каркылдап кулдг Теке сакал 03i де кулш жiбepдi. Кулгеннен танауына е т т г е н жщннке узын 3epeci селюлдеп, билеп, турш бурынгыдан бетер сумпайы кып жiбepдi. Шынын айтканда, жога- 224

рыдагы свзд! ол сейлеп бщцрген жок, б!рнеше андай ыныранып, улыган дыбыспен сезшрш едг - Дария жагасы жайынан менщ 6ipimui ес1мде калган нэрсе о сы ,- деп Теке сакал онпмесш аяктамак болды, - Bi3 есер халык болдык, 6i3 куш тш к сырын бшмедпс. ©здерщ ойландаршы, эр уй оз алдына оз камын жеп кунелтп. Б13 отыз кара уй iiui еднс, 6ipax 6ipiMi3re 6ipiMi3 куш косып ед1К. Y h cm I 6ipiMi3fleH 6ipiMi3 коркамыз, 6ipiMi3re 6ipiMi3 конакка бармаймыз. Агаштьщ басына сабаннан уйплк гстедйс, астынгы жагына соре жасап, оган тас yftin коямыз. К1мде xiM 6i3re келсе, басына тасты жаудыруга эз1рлеп койгамыз. Жэне садагымыз, огымыз да бар. Баска уйлердщ ага- шынын астына осте аяк салган емесшз. Bip куш менщ iHiM Буык дейтш карттын агашы астына барып калып, карт басын жарып ел л р ге н . Шал Буык ересен к у п т еда. Журт оны улкен кюшщ басын кеудесшен жулып алады деп аныз кылушы еда. М ен онын сон- шалык кайратын коргем жок, ейткеш оны сондай ашуландырган адам да болтан жок. Экем де одан сактанып журупп еда. Bip куш вкем дариянын ар жагына кетш, Буык бцдщ шешем1збен байла- нысты. Шешем тез кашып кутыла алмады, ейткеш сонын алдын- да гана таудан жемгс Tepin жургенде, аягын ай киратып кетш еда. Буык шешемд1 устап алып, агашынын басына экетп. Шешемд1 экем кайтып ала алган жок, Буык шалдан корыкты. Экемд1 керсе, TyciH суытатын еда. Оган экем онша реюыген де жок. Б1здщ арамызда Дыраукол деген 6ip алып болды. Ол барып турган балыкшы еда. Bip кезде шагаланын жумырткасын алам деп ж урш , жартастан кулап, MepTiKTi. Содан кайтып она алмады. К,атты ж отелт, жауырыны догаша буюрейш кетп. Сонсон Дырауколдын катынын экем тар- тып алды. Сонынан 6i3re келш, б1здщ агаштын астында жотелт турар едг Экем ашуланып таспен атар едг О кездеп б1здщ салты- мыз солай болушы едк KyuiTepiMi3fli 6ipiKTipin, к у ш и болуды бишеген едис. Сонда Бугыкугыш отырып: - Агайынды exi жшт 6ipeyiHiH катынын 6ipi алатын ба ед1?— деп сурады. - Баска агашты барып мекендесе, орине, алатын едг - Bi3 вйтпейшз г о й ,- деп мына жактан Тундеуркек коя берда. - 0йтпейт1шм1з — cenaepiH аяларыца мен акыл уйреткемш. Теке сакал туки колын аюдын жемнпне сугып 6ip уыс май алып, томсарып сора бастады. К,олдарын жаланаш бушршс сурип болып, онпмесш тагы козгады: - MeHiH сендерге айтып отырганым алдакашангы акымак кез1М1здеп болтан ютер г о й ,- легенде: - Ио, сендер акымак болыпсындар,—деп Бугыкугыш жуктсда. Сарбас «онын рас» дегендей коре eni. 225

- Солай болганы рас. Б1здщ акымактыгымыз, тындай берсен- дер, одан да откен болды. BipaK, аяктап келгенде, ecium Kipin едг Оньщ MBHici былай: 6i3 балык, жеупплер куиймп бэрлпзге б1рдей жеткендей кылып, косылмадык. Таудын ар жагындагы ксн ал- капты мекен еткен ет жеунплер анды, балыкты 6ipirin аулайтын ед1. Жаумен 6ipirin согысатын ед1. Bip кезде олар б1здщ олкеге келдк Bi3flep op кайсымыз 0зд1-0з1м1здщ агашымызга шыгып оз YHripiMi3re Kipin тыгылдык. Олар он шакты-ак Kici едг BipaK. олар 6opi 6ip юсщей согысады 6i3 6eT-6eTiMi36eH согысамыз. Теке сакал копке дешн саусагымен б1рдемеж сипагандай, туйипп отырды. - Bi3 алпыс Kici е д ж ,- дед1 олден уакытга. Оны созбен емес, саусактарымен, ершмен нобайлап корсета. - Bi3 рабайсыз к у ц т едж, 6ipaK оны 03iMi3 ce36enni3. Сырт- тан келген он кел!мсек шал Буыктын агашына ормелеп шыга бергенде, Буык таспен аткалы уйиппнен шыкты. Сол кезде кал­ ган жау садактьщ огын Буыктын басына жаудырды. Буык жер жастанды. Онын артынан ет жепштер жалгыз кездш унпрдеп катын- баласына тап бердй Унпрдщ аузына от жагып, 03iMi3 аюдын етш кандай ктейипз, олар да сондай icTen, туншыктырып олт1рд1 Оны жайлаган сон Алтыбармактын агашына ормелесп. Онын 03iH, ересек улын олтсргенше, 6i3 тырым-тырай болып каштык. Жау б!здщ &рталай катындарымызды устап калды. Жылдам жупре алмаган 6ip eni шалды, 6ipHeme балаларды OKTipin кета. Эйелдерд1 оз жерше — кен алкабына алып Kerri. Аман калгандарымыз MeKeHiMi3re кайттык. Элде зорем1з ушкан- нан ба, олде олаз,шпм1зд! сезгеннен бе, болган ic туралы кенес курдык. Бул б1здщ ен алгашкы, нагыз тунгыш кенеа.\\нз едг Осы кенесте 6ipirin ел болайык деген сез тунгыш аузымызга Kipfli — ел болдык. вйткеш тавдайымызга гатыганын 6opiMi3 де бшдж. Ет жепштердщ барлыгы он Kici. Bip-6ipiHiH купи он Kicire тотеп бергендей. Неге десен, олар 6ip кющей кимылдайды. Олар купан 6ip шукырга жинады. Б1здщ алпыс жанды отыз уй1м1здщ куца 6ip KiciHiH куппндей. Here десен, epKiM жеке-жеке согыса­ ды. Bi3 кеп дауластык. Б1здщ KeHeciMi3 киын болды, ейткеш онда бупнгшей кенесерлж тзл жок еда Кундерден кун откенде ИПркей жырау жана сездер ойлап шыгарды. Эркайсымыз да анда- санда жана соз табатын болдык. Акырында кенесе келе келютж катынымызды урлауга ар жаткан ет жегпптер келсе, KyuiiMi3fli косып, 6ip юсщей согысалык деп еу дестж. Bi3 сойтш ел болдык. EKi судьщ астаскан жерше eKi Kici карауыл койдык. Булар 6ipi кущпз, 6ipi тунде ет жепштерд1 карауылдап туратын болды. Булар едцщ K03i еда Олардан баска он Kici колдарына шокпар, 226

найза, садак алып, куш -туш кузегге журдь Аттан шыкса-ак олар согыска 03ip едй Бурын балык аулауга, тана беруге, жумыртка карауга барганда, кару-жаракпен журетш еде К,ай жагымнан жау келш калады деп, тамак табатын куннщ кобш кузетпен етюзупи едй Ешй онын 6opi езгердЕ журт карусыз журш , бар уакытын тамак 1здеуге салатын болды. Таудан жуа, бэйшешек, жемю теру- ге шыкса, оларды коргауга кастарына бес еркек косып бершетш болды. Елдщ коздер1 куш -туш шекарадагы торгынын басында карауылдан узшмедЕ BipaK, тыныштык доурен коп турмады: оз арамыздан белекет шыкты. Булнспн кара басы кашан болса да ейелден болмак кой, онпме эйелден басталды. Катынсыз еркектер 6ipeyaiH катынына суганактык кылуга айналды. Еркектер арасында тобелес бола бердЕ Кейде бас жарылып, кейде 6ipiHe-6ipi найза сугып о л д р т журдЕ Карауылда журген кузетшшщ катынын б1реулер карактап койса, карауылды тастап, кузетпп тобелеске шапты. Кейде карауыл ж тттер колынан кару туспегенге буланып, 03fli-03i жак-жак бо- лып, тобелесш, жешлген жаты кашып, женген жак дариянын жиегше шейш куатынды шыгарды. Сонымен ел козс1з, кузетаз, иес1з калуга айналды. Алпыс KiciniH купи б1рнспедЕ Б1зде тук куш болмады. С ол кезде 6i3 тагы да жиналып, кенес курдык. Сол кенесте тунгыш занымызды шыгардык. Онда мен жап-жас баламын, 6ipaK eciMfli б ш е м т . Сондагынын 6opi бу кунгщей коюрепмде сайрап тур. Bi3 к у п т болу ymiH 6ipiMi36eH 6ipiMi3 'Г0бслеспеу1М13 керек деп уйгарыстык. КЫ де-KiM Kici елт1рсе, оны ел жабылып елпрсш деп зан шыгардык- KiMfle KiM аскан Kyurri болып, купине ceHin, оз елшщ 6ip азаматын олирсе, не зиян келт1рсе, ол адамды купи зиянды деп тауып, ел оз колымен шгпрсш деп уйгардык. Неге десешз, елдщ купине зиян келирсек, ел ыды- рап, тоз-тоз болар едЕ Ет жепштер 6i3fli алгаш шауып кеткендегщей 6opiMi3 де эл аз болар едак. Кусуйек еркектщ купгпЫ едЕ занга багынбады. Ол оз купине гана сендЕ Ол Y штананын катынын тартып вкетгЕ Уштана тобе- лесем легенде, Кусуйек басын мылжа-мылжа кып Kerri. Занмен журем1з деп, куппм1зд1 6ipiKTipreHiMi3fli Кусуй ек умытты. Bi3 жиылып барып, Кусуйекп оз агашынын туСннде oaTipin, денесш бутакка uiin койдык. Неге? Жеке адамнан зан к у п т екешн елш1з KopciH дед!к. Ойткеш занды шыгарган 03iMi3 гой, ел болып жаса- дык кой. Сондыктан заннан куши euiKiM болмады. Один баска да талай урыс-жанжал, талай кептер болып efli-ay! Ай, карактарым, Бугыкугышым, Сарбасым, Тундеуркепм-ай! Ел болу оцай емес кой. Ел болу киын екен. Улы дау да, уак жумыс та оте коп болды. Сонын б о р т б1рдей жиылып кенесуге елдщ колы да тимедЕ киын да тидЕ Танертен де, тусте де, кешке де, тун ортасында да жиналып, кенес курдык. Тамак аулауга созден 227

колымыз тимедь Эйткеш, кашан да болса 6ip усак жумыс кез келмей турмайды. Мэселен, ecxi карауылшылардьщ орнына тын- нан eKi карауылшы кою керек боп калады. Эйтпесе, доШм кару асынып, тамак табуга муршасы келмей журген жштгерге канша тамак беру керек деген мэселе туып калады. Осынын 6apiH ретгеп отыратын басшы керек болды. Сол Kici кенест1н кез1 болып, еткен iciHeH кенеске есеп-кисап 6epin оты­ ратын болса екен дедис. Сонымен Пыс-пысты бастык сайладык. Ол epi айлакер еркек еда. Ашуланганда туз мысыгывдай пыс-пыс етш, долданып ысылдаушы едь Сонсон, онын атын журт Пыс- пыс койып еда. Ел коргайтын он еркекке тар езекте тастан корган соккыздык. Эйелдер, ересек балалар, колы бос еркектер оларга колкабыс кыл- ды. Сонымен мыкты тас корган жасалды. Содан кейш агаш басын- дагы, унпрдеп уйлер корганньщ iuiiHe Kipin, сабаннан лашык ютесш алды. Бул лашыктар агаштагы уйшпстен, тастын унпршен элде кайда кен, жайлы болды. Эршмнщ-ак турмысы тузеле бастады. Эйткеш Kici бггкен куштерш 6ip жерге косып, ел болды гой. Тас корган, кузешп, бакылаушы, басшы болтан сон, ан, балык аулау- га, бэйшешек, жемгс теруге журтгыц колы да Ke6ipeK тиетш бол­ ды. Тамак молайды, тузедда, ешюм ашыккан жок. Жасында 6ip аягы жаншылып калып, таякпен журетш Ушаяк кара бидайдын урыгын тауып алып, ушнщ касындагы езекке егнтп, майлы бэйшешек жемютерд1 де ол erin байкапты. Дария жагасындагы елкеш жайладык, кортан салдырдык, кузетпй койдык, тамак — аста-ток, тамакка бола бурынгыдай кыр- кысу жок. Бйш к бул жайымызды керген сон, манайымыздагы Kepuii олкелердщ, бшк таулардын тургындары атыл-тепл 6i3re келе бастады. Олар сикы адам болганмен, турмысы туздеп андарджшен бетер кайда болса сонда кангырып ем ip шегунп еда. Аз кунде-ак дария ел кеа быкырлаган елге толды. Одан бурын 03iMi3re караган жерд1 03fli-03iMi3 улесш алгамыз. Жер болуда, кара бидай егуд1 баста сол Ушаяк шытарып едг Жерд1 тас омата- мен болш алу (шге 6ip Typni жат кершдг Тамак кезден шоласыз - одан артык 6i3re не керек ед1? Ес1мде бар, экем екеум1з Ушаяк- тын жерш коршап, тастан кереге согып 6epin, акымызга кара би­ дай алып едйс. Сонымен жер аз-ак KiciHiH сыбагасына тидг BopiHeH коп ал- ган Ушаяк болды. взге жер алгандар жерлерш кара бвдайга, меуел1 жемюке, аюдын терюше, балыкка сатып, диканшыларга бердг Бул заттарды диканшылар балыкшылардан тукымга айырбастап алу- шы едг Жер калайша колдан колга етш, тарап кеткенш бшмей де калдык. С о кезде Пыс-пыс елш, орнына онын улы Итле бастык бол­ ды. Экем бастык болтан, менш онын мурасын басуым керек деп, 228

И тпс елге езш epiKci3 сайлаггы. Сайланып алган сон ол экесшен де зор улык болды. Эуелде ол жаксы басшы болды, кызметп ынтасымен ютедг Кенесшщ аркасын кун сайын коб1рек босата бердг Содан кейш дария елкеанде тын дабыс шыкты. Бул дабыс Турюстан eai. О баста Туркгстан KiM екенш де ескерген жан бол­ тан жок, баска елген адамдардын аруактарымен сейлесш ж у р т п . Сонгы кезде 613 оган «Мескарын» деп ат койдык. бйткеш ол ете мешкей едк асты кеп iu iyu ii едк Жумыс кылмаушы еда. Одан жаман ceMipin жумырлана беругш еда. Bip куш Мескарын: «Мен аруактардын сырын быем, мен кудайдын екш ии сш ш »,- деп жа- риялады. Ол Итпспен ауыз жаласкан дос болды. И тпс Меска- рынга сабаннан уй салып бер1ндер деп буйырды. Мескарын уйййц тешрепндеп норсенщ бэрше танба согып, euiKiMfli жолатпай кой- ды. Уйдщ iuiiHe кудайды орнатты. H iric куннен кунге кецеспц билптн ез колына ала бастады. «Буйтетш болсан, ceHiH орньща баска Kici сайлаймыз» деп кенес адамдары кункищеп, к1жшш еда, Мескарын «оларынды кудай кала- майды» деп, 1стетпедг Ушаяк, тэты озге жер иемденгендер И тп сп колдап, журттын аузын ашырмады. Содан кешн кенестеп ен куш и адам Тещзарыстаны болды. Диканшылар оган астыртын жер бердк Тогыздап аюдьщ TepiciH, кораптап астык берда. MiHe, сонда Тешзарыстаны Мескарынды кудайдын пайгамба- ры деп, оган багыну керек деп елге жар шашты. Содан былай тени арыстаны И тпстщ он K03i болып, онын сойылын согып, соны жактаушы, колшокпары болды. Одан сон б1зде OMipi нор татпаган адамдай жадау, ергежейлщей тапал К,озыкарын деген болды. Ол кумды еткелдщ ар жагындагы озен сагасына балык устайтын улкен какпан орнатты. Ондай какпанды бурын ешкайсымыз керген де, болады деп ойлаган да емесшз. Ол какпанды К,озыкарын катын-баласымен жабылып неше кундей icTeai, 6i3 оны келемеждеп кулш едис. Ауын 6iTipin алгаш суга салган куш алган балыктын K e m iri сонша, оншама балыкты букш ел жиналып, 6ip жетще де ала алмас едк Журт моз-мэйрам болды. Озенде ау куратын тагы 6ip онтайлы жер барды. Соган 6i3 де ау салайык деп, окем екеум1з улкен ау токып еднс, 03iMi3 согып берген улкен сабан уйден И тпс 6i3re жасак ж1берда. Жасак кел1п, 6i3fli найзамен суккылап: «кет бу жерден!»— деп куа баста­ ды. «Неге?»- десек, «бу жерге Тещзарыстаннын OMipi бойынша К,озыкарын ау салады, Тешзарыстаны - Итпстщ е к ш » ,— дедг Кеп заман озара шучкшдестж, акырында окем кенеси ша- кырды. Топ 1шшде окем сойлегел1 орнынан тура бергенде, Тешзарыстаны садактын огымен окемд1 ощпршектен атып олнрдг Итпс1, К,озыкарыны, Ушаягы, озге диканшылары Тещзарыстанын макулдап, екемд1 табалады. Мескарын «алланын OMipi солай» деп 229

жариялады. Содан кешн KeHecTeri адамдар аузын ашуга корыкты, кенес те токтады. Донызтумсык деген еш ю багып ecipe бастады. EmKi устау- ды етжепштер к а с т кылады деп еспген екен. Аз кунде До- нызтумсыктын euiKici 6ip котан болды. Е п н салуга жер1 жок, балык аулауга ауы жок. Аштан елуге арнаулы адамдар До- нызтумсыкка алакайлап жалданатын болды. Онын emKiciH кузетш, ит-кустан сактап, таудын шиманды саласына жайып журд1. Доны зтумсык euiKi баккан акысына оларта ешкшщ cyTiH, KHiM кылуга TepiciH, тамакка eTiH бердь Ол нэрселерш бакташылар балыкка, тукымга, дещ» жемюке айырбастайтын болды. ...С ол кезде акша шыкты. Акшаны Тешзарыстаны ойлап шы- гарып, ол туралы Итпспен, Мескарынмен акылдасыпты. Тешз елкешнде осы ушеушщ ак дегеш алгыс, кара дегеш каргыс болу- га айналды. Уш корапша жем1с терсен, 6ipi олардйсь Уш балык алсан, 6ipi олардйн. У ш ешкшщ 6ipiH оларга бересщ. С е й т т , ел сол ушеуше салгырт теледк Ол салгыртпен олар кузетнйлерж, оскерлерш асырады. Кдлганын оздер! алып журдь Ел балыкты коп алып, KOHi болганда, ол yiueyi де алган салгыртын сигыза алмады. С ол кезде Тещзарыстаны эйелдерге танадан акша жасат- кызды, ортасы теснс, денгелек, жып-жылтыр б1рдеме. Сондай та- наларды жшке Ti3in, оган «акша» деп ат койды. Сондай акшанын 6 ip тобеп отыз балык, кырык балыктын кунына турар едь Кунше 6ip т1збек акша icTen шыгарган эйел eKi-ак балык алар еда. Эйелдер балыкты Итпстщ , Мескарынньщ, Тешзарыстанынын сыбагасынан алушы едк ©йткет олар 6epi6ip оз сыбагасын жеп тауыса алмайды FOft. Сонымен бар акша олардын колында болды. Содан кешн олар Уш аяк сиякты диканшыларга тукым, жем!с орнына акша толейсщдер деп эм ip шыгарды. К,озыкарын езше raeci балыкты акшадай алатын болды. Донызтумсык езше meci emKi, ipiMmiKTi о да акшага айналдырды. Сонымен, пулы жок, малы жок, жер1 жок жарлылар балалар- дан акыны акшадай алды. Ол акшага олар тукым, балык, ет, ipiMiuiK сатып алып, кун кердь Ушаяк сиякты бар Kicuiep Итпске, Тешзарыстанына, Мескарынга салгыртгы акшадай телейтш бол­ ды. Бурынгыдай емес, кузетнллердщ, эскер адамдарынын акысы да акшадай берищ. Сонгылар акшага азык-тулйс сатып алатын болды. Акш а арзан болган сон, И гл е куннен-кунге кузетип, кутуин, ногерлерш кебейтш жалдай бердк Акша icTey онша киын болмаган сон, еркш -ак акша жасауды к а с т кып алды. EipaK он- дай акша жасаушыларды Итпстщ кузетпилер! найзамен октын астына алушы еда. ©йткет бас-басына сай ерлеп «елд! тоздыра- 230

сын» деунн едь Елд1 тоздыру улкен кылмыс. C e6e6i жен кырдын астындагы етжепш жаулар к е л т , ол шауып, кырып кетедь К,удайдын пайгамбары болган Мескарын Мертжбугананы ша- кырып, озше абыз кылып сайлады. С е й т т , Мерпкбугана Меска- рыннын окы* болды, Сонын не дегенш кылды. Exeyi де езге журтгы ез1не кызмет кылдырды. Дэл со сияктанып К,озыкарын да, Ушаяк. та, Донызтумсык та оздерше малай жалдап алды. Малайлар байларынын сабан уйлершщ жанында кунге кактанып. тырандап жатар едк кожала- рынын тапсырган жумысын орындап, буйрыгын жетюзер еда. Бай- ыгандардын 6opi малай, негер жалдауга айналган сон , жумыс кылатын адамдар азая бердь Э р Kici жумысты коп icTey керек болды. Жумысшылар жумыстан безер болып, оздер1 уш ш жумыс кылатын Kiciлер i3fleyre, оз аркасын босатуга тырысты. Сондай амалды 6ipinm i тапкан Kici К,ыликез еда: астыктан ен алгаш уыт- ты ашыткы жасауды шыгарган сол едь Сонсон ол жумыс кылу- ды койып алды. Ойткеш ол Итпспен, Мескарынмен, e 3i дырау- лармен астыртын сейлесш, жумысын бт р д ь Ел билеунплер К,ыли- козден баска Kici арак ютемесш деп каулы шыгарды. К,ыликоз 03i жумыс кылган жок, аракты жалдаган Kicirep icrefli. 0 3 i оларга акша толеп турды. Аракты акшага сатгы. Аракты алмайтын адам болмады. Талай-талай избек акшаны К,ыликез Итпске, Меска- рынга, тагы солардын ногерлерше 6epin журдк Bip кезде Hrric токал катын алды. Кешжпей yuiimui катынды жоне алды. Журт тук айта алмады, не десш ? Мескарын мен Мертжбугана шаригатын айтып колдап тур. Олар не дед* десейнп? «Итпс карапайым жай пендедей емес, кудайдан сонгы куш и адам сол» кудай болса. Мескарыннын уйшде Kopi кыздай сактаулы, аузына тенкерш койтандай аузы-мурны кисаймастан осы созд1 Итпстщ 03i де айтты, «Менщ неше катын алганымды сез кыла­ тын кайсын?» деп акырды. Hrric e 3iHe апандай бат кайык жасатгы, журттын колын оз жумысына типзбеуге айналды. Оган жалдангандар куншуактап, жамбасынан жатып никеннен баска, анда-санда H ir ic сешлге шык- канда, сонын кайыгын ескеннен баска тук ютемейтш болды. H iric Жолбарысжуздш1 сакшыларына бастык кып алды. H iricTiH кола- йына жакпаган KiciHi Жолбарысжузд! мурдем кепрш журдь Аз- дан сон Жолбарысжузд1 03iHe кемекип женлет сайлап алып, KiMfli олПру керек болса, соган буйырып елйргп. Ол 6ip сум заман еда: кундерден кун отедЕ калганымыз кун откен сайын жумысты коп етедк iiuepre тамак TyKi-жакы жетедк Соны айткан кезде, Тундеуркек отырып: - Ешкшер ше, астыктар ше, миуалы жемютер ше, балык устай- тын аулар ше? Олардын 6opi кайда Kerri? Элде адам жумысты коп еткен сайын, енбек жанбады м а ?- деп сурады. 231

- Олардын бар екеш рас к о й ,- деп Текесакал басын изеп койды. Буюл ел жабылып аусыз устаган балыктан аумен устаган уш KiciHiH балыгы коп болар едк Б1з акымак болыппыз деп мен сендерге мана айтым гой! Тамакты не курлы кеп тапсак, со курлы аз алатын куйге ушырадык! - Тук жумыс кылмаган ершкендер бэрш жеп отырганы ап- айкын KopiHin тур го й. Соны кермедшдер м е ? - деп Сарбас сурады. Текесакал мунайып басын изеда. И тпспн Te6errepi етп жеп- жеп шошкадай ceMipfli. К,олын ештенеге типзбеген, карнын сипа- лап денбекипген адамдар бордакы кошкардай жайкалганда, эзгелердш болдыргандай балпандары iurepre тамак таба алмай, кун сайын зарлап, ебден жагы талып, cuieci катканда кез1 шнетш болды. Ашаршылык легенде, Бугышы сшекейш шубыртып, аюдын етшен 6ip жапырак узш алып, отка кыздырып, аузына кылгытып салды. Ол емешес1 курып, erri сорпылдатып, жалтандап шайнап отырганда, Текесакал эцпмесш шерте бердк - Б1з наразылык бЬщрш, ушм1зда шыгарайык деп едпс, Мес- карын шокшиып шаригатын тагы сокты: кудайтагала дана адам- дарды жер-сога, ешкшерге, ауларга, аракка кожа болсын деп жа- ратгым дейдь Ондай даналар болмаса, сендер баягы агаш басында- гы кун1ндей, мал сиякты бассыз болар ед1ндер,- efli. Сол кезде б1здщ арамыздан «патшанын жырауы» деген 6ip адам шыкты. Оны журт 1Шркей деп этап кетп. 0йткен1 Typi де тым ажарсыз, бойы да кенедей, жумыска да, жорыкка да тук каукары жок ед1. 03i майлы erri, тандана балыкты, жана сауган cyrri, жана шскен жемют1, от басындагы жылы орынды жаксы Kepyiui ед1. Патшага жырау болып, елп Ш1ркей тук ютемей, ceMipeTiH айла тапты. Журт патшага к е н ш катгы карайып, кейб1реулер патшанын сабан сарайына тас ата бастаганда - Ш1ркей буйткен- нен де балык жеген кандай жаксы деп елен жырлайтын болды. ©леннщ iшiнe балык жеушшер — кудайдын суйген кулы, олар- дан алапатты адамды кудай жараткан жок - деп кыстырды. Етжеуш1лерд1 ол шошка, кузгын деп жерлед1. Балыкжеушшерге кудай жолында согысып, шейп болганнан квд1рл1 норсе жок деп жырлады. К,удай жолы деген1 - етжеуш1лерд1 airripy efli. Онын жыры 6i3fliH жypeгiмiздi ортед1, канымызды кыздырды. Bi3 етжегштермен согысамыз деп айкайлап уран салдык. Ашыкка- нымызды, патшага окпем1зд1 — бэрш умытып Жoлбapыcжyздiн сонына epin, кулшынып жорыкка женелд1К. Жет1 кырдын астын- дагы етжепштерд1 кырып, шауып, шатганып, елге кайттык. Тузден ecipin кайтсак та, Дария елкес1нде iciMi3 онга баспады. К ун KepepniK 6ip гана лаж - Ушаякка, не Козыкарынга, не До- 232

нызтумсыкка жалданып жумыс кылу да калды: ейткеш езге бгзде жер болмады. Жер болмаган сон, астыкты кайда шыгарарсын? Уш аяк сияктылардын берген жумысынан кобшесе аш адамдар артык болып кетп. Ашка тамак таба алмай сандалып, тенпредь Олардын сонынан катын-баласы, Kepi анасы шубырды. Сонда Жолбарысжузд1 ездерщ консен мен сендердо кузепш кып алайын деш. Журтгьщ Ke6i-aK кузепш болып жалданды. Олар колдары- на найза алып «осындай ерпскен арам тамактарды 6i3 калай той- дырамыз» деп патшаньщ сыртынан кункш кылган окпешшерд1 найзалаганнан баска тук ютемеш- Bi3 екпеиплерд1 орекшген сай- ын ИПркей жана жерш андатты. Ол Ушаякты, Донызтумсыкты, гагы сондай аукатты адамдарды кунгл, айбаггы, акылды деп мак- гады. Сондыктан олар табысты коп табады деп мактады: 6i3re орталарында сондай ку uni адамдар болганга сендер куаныш кылу- ларын керек. Олар болмаса етжепштер сендерд1 алдакашан жок кылар efli деп жырлады. Онын жырына Караганда, ку urn адамдар 6epiH тартып алып, бауырына басканына 6i3 куансак керек. М ес- карын. Доны зтумсык, Жолбарысжузд1 сияктылар жыраудын созшщ 6epi шын деп жуптеда. - Жаравды, еше мен де куш п болайын!— деп Итазу акырды. Ол астык тауып алып, арак icTen, акшага сата бастады. К,ыликоз оныц уст1нен шагым кыламын деп ед1, Итазу: «03iM де куш пмш . Сен дыбысынды шыгарсан, басынды мужимын»,— дедь К,ыликез коркып, Ушаякпен Донызтумсыкка барып шакты. Ym eyi косы- лып И т п с к е барды: MTTic Теш зары станы мен акы лдасы п, Жолбарысжузд1ге жарлык етуге шапкыншы ж1берд1. Жолбарыс- жузд1 оскерлерш жйберш, Итазудын уйш арак-шарабымен ертетп. 03iH катын-баласымен олпргп. Мескарын бул жаксы болган екен деп карнын сипады. 1Шркей жана жырын жырлады: — Жаксы гой занга багынган, Жаман болар кагынган. Дария елкеа - ул гш ел: Ел билеуип табылган, Елш суйген азамат. Елш куш п кылуга, Етжепштей жауларын Мукатуды сагынган...— деп жырлады. Оньщ жыры тагы да 6i3fli жандырды. 0кпем1зд1 умытып, тагы да жауга бет алдык. Bip жат ic мынау. К,озыкарын балыкты мсйлшше кеп алып, коп балыкты аз акшага сатуга душар болганда, калганын кымбат- ка саткалы устаган балыктарын канта дарияга тастайтын айла тау- 233

ып алды. Уш аяк алган астыгына кеп акша алу уш ш жершщ денше епн салмайтынды шыгарды. Не аз, не кат болса, сол кым- бат болады екен. Журттын аштан кырылганын негысын? Оларга кымбат сатып, акшаны молайтса болтаны. Эйелдер акшаны коп icxert берген сон, оны сатып алатын нерсе болмаган сон, акшанын наркы да туей. Сонсон Итпс акша icreyfli догартгы. Жумыссыз калган эйелдер еркектщ орнын басуга айналды. «Мен балык аулап Kocin кылам, бес кун аулаганда табатыным 6ip т1збек акша. Ещп менщ жумысымда он кунде 6ip нзбек акша алуга KOHin, карын- дасым 1стейтш болды. Эйелдщ енбеп арзан багаланды, азык-тулж бурынгыдан да кемщг Сонда Жолбарысжузд1 6i3re эскер бол деп соз салды. Мен бола алмадым. вйткеш 6ip аягым аксак едг MeHi Жолбарысжузд1 алгысы да келмедг Мен тэр1зд1 мертж-шортык- тар коп едг Bi3 онай жумыска гана жарайтын, не анасы тузде жумыста жургенде баласын уйде карайтын дшкэрлар едж». Сарбас карны ашты бшем, шокка аюдын 6ip узш етш nicipin, аузына салды. - Сонда бэрш 6ipirin сиып, Ушаякты, Донызтумсыкты, Мес- карын сыкылды арам тамактарды неге елпрмедщдер? Тамакты тойгандарынша неге алмадындар? Муны айткан Тундеуркек су журек ед1: коркак KiciHiH жайда epciHeTiHi калган ба? — Неге десен, 6i3 ештемен1 бшмедж кой,—деп Текесакал мой- нына алды. — Ойландырарлык ic коп болды. Онымен койды ма, кыбыр етсен, найзалап коз1нд1 жояды. Мескарын кудай жайынан энг1ме-дукен курады. 1Шркей жанадан жана жырга бурады. Жолбарысжуздгге зэуде 6ipey шынды айтайын лесе, онын баске- сер жендеггер! жаландап даяр турады. Таска байлап, толкын кай- тканда дариянын жагасына тастайды, су тасыганда олар су Ty6imie туншыгып елед1. Акша деген 6ip поле болды! Ш1ркейдщ жыры кандай кубыл- са, акша да сондай кубылды. Сыртган караган Kicire ол бейбп-, кой уст1не бозторгай жумырткалап турган Tapi3fli, 1ш1нара келеек, бэршщ кун1 каран, не сикыры барын укпадык. Алдымен акша жинаган — И тпс болды. Сабан сарайына акшаны тобедей кылып yftflipin, KyHi-туш KipniK какпай кузететш сакшы койды. Ол акша­ ны коп жинаган сайын акша кымбатгай 6epfli. Bip избек акша табуга орк1м-ак жумысты коб1рек ютеуге тура келд1. К,ашанда да болса, етжегпнтермен согыс болады деген соз дункшдедг И -rric пен Жолбарысжузд1 уйлер1н астыкка сыкады, сарайла- рына балык, ешк1 етш Kemipin, кактап, сутген 1р1мш1К icTen жат- ты. Оларда азык тау-тау болып, турады. Халыкка нэр кыларлык тамак болмайды. Халыктын аштан кырылганын олар негысын? Журт жанына баткан сон ашынып, ащы даусын шыгарайын лесе, 1Шркей ты ннан 6 ip елен шыгарады. М ескарын: - К,удай 234

етжепштермен согыссын деп 9Mip кылды - деп жариялайды. Жолбарысжузд1 6i3fli дондерден дон асырып, согыска апарып, кыргын тапкызды. Мен вскерге жазылып, кунш уакта жатып ceMipyre жарамадым. Б1рак согыс болса, Жолбарысжузд1 меш де icKe жаратып ала кететш болды. Y йлерде сакталган азыкты жеп бтргенде, согысты догарып, тагы да жумыс кып, тамак табуга елге кайтатын болдык. - Ендеше, борщ де акымак болган екендандер,- деп Бугышы сезге тиек салды. - Онын шын, 6i3 нагыз акымак болдык.- деп Текесакал оган да кенда. - Сонын бэрш ойлап отырсан, балалык Topi3fli коршедг Моселен, б1зде Мылжамурын дейтш болды. Ол тартштщ бэрш озгерту керек, жана тертш керек деп каксады. BopiMi3 к у п т ш д ! коссак, 6i3 де купил боламыз fleai. Bi3 оуелде ел болганда, каулы кылып едк: юмде-юм купли алет кылып, елшщ азаматын enTipin, не 6ipeyflin катынын тартып алып, елджке зиян келпрсе, ондай зиянды адамды жок кылу керек д е с т ек, сол каулымыз дурыс едп Ещп карасак, ел кушешп келе жаткан жок, oncipen келед1. Неге десендер елге зиян келпретш жана купшлер шыкты. Жер купли менппктеген Ушаяк дегендер, балык аулау куш ш иемден- ген К,озыкарын дегендер, eniKi етшщ купли менгерген Донызтум- сык дегендер пайда болды. Осы адамдарды жаман куплнен жуда кылсак, жумыс кылдырсак жумыс кылмагандарга тамак берме- сек, сонда бэрЬ.пз де сорлы болмаймыз,- деп зарлады Мылжаму­ рын. Сондай сез шыга бастап едп 1Шркей жырау жана оленге бас- ты: Мылжамурын сияктылар еткен дэурещп кексеп жур, олар - кекшшдер, олар агаш басында анга усап журпш келедп- деп жырлады. Мылжамурын егестп 6i3 керкеткел1 жургенкпз жок, журтты алга cyftpereai журм1з,- деп айтысты. Адамдар 6ipiMeH- 6 ipi к у п а н косканда гана к у п т болады. Балы кжеупнлер етжеупплермен келинп, 6ipiryre консе, онда согыс та болмас едг Эскср де, кузетпп де керек болмас ед1 дегешп айтты. Клсшердщ 6opi жумыс кылса, тамак сондай молшылык болар едг Э р адам кунше eKi сагаттан артык жумыс кылмас едг Сонда ЦЕркей жырау тагы ондегп. «Мылжамурын - жалкау» деп толгады. Мысалга араларды экелдк Онын жыры ел тан кал- гандай еда. Онын жырын ест1ген адам, арак шкендей еардг Ол жырда 6ip топ ара мен аламан сона туралы энпме сойленедг ала- ман сона аранын уясында жатып бал урлай 6epinri. Сона жалкау болыпты. Араларга жумыс кылма деп насихат айтыпты. Жумыс кылу орнына аюлармен дос болындар деп акыл уйретптп. Аюлар бал урламайды, олар - жаксы ж тттер д егт . ННркей бет ашпаса да калыткылап айтканына еснкен жаннын 6 opi Tycinai; 6ip топ 235

ара дегеш - Дария елкесвдеп ел боп, аюлар дегеш - етжепштер гой, жалкау сона дегеш - Мылжамурын гой. Аралар сонанын тшше нанамын деп арандап кала жаздады деген жерше келгенае, халык котершп долданды акыры. ГШркей айта бердг Акырында аралар квтершс жасап, азгыргыш сонага тумсыкты салды деген кезде, журт тас алып Мылжамурынды аткылай бастады. Сейтш, Мылжамурын кардай жауган тастьщ астында елдг 0Mip бойы ауыр жумыста арып-ашып кунелткен кедейлер кеп еш, солардын 6opi Мылжамурынды елпруге комектес болды. Мылжамурын олген сон, тек 6ip-aK Kici басын когерш, niKipiH айтуга жарады. Ол —Тукпбет efli. Ол: «Куптлерд1ч купи кайда?- деп зарланды. — Bi3 6opiMi3 де к у п т м 1 з , И ттш тен де, Жолбарысжуздщен де, Ушаяктан да, Донызтумсыктан да, тагы солардай жумыс кылмай, жатып сем1рген, жауыз кушшен 6i3fli елшрететш жауыздардан да купгпмйз. Кулдарда гана куш бол- майды. Онын пайда-касиетш алгаш тапкан адам кушшен 6i3re киянат кылса, 6i3 онын кулы болар едж. Bi3 осы кунде балык аулаудын, eiiiKi еарудщ , арак йпудщ кезш тапкан К,озыкарын сияктылардын кулы болып журм1з. Бурын агаш басында журген- де, Kayin-катерден ешкайсымыз сау болмаушы ек. Енщ 6i3 езд1- 03iMi3 жак-жак боп тебелеспейм1з, куш ш 1зд1 6 ip жерге костык. Егад етжепштермен тебелесе беретш нем1з бар? Одан да олармен куш 6ipiKTipeHiK. Сонда нагыз к у и т 6i3 боламыз. Балыкжепштер етжегинтермен 6ipiKceK, жолбарыс, арыстан, каскырларды, турл1 зиянды андарды кырып, тау-таудын саласына емш-еркш emKinepiMi3fli багып, егш жемютер1м1зд1 епп, тату-Torri кунелтер едж. Сондай кунге жетсек, б1здщ айбарымыз сондай зораяр едг Манайымызга улы туздщ аны жоламас едк Карамызды корсе коркар efli. Совда 6i3re ешюм карсы тура алмас efli. Э р кайсы- мыздын KyiuiMi3 6epiMi3fliH купине пара-пар болар efli». Тукпбет осыны сейлеупй efli. Оны да табалап олпрдг Олар- дын айтатыны: «Туктзбет - 6ip кияли адам. Ол еткен дэурещн, агаш басында журетш заманды орнатам деп кекседь Ол - жын- д ы лы к»,- дейдь Ражап ic: op кезде эр адам оянып, uirepi карай кадам басайын десе, онкей жалкау ондай адамды «Kepi KeTipreai жур, елпру ке- рек» деп, ду ете туседь Кедейлер ондай адамды тас атып елпрш, акырында ездер1 акымак боп калады. Жумыс кылмай жатып сем!ргендерден озгем1здщ 6opi акымак болдык. Акымактарды акыл- ды деп атадык. Акылдыларды таспен урып елпрдж. Енбекшшер ез1не жеткендей тамак таба алмады. Тук ютемегендер Kyrrri бо­ лып, кещрдеп сасыды. Сойте-сейте ел кушшен айрыла бердг балалар ауру, шала бо­ лып туды, ашаршылыктан opi жаман, opi аз коректен не турл| ауру пайда болды. Bi3 кара шыбындай кырылдык. Аздан 6i3fli 236

келш етжепштср шапты. Жолбарысжуздпе epin, оларды талай кыргамыз. Ещц сол кегш канмен алуга олар да бет койды. Bip кезде ел жабылып соккан тас корганды бермеуге осынша жан таластык. Не керек, тым ел о з, тым дерн женш кеткен екен, алып кала алмадык- Олар 6 i3fli тып-типыл кылып кырды. Тек б1рнеше айелдерд1 прщей алып Kerri. 1Шркей екеум1з кашып кутылдык. Мен адамнын аягы баспаган жыныс агаш iuiiHe тыгылып, ан аулап, ет жеп кун кеийрдш. К,айтып карным ашкан жок- Аздан сон етжепштерден 6ip катын урлап алып, бшк таудын унпрш е барып мекен етпм, ешк1м таба алмады. Екеум1зден уш ул туды, олар- дын эркайсысы етжепштерден эйел урлап, катын алды. К,алга- нын оздерщ де б1псен керек. бйткеш сендер де менщ улдарым- нын улысындар гой. Сонда Бугышы отырып: — Ш1ркей кайда жатыр?— деп сурады. — Ол етжепштерге KeTri. Онда барып ханнын жырауы болды. Бупнде ол - шал. Шал болса да, ел1 баягы елен1. Inrepi бастык деген адам шыкса, бул откен кущи сагынып, ак болайык деп жур деп, баягы влeнiн ел1 айтады. Текесакал жудырыгын аюдын. .. согып ж1берш, 6ip уыс май алып, кызыл иепмен езш соруга айналды. Майды сорып болып, колын жамбасына суртш, мына сезд1 айтгы: — Кундердщ кун1 акымак бптсен елш таусылар. К,алгандары ере басар. Кунгплердщ купли солар малданды. Олар 6epi жиы- лып, куштер1н 6ip жерге косар. Дуние жуз1нде 6ip адам езгелермен тебелесуге бата алмайтын сак болар. Содан ел билеуш1 де, сакшы да керек болмас. Азулы, тырнакты ан б1ткен елир1лер. Тукпбет айткандай, бпкен таудын салалары ешкне opic, диканшыга епн болар. Журтгын 6epi 6ip адамнан тугандай 6ip бауыр болып, KiciHiH енбепн жеп, куншуакка кактанып сем1репндерд1н карашыгы ба- тар. Акымак бпкен елш таусылган сон, 6ip устаганынан айырыл- май, 6ipi жерден табан аудармай ecxi кой-кейш жырлап, араларды еленге косатын жыраулар да болмас. Адам мен ара 6ip емес! П 0РЕНЖ 1 (ПЕРДЕ) ЕРТЕГ1С1 (Асылы орысшадан) К,ызыл гандагы да, ымырты да, аласэулес1 де жок, «келе жа- тырмын» деместен, согыс жарияламастан, кара тун келд1 де жарык кунд1 жагасынан алып урды. Тек коныр салкын арыктыц акырын сыбдыр какканы болма- са, тон1рск кулакка урган танадай мелшид1. 237

Элде кайда 6ip бармак,домбыраны дынгырлаткан болады, дом- быра арыкка эн косады, адамнын жаны ол енге негып сыйсын... Жуз-жузден жылдар тендеген Самарканнын, салауатты Memirrepi жалбарынгандай колдарын кокке усынуда. LLIah зынданын арка- лыгы аспандай Minin, ущреюде. Адам колымен жасап кел-пре ал- майтын Биб1 хан мм мунарасынын тамтыгы мунайып, мулгуде. Биб1 ханым Аксак Темфдщ катыны деп кариялар да кауесет етедг 0TipiK-pacMH KiM 6ine,oi. Bipax ажал кайда болса, Аксак TeMip сонда болды деседг вйткеш улы ажал долы Тем1рдщ гана колы- нан келген гой. Алыстан ат октеп, аптыгып келген азамат масаты шатырга Kipin, тежйм eTin, иран патшасы времен багынатын емес деп хабар бер- генде Тем1рдщ кылжыр, кыли K03i нажагайдай жарк етп де, каба- гы жауар кундей туйш п Kerri. Тан атысымен ат жалына умтыл- ган, корамсактарынан сарбас туксиген орданын сансыз колы ушы- киыры ж ок даланын соны шобш жапырып, жосылтып, сендей агылды, Самаркан анырады. Кдсында топты кун-нокер Eu6i ха­ ным масаты шатырдын саясында monTin сыбдырына, каскырдын улуына кулак салып, атлас тосекте тонбекннп, танды танга урды. Биб1 ханым корыкты дейсцдер ме? Неден коркады. TeMipfli жан женш корген жок, онын болат журепнен отетш садакты oni 6ip уста жасаган жок. Кундерден кун OTTi. вткен сайын козшен от кетш, кабагын шытып, ернш eMipe TicTen, Биб1 ханым есалан адамша кшем устшде сендел какты. Аксак TeMip enae6ipeyfli суйш коя ма деп тун бала- сында Kipniri айкаспайды. Аузына Tini симай, келе ушып жыгыл- ган шабарман иран журтын TeMip жещп деп хабар бергенде Bn6i ханым асыл бглезтн атып тастады, ханнын асау аптыгын жалгыз 03i иемденуге алладан жэрдем Tineni; Аллага iciM жаксын деп, хан келгенше MeuiiT салдырмак болды. Ондай суду мешгг жер жузшде болмау керек кой. Журттан аскан шеберд! (здеткенде ханнын 6ip беп туткын араб- ты жШердг Тал бойында 6ip MiHi жок, суйрнстей кара торы ж т т шатырга Kipin келш, ipKinMCH бас шп. Биб1 ханым: - Сен MemiT саласы н,- дед!. - К,уп болады. Сулудан езгеш озЫ де салган емен. - Сен ер екенсщ, онерщ де ерлнлндей болса, сеш азат етемш. - Экемд! жакында кушады екем гой. - Жаксылап жасай алмасан, экен 03inni емес, басывды кушар,— деп ханым кекей жымиды. Шебер лэм деген жок, иыгын 6ip кысып шыгып Kerri. Содан былай, тан аткан сайын BH6i ханымнын K93i метштке карап, MemiT емес-ау, бакыт сурап, тастан соктырган дуасына карап 238

оянар едь Уйткеш бейнеуоз тас пен балшык ертепден бетер, за- матта дуал боп ocin келе жатыр еде Тун аскан сайын менлт керкейл барады. Ханым мэз: мешгг кощлшдегщей, менпт дегенше, банка ан- сап, шолдеген жаннын кумарткан жыры десен болмай ма! Шебердщ енерше тамсанбады, уйткеш: а кудай, басыма бостандык бер, ман- дайымды аш деп, о да жанын салып жатканын ханым б1лед1 гой. Шебердщ кара торы жуз1 кейде кенет кулпынайдай кызгылт тар- та калады, куба талдай майыскан мусш денеа жын каккандай кимылдайды, даусы тамагынан емес, кеудесш ен шыккан тор1зденед1, корыккан, д1рщцеген, долданган топты кулдарды са- усагыныц ушымен, кабагынын кагысымен курдай жоргалатып, OMipiH орындатады; Bn6i ханым онын 6apiH де буя бастырмай коред1, андайды, тындайды, тан калады. Шебер жумысынын буына тускен, шебердщ енерш е, онын сулу м е ш т н е кулдар да мастана, эулйе кимылдаган; о тугш шебердщ жалынды K03i Tycin кетсе, жансыз кара тастар да жан бпкендей орын-орнына тура калган; мунын 6opi де ханымга ала- каннын аясындагыдай аян. Тас пен балшык бактын сулу дуасындай тЬш пп, катарланып, ecin бара жатканын да ханым сезедг Алайда ханымнын K03i 6ip Hopceiii кормейдк шебер журегшщ асау толкынын сезд1рмеймш деп ханыммен бетпе-бет келгенде, кырындап, каймак ерш калтырап кеткенш, абайсызда артынан коз ж1бергснш, тун баласында шатырында тонбекплп, уйкы кермегенш, «дауысым шыгып кетпесш» деп, суйржтей бшепн канатканша тютегешн ханым кермейдь Ертенп, KeniKi намазда озезшдщ арбауына тускенш умытып, дуа орнына шебердщ epini 6ip гана ханымнын атын сыбырлага- нын ханым еспмейщ. BipaK MeiuirriH ipre жагы шебер жазылган дуадай, шебер када- ган маржандай ттзш т келе жатып, устщ п жагы окысынан куйка- лактанып, шлген аркалыктар, колденен букпелер, кед|р-будыр боп бара жатканын ханым байкай койды. Байкаган адамга м еш птщ ycTi мен асты, созылып намаз окып турган адамнын, асау HonciH тыюга ол1 келмей, кырдын коркауындай, жан ш ош ырлык ащы дауыстап, акырып яабергеш icnerri Kopinep едь Мешггтщ озгерш бара жатканын сезген куш сэскеде ханым шеберге карап наздана езу тартты, уйткеш ханымнын коптен 1зетпен шолдеп, кумарткан балдырган денеЫ, кумарлык билеп, делбеше бурандап, намазда турып, айкайлап ж1берш ед1. Уйткеш хавды тез1рек кайтара гор деп, о да тэщрге жалбарынды гой; ше­ берге усап о да озэзищщ арбауынан корыкпай жас жаны махаббат ансап, зарланды гой; сондыктан оньщ тшеп де тэщршщ кекейше конгандай, купларек болды. 239

Шебер менщ сырымды укты-ау дегендей, кете 6epin, оган карал, тагы 6 ip жымиды. Шебердщ кез1 кетш бара жаткан ханымга тускенде бшегш тагы 6ip кыршып, шатырына су н п п Kerri. С о куш кешке шатыр жанындагы жапырылган menTi жаныш- кан атгын катгы дурсип тагы естивд, узенп кунпр етп, алкынган шабарман шатырга арсаландап Kipin келдй — Он кун етш, он 6ipiHiui легенде Аксак TeMip кереген осында болмак,— дедй К,ан HiciH сезген тагы мысыктай Биб1 ханым булган етш, де- реу шеберш шакыртты. — Бггуге канша калды?— дел сурады. — Мунаранын Te6eci калды,- де,ш шебер жерден кезш айырмай. — Оны тез бт р е с щ бе? — TinTi б т р м е й м ш ,- дел жалынды кезш ханымга каратып жарк еткцщ. Ханымнын iuii сезе койды, ызалана мырс етп. — Ендеше, елесщ. — 0 л1мнен корыкпаймын, журепм 03i де елш аузында. — CeHi мен азат етемш дел серт кылдым гой... — Маган азаттык ажалдан Terri емес. Ханым шебердщ от бол жайнаган кезше тагы 6ip карады да, некерлерше сшейт дел буйырды. Ханым ертен4нде турысымен онын шатырына Kipfli. Ол жа- тыр. К,ол-аягында буралмаган, MepriKnereH буын жок, сулк fleHeci найзагай соккан бутактай бейнеу1 кеткен; камшы сойган аркасы кек ала койдай, канталаган жалгыз-ак K03i... Ke3i бурынгы кал­ лы; козше Tecipefte карады да, ханым тыска шыкты. Кешк1сшде шатырдын босагасында енпккен ат тагы пыскыр- ды да: Кереген уйде болады,- дел шабарман тагы хабар кылды. Ханым ым какты — шеберд1 тагы алдырды. — MemiTri неге бтрмейсщ ? — Суйген1мнщ суйгенше бола мешгг соккым келмейд1. — Сен MeHi суйесщ бе? — Оны мешптщ тастары, айдай шагылыскан сырлары айтып тур, зангар кумбезден гушдеген даланын желй жырлап тур! Бар махаббатымды осы меш^ке теккенд1пмд1 ер топаны, ер тозаны сойлеп тур; елде сен оларды кермейсщ бе? — Керемш, ал не тшейсщ? — К еп емес. Дуылдаган аузымды улы туей ернше 6ip типзеен болады. Шебер бул тшепне: — Экет, сой!— деген жауап алды. О к жыландай бурандап, безгектей калтыраган, кобыздын шепндей тырсылдаган ауыр ойлар ол туш ханымнын басын ара 240

шаккандай кылды. К ун ш жылдай етюзген узак айлар боны жал- гыздыкта жанына жинаган кумарлыгын 6ipre не ханга сактап, курамылткан денесшщ op6ip лоззатын, комагай ерншщ эр суйгенш соган гана татырам деп жургенде, шебер деген немей суйпз дейдП.. Жок, карагым! Онын жош не бола койсын. Онын аты: ханнын кэз1не шоп салган, оз ырысынан e3i безген болмай ма? Bipax мешгг ше?.. Оны б т р у керек. Эйтпесе, теш рш щ сшесше калып, TeMip ханнан журдай боп, оган элдеб1р эйелд1 кушактат- каны да. — Апырмай, emu не кылу керек? Кешкнлнде тагы шабарман келш , калган аз куннщ 6ipiH тагы шегерш койды. Биб1 ханым тагы ойга калды. MemiT 6 im ece не болмакшы? Ханнын махаббатынан, езш щ ракатынан айрылмакшы. Ал шебердщ кон1л 1н тапса, оны хан б1лсе, онда не болмакшы? Ажал да. Ажалдан болен корыккан жок. Аксак TeMip Корегенн1н ханы- мы емес пе. Махаббат куанышына салыстырганда. OMip соншама кымбат нэрсе емес. Сойтш Bn6i ханым: — LLIe6epfli келт1р,— деп тагы aMip erri. — Журуге жарамайды,- дест1. — Ендеше котерш экелшдер. Шсберд1 кшемге салып, котерш экелш, ханымнын аяк жагы- на койды. Бозарган жуз1 одан жаман шолмектей болып, сызыкта- ры кылдырыктай болып, казына калыпты. K e 3flepi бурынгыдай жайнап тур. Ханым кундерш ымдап шыгарып ж1бер1п: — Айтканына кендш,— дед1. Шебер жымын етш, энтек басын котерд1. Ханым касына к е л т , тоерлей отырып, ернш созды. Шебер енсер1ле умтылды, дэл жеме-жемге келгенде, ханым басын энтек кырындата берген кезде кезерген, ыстык epHi уртына сул1кше жабысып калды. EHTire, кушырлана сорып, маукын басып кiлeмгe кулап кеткенше, ханым тырп еткен жок. Ханым орнынан турган- да, сол суюден бейне 6ip шипа тапкандай, куйреген суйектер1 эп- сотге 6ipirin, шыккан буындары салынып, жаралары жазылып, шебер де ушып туре келдг —TeMip ханнын келуше карсы меш1т дайын болады,—дед1 де, шебер шыгып жонелдг Айтканындай-ак, хан келерден 6 ip кун бурын меш й дайын болды. Коздщ жауын алгандай мунараныч шанкайган ашык сы- рын коргенде ханым тандаганы сонша, шанк ете жаздап, дауысы- на арен деп ие болды. Мундай суду Meiuirri адамзат колымен жасай алады aeHci) бе? Шебер саргая, озеурей куткен тшегшйн бар куанышын, yMiTci3 талабынын бар кумарткан куш1н, жан- 241

TuiiH салгандыктан, мецйт осындай болып шыкты гой; махаббат купи керемет кой. Неше турл! кымбат бул, калы кшем, асыл тас дейшсщ, узаткан кыздай он туйеге ыргап-жыргап, шеберщ 6ip керуен кылып, узаггырды. Шебер ханымга анадайцан унЫз тэж1м етш, атына cexipin MiHin, керуенш бастап, дон асып жонелдь Ханым артынан карал турды да, м е ш тн е козш 6ip салып, KOHlni жай тауып, катгы 6ip курсшдь BipaK дол сол кезде урты кышып бара жатканын сезда. К,олда- ры муздай боп кета, журеп тына калды. Неден корыкканын 03i де бшмейдь Тура шатырына ж у п р т , кумй айнаны жулып алды. Турш керер-корместе айна колынан тусш Keni. Маскара! Улб1реген ак куба уртында шебердщ жуп-жука ерншен калган танба тайга баскандай баданадай боп, бапиып тур. Ханым улы саскеге дейш шатырында Mi3 бакпастан cineftin жатгы. Бупн п туш хан болат бшепмен бауырына кыспайды. кура- мыткан, кумарткан денес1н1н сусынын кандырмайды, апарып елпрщцер деп, 9Mip кылады да, кайтып eciHe де алмайды деген ой миын толассыз улады. Ханым ханга бетш керсетпеу керек, тым болмаса, бупнп туш жасыру керек. Euni кайтпек? Неге болса да басын байлады. Мундайда махаббат пердес1н жанымен жаны ашыгансып, андып журепн азез1л сайтан айла тауып бере койды. Ханым бетше пэренж1 салды; ез кылмысын б1лд1рмеу ymiH, эйел б^кен бетше перде киш журсш, бетш корсепп, еркеки кызыктырып, аздырмасын, уйткен1 еркекпн ойы дейЫ касието, зор жумыска белшу керек деп жарлык шашты. Орданын одыран acKepi кикуды салып, бержтерш аспанга атып, садакпен каздеп, арынды апары ауыздыкпен алысып, Самарканга саусылдап Kipin келгенде, шатырларынын алдында бетше кара салган, сымбапы ботен эйелдер ушырады. BipaK кан жутып, шан жутып, согыстан ан болып, эйелдщ жылы койнын ацсап кайткан аскер тындасын ба, ки1мдер1н паренж1с1мен кабат сыпырып алып, тер сщген кеж1мнщ, KineMHiH, олжа салган коржындардьщ устше жаланаш айелдерд1 алды урды, адцы да урды. Олардын imiHfleri ен KyuiTici де, ен тагысы да TeMip гой. Ол мешике козш салган жок, шатырга ентелей Kipin келД1, Биб1 ха- нымнын буран белш тан атканша алып бшегтмен айкастыра кысып, бос турган сулу сауытгай-ак кумарлыктын капы ашыган, ыстык сусьшын толганша куя берд1. Туш бойы, тан атканша, мана жаккай санген опан аулак ша- тырдын каленкесщде, айдын сэулес1нде кушырланган тютерден, 242

еркектердщ ентискен демшен, ойелдердщ мынкылдаган, сынк- ылдаган ыстык дауысынан кумарлыктьщ толкынды жыры жа- салды. Тек анда-санда жерде от басында аунакшып, терен сырлы куншыгысындай, еск1, ашы темекшщ тутш ш е булыгып, уына елтш, д е м т п отырган карау-карау шылымшылардын коленкеа карауытады. Олар жетелед1, кырылдайды, 6ipineH сон 6ipi жан шошырлык, M0Hci3, мае дауыспен сакылдап турып куледь Олар- дын кулшеше дала карсактарыньщ пнш тартып улыган дауысы ей косады. Танертен ше... Танертен Биб1 ханымнын жагасы жайлау, To6eci кыстау, e3yi 6ip жиылган жок, жазаласа хан бэрш б ш п койып, устап окелген арабпен екеуш косактандар деп, 0Mip кылганда да езуш жимады. Екеуш бшк мунаранын басына алып шыкканда, олер алдында 6ip суймек болтан шеберд1Н отты ерн1нен басын булкынганда да, ханым жымиюдан танбады. — Bopi6ip екеум1з 6ipre елетш болдык к,ой,— деп шебер омы- раулаганда: Биб1 ханым басын былтан етюзш: - Ж о к ,- деда. Bip монет откенде екеу1н мунарадан кулатып ж1берген оскер, ханымды салбыраткан ж1п у з ш т кетш, бейне махаббаттын мамык тесепнде жаткандай, Биб1 ханым катгы жерде емш -еркш суду айдай жаркырап жатканын KopicTi. MiHe, Биб1 ханым м е ш т деген MemiT солай салынган ед1; поренж1 киюдщ epTerici осылай айтылушы еда. ТЕЦС13, ТЕЛЕГЕЙ АТТАНЫС (Д ж ек Лондоннан) 1976-ыншы жылы К,ытай 6ip жак, калган жер ж\\31 6ip жак болып, eKi елд!н араздыгы шарыкка шыкты. С ол араздыктын салдарынан Эмерике елдапне eKi жуз жыл болтан тойын тойлай алмады, Жер жузшдеп озге журтгардын да, талай келешектеп icTepi шым-шытырык, ойран-топан болып, орнына келмедь С е- лебе катерд1 журеп се зт , жер жуз1 сигпдей тунды; буган шейш жетп!с жыл тынбай окига осы бетге шыныга бердг Окиганын, кара басы 1904-iHmi жыл екен, содан 70 жыл еткен- де жер жуз! булкан-талкан болуга тагдыр жазыпты. Орыс пен Жапан согысы 1904-iHmi жылы болды. Сол кезде-ак тарихшылар бул сотые Жапаннын елд1пн керсеткен1, таралгысын тартканы деп топшылап едг Дурысында ол окига алып К,ытайдын уйкы- дан оянган нысаны екен. Онын оянуын жер жуз1 узак K y r r i, 243

куте-куте жалыкты. Батые халыктары К,ытайды оятам деп байпа­ са да, К,ытай оянбады. Дуниеде болдырмайтыным жок деп, xexiperiH керген езти пл Батые К.ытайды бу жалганда оятуга бол- майды деп кол койды. Свйтсе, Батые халыктары жаза баскан екен: К,ытай мен ездер1 арасында жуысарлык жалпы сыр, жалпы тш жок екен. Exi журтгын ой ж уйеа exi арнамен агады екен; олардын арасында жасырын сырды бшгсерлпс жалпы лугат жок екен. Батыстын алгыр акылы К,ытай ойынын тубше бара алмай, тайызга жетш кайрандап, Tynci3 тунгиыкта калкып турып калыпты. Ал К,ытайдын акылы Батые жапынын еудем жерше жетш, угымсыз, MeHipey корганга тумсы- f h п р е л т т ь Муньщ 6epi - тш бакалыктын кырсыгы. К,ытай баягы уйкысында жата бердг Батыстын дуние-мул1к мвдениет жуз1ндеп табысы К,ытайга жет1 кырдын астындагы жеп баспалы мтаппен тен едц. Сол х1тапты Батые аша алмады. Агылшын елжше сейлейтш тукымдардын ар жагында, елдекайда санасынын тукгаршде, одан угымды айтсак жанында саксон (герман тукым- ды) сезше келте жауап кайырарлык 6ip зейш бардай efli; К,ытай санасынын шыгар аузында элдеб1р К,ытай танбасына жауап берерлж б1рдеме бардай ед1; 6ipaK К,ытай акылы Саксоннын келте т1пше жауап кайыруга олак efli; агылшын-саксоннын акылы да кытай танбасына сондай топас ед1. Олардын жан ырысы да, аркауы да eKi алуан заттан жасалган ед1; олардын рух элем1 6ipiHe 6ipi жат efli. M iH e, сондыктан Батыстын дуние-мул1к, модениет жузшдеп табысы К,ытайдын монп уйкысын буза алмады. Ал сонда Жапан деген шыгып, 1904-iHmi жылы Ресейщ согы- сып женд1. Жапан теп Шыгыс халыктарынын ортасынан каран- гыны как жарып, exi кулагы п к шыккан 6ip ш щп тукым болды. Батые нен1 усынса, соны кагып алатын болды. Батыстын nucipiH Жапан тез cinipin, кайнатып, пайдалануга ш еберлт сонша, аз жылда айбарлы журт болып, барлык кару-жарагын асынып, кан майданда шыга келд1. Айуандар влем1ндеп табигаттын элдеб1р калжагын угыну кандай киын болса, Батыстын жат мэдениетше Жапаннын тотен шалымдылыгын угыну сондай киын болды. Аузынан жалыны шыккан арыстандай Peceftai алып урып, Жапан айбарлы журт болуды коксеген зор арманын дереу icKe айналдыра бастады. Керей (карей) журтын сауулы сиырдай отар кылып алды; айлалы елше, пайдалы серт, шырмаулы тор курып, Манжурианы дербес азык кылды. Жапан оны да Mice тутпады; К,ытайга кез TiKTi. К,ытайдын жер1 ушан-тешз; жерш1н асты то п ­ тан казына - TeMip мен ком1рд1н кеш; бул eKeyi журген жер мэдениетшщ сауыры гой. Жер байлыгы турганда онеркес!П каулау- га одан сонгы косеметкей себеп енбек кой. К,ытайдын жел жетк1с1з байтак жераде торт жуз миллион жан мекен етедг Есеп кылсан, мунша жан жер ж узвдеп адам урпагынын тертген 6ipiMeH тен; 244

ол ол ма? Жер жузшде енбек кылуга К,ытайдай ершбейтш, кенбю ел жок; тагдырга бас берген дш пэлсепеа, тем1рдей 6epiK жарал- ган дене жуйкеш, билей бипен адамдардай кесем болса, К,ытайды жауынгер ел кылгандай едг Жаландаган Жапан сондай косем бола кеткеш ек1 бастан б е л г т . Вершен де ондысы - Жапаннын К.ытайга кан жузшен карын- дастыгы ед1. Батыска перде ecerrri кор1нген К,ытай мшезшщ жумба- гы Жапанга жумбак болмады. Жапан К,ытайды iuieK-карнына шешн жете бщщ. Bi3 оны мэнп бглмес еднс. Жапаннын ой ж уй еа кай жолмен журсе, К,ытайдш де сол жолмен журедь Ой 6epHeci, ми сокпагы екеушде де б1рдей. Сондыктан Жапан К,ытай жаныныц карангы TyKnipiH кезш Kerri. Батыстын аягы жетпеген жерге Жа­ пан жетп. Еуропалыкгар кормеген калтарысты Жапан керш, олар оте алмаган кудерден Жапан жагалап orri, К,ытай жанынын 613 бара алмаган тарауына Жапан барып уялады. Олар 6ip ауыл, 6ip бауыр ел ед1. Атам заманнан 6ipiHiH жазуын 6ipi уйренген, есте жок ecKi заманда eKi ел де мангол тукымынан ecin-op6ireH. Жер жагдайыныц озгешелт, баска журтпен кан араласуы eKi елц\\ аз- маз взгерткен, GipaK. асылында атадан калган кандастык арылмай, суйепне 6iTe кайнаскан, eKeyinae де 6ip уйкастык сакталган. Жыл- дар, айлар отсе де, ол кандастык жойылмаган. Ал сонда Жапан К,ытайды билемесш бе? Ресейд1 женгеннен кешн, Жапан тыщиы азаматгарын кытай жерше атгандырады. К,ытай шине мьщ-мындаган шакырым жерге шешн Жапан тыншылары, енженерлер1 кул KHiMiH, саудагер KniMiH к и т , эйтпесе кангырган буда (кытай, жапан дат) абыздары болып, ci«in Kerri. Олар боска кьщырган жок, пален су агардын Kymi неше аггык, na6ipiK салу- га кай жер колайлы, таулардын, асулардьщ 6HiKTiri кандайлык, согыс кезшде бекшуге 6epiK, осал тыгырыктар кандай, шиманды олкелер кай жерде, пален алапта епз канша, epiKci3 согыска ай- дарлык диканшы канша - мше, сондай кезекп аманатгы орындап журда. К,ытай журтында мундай санак мэнп болган емес efli. Кешжпедк Жапан желепн сыпырып тастаган келшдей, кап сырын сыртына шыгарды. Жапан anecepflepi К,ытайдан аскер жа- сады. Орта гасырдын айгыр уйрщдей анкау куралды acKepiHeH Жапан капралдары (салдат басы) 20-ыншы гасырдын айлалы, вдкгп, api мерген, api онерл1 салдатын жасап шыгарды. Олардын салда- ты тандама Еуропа ултынын кай салдатынан болсын согыста ба- сым болды. К,ытайдын кылдырыктай тышкан i3, шым-шытырык арыктарын Жапан енженерлер1 саралады, терен сайга айналдыр- ды, зор na6ipiKTep, шойын куятын зауытгар салдырды, кытай жерш тшипон, дшпрем, шойын жолмен шарлады. Машине мэдениетш орб1ткен шебсрлер Шонсанда (К,ытай жер1) адам сурагысыз мунай тапты, жер жузшде Gipimni жулде алган О ау-Уй -газ кудыгын казып шыгарды. 245

Кытайдын мемлекет кенестер1нде Жапан кемесерлер1 конжи- ды. Жапаннын мемлекет азаматтары Кытайдын мемлекет адамда- рына акыл уйретп. Кытайдын жауынгер ел болуы, саясаты кайта курылуы Жапаннын аркасы eai —олар окымыстылар табын, котен- шектер атаулыны куып, олардын орнына итшшек терелерд1 отыр- гызды. Кент сайын, кыстак сайын газет шыгарды. Газет бпкенде саясатты Жапан жазушылары журпзда, ойткеш олар нусканы тура Токудан (Току — Жапан байтакты) алып турды гой. Бул газетгер елд1 Inrepi басу жолында тэрбиеледг Туткиылдан оянган Жапан да д униет сондай тан калдырган efli, б1рак. онда Жапаннын барлык жаны 40 миллиондай едь Ал торт жуз миллион жаны бар Кытай сынды журтгын оянуы opi керемет, opi мелемет боп кершдь Кытай кулл1 халыктын орта- сындагы толкыган епн еда. Кытайдын даусы улт топтарында yftipre тускен сака айгырдын даусындай сангырлады. Жапан Кытайды айтактады, Батыстын пан халыктары курметпен кулак койды. Кытайдын сумдык тез котершт Keryi, кобшесе, халкынын ен- беккорлыгынан еда. Кытай барып турган Kecimci кейшкер болды. Бурын да солай ед1 гой. Жумыска келгенде, дуние жузшде em6ip жалшы Кытайга тен келген емес. Енбек - К,ытайдын дем алатын ауасы. Баска журт алые елге жорыкка атгануды, эйтпесе алые жол- га - Эжне баруды кандай суйсе, К,ытай енбекй сондай суйер ед1. Бостандык деген - Кытайга енбек куралы деген сез. Ершбей егш егу, дамылсыз енбек ету —мше, К,ытайдын т!ршшктен де, тегцрден де Tlneri. К,ытай оянды. Онын оянуы ecenci3 елше жалан бостан­ дык, жалан енбекке еркшдак 6epin койган жок, енбектщ ен жо- гаргы, ен бинмвд, ен OHiMai, жетнеп багытына жол ашты. Картайып, жасарган К,ытай! Будан Кытайдын тис кетер1лу1не 6ip-aK аггам калды. К,ытайга жана б1рл1к, жана кайрат пайда бол­ ды. Жапаннын жугенш киген К,ытай ауыздыгын шайнап пыекы- рынды, 6ipaK жай пыекырынган жок. Жапаннын плш алып, ал- дымен К,ытай оз жершдеп Батыстын миссионерлерш, енженерлер1н, капралдарын, саудагерлерш, тэрбиенплерш куып шыгарды. Со- дан Жапаннын да сол Tapi3fli кызметш1лерш айдады. Жапаннын сэбетшшерш кытай сый-сипатпен елше кайырды. Батые Жапан- ды оятты. BipaK Батыстын сутш актаса да, Кытай Жапаннын сутш актамады. Кытайга корсеткен толасыз енбег1не Жапан жэй гана алгыс алды, кургак алгыстан баска Кытайдын 6epepi болмады, КУР жын-коланымен Жапан адамдарын сауырдан сипап коя бердь Батые халыктары Жапанды табалап, сык-сык кулд!. Жапаннын элемд1 арманы далага кетп. Жапан долданды - Кытай оны сыкак кылды. Сумырайдын кект1 каны, канды кылышы согысуга аптыгып айт-ейге карамас- тан, Жапан согыс жариялады. Бул согыс 1922-iHiiii жылы болды. 246

Алты-же-ri жылдын imimie Жапан Манжуриадан, Керейден, Пурмо- задан (Пурмоза — Жапан аралы) айырылып, эуре болып, елден ине шаншар жер1 жок, алакандай аралдарына кайта тыксырылды. Жапан жиЬан майданынан шыкты, айбарын жогалтгы. Содан кейш Жапан бар кушш енерге салды, сулудын сулуын жасап, дуниеш тан калдырмак болды. Журттын анызы аныкка шыкпай, кушейсе де, аламандык, жауынгерл1кт1 кексемедг Напалионша жер жузш багындырам деп шарыкка кулаш урмады. Жайбаракат Kaci6iH ютей бердь Алай- тулей дэу1р откен сон, К,ытайдын согысынан емес, саудасынан корку керек деген наным журттын кокейше орнады. Нагыз катер Кайда екен1н ешюм де б1пмед1, оны кейш керем1з. К,ытай бурынгьшай машине мэдениетш булкшдетш кайната бердг Дэш м устайтын сансыз оскердщ орнына К,ытай одан да сансыз, тамаша уйрет1лген сайдын тасындай мелитсе курып алды. К,ытай кемелершщ Д1мкерл1г1 сондай, жер жуз! мыскыл етер едг К,ытай согысы кемелерш кушейтуге тырыскан да жок. Кеме келетш тен1здердщ cepTri портына (порт — тещзде кеме токтайтын орын) К,ытайдын сауытты кемелер1 ке л т корген емес. Шын катер — К,ьггай елшщ балыктай есшталдыгы екен. 1970- iHmi жылдарда FaHa К,ытайдын катерлi ел болганы жер жуз1н TiTiperri. К,ытаймен астаскан консы елдер К,ытай кел1мсектер1нен алдакашаннан тынышы кетш, канкылдаулы ед1. Сол кезде К,ытай- дын жаны 500 молиенге жет1пт1 деген лакап дунк ете Tycri. К,ытай оянганнан 6epi ел1не жуз молиен адамдай косылган екен. Дуние жузшде ак тукымды адамдардан К,ытай артылган екен. Бул кепке Бурыккалтер назар тжтг Ол сан жуйеЫмен жабайы есеп кылды. Ол 0 М1рикен1н, Канаданын, Жана Зелендианын, Абыстралиянын, Туст1к Апы рикенщ , Англиен1н, Пырансиен1н, Германиен1н, Абыстриен1ц, Еуропадагы Ресейд1н, Гскандиаудын халыктары кос- ты. Борш косканда, 495 молиен болды. К,ытайдын адамын санаса, бул керемет сипрден 5 молиен артык екен. Бурыккалтердщ cnnpi жер жуз1н кездг Сонда дуние ттред1. Талай гасырлар отсе де, Кытай халкы онша етек алмай 6ip сипрдщ манында турар ед1. К,ытайдын жер1не адам лык толып ед1. Баска созбен айтканда, К,ытай жер1не Караганда, жабайы Kecinnen адам баласын ен коп асырап турган журт саналатын ед1, 6ipaK. Ал К,ытай оянып, мэшине мэдениетш мандытканнан кегнн онын оншрген табысы мейл1нше молайды. Сол жершде К.ытай одан да коп жанды асырауга одд1 жетт1. Сонымен катар К,ытай- дьщ олген1нен туганы басымдай берд1. К,ытай ауыр енбек кып, орен кунелткен кезде, ашаршылыктан елетш адам да коп болу- шы едг Машине модениет1не айналган сон, корек те толыкты, ашаршылык та жойылды. К,орек молыккан сайын адам ociMi де арта берд1. 247

К,ытай куш жинап, медениетш еркендеткенше, жер алам, ел алам деген ойды да козгаган жок. К,ытай озбыр, обыр журт емес едь Бул енбеккор, кунтакты, тыныштык суйпш халык, еда. Со- гысты 6ip жагымсыз, кейде epiKci3 ютерлпс дшгер жумыс деп са- наушы еда. Сонымен, Батые халыктары озара араздасып, жаула- сып, арбасып жатканда, К,ытай ез жайымен mereciH шыкылда- тып, енбегш icreft берд1, кун санап кебейе бердг Ешн К,ытай eai эбден кемелше келш, кемершен асып топле бастады. Ниет! бол­ тан К,ытай сыбайлас елдщ жерше муз топанша мымырантып. каптай бастады. Бурыккалтердщ сищй елд16ipiKTipreHHeH кейш 1970-iHmi жылы Пырансие ежелден емешесш курткан арманына жетуге адам сал- ды. Пырансиеге караган Yrmi К,ытайга, К,ытай кел1мсектер1 алда- кашан каптап, орнап алган еде Пырансие кел1мсектер1нщ токтат деп журдк Оны тындаган жок, К.ытай толкыны агыла берщ. Пы­ рансие KecipAi отары мен К,ытай шекарасына жуз мындаган эскерш орнатты. К,ытай мелитсе салдатынан молиен адамдык эскерш Ж1берд1. Онын артынан екйшп кол журдг Ол салдатгардын катын- бала, туган-туыскандары едг К,ытайлар пырансуз эскерш беймаза шыбындай типыл кылды. К,ытай мелитселepi катын-бала, умек- шумег1мен 5 мелиеннен астам жан сезбестен келш, Пырансиенш Унд1 К,ытайына, агаконысынан жаман жайланып, орныгып алды. Намыстанган Пырансие TiK когерше каруга жабысты. К,ытай тешзшш жагасына оскер, кару-жаракты кемелеп теки. Шыгынга белшесшен батты. Шойырылып калуга таянды. К,ытайда согыс кеме болган жок, К,ытай бауырына жиырылган xipnime, оз жершш тукшрше карай шегше бердг К,ытайдын тастап кеткен ауыл, кала- ларын жиектсп пырансуз кемелер1 удайымен 6ip жылдай октын астына алды. К,ытай оган елен сткен жок- взге дуниеге несше жалынсын. Ол пырансуз огынан аулак отырып, оз жайымен жумы- сын ютей бердг Пырансие ойбайды салды, андай улыды, азуын шайнап, капырыкты халыктарды комекке шакырды. Акырында тура К,ыгай астанасы Пеюнш барып талканда деп айбынды эскер атгандырды. Бул эскерде 250 мындай адам бар еда. Булар енкей TicTin суындай, сайдауыт, ардагерлер1 едк Эскер К,ытай жагасына жетш, К,урыга шыкты. Шай деп бетке каккан К,ытай жок, К,ытай жерше суцпп Kipin Kerri. Сол кеткеннен мол кетп. Ол эскерден кайтып хабар-ошар болмады. К,урыга шыккан куннш ертеншде- ак хабарласарлык сым узш п калды. Не пэлеге кез болганын ай- тарлык 6ip пырансуз да Tipi калмады. К,ытайдын апандай аузы борш жутьщ койды. Сонгы бес жылда К,урыдагы К,ытай Kymi шартарапка канат жайып, тез котер1лдт Сыйам К,ытай патшалыгынын 6ip 6ofliMi болды. Англиенш арпалысканына карамастан, Барма, Малай 248

тубектерш каулаган ерттей К,ытай ел1 басты. CiGipfliH TycrriK жак шегш калпымен К,ытай басып, Peceitai урйскен койдай ыгыстыр- ды. Жер алу деген К,ытайга тук1ргеннен жещл болды. Алдымен К,ытайдыц кош басшылары келдг Содан кейш кару-жарактын даусы шыгатын болды. К,арсы турган оскерд1 К,ытайдын мелитсе салдаты бордай тоздырды. Олардын артынан азык-тулшмен катын- баласы ж ур т отырды. Алган жерше К,ытай отар салып отыра бердг Бу сиякты согысты, мундай жер алу OfliciH дуние жаралгалы та- рих жуз1 корген жок шыгар. Непалды алды, Бутанды ауызга салды, Ущпстаннын барлык Ci6ip жак шетш осынау селебедей шенкиш экетп. Батыста Бухар жутылды, кубылада Ауган тутылды, 1иран, Туркютан, букш Орта Азия - 6opiH де осы топан жанышты. Сол кезде Бурыккалтер сипрш кайга 6ip карап ж1берсе, кудай урган екен, К,ытай халкы- нын саны 700, 800 мелиенщ кусырып, милиартты шарпып калган екен. Дол канша екен1н адам б1ле алмады, «cipa, милиарт барсын- ау» деп жур1ст1. Сонда Бурыккалтер дуние жуз1ндег1 ак TycTi тукымдардьщ 6ip-6ipeyiHe К,ытайдын eKi адамы келед! деп жария- лады. Дуние сонда сшкщщ. К,ытайдын осуге бет койганы 1904- iHmi жылдап бастап болса керек. «Содан 6epi Кытайда 6ip жыл да ашаршылык болмапты-ау» деп есепиплер естер1не алысты. Жы- лына 5 молиен жан косылып отырганда, откен 70 жылдын 1ш1нде 350 молиен жан есш Kipeai екен. Юм б1лед1, элде одан да артык шыгар? Жиырмасыншы гасырда К,ытай сынды тез жасарып, тез ecin, дуниен1 ттреткендей, жалмауыз, жауынгер журт шыгады деп KiMHiH eciHe келген?! 1975-1нш1 жылы Пиладелп1 шаршде зор топ болды. Бул топка Батые халыктары TiK кетере келд1. Жакын Шыгыстан да ок1лдер болды. Б1рак топ ешб1р байлаулы каулыга келе алмады. Барлык халыктарда баланы коп табушыга байге т1плген деген саз болды. Бфак бул жобаны есепш1лер сыкак кып, кулкше шаптырды. вйткеш баланы коп табуга келгенае кытайдан уздж журт табыл- мады. К,ытаймен алысуга дурыс шара усынушы адам болмады. Б1р1ккен журттар К,ытайга тон айбат корсетш, бу кылыгынды коймасан, киратамыз деген болды. Одан баска тук бтр ген жок. К,ытай тобына да, мемлекетгер1не де кул1п карады. Тон айбатын кырау курлы кормедг Аждага такты коргаушы Л и-Танг-Пунг Еуропалыкгарга былай деп кайырды: «Ултгар 6ipire береш. Онын К.ытайга Keperi не? Б1з ен ежелп, ен алапатгы журтпыз, ел-елд1н сырттанымыз. Б1з оз м1ндет1м1зд1 аткармакшымыз. Рас, б1зд1н м'НДет1м1з баскалард1кше кайшы болатындыктан, оларга кон1лс1з де шыгар. Болганмен кайтей1к? Сендер 6opiH бас косып «алапатгы тукымбыз», «жер мураланамыз» деп сата Gepiaaep, 61зд1н жауабы- мыз: «1сп кез!нде корем1з». Сендер б1зд! баса-квктей алмайсын- дар. Сендердщ согыс кемелер1ннен 6 i3 корыкпаймыз. Боска 249

кещрдек созбандар. Согыс кемелерш1з аз екенш ез1м1з де бшем1з Согыс кемесш палсссейлер ушш гана устайтынымызды ездерщ де б1лесщ! Bi3 TeHi3re кызыкпаймыз. Шздщ куппм1з - ел1м1з Онын саны жуыкта миллиартка жеткел1 тур. Сендердщ арканда 6i3 бул замандагы ескер едасше ие болдык. Кврл! вскерлердад! Ж1бере бер, 6ipaK еуел1 Пырансиеш естер1не 6ip ал! Жарты молиен салдатгы бщцщ жиекке тегу деген ер карсына-ак бар купли салу- мен 6ip есеп. Бйздщ мын-мелиендер1м1з оларынды 6ip ак кылкып жутады. Мелиен ж1берщдер, 5 мелиен ж1бер1ндер, - 6epi6ip, жуту- ымыз 6ip калыптан танбайды. Туп-пе! Бос сезд1 шатасындар, 6ip уыс жапырактар! Эм1рикелерщ килшнш ед1, не б тр д !? Б1зд1н теккен 10 мелиен канымыз бук1л кемелер1нд1 таскын кып ж1бердг Мыкты болсандар, соны жойып кер. С о немене? Ол б!здщ 6ip жылгы ociMiMi3fliH жартысына да жетпешн». Ли-Танг-Пунг солай сокты. Дуние сен соккан балыктай аузын ашып, дем1 курыды, куты ушты. К,ытай шын айтып ед1, К,ытай- дьщ керемет оамталдыгымен алысарлык. ылаж табылмады. Хал- кы миллиартка жеткен К,ытай жылына 20 миллион косылып отыр- ганда, 25 жылдан кешн 6ip жарым миллиартка жетед1 екен. Бул 1904-iHiui жылгы жер жузш1н барлык жан саны. Буган не шак келед1? Денемеден демесй буган не амал кыларсын? Im6ip бегетс1з, судай тасыган осынша OMipai калайша сырыктап токтатарсын? Согысудан тук пайда жок. Манындагы елдер урандасып 6ipirin жатса, К,ытай кулк1 кылды. К,айта олардын келгенше куанды! Кытайдын елшеус1з жемсауына жер жуз1 жиналып канша ескер ж1берсе де, сигандай ед1. Эйтш-буйткенше, сэры тукым Азияны топанша каптап баса бердг Батыстын алан-булан б1л1мдарлары жорналдарына окымысты п1к1рлерш жазса, К,ытай оны окып, карк- карк кулд1. Б1рак К,ытай квд1р1не жете алмаган 6ip окымысты бар ед1. Аты- жеш Иакобуш Лингдел ед1. Асылында ол 03i оншама окымысты да емес ед1, онша flopinTi де Kici емес ед1. Эуел1 Иакобуш окымысты болды. Оган дей1н Ниунорк швршде денсаулык жон1нен flepic берет!н пропессур efli. Журт онын кандай бшм1 барын да б1лмеуш1 ед1. Иакобуш Лингделдщ басы кедш п к1с1лердщ басынан тук айырмасы ж ок еда. BipaK онын басына 6ip ой келд1. Осы бастын акылы ойын жасырын устауга жарады. Ол жорналдарга макала жазуды койып, онын орнына пурсат алды. 1975 жылдын 19-iHiiii сентоб1р1нде Иакобуш Вашингтон шерше келд1. Кеш мезгш ед1. Кеш те болса, ол шакырган п1резшентке барды. Шрезщент Мей- ермен eciKTi б е к т п койып, уш сагаттай сейлест1. Екеу1н|н сойлескенш елем сонынан б1лд1. Ол кезде елем Иакобуштын kim екен1н керек те кылган жок. Ертен1нде шрезщент уез1рлерш ша- кырды. Меж1л1сте Иакобуш та болды. М еж ш с купил едт Со кун1 кешке бас хатшы Рупус Kayflepi Башынгтоннан шыгып, 250

ертешнде ертемен Англиеге женелдГ Онын апарган сыры ек1мет адамдарына гана ашылды. Иакобуштын басында кандай ой тута- нын 5-6-ак адам быген шыгар. Дереу кемелерде, кайыктарда, кару- жарак коймаларында кызу жумыс басталды. Пырансие, Абыстрие халыктары сектенш, кулагын TiKTi, 6ipaK ешмет сондай ант-су iuiin оларды сеншрдй 0 здер1де мелш аз кепке сабырлыкпен карады. Бул aoyip - зор тыныштык, зор толастын fleyipi еда. Мемле- кет бггкен баскалармен согыспаска серт кып еда. Согыска алгаш- кы адым - Ресей, Германне, Абыстырие, Туркие, Гретсие эскер жасаудан басталды. Эскердац 6eri — К,ытай. MiHe, бар мелш бол­ таны осы-ак,. Аз кун откен сон тещздерде улы жорык, басталды. К,ол-кол ескер лек-лепмен ер мемлекегген шытып, тещзда шар- лап «К,ытай кайдасын?» деп самсады. Улт бггкен кеме коймала- рын какыратгы. Баж дукендер1 fleftMiciH, хабаршы кеме деймкщ, жузбе майак дейм1с!н, - 6epi де К,ытайга карай козгалды. Олар кенетоз KipeHcip, ecKi кебел1 кемелер1не шей1н тиед1, оны азсы- нып, сауда кемелерйн де сотые жабдыгына жекть Санактын айтуына Караганда, 58640 сауда кемелер1 жайнауыз лампы (прожектур), жалмауыз зенб)рек киш, ер журттан К,ытайга аттандырылтан екен. К.ытай жымиып, тосты да жатты. Еуропанын мелиендаган сал- даты К,ытай жиепне орнады. К,ытай мелиен мелетсес1н бес есе арттырып, жауды куто. Тешз жагасында да осыны кылды. BipaK есшен айырылып калды. Сонша ебйер болып, каруланып, камда- нып, даяр турса да, жау к1рмед1. К,ытай не екен1н уклады. C i6ip жак шекара бейб1тш1л1к. Жиектеп 6ip кыстак, не 6ip калага тырс етш ок тускен жок. С о ­ тые кемелершщ мунша сурапыл жиналып, кара курттай каптага- нын тарих жуз1 керген емес. Бар влемнщ кемеа сонда ед1. М ели- ондаган кек сауытгы кемелер К,ытай тещзш шарк урып, толкын- ды жосытып, куш-туш дамыл жок. К,анша журсе де, тук сотые бшшбейдГ Сотысам деген ойларында да жок. Япырау! Булар кайткел1 жур?! Элде К,ытай кол-аягын бауырынан шыгарады деп деме кып жур ме? К,ытай жымиюда. Элде К,ытайды аштан каты- рып кырам деп ойлай ма? К,ытай тэты да жымиюда. 1976 жылы он 6ip мелиен жаны бар кытай астанасы Пек1н шер1нде болтан адам тан калгандай окитаны коз1 корер ед1. Ол кандай керемет десешз, кеше толган шан-шун дабырласкан кола тусп жандар, бас бикеннщ айдары артына салбырап, кыли кездер кекке кадалганын керер ед1. Олар жогарыда бултпен араласкан карайтан нуктен1 болжар ед1, онын жат козгалысына карап оуе кемес1 екен1н б1лер едг К,аланын уст1нде кара шыбындай кужы- нап журген осынау кемелерден ок жауар едй О к емес-ау, жука шыныдан жасалтан ж1шшке тут1кшелер тусер едь Кешеге, ша- тырта тускенде, кул-к ул болып кирап саудырар едк Шыны тутжтердщ Kiel елт1рерл1к тук катер1 де болмас ед1. К,оркыныш- 251