Мұртаза Ш. Бойтұмар

Тортай шалдын К ек Э нпсш е MiHinжурген Жакаш бала уйкысынан оянып, алак-жулак жан-жагына карап, вз есепн таппай калды. Бэле содан басталды. Баска балалардын бэр! аузы т т л г е н каптарды есектерше артып алып, енд1 Арканбай бригэтгщ «командасын» кутш турган. Есекке артылмаган жалгыз ала кап калды. Квк Энгщен айрылып калган Жакаш бала жан ушырып жупрш жур. К вк Э н п ш ijaen жур. Сейткенше бвлмай Арканбай бригэт та астындагы ш о- лак тврыны алкындырып жетш келд1. — Негып турсындар? — деп акырды балаларга. — Жакаштьщ К вк Э нпш кашып кетш п, — деп шу-шу е п с п балалар. — К,ашып кеткеш Heci? Ана маянын ар жагында турган к1мнщ eceri? Жабыла ж упрш барса — К вк Э цп! Тусауьга memin, Жакаш К в к Э нгш щ жауырын icriK агашпен ш укылап, ала каптын касына келд1. Сонда Тортай шал квленкеде отырган жершен серейе турегелш, К в к Энпн1н ноктасына жармасты. — Аркасьшын жауыры аскынып кетп, каны шыгып тур. Хайуанда да жан бар гой, обал кайда? EceriMfli бермейкпн. К в к Э н п ш жетектеп бара жаткан жер1не Арканбай бригэт куып жетп. — Эй, шал, кокандамай, бер есекп! Жумысты токтат- па! 9 p 6ip м инут кымбат. Жауды женуге коскан улес1н осы ма сенщ ? Сен немене, пэшютерге жакпысын, о? — деп кайдагы бэле-жаланы жаудыра бастады. Сонда Тортай шал куйш ш кетш, аузы-мурнын танып алган ак орамалды жулып тастап, т и и м -т т м ерншен кан шыгып: — Эй, Арканбай, обал кайда? Аркасын кврмейсщ бе, жауырдан кызыл е л ырсиып кетйтп гой, — дед!. Ашуга булыгып свйлегеннен жарылган epHi как-как айрылып кеткен жер!нен ш ып-ш ып шыккан канды ку- ректей алаканьшен суртп. Арканбай кисьж. басы калтан-калтан erin, акырьш калды: — Эй, сен, кэкбэс, сен пэыпссщ! Сен жэудэн жвменсщ. Оттэмэ! Бер есекп! Сонда Тортай шал отыра калып: -9 8 -

— Е, К,удай! Не менщ кек есепм елмед1, не е м м е т курымады! — деп жерд1 токпактады. Сол-сол екен, Арканбай ш олак торы аткд каргып MiHin, Тортайга камшы yfiipin: — Эх, neiuic! Енш ш шйцп айттщ, — деп кырмандагы журтка айкай салды: — Естщ ндер гой б эрщ ?! б к м е т кур!мэд1 дед1 гей, дедй К уэ бол! Осыны айтып Арканбай ш олак торы атка камшыны басып-басып калып, ауданга карай шаба женелдг Арада сут nicipiM уакыт e ir i ме, етпед1 ме — кырман басына exi жирен жеккен трашпенке аспаннан тускендей топ ете калды. Артынан ш олак торыны тепендетш Арканбай бригэт жетп. — М ш е, мынау, — дед1 Арканбай м олотилканын ара- нына бау-бау бидайды лактырып турган Тортай шалды саусагын шошайта керсетш. Сакылдап турган молотилканын yHi eurri. Тортай шал кейлегш щ жещмен мандайынын TepiH сур тш , траш пенке- деплерге колын созып амандаспакшы eai, ш ош ак шапке киген милиционер оны н колы н кагып ж1бердй — Атын KiM? — Атым Тортай, — дед1 шал аузын танган ш уберек п темен Tycipin. К,ак-как жарылган epHi канталап тур екен. — С ен туткындалдын, — дед1 милиционер, — оты р ар- бага! — Н е у ш ш ? — дед1 Тортай шал, ашыган ернш саусагы- мен сипалап турып. — Оны ауданга барганда бш есщ , — дед1 буган д е й т сузеген букаша тукшиып ундемей турган екЬшп мили­ ционер. К,ырмандагылар трашпенкеш корш ап уймелеп калды. Элп «сузеген бука»: — Таравдар! Не бар?! — деп акырып ж1бердг Жиналып калгандардын шпнен узын бойлы , 6ip кез1 кы сы нкы , аксакал Kici 6ip адым iarepi шыгып: — Эй, шырактарым, ешкандай жазыгы ж ок бул бей- шараны кайда алып барасыцдар? Т ебес т е н к ун етш , аузы- -9 9 -

нан кан кетш, тозан жутып, енеш1 кеуш , ...тержен Kepi жакын шагында муны HeciHe эурелейсщдер, шырактарым? KyHOci болса, Keiuipin, 6ip ашуларынды 6i3re киындар. бтш еш з, — дед1 Рахым аксакал. «Сузеген бука» Рахым аксакалды кеудесшен итерш: — Назад! Назад! — дедь Екеулеп жатып Тортай шалдын колын артына кайы- рып байлап, трашпенкеге кетерш мшпздь К,атын-калаш, бала-шага ш у erri: — Арканбай, обалы саган! — Жазавды кудай берсш! — деп калды. Кдргыстан корыккан Арканбай бригэт милиционерлер- ге б1рдене дейш деп ед1, cipe, Тортай шалды босата са- лындар дед1 ме, enipin, ед1рендеп алган милиционерлер Арканбайдын езш итерш -итерш ж1бергенде, дап-дардай бригаттын 63i укол жаткан бидайга шалкалай барып кулап тустк Борандыньщ турмес1 аудан орталыгынын шет жагын- да, терен сайдын жарлауыт жагында ед1. Айналасын бшк дуалмен коршаган. Дуал устш тйсенек сым тем1рмен ернек- теп тастаган. Сыртынан Караганда cenai кершеда. Сырьш бшмегендерге суд у сиякты , сырын бшмегендер: «ш ш д е не бар екен?» деп кызыгатын да сиякты. Сырын бш ­ мегендер... Айында, жылында Борандыньщ базарьша 6ip барганда Тортай бул турмен1н жанынан eTin бара жатып, пен- деш ш кпен: \"imi кандай болды екен?» деп ойлаушы еда. М ун ы н ойын кудай сезш к ойды ма, «турмен1н im iH кер- гщ келсе — кер енш» деген бе, абактьшын пышен 6ip-aK шыкты. YcTi тпсенек сым TeMipMeH ернектелген дуалдын ныше KipreH сон , колында найзалы мылтыгы бар баска 6ip ш о- ш ак берйсп imKi турменщ бала басындай д эу кара кулы - бын сояудай узын к1лтпен салдыр-сулдыр ашьш, TeMip eciKTi шикылдатып керш тастап, Тортай шалды табалды- рыктан ары карай итерш кеп жзбердг Лезде еспс кайта жабылды да, абактынын 1ш1 кунпрттенш кетп. Тортай элденеге cypiHin барып, кулап т у сп . Сейтсе еденде сулап- сулап жаткан адамдар екен. - 100-

— Бул кайсын-ей? KiMciH езщ ? — дед1 жактырмаган дауыс. — Тортаймын. Мынбулактан. — Е, Тортай, саган не ж ок? Сен де халык ж ауымысын? — Бшмеймш. — Бшмесец, бш есщ елк Бул Тобышыктыдагы Ceyip6aft деген Kici еда. Eici кун, eid тун нэр таткызбады. Bip касык, су да берпзбеда. EKi кун, eKi туннен 6epi жеке камерада. Камеранын терт бурышы, терт кабыргасы бар, эркайсысы терт кадам- нан. Босага жакта «параша» дейт1ш бар. Дэретханан сол. BipaK eKi тэу л ж бой ы нэр татпаган адамга дэретхана- нын не кажетт бар? Камеранын кулыбы сакыр-сукыр етп де, есж ашылып, сиырдын емшепндей ш ош ак бержтт сырыктай 6ipey: — TipiMiciH? Ш ы к! — деп буйырды. Айдауылдын алдына Tycin бердп Узын дэл1здщ ен ш етш деп карамен капталган есж тщ алдына келш токтады. EciK ашылып, ш к е мылтыктьщ ушымен итерш ю р пзд ь Итермесе де Kipeni гой. BipaK т у р - ме корлау орны. «Турме — тузету орны» деген сез бекер. Абактыга тускеннен repi, тозакка тускен жен1л1рек. Терде TycTepi кердей с уы к уш еу отыр екен. К ейш 6irtai, буларды «тройка» дейд1 екен. «Тройка» азаматгык сот емес, эскери сот. М унда аса кауштт адамдарды соттайды. Ортада отырган каскабас, танкы мурын шойкара: — Фамилия?! — деп арс ете калды. К,апел1мде не сурап турганын тус1нбей, Тортай: — А-а? — дед1. — Фамилия, онбаган, екенн!н аты KiM? — А, экем нщ аты Сартай... Yuieyi де каркылдап кулд1. — Булар тугел жылкы болып кеткен, — деда К,аскабас. — Ха-ха-ха, е к е а Сартай, e3i Тортай, ха-ха-ха. Ягни, хайуан. Сондыктан да ею м ет п жек керед!, exiMeT курымай ма дейдп Ей, Тортай Сартаев, айтшы кане, eKiMerri неге жек кересщ? ©KiMeiTiH курыганын неге тш ейсщ ? в зе п талып, аштан буралып тур. Э р! муны уйыктат- пай, кайта-кайта уры п-согып калжыраткан. Enni т!келей - 101-

койылган сурактан калай жалтарып шыгарын бглмей, шыбын жаны шыркырады. — Айналайындар-ау, мен оны едей1 айткан жокпын гой. Ашу устшде абайламай ку ауыздан шыгып кеткен сез де. Соны да сез деп... — Туткын осылай шатасты. — Э , онбаган, сезш карашы! — деп каЬарлана калды Кдскабас, танкы мурын. — Бул e3i 6i30i кш елап тур той... «Соны да сез деп» дейш. Эй, сумелек, бул сез емегенде, немене? Оюмет куры- мады дедщ той, дедщ! Сен жауыз, ек1метпн кас жауысьщ! Сен б1збен сотысьш жаткан фашистердщ тшеукорысьщ! Айт, кандай байланысьщ бар сенщ фашистермен? — К,арагым-ау, кайдагы байланыс?! — К,арай гер, онбаганнын мулей1мси калуын. Сенщ майданта кеткен балан не деп хат жазды? — Ойбай, кудай, баламнан хат алмагалы уш ай болып калды. Хабар-ошар жок! — Ал уш айдан бурын хат алып турдьщ гой. Сонда не деп жазды? — Ойбай, айналайын, буры нгы хатгарыньщ 6epiH елп кем п1р бел1нен ш уда ж1ппен буы п, сандыктьщ аузын кулыптап сактап отырган ж ок па? MeHi босата гой, айна­ лайын, ез1м барып алып келей1н. 0здер1н окы п кер1ндер. — Акыл уйретпе бтзге! Окимыз ба, окымаймыз ба — ез1м1з бшем1з. — Акыл уйретш не бар, айналайын, хаттарды екелш береш н дегешм той... К,аскабас ecixTiH кез1нде какшиып турган айдауылта: — Э кет мынаны! — деп шалт буйырды. Айдауыл Тортай шалды мылтыктын icTiriMeH аркасы- нан HTepin-итерш алып Kerri. Кдскабас он жатьшдагы мен со л жагындагы отырган cepiKTepme кезек-кезек карап: — Не гстеймЬ? Алдырамыз ба елп хаттарды, — деп сурады. Ш аш ы н сиы р жалагандай жып-жылмагай етш тараган, куш ы к шеке 6ipeyi: — Соган эуре боп, елда шулатьш журемЪ бе? «Оюмет куры- мады» деп айтгы ма — айтгы. Оны e3i де мойындады. Уакьгг етюзш не керек? Менщ усьшысым — жиырма бес жыл. Екшш1 дудар бас бул усынысты колдады. С онымен «тройканьщ» шеш1м1 бойынш а, Тортай Сар- таев жиырма бес жылга сотгалып кете барды. - 102-

Тым болмаса уйшде жалгыз калган кемшр1мен де к о ш - тастырмады. Елу жыл боны тесекте басы туйюш жататын, жанынын жартысындай болып кеткен жары Ж эмила кум ш екер к о с - кан 6ip дорба талканын аркалап, жаяу-жалпылап Боран- дынын TypMeciHe жетш, шалымен жолыгуга руксат сура- май ма. Сейтсе: — Аты-жога KiM? — дейда ш ош ак бас карауыл. 0 з куйеуш щ атын ©Mipi этап кермеген байгус басы не деп тусщщрерш бшмей: — Bi3 М ынбулактанбыз гой, Нуртайдын ©Keci гой, — дейД1 Жомила кемшр. — Э й , KeMnip, Нуртайыч KiM? — дейд! кезекпп карауыл. — Ойбу, кудай-ай, енда не десем екен? Э й , шырагым, менщ майданга кеткен жар дегенде жалгыз улым Нуртай- ды бш мейсщ бе? С он ы н OKeci гой мына абактыга камап койгандарын, жазыксыздан-жазыксыз бейшараны. — Аты, фамилиясы им ? — деда ашуланып кезекпп карауыл. — Айтгым гой, Нуртай шырагымнын OKeci деп. — 0 з аты? 0 з фамилиясы? — деп долдана бастады кезекпп карауыл. — Ойбу, кудай-ай, енД1 кайтш айтамын. Э й , ш ал-ау, айт- саншы атывды! — деп айкайлап ж1берда Жэмила терезелер1 бшектей тем1рмен торланган, денкиген улкен уйге карап. TeMip тордын ар жагынан енпам ун каткан жок. Жомила Борандыга барарда Toyip деген ки1мш сандык- тан алып, кимешек KHin, кундпс салып шыгып efli. А к уйден ш ыккан К,аскабас, елден келген кем ш р екен1н ки1мшен байкап калып, касына жакындап: — К ш ге жолыгайын деп едвдз? — деп сурады. — М ынбулактагы Kici гой, — деп к у м ы ж ш Жэмила. — Э , элг1 Тортай Сартаев па? — дед1 К,аскабас. — I-i-i, дел озН Мен атын айта алмай тур ед1м, — деп Жэмила KeMnip куанып KeTri. — Е, KeMnip, кайта бер ауылына. Тортай Сартаев жиырма бес жылга кесш п, кеше гана этаппен Эулие-Атага айдалды. Одан ары кайда жiбepeтiнiн 6i3 бшмейм1з, — дед! К,аскабас. Жэмила окыстан ок тиген адамша селк ете калып, колын- дагы коржынын жерге коя салып, байы олгенш еспгендей дауыс кылып: - 103-

— Елу жыл отаскан карагым-ау, желдщ етшде, жау- дын бет1нде журген Нуртайымнын ке к е сьау , cewi кай киырга алып кеткен булар?! Ойбай! — деп кара жерд1 ток- пактап отыра кетп. Мундай кылыкты кутпеген Кдскабас карауылга карап: — К,акпадан шыгарып ж!бер! — деп буйырды. Кдрауыл найзалы мылтыкпен аркасынан и те р т-и те р т, турмешн шекарасынан шыгарып жгбердт С ейтш отырганда тем!ржол бойындаты элеватордан кайткан арбакештер мен есек бригадасынын карасы корщщ. «К,ой, б у й т т отыра бергеннен Тортай кайтып келмейдк Онан да мыналармен 6ipre ауылга ж е т т алайын» деп Жэмила койлегш щ етегш катып, коржынын KOTepin, ор- нынан к етер ш п , кара жолдын жиегше барып турды. Алдынгы арба токтай калып, оган Жэмила MiHin жат- кавда, оны танып койтан К е к Onri озандата 6ip акырды дейс1н. 1ш1н тартып кайта-кайта акырды. Уст1нде отыр- ган баланын камшымен бастан сабалатанына елен кыл- май, Жэмилата жакындай 6epin, тэты 6ip акырды. Арбага жакындап, жанына келген К о к Энпн1 Жэмила жалынан сипап: — Иен Kerri. Иегцп алыска айдап эк е т о . Соны сезш турсы н той сен байгус, — деп коз!не тэты жас алды. — Сатан бола соттап ж1берд! nermi. Иен Тортай сотгалды. 0з1м болсам он eKi бала таптым. К,у ш ешектен 6opi кыры- лып, жалгыз ул Нуртай калып едк оны да оскерге экетп. Енд1 хабар-ошар ж ок. BKeci де, баласы да коз кермес, кулак есп м ес алыста. Ордалы уйде омалып жалгыз кал- дым, — деп зарлады Жэмила. К ок Э н п арбадан калмай, катар журш , Жэмиланын аянышты зарын тывдап, пы скы ры п-пы скы рьт кояды. Юм бгледк ол б эр ш де тусш етш шытар, ол о зМ н Тортай eciMfli кайырымды neciHiH жаксылыгын умьггпаган шытар. Арпа мен сулыдан к о с -к о с у ы с жем 6epin асыраганын хайуан да болса еЫнде сактаган шытар. Тапа тал тусте аупарткомнын уш аю тиген араньщ уясьш- дай гу-гу, у -ш у быжынады да калды. — Не болды ? Не бодцы ? — деп сурасты 6ip-6ipiHeH. - 104 -

Сейтсе М эскеу-Алматыга, Алматы-Эулие-Атага, Эулие- Ата-Борандыга жеделден де жылдам телефон согып, теле­ грамма >Ki6epiiTri: — Совет Одагынын Батыры Тортаев Нуртай бара жа- тыр. К,урметпен карсы алындар! — деп. Хат-хабар келмей, дерекод кеткен Нуртай Тортаев сейтш аш ык к у н п найзагайдай сарт ете калды. Ауданнын басшылары жиналып: — Батырды калай карсы аламыз? — деп бастары катып, асып-сасып жатканда, аудандык партия ком итетш ш уш шпи хатшысы, ягни идеология ж еш ндеп хатшы Естай Эм 1рбеков кенеттен мулде баска проблеманы колденен тартып, epinKireH кен!лд1 с у сепкендей басканы гой: — Эй, жолдастар, Батырды карсы алу кашпас. Ал эк есш щ жагдайын калай ест!ртем13? — Е, eKeci кайтыс болы п па ед1? — деп 6ipiHuii хатшы елен етп. — Ж ок, ойбай, оз ажалынан кайтыс болса 6ip ж ен гой! Bisaut курметг1 «тройка» Батырдын экесш «халык жауы» деп жиырма бес жылга айдатып ж1берген ж ок па?! — О , к у Купай! Н е дейщ тагы да? — деп 6ipiHini хатшы шошып Kerri. — Э й, не уш ш ? — О жагын «тройканын» езшен сурау керек. BipiHiiii хатшы канга тойган канпалааай тьфсылдап, таре жарылайын деп: — Ш акыр онда «тройканын» бастыгын! — деда. Оган елпен ете калган еппйм болтан ж ок , ейткеш о заманда «тройканы» шакырып алуга аупарткомнын кау- кары жетпейт1н. К ерек д есен, «тройка» аупарткомнын взш щ внк1-тэн кю ш шыгарар ед1. Амалы курыган Bipimniтелефонньщ кулагын бурап-бурап, «тройканын» бастыгы Каскабаспен тжелей 03i сейлесп. О сы- лай да осылай, ауданымыздын абыройын арпырып, атагын шыгарган геройымыз келе жатыр. Ал сендер болсандар, кай- лагы 6ip есекке бола, онын шал экесш сотгап жiбepшciчдep! Ертен не б е т п з ш айтамыз? Ертен ол OKeci туралы Сталин жолдастьщ езше телеграмма ж1берсе не боламыз, а? «Тройканын» Каскабасы корыкпаса да, кобалжыды. BipaK HeciHe кобалжиды? «0к1мет курымайды» дед1 ме. Дед!- Муны айыпталушынын 03i де мойындаган. Ал совет 0Д1лет MeKeMeciHiH бастыгы Вышинскийд1н e 3i баягыда- - 105-

ак «Айыпталушынын ез кш эсш мойындауы — едш сот- тын салтанаты» — демеп пе efli? «Так что, 6i3 едш шепйм кабылдадык», — деп Кдскабас взш-ез1 жубаткан болды. BipaK imi-бауыры калтырай бери. Кдскабас карап калмай, дереу облыс орталыгына теле­ фон сокты. Ондагы бастыгына осылай да осылай, 6i3 жиыр- ма бес жылга сотгап яаберген Сартаев Тортай дегеннщ Нуртай дейтш баласы Совет Одагынын Батыры атагын алып, елге келе жатыр. Улкен шатакка калмас ушш сол Сартаев Тор- тайны ебш тауып, елше кайгарсак кайтеда? — деда. Облыстагы бастык дереу сурау салып едк сейтсе Сар­ таев Тортай К,арагандыга айдалып кеткен болып шыкты. К,арагандымен хабарласып efli, Сартаев Тортай Шерубай шахтасында деген дерек алды. Шерубай шахтасы — Караганды каласынын батыс жак, Улытау беткейшде efli. К,арагандынын басшылары Ш ерубай шахгасынын терен тукгпршен жегг кат жердщ бетше суырып ш ыгарьт алды. Ж ердщ 6eTiHe ш ыгарса, Сартайулы Тортай керден шыккандай екен. Жылтыраган exi кезден баска бет-аузы- ньщ бэр ш кап-кара к еш р дщ тозаны тутып калыпты. Борандынын соты асыра сш теудщ «атаманы» шыгар. Эйтпесе онсыз да терш ен Kepi жакын Kepi адамды жиыр- ма бес жылга сотгай ма?! К,арагандынын е и м е п Тортайды моншага апарып, 6ip кабат TepiciH сыпырып алардай ыскылап жуындырып, са- кал-муртын бастырып, устш е инеден жана шыккан жей- де-дамбал, жана костюм-ш албар кипзш , касына exi кара- уыл косы п 6epin, пойызга м ш пзш , Борандыга кайтарды. Кудайдын KYflipeTi, М ынбулак басындагы кырманда, ш ш денщ аптап ыстыгында Тортайдын как-как айрылып каны ш ып-ш ып шыгып туратын epiHi Шерубайдын шах- тасына Tycxeni 6epi канаганы тыйылды. BipaK онын есесше е р н т щ ка к-к ак айрылып кеткен сызаггарына кем1рдщ н ш сщ ш , кара жолак, кара каска i3 калды. К,анша жуса да, кетпейдг Согыстан герой болып, 6ip аягынан айрылып кайткан баласы Нуртай екесш Борандынын стансасында кергенде: — К еке-ау, ернщ е не болган? — деп сурады. - 106-

— Е, шырагым, бул кекен керден шыгып турган ж ок па! HeciH сурайсы н? Бул Кудайдын куд1рет1нде ш ек ж ок кой. Кудай маган сеш бермегенде, С ен Кудай абырой 6epin, Герой болмаганывда, мен кайта Tipinin, жер бетш е шыгар ма ед ш , шыкпас па ед1м, 6ip Алла бш едь К удай- дын мунысына ш у ю р , Нуртайжан! С ен борап турган октьщ арасынан аман ш ыктын, мен жет1 кат жердщ астындагы керден кайта TipirtfliM... Осы сетге ак жаулыгы желб1реп, вокзал басына Ж ем и- ла да жеткен екен. — Айналайындар-ау, елгеш м т1р1лд1! С енгеш м жанды, Кудай-ау, ецш мен еле кетсем де арманым жок, — деп шалы мен баласын кушактап enipen теб1ренгенде, TinTi вокзал басында турган К,аскабастьщ езш щ кезш ен жас шыгып Kerri. Жэмила апыл-гупыл телеграф баганасьша байлай салган К ек Э н п паровоздан да асырып, акырып-акырып ж1берщ. £003

ИНТЕРНАТ НАНЫ Элтай нанга тоймаушы едь Басы д эу , урпек шаш, мой- ны кылдырыктай, ш ун1рек кез, томпак ауыз кара бала болатын. Болбырак, о к у га олак, есьд е р п ау катка ауып кеткен сиякты еда. Сабактан кала бередь E6i келсе асха- нага кезекпй болуга тырысады. К езекш ш щ мщ деп — eKi шелекпен езеннен ещрете с у тасиды. Жуз баланы асы- райтын тайказан толганша тасиды. Одан ыдыс-аяк жууга косымша тагы тасиды. К езекш ш ж тщ ен ауыры осы. Ин- тернаттьщ ipreciH жалап агатын езеннен асханага кубыр тартуга ол кезде шама келмед1 ме, элде кунт болмады ма, 6i3 кайдан бш ейж , emreyip, ауыр-ауыр exi шелек буыны бекш , буганасы катпаган жеткшшектердщ е й шншен з1лдей басып, онсыз да тапал бойды темен тартар еда. Кезехпп су м эсел есш шешкен сон , картоп аршуга Kipicefli. Одан кейш узыннан-узак созылган устелге eKi катар калайы терелкелердк кисы к-кы ны р калайы касык- тарды койып шыгады. Содан сон барып op6ip тэрелкенщ тусына тшдей-т1лдей кесш ген кара нан кояды. Бул кезде Элтайдын касына тэрбиепл немесе аспаздын e3i inecin журедь С онын езшде де Элтай олардын кырагы к езш ала 6epin, 6ipep к есепн томпак ауызга буралактап урып жШередь Торбиепи оны н аузына куджтене карар едк EipaK Элтай сыр бермейтш . C ipe, нанды шайнамай жутып ж1беретш шыгар. Туе кез1нде мектептен балалар апыр-топыр жарыса ора- лады. Кггаптарын белмеге кояр-коймас, асханага карай анталар. Сонда Элтай оларга кед1мпдей одырандап: — 0 й , енш ен жалмауыз, топырламай б1р-б1рлеп KipiH- дер, — деп есж тщ аузында турады. К езекш ш к куш еткен сон Элтайдын к е н ш той тар- кагандай кулазып калады. Интернатгын ешмушкедей нор­ малы нанын Mice тутпай, конкылдап, сабак бггкенше эрен шыдайды. Кейде сонгы сабактан к а ш ьт кетедь Ж ол-жене- кей драмтеатрга согы п, кандай спектакль журетпнн, кан- - 108-

дай контрамарка болатынын б ы т алады. Интернатка келе сала ас уйден 6ip туш р картоп сурап алып, оны ойып мер жасайды. Кетаптын катырма мукабасын Kecin-Kecin кар- топка сия жагып, мерд1 картонга мукият басады. С ейтш ep6ip контрамарканы нанга айырбастайды. Театрга бару- шы талапкерлер табылады. Аш калуга б е й т , 6ipaK «К,обы- ландыны », «К,ыз Ж 1бекп» керуге куш тарлар, кудайга ш ую р, бар. Театрдын кызметкерлер1 ойын сонында кон- трамарканын соншалыкты кебейш кеткенш е тан ка- лысады. Нанды киып, театрга баргандар спектакльден кайтып келгенде карындары ашады. — Уйыктаган с он карыннын ашканы бш нбейШ , — fleftai ер нерседен хабары бар карачай Хасболат. — Онда шуылдамай тез1рек жатайык, — дейш балалар. Балалар уйкыга кетедг Bip белмеде он адам жатады. Bepi эскер балалары. Bepi де ауылдан келген. О бл ы с о р - талыгында согыстан с он жанадан аш ьтган интернат-панси- онда жатып окиды. Майданнан е к е а кайтпагандар, согыстан агасы келмегендер, аш карын уйкьща тустер!нде ауыл- дын нарт кызыл таба нанын керш , тамсанып жатады. О сы кезде Элтай басын керпем ен жауып алып, нан жейдт Bipey естш коймасы н д еп, д ымын шыгармауга ты - рысады. Контрамаркага айырбастап алган нанды тауы с- канша уйкы жок. Bip KyHi Элтай ешкереленш калды. С етпгул дейтш бала онын тунде нан жеп жатканын б ш п койыпты. — Палундра! — деп С етпгул айкай салсын. Балалар- дын 6epi уй ертенш бара жаткавдай орындарынан саска- лактап атып-атып турсын. — Не боп калды? — Элтай нан жеп жатыр! -Н ан?! «Нан» деген сезд1 еспгенде, уй кы шайдай ашылады. Ж ен тун iuiiHae тан атып, кун ш ыгып, о н ж еп мнщ тар белмес1не нур шашьфагандай болады. «Н ан» деген сез — алыстагы ауылдан апан к е л т тур дегенмен б1рдей. А йы н- да-жылында ауылдан апан 6ip келгенде Khui калта тал- кан, 6ipep таба нан екелер едг lHi-карындасынньщ аузы- нан жырып океп турганы eciHe тускенде, талкан тама- гыннан етпейд1-ау.

С эгпгул барып Элтайдын устш ен керпеш жулып ала- ды. Элтай какпанга тускен каскырдай аксиып айбат шегедь — Бер 6i3re де! — деШп С эгпгул . Баскалар бул кезде С этпгулды унс1з куатгап анталап турады. — Неге берем, езщ дпа! — деп шанк етед1 Элтай. — Ж ок, б1здна! — дейд1 С етпгул. — Контрамарканы кайтар, сонда берем, — дещц Элтай енш кайтер екенсщ дегендей. — Контрамаркан жалган. С еш ол уш ш соггату керек. Жалган документ жасаганы уш ш сотгайтын зан бар екенш бшмейсщ бе, — дейд! Сетпгул. — Онда сол контрамаркамен удайы неге езш театрга Kipin ж урсщ ? CeHi де соттау керек, елеем — жастыгымды ала кетермш, — деп Элтай касарысады. BipaK езш щ кш есы басым екенш сезнх жаси бастайды. — Нан калган ж ок, эйтпесе не керпш гп, 6epeMiH гой, «еле жегенше беле же» деген гой. — Э й , сен макалдамай шыгар 6epi, калган ж ок деуш карашы. Балалар, шамаданын ашындар! — деп буйырады Сэгпгул. Элтайдын пэнер тактайдан шагын чемоданы бар, аузын- да жудырыктай кулы п турады. Элтай ез меншптн корга- мак боп, кереуетгщ астына умтылады. BipaK едгезердей С этогу л оны тесек тщ уетше атып урып, тырп етк1збей кол-аягы н басып жатады. — Атана нэлет, К,одар! — дейд1 Элтай ышкынып, — босат былай! Балалар театрдан кайткан сайын ондагы ойынды ездер1 кайталап, 6ipey Т ел еген , 6ipey Бекежан болы п шыга келетш . С етп гу л К,одар р олш ойнауш ы еш. Содан да К,одар атанып кеткен. — Дымынды шыгармай жат, паразит К,арабай, — деп масатганады С етагул Элтайдын дуниеконыздыгын бетше басып. К,улыптын к 1лтт табылмайды. Оган балалар онша ею не де коймайды. Enri 6ipeyi шегемен-ак аша салады. Пергауыннын мынжылдык алтын табыты кенетген та- былгандай-ак, балалар ан-тан болып, ауыздарын ашып анырып 6ipa3 турып калады. Чемодан ашылганда, шпнде т 1л1м -т1л 1м нан, 6ip калта бидай талкан, 6ip калта куыр- ган жугер1, 6ip калта курт жайнап жатады. Балалар ешн - 110-

eciH жиып мол тагамга кол сала бергенде, С е т п гу л айкай салады: — Т э р т т сакта! Bi3 мародер ем есш з, саналы азаматгар- мыз. Бэрш занды турде жасауымыз керек. Bi3 ф ео- д ализм нщ Kopi какбасы К,арабайдын м алый к эм п е с - келейм1з. Бэр1м1з тендей бел ш аламыз, — деп тамакты белгске сала бергенде... есж сарт ашылып, табалдырыкта алпамсадай алып адам иыгына ш инелш желбегей жамы- лып, Mi3 бакпай турып калады. К,алын кастары 6ipirin кеткен. K o3i октаулы мылтыктай. Тула бойы кайарлы. — Бул не шу?! — деп акырады елден сон. — Неге уйык- тамайсындар? Элтай арыз айта алмас. в й ткеш в з KiHoci ашылып кала­ ды. Баскаларда да ун жок. в й т к е ш б 1реудщ чемоданын тонауга болмайды. Интернат MeHrepymici к о с колы н га­ лифе шалбардьщ калтасынан шыгармай «казыналы» кара чемоданга шалкактай карап калады. К длын кара касын 6ip жогары, 6ip том ен ойнактатады. влден сон: — Так-так... Борщ далага ш ык! — деп буйырады. А ула- га ш ыккан с о н , асхананьщ алдына балаларды катарга ту р гы зад ы . — Смирно! — деп буйырады. Сейтед1 де асыкпастан шалкактай басып вз ушне карай беггейдг.. Кетш кала алмайсын. Т у н ортасында тткеннен тис тур- ган да онай емес. Балалар кункш деп CэттiF¥Лды кш элай бастайды. — Сен болмаганда ты п-ты ны ш уйыктап жататын едж. — Мен сендерге жаксылык жасамак болсам, карай гор буларды. М ен емес, анау К,арабай кшэл1, — деп С эт п - гул жабайы кодастын назарын Элтайга бурып салады. Элтай ещ п 6ip табы н сиы рды н ортасына т у ск е н к а с- кырдай болады. Онын бакытына карай интернаттын бас- тыгы какырынып-жотк1р1нш у й ш ен шыгады. Балалар кыбыр етпей «смирно» турып калган. Ай сэулесш е каска басы ш агылысып, д ву агай асы кпай 6ip -6ip басы п таяп келш: — К.арындарын ашты ма? — дейдг Дел Ka3ip «жаурадындар ма?» деген сурак орынды с ияк- ты. BipaK интернат менгеруш1: «К,арындарын ашты ма?» — деп сурайды. - 111-

«К,арным ашты десем, элдене деп ж уредЬ, — деп епш м ун катпайды. — Айтпайсындар гой, е? Онда тура турьщдар тагы да, — деп д ву агай кайтадан ез уйше асыкпай аявдай бастайды. — Агай! Агай! Токтаныз, — дейш шьщай алмаган Хас- болат KypKipeyiK даусымен. Онан сон жолдастарына карап: — Неге ундемейипз? Айтпаймыз ба, тура бергенше! К,арнымыз ашты, агай, — дейдн — Ашты. — Ашты, — деп эр жерден 6ip дауыс дарщцеп шыгады. Сонда деу агай: — Ашынган карын тойынар. Барындар, уйыктандар! — деп буйырады. «Ж аксы сез — жарым ы рыс». Балалар жэб1р-жаман- шылыктын бэр ш умытып, жылы керпелердщ астына ко- йып-койып кетедо. Сол кенш токтыкпен ракатганып уйкы- га Kipice бергенде, ep6ip тесек тщ басына Элтай келш, ба- лаларды басынан турткыейш . — М э, — д е й т ан-тан болган жолдасына Элтай 6ip тмЫ нан усынып. Нан жетпегендерге 6ip уы с талкан немесе 6ip Tyftip курт тиед1. Белме hui MeftipiMre толгандай. Сол сез1мнщ элдилеуьмен он бала т эт п уйкыга кетеда. Тустершде 6ip канар нан аркалап, балаларга улеспрш журген д эу агай- ды кередь Жана жыл екен дейд1. Интернат асханасынын как ортасына улкен елка орнатылган екен. Шыршанын ep6ip бутагынан кызыл-курен белке-белке нан салбьфап тур екен. Д э у агай Аяз-Ата болган екен, Жана жылда кон­ ф ет орны на 6ip -6ip бел к е нан сыйлап жур екен. Сол белкелерд1н как ортасына Элтайды салбыратып iflin кой- ган екен... К,ыстын кы ска к у ш асханадагы т1лдей кара наннан басталады. Ештене езгермеген. Элтай бугш кезекнп емес, содан да кабагы салынкы. Кезекш1 болмаган кун1 мек- тепке барар жолдагы нан магазинш калайда 6ip cy3in втер. Магазинш1 сэры вйел удайы ашулы болады. Элтайдын карточкасы ж ок екен1Н б1лед1 де: — Бар, айда! — деп куып ж1беретш. Бугш де мектептен кайтканда шыдамай, кабактын тусы- на токтам ай етп ей тш м аскунем к усап , Элтай нан магазинше калай Kipin кеткеш н e3i де б1лмей калган. KipyiH Kipce де, сатушы катын урсар ма екен деп кипак- - 112-

таган. BipaK. сэры ейелдщ ж уз1 ж аркын, кабагы жазылган. С ак-сак кулед1. Кул&ш де пештен жана шыккан жы п- жылы нанды кундегщей тслдей етш т 1лмей, бел к е-бел ке- с1мен 6epin жатыр. Карточкага ем ес, акшага 6epin жатыр. Магазиннщ imi нанга т1релш тур. Ж арыктыктын nici жупардан жуз есе артык. Элтай интернатка алып-уш ып ж е т т , асханага Kipce — кундеп т1лдей т 1лж тердщ орнына жарты белкеге жакын дем койылган екен. — Ал, карындарын тояды ендИ Карточка системасы жойылды! Нан молайды. Сендерд1 нан куш мен кутгы к- таймын! — дед1 интернат MeHrepym ici. Бул — 1947 жыл- дьщ 16 желтоксаны ед1. Элтай сонда ел п нанды жеп тауыса алсашы! Эшей1нде буралактап ауызга 6ip-aK асайтын асты тауыса алмай, той - ды да калды. Мен бул кезде кызметке баратын жолда астанадагы ен улкен нан магазин! бар. Ешкандай жумысым жок, тама- гым т ок болса да, э л п магазинге анда-санда 6ip Kipin ш ы- гамын. Наннын сондагы Typ-Typi-ай. К,азактын таба наны дейсщ бе, украиналык кара нан д ей сщ бе, калалык ак белкелер дейсщ бе, Kipniui нан, денгелек нан... Магазиннщ iuii жып-жылы. Нан nici — ана с у т ш щ и!сш дей. Осы магазинн!н тусынан откен сайын, интернат eciMe тусед1. Элтай Ka3ip аудандык о к у бел !м ш щ бастыгы, гылым кан­ дидаты. С етпгул ipi совхоздын директоры. М ен болсам... Ж ш -ж ш ойга калам: ipreciH боз езен жалап жататын интернат болмаганда, интернаггын 6ip TiBiM кара наны болмаганда, 6i3 осы дорежеге жетер ме ед1к? KiM б!лед!... Нур жаусын саган, интернатгьщ кара наны!

К.АСК.Ы РДЫН ТАРАМЫСЫ Ауылы жакындар ceH6i ку ш туе ауа уйлерше барып, содан дорбаларын аркалап, ж ексенбш щ кеш ш е карай интернатка кайта оралып жаткан кез. М енщ ауылым каладан кашык. К.ала мен алыстагы ауылымнын арасын К,ара маржан тауы бел in жатады. Бас- калар сиякты уй1ме барып келе алмаймын. Демалыс кундер1 квб1несе интернатта жалгыз каламын. Двл1рек айтканда, жалгыз ем еепш , Нарбота деген бала да бар. MeHiH cepiriM сол. Дардай атынын алгашкы буынын, ягни «нарын» алып тастаса, оган с о д а жетер еда. Нар кайда-а- а! Турган бойы жана туган ботанын сыкпытындай нэп- нэзнс. А як-колы шидей. BipaK басы ботанын басындай урпек, улкен екеш рас. Жанары да ботанын кезшдей жоушреп, сел -сел жасаурап турады. Нарбота — такыр ж е ™ . Э к е а согыста опат болтан. ШешеЫ кырык ушшип жылы екпесше суы ктиш , кешиспей куй еуш щ сонынан женеп берген. Оннан жана-жана аскан баланы агайындары жеттмдер уйше етк1зсе керек. Содан биыл оку басталарда, б1здщ интернатка ауыстырылды. Интернатгын балалары демалыска ауылдарына кеткен- де, Нарбота кун узакка ауладагы ас уйдщ куншуагында ютаптан бас алмай отырады да, кеш ке ез тесепнен кашып, м енщ касыма келедг Жалгыз жатуга коркамын дейд1. Сейт1п ол менщ Kepmi.M Хасболаттын койкасына келш кисаяды. Демалыста eKeyiMi3re бола казан кетер1лмейд1. Аспаз апай мен тербиенп апай eKeyiMi3re нан, колбаса 6epin кетед1. Соны кара сумей iiuin-жеп журек жалгаймыз. Нарбота ауылынын кайда екен1н б1лмейпн де сиякты, сагынбайтын да сиякты . Ал мен ауылымды ансаймын. Нарбота куншуакта к папка шукшиса, мен интернат уйшщ Кызыл канылтырлы тебес1не шыгып алып, алыстагы А с- пантауды 1здер ед1м. Уйш н Te6eciHe шыкпасан, жан-жагы бш к дуалмен коршалган ауладан Аспантау кершбейда.

TinTi шатырга ш ыкканньщ езш де Аспантау удайы кезге тусе бермейдь К ебш есе булт болып турады, не туман тусед!, кейде мунар перделеп калады. Ал кы сты гуш кеш - ке жакын кей Kyuaepi Аспантау ап-анык, ecipece шында- рын батар куннщ кызылы шалганда лагыл тас алаулаган- дай болып, кезге оттай басылатын. Ауылым сол Аспантаудын бауырында гой. А ксайдын ангарына терезелер1 тесш е карал туратын ен m e n d к ор - жын уй — менщ у й м . М ьщбулак ауылыньщ тау жак шетшдеп сол ансаулы мекещп кез1мд1 жумып туры п-ак коре беремш. K,a3ip сол уйдщ алдындагы к у р есш кардьщ устш де уш адам с ол ту стж -ш ы гы ск а , К у й ж т щ асуына карап калт турып калган сиякты. Bipeyi — ecKi солдат шинелш киген Айша. Солдат ш инелш Борандынын база- рында 6ip себет жумырткага айырбастап алган. Айш анын eKi жагында eKi бала: карындасым, 6ipeyi — iHiM. Yineyi де демалыска уйге кайтар ма екен деп м енщ жолыма карап тургандай болады. Yineyi мына кун батар сэтге менщ жолыма карап тур-ау деген ойдын осьш eTyi м ун екен, кен ш м уылжып, алкымыма ексйс тыгылып, мына кыты- мыр аязда кезш нен куй ш рп жас ырш ы п-ырш ып Kerri. Ауылдарынан оралып, дорбаларын артынып, карында- ры да, кецщдер1 де т ок , аулага абыр-дубы р Kipin жаткан- дарга жауыга карап, уй дщ тебеан де муржага суй ен ш тура берд!м. Жалпандап алдарынан ш ыккым келмейдп Б1рдене деметш тур-ау деп кала ма, ю м б т е д к Тек иешз ала кан- ден Тузик те шала курсак, жуындысыз калып еда. Ещп намыссыз неме, и т п п н icTen, жагымпазданып, жаутан- жаутан етедь Сонда Элтай дейтш танкы танау: — Тузик, Тузик! М э-м е , — деда. Тузик байгус куйры - гын шыжбавдата, шыр-пыр болып, кулдырандай ж упрш , Элтайдын алдына жете бере жер бауырлап жата калып efli, Элтай оны кара тумсыктан теуш кеп яаберда. Тузик-пн кансылаган даусы сонда жарты Э улие-Ата е д е м т е е с ти щ - ау деймщ. Жыла, сорлы, нен бар тшемсектенш. К,ыстын кы ска кунш щ кызылы да лезде суалды. А с ­ пантаудын алмас шындарын лагыл таска айналдырган Сеуле де сендк К,аптай тускен карангылык кез алдымда жана гана жайнап турган сулу суретгщ бэр ш жалмап койды да, Аспантау шындары мунайып турып-турып, тешзге баткан кеменщ желкешндей ж ок болды . Бштесш баскан

шырагдандай к е н ш м менщ пес тартып, тебеден темен карай туспекии ед1м... ш ан-ш ун дауыстарды есп п , сатыга аяк арткан куй1 турып калдым. Байкаймын, шанкылдаган Элтайдын даусы. Сол-ак, эйтеу1р, олденеге урынады да журедь Аспантаумен жуздесемш деп отырып, кеп кызыктан кур калып койсам керек, сатьшан тез-тез т у сш , ж упр ш белмеге KipceM... Элтай Нарботаньщ жагасынан алкымдап тур. Айнала 6ipa3 бала Элтайдын кылыгын кызыктап, шатак кыза туесе екен деп кулкын кагып тургандай. — Бол! — дейд1 Элтай онсыз да елжуаз, epi аш курсак Нарботаны кылгындыра тусш . — Тап табанда! Нарбота колтыгында элпнде окы п отырган штабы, шарасыздан жыламсырап, жан-жагына карайды. — Ж анын ш ыксын, детдомнан шыккан жанкештЕ Дет- домньщ 6epi шпана! — Элтай ш анк-ш анк eTri. — Тш спе детдомга. Ол — м енщ анам! — дед1 Нарбота, кенетген кайрат б т с е н д е й жагасындагы Элтайдын колын жулкып кеп калганда, кек матроска кейлектщ жалпак жагасы дар етш, зоракынын ш енгел1нде кетп. Енд1 мен шыдап тура алмадым. — Не бодцы? Не жанжал? — М ынау, — дед1 Элтай уысындагы кек кейлектщ жагасын не icrrepre бш мей абыржьш, кейлектт жыртканы уш ш тербиеш ш щ ел1 кандай жаза 6epepiH кудай бш сш . — Не icTefli ол саган? — Bip шанаш талканымды лезде урлап алды, — деп Элтай жыртылган жаганы умытып кетш, кайтадан кайра- тына Minai. — Кезщмен кердщ бе? — Керсем де, кермесем де — осы алды. Мен аулага ирген бойда, колымдагы шанашты ас уйдщ ipreciHe коя салып, дэретханага жупрш кеткенмш. Сонда Нарбота сол жерде кокиы п кпап окып отырган. Окымыстысын кайтерсщ! К,ызьшщрде ю татны лы н. Сейтш... кайтып шыксам, ша­ наш та ж ок , Нарбота да ж ок . Ойнаганы шыгар дед1м. Ж упрш , i3iHiue белмеге KipceM, тук кермеген, бшмеген болып, тесепне ш окиып отыра кальшты, монтаны болып. — Е, онда талканын кайда кетуип едЕ шамаданын карайык. Матрасынын, жастыгыньш астын тштешк. Егер шанашын Нарботадан табылса, сазайын сонда берейпс. Ал - 116-

33ip кейлепн жыртканын не маскара? Ещи тэрбиеппге не дейд1? — Дурыс! Дурыс! — деп жамырады жан-жактан жина- лып калган журт. — Шамаданын карайык- Юл-пщи бер, ей, Нарбота! Тургилеу кара одеал, мактасы жентек-жентек ала мат­ рац, кус м амык орнына макта тыгылган а к жастык — 6opi де тесектен лезде уш ы п TycTi. Ештене жок- Шамадан дегенде, Нарботада ecKi пэнер шамадан б о - лушы ед1, кулы бы да ж ок, ш гепне ширатып кагаз кы сты - ра салыпты. Пысыкайлар, лишен ат басындай алтын шыга келетшдей, апыл-гупыл ашып ед1, iuii толган Khan: Т ол - стойдын «К,ажымураты», Лермонтовтын « М ц ы р и », Ч ехов- тын «Ак кендеш », Тургеневтщ «М умуы», «Эуезовтщ «Абайы» да бар екен. Тагы 6ip десте дэптер. Элтайдьщ шанашы сол дэптерлердщ iuiiHe Kipin Kerri дед1 ме, бала- лар парактап керш efli, 6ipeyiHe тек элевдер жазылган екен. — Ойбай, мынау акын гой. Ж асы рып е л е н жазады екен гой! — деп такырбас Аманжол шаян ш агып алгандай шар етп. — К,айдагы акын, взгелердщ елешн Kemipin алады да, — деп Элтай тыржындады. Шамадан imiHeH шанаш шыга келш , кез1не оттай басылмаганы езегш ертеп, д ом бы к кабак кез1 сен1к тарткан. Анам мен!Н интернат, Тагдырым саган аманат. Асыраган анама Келлрмеспш жаманат. — Ж ок, мынау ез1нщ елещ - Маладес, Нарбота! — Э й , кабырга газетше неге елен жазбай ж у р сщ -ей ? — деп балалар Элтайдын шанашын умытып бара жатыр efli. — Бул муттайым баска жерге тыкты! — деп Элтайдьщ жан даусы шыкты. — EciH дурью па, enai кайда тыгады? — деп калды бага- надан 6epi ш убэланып турган Т э л т . — Бул детдомньщ шпаналарыньщ б1лмейт1н б о л е а жок. — Элтай: «Э , таптым» дегендей умтылып барып, жуан карын кара пешттн какпагын ашып кеп калып ед1, кеше- ден 6epi о т жагылмай у(лдеп турган неменщ суы к кулш - 117-

куырдан соккан жел бу р к етшзд! де, Элтайдын аузы- мурнын капты да калды. Балалар цирктен маскарапаз кергендсй мэз-мейрам болып, ал кеп куле, ал кеп куле, Tiirri б1реулер1 iiniH ба- сып, тесектерше кулай-кулай Kerri. Шыдамаган болуы керек, баганадан 6epi жэб1р керш , зоракыдан корланып, кабагы T y cin , каяулы турган Нарбота да кулыншакша сынгырлап кулш жгбердг K ip n k , танауын кул тутып, rici гана агара аксиып, зулыс баласындай болган Элтай, бурынгы-бурынгы ма, енд1 долдана ш апшып, Нарботанын алкымына кол салды. Шыдамнын да ш ел бар, Элтайдын колына енд1 мен жармастым: — Э б-бэлем ! — дед1 Элтай жогы кенет табылгандай. — Сен! Сен! Сен тыгып келдщ- Бэсе, сен белмеге 6opiMi3neH кейш ю р дщ той. Рас па? К,айда журдщ? Еке- yiHHin урлыгын 6ip. М ынау саган берд1, сен жасырып келдщ! — Тапкан екенсщ урыны! Балалар екеум1зд1 ажыратып ж1бердь Bipax Элтай кояр емес: — Баскалардын 6opi уйлерше барып келгендер, осы н- да ошарылып калган осы екеущ -ак. Уйс1з-жайсыз кангы- бас урылар! Сонда Тол ш ортага шыкты. — Тура турьщдар, — дед1 ак кубаша рещ лып ете калып, кызгылтым тартып, уп-узы н KipniKTepiH жш кагып, бады- рак кезш жыпылыктатып койып: — К,ур дауласканнан тук шыкпайды. Менде арлан каскырдын тарамысы бар. — Сейтш , ол ез шамаданынан, шынында да, ораулы тара- мыс алып шыкты. — М ш е, Ka3ip осыны н 6ip тальш куй - д1рем1з. Барсхан мен Нарбота шыннан уры болса, аяктары тырысып калады. Ал урламаса — тук те болмайды. Келгсе- сщдер гой? — Дурыс, дурыс! К оне-кэне, корейце-ей, — деп такыр- бас Аманжол тор тесел н шикылдата аунап т усп . — Э зщ ком сом олсын. Кдйдагы жокты шыгарасын, — деп, тосепнде Tepic карап жугер1 нан жеп отырган Хасболат ш от шуйдел1 мойнын арен бурып, алара 6ip карап койды. — Корсет, корсет! К оне, кызык болсьш -ей, — деп Аман­ ж ол ентеледь - 118-

— Тутат, тутат! MiHe, шишакпак! — деп 6ip шетген та- пырандап, К,одар компандады. — Ал, онда кугад-ре-е-мш , — деп Тел ш с е зш щ аягын Ky6ip-Ky6ip, сыбы р-сы бырга айналдырып лаберд1 де, ш и- шакпакты быж етчазш тарамыстьщ уш ына ти п зд ь KefliMriaeft куйген еттщ nici м унк ете т у ей . Ызьщ еткен дыбыс жок: 6epi imiH тартып тынып калган. К,анша адал- мын десен де киын екен: еуел1 шыннан урей билеп, ман- дайым жш еш коя бердь Аягым тырысып калса ел1м гой. Нарботага кез1м туеш кетш ед1, ол ку з п кара суы кта кал- тьфаган жапырактай куты кашып барады екен. Bip сэт: «О сы ш ыннан уры болм асы н ?» деген жаман ой келд1 басыма. К,аскьфдын тарамысы ты рысып-бы рысып, ш ырт-шырт етш, жанып та болды. Еденге тускен кара куйеш мен коны рсы к Hici гана калды. Ещй балалардын 6api Нарбота екеум1здщ 6eriMi3re ущ ле карап, элдеб1р гажайып куткендей кадалады. Bi3 оларды уздаге куткен кызыгынан ку р калдыргандай, кейштерш де екш пп бардай: — О -о-ой, — десть — Далбаса, — дед! 6ipey. Такырбас Аманжол ку: — H eci далбаса? Эуел1 ж урпзш керей1к те. Эй, журшдер-ей, — деп итермеледь М ен Mi3 бакпай калдым. А манж олды н е з ш и терш жзберд1м. Содан ол: — М ына дулей кайтед1-ей, — д еп бурылды да: — К ене, Нарбота сен журш Kepmi, — деп майыса калды. Нарбота езш щ адал екенш делелдепш келген болуы керек, eyeni тей -тей баскан баладай Ki6ipTiKTen 6ip-eKi атгады да, аягынын аман екенш е куанып Kerri м е, байгус, кенет ж упре женелдь К,ыран-топан белм енщ imi жацгы- рыкты. Нарботаньщ eKi e3yi eKi кулагында. Ещц 6epiHin назары маган ауды. М ен щ Mi3 бакпай калганымнан кудштегад, cipe. — Барсхан, ещц сен журе гой, — деп сыцсы ды Аман­ жол жакындап келуге жасканып. — Журмеймш. — Неге журмейсщ?

— Э , кудай б1лед1, осынын аягы тырысып калды, — деп енш MeHi зорлап журпзбекпп болы п, eKi-yuieyi 61рден умтылды. Сонда мен1н «тырыскан» аяктарым шошан-ш ошан ете калтанда, эл п л е р жан-жакка шашырап Kerri. Олар ес жиып, кайта умтылмакшы efli, бвлеш e3i бастаган Тзлш: — Араша, араша! — деп арамызга тура калды. — Булар адал екен. в зд ер щ кердшдер гой аяктары тырыскан жок. Енд1 Элтай туласын: — ©TipiKini! Ол каскы рдын тарамысы емес. Эш ейш журтгы акымак кылып турсын! — деп Твлнже шщк-шщк ете жармасты. — Олда-б1лдэ, к а с к ы р д т , — деп Тел in карганды. — в зщ комсомолсын, тэты да «оллаИи-биллаЬи» дейсщ, — деп Хасболат жуан м ойны н бурып, твсегшен турмастан алара 6ip карады. Сонда танкы танау К,одар к г сш к таныггы. — Бул дауды соза 6epin кайтем13? K,a3ip тврбиепл апай келш калса, 6epiMi3 вуреге тусем1з. Шет1м1зден тек сер т, 6epeKeMi3fli алады. Одан да былай ютейж: 6apiMi3 ауылдан бугш келдак кой , кудайга uiyKip, эркайсымыздын уйден ала келген 6ip-6ip туй1ншепм1з бар. Мына жапа шеккен Элтайга эркайсымыз кос уыстан талкан жинап берейж. Сонымен дау б п с ш , — деда. — Тапкан eKeHciH акымакты! Bipey урлайды. Bipey онын айыбын Teneftai, — деп гуж erri Хасболат. Бул жолы жуан мойнын бурган да жок- — 0 з басым еш к1мге ештене карыз eMecniH. Жалпы, К,одар, сенщ м эселещп карау керек, взщ комсомолсын, — взщ кудай-мудай дейсщ. — 0 й , ол свздщ мысалы той, немене, не болса, сотан жармаса б ересщ ! — деп К,одар да кокиланды, — Бермесен бермей-ак кой , сены з де елмесш з. К вне, балалар, Элтай- та жылу жинайык. С ей тп де К,одар Элтайдын портфел1 орнына журетш ютапкап ш уберек дорбасын колына алып, катар-катар тесект1н т е м н е н бастады. Ш етю твсекте урпек сэры Эз1мбай жатушы еда: — 03 i азгантай аукатты белш ... — деп буртиса да, Кызыл дорбата к о с уы с талкан салды. — Ой, маладес, — деп К,одар к е л е а тесекке кеяда. Ж ы лпос Аманжол куты н-куты н етш: - 120-

— М ен 6ip-aK уы с саламын, ей, — дедь — Неге? — М енщ талканымнын ш инде iueKepi бар. — Е, онда ш ек ер в д ! бел ш ал да, к о с у ы с сал. К,ыран к у л к г К,умшекерд1 талканнан кайтш бел ш алады? — О , арам, уысын кы сы п калды, — деп шырылдады эрш мнщ э р кимылын калт ж1бермей андып турган Элтай. — Тэйт, сен сейлеме, ce3inai 6ipey сейлесе аузын кышып бара ма! — деп К,одар тыйып тастады. К,одар «осы ны к ой ш ы » дегендей к олы н 6ip сш теп, Хас- болаттын тесегш щ тусынан етш бара жатканда, Хасболат сузетш букаша cipece бурылып: — Менде талкан жок. Мынаны ал, — деп жарты таба жугер1 нан усынды. Ж арыктык жугер1 нан т э т болганы- мен, басы эрен 6ipirin, yriiinin турады гой. К,одардьщ колы тиген жер1 морт кетш , кызыл дорбага т у с п де, уысында калган бвлптн К,одар G3i аузына буралактап тыга салды. — 0 й , арам, карашы, эдеШ сындырды, — деп Элтай ш щ к eiTi. Не керек, кызыл дорбанын 6yftipi томпайып, буаз к ан- ш ыктын карнындай салбырай берген кезде, кенет eciK шынгыра шикылдай ашылып, эуел1 ак бу бу р к ете кал­ ды. Бул даланын суыгынан repi тебедей тенкерш ген тэрбиеш1 эйелд1ц каЬарынын хабаршысындай белп ед1. — Негылган базар?! — Эш еш н, апай... — Эшейшщ курысын! KiTan устаган 6ipeyin жок. Yifre бер1лген тапсырманы окы май, ертен б эр щ exi алып келмекшюшдер гой. К эне, топырламай, сабакка дайындал! 1н1не KipreH суырдай эрк!м вз твсегш е барып, жым бо л - ды. Тэрбиеш1 апай ш ыга берейш деп, тенкерш е кайта бурылды да: — Айтпакшы, мынау кайсыншю? Далада Тузик ■пстелеп жатыр, — деп, Tepi шанашты босагага коя салды да, ecbcri бажылдата ашып шыгып журе берд1. Элтайдын талканы табылды. Нарбота eKeyiMi3 енш шын акталдык. BipaK м эселе кайта epiuiai. — Жылуга жиналган талканды кайтем1з? — дед1 К,одар. — К,айтадан к ос уыстап бел ш алайык, — деп шап ете туст1 Аманжол. - 121-

Хасболат енш шаршы денесшен 6epi карай тугае бурылып: — Мына екеуш гой, — деп Нарбота eKeyMiani нускады, — жазыксыздан-жазыксыз жэб1рледщдер. Букш интернатта уйлерше барматан осы eKeyi. Bip Tyftip д е ш , 6ip уз1м наны жок. Б е л т бер1ндер осы екеуше. — Дурыс. — Дурыс, — дест1 6opi кенет мешрленш. — Мен алмаймын, ракмет, — деп Нарбота бурылып кета. — М ен де, — дедш мен кенет Аспантау кез алдыма елестеп. — Онда сен-ак кабырганды жап, — деп К.одар кызыл дорбаны Элтайдын койкасына суйей салды. Дау осым ен 6iTin, балалардын 6spi тукш иы п кггап- тарына уцш ген тып-тыныш 6ip сэтте 6ipeyain солк-солк жылаганы естзд т. Балалардын 6epi бастарьга KOTepin, с ос- тия калысты. Жалгыз бас кетеришей, салбырап калды. Ол Элтай ед1. Шанашын Тузик пстелеп, эр -эр жерш булд1рш тастапты. Соган жылап отыр ма, элде... KiM бш еш. ю ся

Т1ЛС13 К.ОЦЫРАУ К,ойшынын уш жынгыл ортасындагы аланкайга тусш калган конырау сиякты. Айнала — эн салган шенгел. Т ж е ш зэрл1, e3i турпат- сыз болса да, осы шенгелден эуещ и, муны мол еымдж жок- Q cipece мына кузде шаршаган желге косы лы п, тау- сылмас сагынышты сазга басады. Шенгел ш уы — бала колды -аякка турмай жылаганда, сонын алыстан талып естшген дыбысындай. Батыстан булдырап Туйетау к елбендейдг Ш ек кен к у й шайкалып, с э б и даусына Te6ipeHin жаткандай. Ш убар кекек жалбандап apbi-6epi уш ы п ж ур. Ала сауыскан ш ы- кылыктап, бул не сумдык дегендей жынгылдан жынгыл- га сусиды. ¥лы кумньщ босагасындагы жупрген ан, ушкан куска бул отардын ттршипк тынысы: козыны н маныраганы, к о й - дьщ MeKipeHreHi, и тан ypreHi, койш ы ны н айкайы, радио- нын сарыны — 6epi таныс. Ал жылаган баланын даусы... — К ет-эй! Мына сорлы кэйтед1, баланы коркы тып уйге Kipin кеткен1 Heci? — EKi жасар нэрестеш кетерген картан эйел тазыга кесеу серией тап берш efli, iiui шермиген к ан- ш ык карнын суйрете-муйрете, жетсмектей жыламсырап, K63i м е л и т уйден шыкты. Табалдырыктан атгай бере ки - релен етш eciKTiH кезш е к есш е салды. Ш ынаркулдщ колындагы бала бакырганда бетш ен кауыннын туйнегшдей туп шыгып, кегерт калды. — Жогалт! BpipeK куы п Ж1бер, албастьшай гып eciKTiH кез!не жаткызып коймай! — М едеу шал 6ip уы с б оп к ур ы - сы п, куты кетш оты р еда. 1ргеде жаткан Ke6icri созы лы п ала сала кадап урды. Тазы канк erri д е, 6eKceci суй р е тш п барып yftfli айналып кета. Бала 6opi6ip бакырганын коймады. — М о , уста ш ы 6 ip a3 , м е н щ ш лем катты , — дед1 KeM nip . - 123-

Шал епелектеп барып баланы алды. Тула бойы солык,- тан flip-flip еткен нарестенщ болбыр мойнына мурны та- калып кетш efli, адеMi Hid шыкты. Медеу мае болды. «И э, — flefli шал. — Дуниеде буган тен келер жупар жок». — Б э у -б эу -б эу ! — flefli ол Kepi KeHcipirme жас Hie кел- ген сайын жасара тускендей. Жасара тускенде кунй та- сыгандай, баланы «беу-беулеп» катты-катты тербегп. — Э й, байгус-ау, колындагыны козы деп турсын ба! С онша жулкыладьщ. Адамнын баласы гой, колын косак- тап кыспа, о Heci козыньщ аягынан устагандай кысып алганы! — flefli Шынаркул. — К,айдан бш ейш , жаман, коймады гой жылаганын. Шал кайтадан 6ypicin 6ip уы с бола калды. Баланын мунда келгенше де, безек кагып жылаганына да eKi кун болды. EKi куннен 6epi шал мен кемшр аягы­ нан т ж турып KOTepefli — жубанбайды. Барын аузына тоса- ды: сут береда, айран беред1, каймак береш, куйрык береда — жубанбайды. Т ек 6ip дорба м эм п еси ден уы стап алып усынганда гана алдангандай болады да, кайтадан Kerepefli де калады. Азап. Акы ры жылай-жылай, м эм п эсш й жей-жей баланын ыстыгы KeTepiflfli. YHi 6iTin, кырылдауык болды. М едеу шал жынгыл мен шенгелд1 аралап койга кетп. К,ойдын басында жврдемнп бала журсе де, шьщамады. — Байгус шалды куанта ма лесе, кайта одан бетер кар- тайтгын гой, С ерж , — дед! Ш ынаркул колындагы балага. С ерж т усш бесе д е, солыгы н баса алмай улкен адамша куреш ш койды. — К,айнага с е т асырап ала койындар деп батасын бер- ген сон, 6i3flin шал бетше шырай Kipin, кэд1мпдей кунжын- дап калып efli, келгел16epi жатыркап жылай-жылай атан- ды азапка салдын гой, Серж. Акымак болмасан, бул атан KiM, ол атан KiM — 6api6ip емес пе? Ол атаннын сенен баска тагы алты HeMepeci бар, ал М едеу атанда 6ipey де ж ок — осы дуры с па, взщ ойлашы, Серж. — Жетпей жел- кен киылгыр, Ж ексенбк — деда кемшр кенет кемсендеп, — жастайьшан жер жастанып, жуадай солган ку жалгыз! Тым курыса, сендей 6ip алданыш та калдырып кетпеш 6i3 сияк- ты ш ал-кемтрге. Ж eкceнбiнiн суй еп Сталинград тубш де баягыда-ак курап калган. Егер 6ip гайыптан кайта Tipiflin келсе, ай- - 124-

тар едг «Апа-ау, MeHi неге каргайсьщ, мен саган немере суйшрмейш дед1 дейсщ бе! Дуайпат ок. мешмен акылдас- кан ж ок» дер едг BipaK ом1рде ондай кы зы к болмайды. Ш ынаркулдщ эл п арманын мына CepiK тусщ бей дг Серйстщ ез арманы бар: ол уб1рл1-шуб1рл1, дуб1рл1 ез ушн сагынады. Адам, ппрюн, туа салысымен арманшыл-ак. CepiK анда-санда с ол к -со л к еткенде, басы к оса козга- лып, iciHreH кезш жумып, Ш ынаркулдщ бауырына суйенш уйыктап бара жатгы. Сонда баланьщ жас nici кемш рдщ мурнына да келдг Keyaeci олденеге шымыр-шымыр етш, шандырлау ем ш еп Hireидей болды . Саумал шараптан элi жуз1мнщ flOMi ш ыгып туратынындай, сэбид щ тамагынан адамнын 6ip асыл ш агыньщ nici анкып турады. Онын KacHeTi сезбен айтылмайды. Оны тек музыка гана жeткiзep. Ертедеплер кобызбен ботасы елген щгещц щйрген. Ал iHreH ботасын июкегенде wiftni той. Ш ынаркулдщ эж1м торлаган кезш ен бу р к етш ы сты к жас шыкты, 6ip тамшысы талыксып уйыктап бара жаткан баланын тамагына домалап т у ст т Серпе селк erri д е, шпн тартып уйыктап калды. Кеш ке торы атка MiHin кайнагасы кeлдi. Терюкей жак буалдыр купил кушагына ещп. И т ypin efli, М едеу жекш тастады. — Апыр-ау, Сарыбайсьщ ба, кештетш жургенщ жай ма? Ауыл аман ба? — Ш уш р, аман. бзд ер щ калай? Уйдеп бала жылаганын коя койды. — Жылкы карай шыгып ед1м, эш ейщ амандыктарын- ды бшейш деп бурыла салганым. — Келгенщ жаксы болды, келгенщ жаксы болды. 03iMi3 жете алмай отыр едпе, жете алмай оты р едж. — Не боп калды? CepiK сыртка колы н шошайтып «эн е -эн е », «ата-ата» дедг Шынаркул: — Э , бетекен TycKip, — дедг — Немерен жатыркап, жаман неме жатыркап... — дед1 Медеу Tepic карап. — Йемене, «немерен» деп калыпсын. Балан гой сенщ , — дед1 Сарыбай. - 125-

Медеу элденеге абдырап, куйбендеп, т ш н щ ушымен куб1рлеп б1рдеце деген болды. Торы аттын т о п ш н устап, агасын колтыгынан суйедй iminne Серж: Эне, ата. Э не, ата! — деда тньщ кек тамыры кершген шекесше кызгылтым кан ц. Жылауык кезщде иненщ жасуьщдай жылтыл павда . Босагадан аттаган атасыиа кшжентай кольш созды... Сарыбай аттанарда, М едеу кш з уйдщ сыртына суйенш отырган. BipaybiK такиясын алып, акбурыл шашын сипа- ды. А к шаштьщ аясында кун какап карайган жуз1 тоты- гып, op6ip еж1мше дейш айкын керш едь — Э й , Медеу! — дед1 агасы. — К,ойсаншы осы койды. Медеу басын кетердг — К езад а жыртитып ашканнан багып келе жатсын. Жатсан тусщ е KipeTiH, турсан к оз алдьща елестейтш гала- мат болды саган бу к ой . Пенсиянды алып, касымызга кеш ш кел, мына балалардын кызыгына ортактасып оты- райык. Бурын куш -кайраттын барында б ш н е бермеудп еда Ещи картайганда, бас ауырып, балтыр сыздагыш бол­ ды. Эй, кенкелес, тывдап оты рсьщ ба? — И э, и э, айта берсенпп! — Айтсам сол. Ала карга талтан-талтан басып, жакынырак келш тын тындады. Сауыскан ш ыж-быж болы п шыкылыктап отыр. — М ей ш -м ей т, кейтем1з-к8йтем1з, — деп Медеу ор- ны нан Ti3eciH суй ен ш турды . Алаканы м ен шалбарын каккан болды,— Болсы н-болсын. Берекелд1, бэрекедш, — деда — Ауылга апарып, баланды доктырга каратып, Teyip болганнан кейш кайтып екеп тастаймын ез1м. — Бэрекелда бэрекелда М акул, макул, — дедх Медеу. Агасын колтыктан демеп атка мш пзда Бала калмай- мын деп колы н созды. М едеу жерден кетерш алып, бала- нын мойнынан шскеда — Айхай-айхай! — деда — Н е болды, ей? — дед! агасы. — Эшейш-ешейш. Баланы кетерген бойы агасынын алдына кондырды. — Э й , М едеу, мына м едэлщ калай? М уны балага та- гып койганы Heci? Алып кал! - 126-

— Ж о-ж о. Таксын-таксы н! М ен бала дейсщ бе, бала дейсщ бе? — К,удая тоба! Бул с он ау М ескеуд щ к ер м есщ щ берген Алтын медэл1 гой, жындымысьщ езщ ?! К ерш ген дуайпатка улеспрш жатыр деп пе ен муны еюмет! M e, алып кал. — Же-же. Тиме-тиме. Мьфза тагатын нерсе гой, мьфза тагатын. — Мейл!, мен алып сандыкка салып коярмьш, — деда атасы. Торы ат асыкпай аягын санап басып ж урш Kerri. — Анау фермен келгевде, кой ы н колы на тапсыр. 03iM телешке ж1берпзем, — дед1 артына бурылып агасы. — Б ол сы н-болсы н, — дед1 Медеу. — К,ап, мына акымак, есер неме, жатыркаганы Heci-ей сендердк удайы б1зден жьфакта журеандер д е, балалар да жатыркап калады. Е, есер неме, ол кеке гой, кеке. — Е-е, ештене етпейд!, ештене етпейдь Есер болмай ер болмайды. — Ал, кемп1р, оны-муныны, у сак-туйекп буы п- туй ш дайындала берейж , дайындала берей ж , — дед1 М е­ деу, агасы узап кеткенде. — К,айда, байгус-ау, ел п кайнагалардын касына к еш ш баратын болды к па? — Ж ога. К,умга Kemneymi ме едпс жылда. К,умга... Э л п ферме м эш и н есш алып кел1п калар, к е ш ж п е й келш калар... К,ап, е л п жаман немеге уйренш калы п ед1к, — дед1 М едеу жынгыл арасына ciHin кеткен салт аттыньщ сонынан карап. — Эне, бул сейтед1 енд1, — деп шап ете т у е п Ш ы нар- кул. — Элгщ де гана жылаганынан безер болы п ед1, енд1 сагынып шыга келд1. Дауа ж ок саган. Онан да мына тенд1 буыс. К,айнага аман болса, артымыздан Серией алып, торы атка мшш вл1-ак кеп калады. — И е, и е, кеп калар, кеп калар. Серисжан да жатыр- камас, — деп М едеу карт ала арканмен тегип тарта буган- да, Шынаркул: — А кырын, ей байгус-ау, арканды узесщ б е , — дед1. — Осы сен, к е м т р , байкады н ба, С ерж ж ан 6i3fliH Жексенб1ге тарткан ба деймш. — Бауыры да, тартса Heci бар. О да жылауык efli гой. — Жылауык ед1, е! Тарткан екен гой. Сарыбай еши к а та н алып келер екен? YMiT болмыстан да ем1ршен. - 127 -

АМАНАТ Ауыл сыртында автобус тосы п, жападан-жалгыз ер б и т тур ед1м, 6ip кез ты к-ты к д ыбы с шыкты. Тангы алагеу1м арасынан осылай карай келе жаткан адам кершдь Жулдыздар эл! шакшиып тур. Тан атып келедьау деп именетш емес. Тау жактан бойды карыган леп бар. Уй- кы сы н кимай турган адам лезде ширыккандай шымыр, салкын. Жана келе жатып 6ip арыкка cypiHin кетш жыгылып кала жаздап ед1м, мынау кайтер екен деп турмын. Таяк эл п ш н алдын орагытып жерд1 тшткшеп келш , арыкка TiK томен шаншылгандай болды. Адам калт тура калды. Он аягын аспандата котерш барып, атыздан абайлап етш алды. Сонда б й щ м — Мусш1мхан екен. Арыкка мен cypiHin, М усЫ мхан аман-сау еткенш е тан калып турмьга. К,айран MycuiiMxaH! Екеум1з кездеспегел; кай заман. MeHi таныр ма екен, танымас па екен? Дем1мд1 шпмнен алып, тьша калгам. Арыктан етш алган сон жерд1 тшткшеп 6ipa3 турды да, тура маган карай каздандады. «Кдрангыда калай ж ол тауып келед1?» деп ойладым. BipaK оган кун, тун дегенщ нщ айырмашылыгы ж ок екеш eciMe тустй — KiM де болсан — 6ip солем! Баркыранкыраган баягы даусы. Озгермепп! — Т ы щ ж ок па? Неге ундемей турсы н-ей! Э , арам! Молдабектен саумысьщ! Онын xipniK какпайтын K03flepi аспандай карап, аузы анкайып, жакындап кеп калды. Hie тарткандай, делдиген танауы жыбырлайды. Таягын салмактап, онтайланып келедп Баягы бала ку ш м в д е, осы М усш м ха н келе жат- кавда ундемей алдап турып, куйрыгынан туртш калып тура кашуш ы едос. — Э , арам! — деупп efli М усш м ха н таягын ш ыр айнала жаскап. Бул дерек1 ойынга, ecipece, Молдабек деген курда- сымыз кумар болатын. - 128-

Аягында Kep3i ет1к, у стш д е кара па л ьто, басы нда жендем кулакшын. Коктем шыгып кеде жатса да, кыска лайык кшм. М ен тагы 6ipa3 «жасы ры нбак» ойнам ак бо п турып, М усш м ха нны н э к е а кайтыс болтаны кенет eciMe т у сп де, ойынды тез дотардым. — Амансьщ ба, Мусы1мхан! Бет1 маган, кез1 аспанта карап турып: — Ой, Барсхан бауырым! — деп м е т 1здеп, колы н ал- дына созды. Амандасып турып аркамнан пакты! — Ой, Барсхан бауырым! — дед1 тэты да, e3yi жиылмай. — Экейдш казасы кайырлы болсын! Ол езуш тез жиып алды. Э к е с т щ кайтканы н жана еспгендей анырып, меадреу халде 6ipa3 турды. — Терек казы п, тепкш еп кемд1к жэкемд1, — дед1 к е ­ нет сампылдап. — Ж экем енд1 апатайым eKeyi косы лы п, ана жайда кудайдын кой ы н батып ж ур. А патайымды с о н - ты кезде кайта-кайта айта 6epyuii efli, TyciMe к е п KipeTiH б оп жур деупп efli, ж экем жарыктык- С ей тсем , сотан атганайын деп жур екен той. А втобус аялдамасына ак жаулык салтан эйелдер, тулк1 тымак киген шалдар жакындай бастады. Баганаты арыкка 6ip-6ip cypiHin: — К,удай-ай, осы колхоздьщ ж олы-ай! — деп келе жат- кандарга селем 6epfliK. — Е, М усш мхансын ба? Айналайын, жэкенн1ц жаса- маган жасын саган берсш . — Мынау кай бала? Е, Барсхансын ба? Айналайын. К,ашан кеп калды н? Ж аман ш еш ец д! 6 ip к е р ш кете- ftiH дегенс1ч той. Жаман ш еш ен кезай ы м б о п калган екен гой. — Ещп кайтып бара жатыр е кен сщ гой. OftTeyip, кай- да ж урсевдер де аман болындар. — Аман ерд1н аты шыгар. — К,айда журсендер де жолдастарын кы ды р болсын! Кипкентай сэры автобус келдг Ж абылып MiHin алдык. Тау бектерлеп шыккан жолмен эне-м1не дегенше Боран- дыга да кеп калдык. Жолаушылар каптарын, коржында- рын кетерш базарга асыкты. Б!зд1 ум ыты п кеткендей, кош таскан жок. Элде ез!м1зд1н ауылдын балалары гой, кайтып оралады гой дед1 ме... - 129-

. I М усш м х а н екеу1м1з К унш уакка журетш автобуска '! ауысып м!ншк. К унш уакка дешн жолымыз 6ip. Одан ары сш м хан Ш уылдакка, мен — Алматыга тартамын. У1ына автобус э л п ауылдан MiHin келгендегщен ул - I. О ры нды ктары ш алкайма, ж ум са к. М у с ш м х а н exeyiMi3 катар оты рды к. Таягын ipre жакка тыгып, жау алып кететш дей бек се ш м е н басы п оты рды . KefliMri Кызыл курен алша таяк. HeciHe сонш а алтын, кумн: орнаткан балдактай ардактады деп оны сы н epci Kopin калдым. Автобус Борандынын кешелер1мен бураландап б1ршама журд1 де, «Ташкент — Алматы» трассасына шыкты. Енд1 ж у р ю ширап, солтусгпк-шытыска бет тузеп, айт жануар, ш у у дедЕ Э н е -м ш е д егенш е, кезд1 аш ып-ж умганша, Терюаккан езенш щ KenipiH дуб1рлетш ете шытып, К,ара- тау бектер1н киялай тартты. Алатау капталдасып, он кол жактан жарысып барады. — Bi3fliH А йнабулак KepiHe ме? — дед! М усш м хан. Сейтш автобустын терезесш жешмен с у р т т койды. KiM уш ш сурткенш тусшбед1м. — Керш едь А ксайдын аузынан шытып жаткан ею айыр жол сиякты. EKi кош е кершдп — Алыста калтан шытар, жарыктык. — Алыста калды. Yfrnepi керш бейдг Тек тал-дараты караяды. Уйлердщ керш бегеш капа кылтандай тунжырай тусп. Exi урты салбырап, KipniK какпайтын кездер1 кимылсыз. О н колымен алша таякты сипап койып, б е л матан, кез1 айдалага адасып тэты да: — Алатауды булт буркеп туртан ж ок па? — дедк — Булт жок- К ун шыжып келе жатыр. Алатаудын басы жаркырап барады. М усш м ханны н eKi e3yi кайтадан eKi кулатына жетп. — Матан Ултай айтып ед1, будан бш к тау жок деп. Ж арыктык, жатыр д есенпи жаркырап. — Ултайын KiM? М усш м х а н н ы н ж узш бу л т баскандай лезде тунжыр тартты. EKi урты кайтадан салбырап Kerri. — Ултай менщ эйел1м ед1 гой, — дед!. — «Ед1 тойын» калай? K,a3ip кайда? - 130-

длдеюмд1 урып xi6eprici келгендей алша таякты кушырланып кысып-кысып койды. — Ауылга айында-жылында 6ip-aK келесщ , оны н ез1нде ез уйще гана 6ip тунеп кайтадан кайкайып отырасын. Эрине, онан сон ауылдын жаналыгын бите бермейсщ. М ен Ш уы л- дакта жумыс icren жургенде уйлещпм. Не жумыс дейсщ бе? BiiJUH колдан не келупи еда, артельдщ жумысы. Ботинка- нын бауын жасаймыз, шампанньщ тыгынын жонамыз, сон- дай усак-туйек, 6ipaK, ofrreyip, журтка керек. Арамтамак емесгаз, 6ip жаксы жерь Тапкан нанымызды уялмай жейм1з. Ултай да сонда гстеген. EKeyiMi3 косылган сон кол устасып елге бардык- Ж экем куанып, кэдш гщ ей той жасады. BipaK 6i3fli кайтадан Ш уылдакка ж1бермей койды. — Сен сыртга жургенде, тыныш уйыктай алмаймын. К ез алдымда бол. Эле-елгенш е, кез1м жумылганша, са­ ган кез болуга тырысайын. Тунде жатсам турльтурл1 туе керш , сен суы лушлдеген терен эуггке Tycin бара жатыр екен деп, айкайлап ш ош ы п оянам. К,ал осында, — деда. — Кудай кос керсе, немере суйермш... Жэкем жарыктык Ултайды туган кызынан артык санады. Ултай бес-алты ай еткенде аягы ауьфлады. Бэлекеттм кежеге тойып калыпты сейтсем. Жэкем жарыктык куанып, келшш алаканына салып аялап, уйшн бар дарлптн 63i icrefli-ay. Содан 6ip KyHi... E, HeciH айтасын, Барсхан бауырым, тулен туртп гой б у адам баласын. К е д п т М олдабекп езщ бшеевд гой. Аузына атасакал бггкенше с о л баягы к у ж ы н- дылыгын коймады гой. К ейш п кезде кердщ бе езш ? У кса- масан тумагыр, ел айтады, езш : кудды тарттырган теке- дей деп. Эйтпесе мен кайдан бш ейш . Содан 6ip KyHi... У й дщ жанывдагы сайдан т1рнектеп журш биеге деп жонышка орып уйге келе жатсам, Ултай- дьщ ышкынган даусын естимш: — Ж б е р щ ш ш еш п, не болтан с!зге! — дейдг «Я пыр- ау, шыннан Ултай ма?» — деп калт тура калгам. — С уп-сулу боп, 63i ш отыр, 63i сокы р соны кайтып суй есщ , — дед1 6ipey. «Э , бэлем, М олдабексщ -ау», — дед1м. — Э й, М олдабек, э арам! — деп тура кеп умтылыппын. Екеу! exi жакка кашеа керек, эл п дауыс есплген жерде орны н гана сипалап калыппын. С ей тш ем , анадайдан Молдабек MeHi мукатып бы лай дед!: - 131-

(2L_ — Хат жазлым, Колыма алым, ой, дэугг-калам, Ултай-жан. шйцдеп-ау мент балам. Сут 6cpin. каймак 6epin, ой, асырап бср, Болганда каратабан вз>м алам, экку-ай... Кара жер тенселгендей болды. Дауыс шыккан жакка карай тем1р таягымды кадап кеп урдым. Тимедк эйткеш Молдабек жынды енш арт жагымнан к е л т : — 1шщ куйсе, туз жала, Сыртын куйсе, ломала, — деда... Ол окы стан басын кегжен етюзда де, эдцекайдан тьщ тындагандай, дыбы с шыгармай калды. Бетше енда тура- лап карап ед1м, самайын ак шала бастапты. Шешектен калган дактар терендей тускен. Жанбыр жауса как турган- дай. А к баскан кездер калайда с1рескен шелд1 т е с т шы- гардай 6ip тынбай аунакшиды. — Йемене т е с т е калдын? Танымай отырсын ба? — дед1 жулып алгандай. Мен сасканымнан: — Оны кайдан бщ дщ , Kepin отырсын ба? — депшн. — Демщ нен б ш п отырмын. — Ж э, одан ары не болды? — Не болуш ы ед? Жэкем жарыктык меш кшкентай куш мде арыкка, шукырга Tycin кетпесш деп жетектеп журугш ед1 гой. Содан мен э л л аш умен эйелд1 куып ж1бергеннен кейш жэкем: — Мусш1мхан-ау, мен елмейш д ейсщ бе? Мен елгенде ceHi KiM жетектеп журед1? С е т сонда жетектеп журетш адам анау келшмен 6ipre кетп гой. Тауьш кел, алып кел! — деда. — Бармаймын. Керек болса, e3i келсш , — депшн. — Ж экем меш урады деген уш уйыктасам ойымда жок. Он жамбасымды ала б1рдене сарт ете калды. Жылан ш аккан- дай атып турдым. — Бармаймын. влттрсен де бармаймын, — дед1м каса- рысып. Тагы урар деп буга берд1м, 6ipaK урмады. Е, Барсхан бауырым, енда сол жэкемд1 мына дуниеш алты айналып айкайласам да таппаймын. Сондагы меш урган таяк мы- - 132-

нау. Экемнш кезь.. Ш уылдакжактан Ултайды 1здемекпш. Одан табылмаса К урю р еуд еп тер кш ш е барамын. М ум кш , мулде баска жакка кеткен шыгар. Эйтеу1р, тапканымша 1здей беремш... Куншуакка жетпк. М усш мханмен коштастым. — Аман бол, есенджпен кездесейж, Барсхан бауырым, — деп шакырайган кунге карап таягын колтыгына кысып турып, колымды сипалады. Ендо 6ip с э т ол алша таякпен алдын ты к -т ы к ту р т- юлеп, су кеш кен адамша аягын кетере басып бара жа- тыр екен. С ол колы н да алга соза бередь С ол колы нан бурын ж экеа жетектеп журетш. Соган дагды алып калгандык- тан шыгар, кур б о с ауаны кармап барады. Элде с о л колы жок 1здеп жур ме екен?..

АЛТЫН TIKEH I К у н улкен сэскеде бакташы табынды такырга Hipin тастады да, тарбиган кара шенгелдщ тубш е барып отырды. Бурыл таудын жаланаш жартасынан ш анк еткен ала ч б у р к п т щ yHi e c iiju i. Бакташы балапан 1здемекке ойы 6ip кётп. Сонан сон: — Мен кайб1р кусбеп ед1м, — деда. Ш енгелдщ TiKeHi коп, жапырагы сирек едь Кауашагы nicin, жел с эл ызын етсе, конырауша сынгырлап тур. Бак­ ташы шакшитан куннен басын корталап, пиджагын шешш алып ш енгелге жапты. Ш ашы сиреген To6eciHe гана жетерлйс коленке Tycri. Ш енгелдщ тубш ен кашып барып, ебелектщ астын па- налаган кеарткенщ алкымы булкшдеда. Ерте-ерте, ертедеп алып айдайарлардын шаялатан урпагы бакташынын эреке- т ш багып, KipniKci3 K03i теарейе калды. Бакташы кенеп дорбадан жарты белке нан, eKi шиша шыгарды. Дорбаны тесеп , тамакты усгш е койды. Kecipnce бетелкелердщ кунге шагылысып жалтыратанынан жас- канып бугынкырай т у с п . Бетелкелердщ 6ipi — айран, 6ipi — акырган ак арак ед1. Кеше бакташы жургган жалакысын жинаган. Сиыр бас сайын айына 6ip с ом. К,олына тугел тисе эжептеу1р акша. BipaK колына тугел тие бермейдй Кдуымды даттап обалы не керек. Ko6i-aK адал акысын тап-туйнактай таза береда. Тек , К,атша сиякты кудайдан безгендер! болмаса. К,атша калтасында акшасы бола тура: — Э й , Кдлтырауык, келеЫ базарга дейш шыдай тур­ ой, жазган. Келесл базарда кон1мд1 сатсам да сенен куты- лармын, — дейш гой кущпргенде. Бакташы сонда барып: — Осы кыстан бастап жекешеш тастап, колхоздын малына ю рмесем бе! — дейдй Бакташы арактын ак канылтыр аузын ашып, кырлы стаканга орталау куйып, ойланып 6ipa3 отырды. - 134-

«Бурын осы ны ц аузын сурп ш теп кояр едЬ>. К,олы о т алган трактордьщ рулш устап отыргандай flip- flip етеда. Сонда кырлы стакандагы арак куздщ кара суыгы тербеген как суындай калтырайды. Бакташы соны байкап калып, кезш таре жумып, басын шалкайта тастап ж]бередг.. Ебелек туб1ндеп KecipTKe алдынгы eKi аягымен жер Tipen, зерл1 м ойны н созы п -созы п карады. Сэлден со н К,атшалардын корлыгы умытыла бастай- ды. Тангы салкынмен аныздагы ажырыкка тойып алган табын такырда тапжылмай жатыр. Бакташынын бойы балбырап, ойы бозбала шагына са- пар шегедь ©MipiHin т е т и 6ip Ke3i. Т эттш щ кеп турмай- тыны сиякты лезде ете ш ыккан 6ip заман. К ею регш де кемул1 жаткан 6ip арман. Кемул1 жаткан ш окты н урле- генде кызарганындай осындайда, окта-текте со л бозбала шагы 6ip елее берш кетедг Содан 6epi де кы р ы к жыл ет ш Kerri. Дуниеден кеп адам аттанды, дуниеге кеп адам кедщ . Bip кезде кон ф и с- келенген байдын бой жетш отырган кызынын тусына ба- рып елен айткан жас ж ш т, ендо калтырауык шал болды. BipaKол кылшыдцаган ж ш т к е з в д е де калтырауык еда. 0Mip бой ы осы кем1стжтен азап ш егш келеда. Бозанын 6ip жорасында э л п конф искеленген байдын бой жетш оты р­ ган кызынын тусына барып: Бпдщ ауыл Бурылдын Tepirae отыр бзщ кврген баягы жер!нде отыр. Шыныменен кошлт б1зде болса Беу, кудаша, сагат сайын керш де отыр. К.абагын-ай, Ак кагаздан аппак-ай Тамагын-ай! — деп шалкыган едн К,удаша да кур ауыз емес екен: женгесше косы лы п, еленмен жауап айтты. С ол ш умактьщ 6epi тугел бакта­ ш ынын ecirme калмапты. Есшде калганы сонгы ce3i едн ...К,удажан, калтырамай жайына жур... Журт сонда кыран к у л ю , мез-мейрам болы п едВау. Бакташы Kipepre жердщ TeciriH таппай, боза сузген тай кара казанга Tycin кете жаздап еда. Жубанышты журтган - 135-

таппай, сол 6ip уыттан 1здеп, icin-кепкенш е ime бердг . J Жалгыз KeMnip tueiueci гана: \\ — Ж ум эльау, ЖумелИ К,удайдан -плеп алган жалгы- \\ з ы м , с е т и колынды калтыратып койган елп Сэд1ркул / жиен гой. К ш кентай куш нде асыкка таласып, талай урып ен. К,олын содан калтырауык. Онын несше капа бола- сын, — деупи efli маркум. Пиджактын к о с алакандай кел ен кеа ауыткып, бакта- ш ынын басына кун т у е й . Селд1р ш ашынын арасынан шыктай мелтшдеп шып-шып тер шыкты. — Келпцз, кудаша, — дед1 бакташы арак куйылган кырлы стаканды алга усынып, орньшан ■пзерлеп кетершген болып. Ебелек тубш деп KecipTKe жалт беруге ынгайлан- ды. Бакташынын кезш ш алды кшегейленш жумыла беретш бодцы. Ещн бу кш денесш ен apu-6epi тенселш, аят окыган кариядай боп отырган с о н , колыньщ майда flipLni биинбей де кетп. — А пы р-ой, кудаша, алмадыныз гой! Кудашада ун жок. Кудаша каз1р, будан кырык жыл бурынгьшай, куданын бетшен алмайды. «К,алтырауык» деп кемггпейдь Тамагы «ак кагаздан аппак» боп, кырьш карап KyniMcipeitai. К,ыпша бел1 майысып, бурымынын ушын таркатып, кайтадан epin, аркасынан асыра лактырып тас- тап, кезш ш киыгымен тагы да кул1м кагады. Бакташы кырлы стаканды тенкерш тастап, бетелкеш саркып куяды. — Келпнз, кудаша! Сый аякты бу жолы код1мгщей орнынан турып барып усынбак болады. Кеарткенщ алкымы булюлдегеюн коя кояды. К,уйрыгы жылтьщ eTin, ебелектщ ар жагына етш барып, артына бурылып карайды. KecipTKere бакташы жактан кауш тоне койган жок. Ол ш екелеп турып барып: — А пы р-ой, кудаша, — деп кайтадан былк етш отыра кеткен. K,ayin баска жактан келе жаткан сиякты. Ту сыртган ат туягынын д у й р ш eciTin, KecipTKe таяу турган 6ip туп те- кесакалдын арасына сунги женелда. Колхоздын карауылы: — Бул адам ба, жын ба? — деп 6ipa3 турды. Одан сон барып, атын шенгелге байлап, букпалап басып бакташы­ ны н алдына ш окелеп отыра калды. - 136-

— Алыныз, кудаша, — дед1 бакташы. — К е л ш з , куда! Бакташы кезш багжан етю зш ашып алды. Алдында шыннан адам отырган сиякты. «К,алпак па, орамал ма? К,удашага мурт ш ыгып кеткен бе?» — А пы р-ой, кудашанын Typi бул сиякты емес еда гой, — дед1 бакташы дауыстап. — К,удашашылын мунын! Э й , куда! Сиыр кавда? — Е, бесе, Эбда охранник екенсщ гой. Сиыр... сиыр жусал... — Бар бол, бар болгыр! Табын тутас жабылып жугерйп жайратып жатыр. Ж ын-ш айтанынмен сейлесш сен оты р- сын. Не жын айналдырды! Табыннын жусап жаткан орнында пырдай болып жас жапалар гана калыпты. Бакташы мастыктан леаде айыкты. — Кдрасан келпр! — Бакташы жуан таякты nmipin лактырганда, euiKi6ac к ек сиы р кезш жумып тура калды. Таяк тукыл муШзге сак е г о . К е к сиьф басын шайкап альш, жугерйп салдырлата тагы аралап к е т о . Аштан ел ш бара жаткандай ж угерш щ жапырагын жалмап, апандай аузына iaiHreHiH кулаштай т1л1мен ш алып, ш ш бегенш муй1з1мен кайырып, жапырып барады. Аттандап К,атша жур. — Жайрагыр, К,алтырауык, жайрат менщ жаялыктай xyrepiMai! К,ыпша бел кудашаньщ демде бакырауьпс, кисы к кемгар- ге айналып кеткенш бакташы мойындагысы келмейд!. «Эй, К,атша, тшвд о баста-ак ащы efli-ay. Bepi езгерд!, 6ipaK ты щ сол баягы удай куй1». — Кдрасан, и т он малы! Бакташ ы нын KeMnipi Ж упар колхозд ы н карауы лы Эбдан1н айткан сезгне сенер-сенбес1н б1лмей, ерн1н сылп eTKi3in, жер козгалса козгалмай, есйстщ алдында тур. — О , ш ойлы, айак ш е т ш к у вд ето кайдан шыгайган?! Айак ш енщ не тещн?! К,удашашылын, шойлынын! К,уда- шанмен катып калгый! Жумел1 бакташы сиырларды жугерщен ерен айдап шыгып, колхоздын кеш есш шандата куы п келе жаткан- да, оган шаннын арасынан «тамагы ак кагаздан аппак» кудашасы тагы елее бердг - 137-

ТУЙЫК, Ш АРБАК, Тауык кулге аунаганды Teyip кередп Ал каз1р бурын- гыдай еспстщ кезш е шыгарып тастай салатын кул жок. K,a3ip журт баллонмен тасып газ жагады, уй жылытуга K6Mip Tycipin алады. К ею рд й й кайран баягы тас мияньщ, яки кызыл жантактьщ кулшдей болмайды екен. Тауык ещн топырагы бусап жаткан огородка угар. Мейрамбуб1 тауы к устайды. Асырамас efli, кунде та- нертен тракторшы баласы Жумажанньщ сеткесш е nicipin салып хаберетж уш -терт жумырткасын олжа кередь Эйтпесе «тауык асыраганды кой» деп керш! кайнысы Жаппас оу баста-ак ескерткен. «К,ус асырагыш екенсщ, — тор ш арбакка камап уста» деген. Ал 03i тауык турмак, каз бен туйекусты да асырайды. BipaK олар кысы-жазы аула- дагы тор шарбакта камаулы. Зоопарктеп сиякты. Мейрамбуб1 кайнысына: — С езщ курысын, — дедг — О заманда бу заман та- уыкты камап бакканды kLm корген, — дейд1. — Сен 6ip кун1 тауыкты аягынан аркандап кой д ерсщ . Жаппас Мейрамбуб1мен салгы ласьт жатпайды. Огоро- дына тускен кусты кесекпен кадап-кадап урып, шекара- дан асыра куы п тастайды. М ейрамбубш щ тауыктары катты жэб1рлен1п, HeciHe м унын шага байбалам сала какылыктап кашып келе жа- тады. 9cipece, кызыл кораз eHemi жыртылганша каксайды. — К,ап, каран калгыр-ай! — деп уйден Мейрамбуб1 шыгады. Сонда барып жэб1р керген асыранды кустар зар- лауын бэсендет1п, imeKTepiH тартып барып, жай бейбгг куркы лга кешед1. EKi уйдщ ж ерш щ арасы — 6ip кулак суы бар арыкпен белшген. Арыктын аргы бетз, берп бел каз-катар нау те- ректер. Балак жагын атыз бел1п турса да, аспандап алган бас жагы бутактары айкасып, жапырактары жамырасып, тутасып кеткен. С ол дулей нуда жаушымшык пен жабайы кептерд1н, токылдак пен кек карганын сансыз уясы бар.

Алты ай жазга кек терек пен кара агаштын тэкаппар басы азан-казан к у с базары. Арыкты бойлай, агаштардын етепн ала арасына бузау Kipin кетсе керш бес туйежапырак пен ш ырмауык, ш ы - тыр, мендуана еседп М ейрамбубш щ тракторшы баласына жумыртка туып беретш тауыктар бастыгы кызыл кораз болып, кун ысыганда, сол туйежапырактын арасына Kipin, K63flepi акшелденш , ракат туе керш уйкыга кетедь б зд е р ш щ 6ip тутам eMipiHe шакталып берш ген к у с уйкыдан кейш, тауыктар тэты да тамак пен борпылдак топы рак жорыгына шыгады. Неге eKeHi б е л п а з , арыктын аргы жагына еш . М ейрамбубш щ механизатор баласына колхоз к е с т берген жиырма бес соты к жер жетпегендей, Жаппас жагына жаудай тиедь Жаппастын жиырма бес соты к жершде нелер жок! М эуелеп турган алма мен алша, алмурт пен epiK. TinTi eKi туп жангак та экеп отыргызып едь туйе сиякты неме екен, eai ж еш с бере койган жок- Ал шие мен кулпынай елдекашан nicin, сабагынан у з ш п Tycin, тауы к ш окы ган - га уылжып ппри бастаган. Картоп кулгш гул ашып, тубш деп ак сэры бас курт тенкерш е ceMipreH кез болатын. Т ауы к пнркш осыган елердей еш. К,ызыл кораз тем1рдей туяктарын картоптын тубш деп топыракка салып-салып ж1бергевде, жер сок а ж ырткан- дай болады да, ар жагынан ершген, манаураган ак сэры бас курт асыкпай аударылып туседа. К,ызыл кораздын; со н - дагы дурдигенш керсеш з: 6eTereci Алатаудын б ек тер вд ей ш енберленш, кыт-кытгап мекиендерш шакырып алады. Тойып болган сон ак мекиендер топыракка жата калып шомылады-ай келш. Эне, боле содан шыгады. Bip KyHi Жаппас арыктын ез жак бетщ деп агаштарды аралатып тпеенекп сым TeMip жургтзш тастады. Арасынан тауык турмак, торгай ете алмастай жиi тартты. Мундай тем1рмен Ж аппас е з жерш щ буры н к еш е жак бетш , TycTiK бетш жене сайга барып прелетш батыс жагын тутас кор- шаган болатын. Рас, Мейрамбуб1 ж ецгесш щ уш мен шектесетш TepicTiK жаты гана тасен сым сы з eai, е щ » о да таре б е к т л д ь Тек exi уйдщ арасын жалгастыратын жал- гыз аяк жолдьщ арыкты Kecin OTeTiHжер! гана аш ы к кал- - 139-

дырылды. Жаппас жерш щ терт бурышындагы жалгыз ашык, жер осы гана. Эйтпесе кеш е жактагы бинс дарбаза YHevii сырыкпен Tipeyni ту рады. Ертендькеш epicKe мал шыгып, ер1стен мал кайтканда гана сыкырлап ашылады. Жаппас керш ш щ уш не карай шыгатын ел п 6ip жал­ гыз аяк жолды да бггеп тастамакшы еда, ойланьт 6ipa3турды да, оган колы батпады. Клшкентай уш баласы уйректщ балапанындай Ti3uiin, сол жолмен Мейрамбуб1 апасынын уйше баратыны есш е тусть К е м т р кшжентай балакай- ларды жаны калмай жаксы керер еда. б зш е эл1 немере 6iTe коймаганнан ба, eirreyip, ел п Жаппастын мурынбок балаларынын асты -устш е Tycin бэй ек болар eai, шыгарга жаны баска, эйтпесе e3i туганнан кем кермес. Тракторшы баласы эл1 уйленбей жур. Ж умыска ерте кетш, кеш келед1, оган: — Э й , айналайын, б1реудщ кызьш тулымшагынан с уй- реп екелер кунщ бола ма, ж ок па? — деп кояды. — Ileni, апамды-ай, — деп кулеш тракторшы баласы. — К,аз1ргшщ кыздарында тулымшак ж ок та. K,a3ip — прическа. — Е, пришеш щмен катып кал, — деШн к е м т р Tepic айналып, Жаппастьщ балаларына казанжаппа nicipin6epin отырып. Букьп кы ры к уйл1 кеш еде казанжаппаны жалгыз МейрамбуШ гана пйпредь М ейрамбубш щ тауыктары Жап­ пастын огородындагы сэры бас курт пен шубалшынга кандай еш болса, Жаппастын балалары М ейрамбубшщ казанжаппасына сондай кумар. Балалар казанжаппага тынкия тойган кезде, Мейрамбуб1 оларга арша кубпн курш лдетш nicin-nicin кеже куйып бередь Арша Ky6i осы уйде — Мейрамбуб1 Kepmi кыргыз ауылынан осы казак ауылына келш боп тускенде бар ед1. Ал М ейрамбубшщ еней Актолкын жарыктык нурын пеййпте шалкыгыр, айтар еда. Бул арша Ky6i осы уйге мен келш боп тускенде бар ед1 деп. Бул кубщен мына отырган балакайлардьщ бабалары ас ш к е н , Мейрамбубшщ ертерек кайткан шалы мен мына Kepmi Жаппастын вкей 6ip туган. Буларды кексе Kicuiep Таубас е улеп дейш. Будан жуз жыл бурын еткен Таубастар, жанын жэннатга бол- гырлар, осы арша кубш ен ашымал imKeH. С ол бабанын асьша, куданын KyflipeTi, осы заманнын урпагы болса да, мына Жаппастьщ жамандары эбден кумар. Мейрамбуб1 айтады: - 140-

— М енщ жамбасым 6ip ку ш жерге тигенде, муны сен- дерге KiM ютеп беред1? — деп кояды. О ны балалар уайым- дамайды. K,a3ip карны тойса болды. К,арны той са болды , уйректщ балапанындай балпан басып т о ш т , жалгыз аяк жолмен кызыл шатырлы улкен уйге кайтады. Ещц осыдан кеш ке дейш , кызылшадан шешелер1 келгенше карындары ашпайды. Ал Жаппастын буларга карауга муршасы жок. Тунде — камбага кара- уыл, куцщз — «Запорожешн» конызш а тонкандатып, алма, алкоры тиеп базарга женеледг Одан кейде ерте, кейде кеш келедг М алынын етуш е карай. Соны керш Мейрамбуб1 езш щ тракторшы баласына: — Э й , айналайын, тым курымаса ана Жаппас аганнан уйренсенпй. Астында тракторын бар, кудайга myKip. Анау алма деген iiiipin жатыр. Tu rn тауы ктар да ш окы гы сы келмейдг М урнын uiyftipin, каска сиы р да жемейдг Не кыламын мен оны ? Артып апарып, тым болмаса ш ай-кант- ка айырбастап екелсенпп, — дейда. Оган баласы кенбейдг — Ш ай-кантка менщ тапкан енбекакым да жетед!, — дейдг — Апыр-ай, кежеген кейш тартып туратыны-ай, сенщ. М ынау аганньщ ерекетш неге керм ейсщ ? О ны н да xepi сенщ жер1ндей-ак кой , ала-куласы жок- Жылда кы п- кызыл акша жинап алады. Ал б4здпа и т-ресуа боп далада калады. Онан да о сы м еуеш сатып, Жаппас к усап 6ip лег­ ковой алсан, ceHi м ен кш -м ен кш тастап кететш бе ед1? Э й, тукке икем1 жок, болбырым-ай. — Легковой не керек, трактор турганда, — деп баласы к ем т р щ ершелещпре туседа. — Е, тракторын бар болсы н , * y p ic i жаман. Адамды селюлдеткенде инек-карньщ т у сш кала жаздайды. М ай- дай жуп-жумсак легковойга не жетсш! KeMnip кайтсш, о да армандайды. Балам 6ip машина сатып алса дейш, келш Tycipce дейдг Содан жана куда- ларды шакырмакшы. Сонда кудаларды елдею м кусап сал- дыр-кулд1р жук машинага мшгЫп экелмей, Жумажан легковойымен тасыса, кандай мэртебел1 болар ед1 дейш. Э стш 6ip езш ш е TOTri киялдын кундагында арша кубпи ыскылап жуып отырганда, 6ip жаман дауыс шар-шар ете калды. - 141

«Тауыктын балапанын каракус и ш ме», — деп далага ыткып шыккан. Сойтсе, езш щ Кызыл коразы. Шарбактын ар жагында Жаппас тур. Урысын устап алып, exi борбайын exi жакка дар eTxi3in айырып-ак жiбepгeнi. 0л ген коразды сейтш М ейрамбубш щ уйш е карай лактырды-ай хеп. Сонда ол Кызыл канаты жалпылдап, бейнеб1р аспаннан от тускен- дей алаулады. Этештен айрылып ж еар калган ак м екиен- дер — ак м екш тер ойбайды салып, жоктау айтып жатыр. — Э , сорлы дулей, жазанды Жумажан берсш , — дед1 Мейрамбубк жалгыз улын аскар тауга балап. — Кешке, Tipi болса, келер. Торгай то к еткеннен куннщ K03i бай- ланганша колхоздын TipniriH ic ren , тырнагымен жер тыр- малап журген жумыскердщ жалгыз ш ешесш керш ген сау- дагер жеб1рлесш деген зац жок, каран калгыр. Tiлciз ма- кулыктьщ шатын айырып. Шатын айрылып, тапканын талапай болгар. Жаппас лэм деп жак ашкан жок. Уйш ен OTxip балта алып ш ыкты да, жалгыз аяк жолды жуан-жуан тактаймен 6nixTeTin, таре б е к т п тастады. Ещп тышкан жоргалап ететш жер калмады. «М енен к ш э ж ок », — дед1 Жаппас. Сейтш кайтадан «Запорожещ !» айнадай гып сурткглей бастады. К екш ш сырын жалтырата бензинмен ыекылады. Станцияга тусте келетш жолаушы пойызына алма, жумыртка алып шык- пакшы боп, жолга дайьщцалган. BipaK влпб1р жагдай жайбаракат кещ лш лайлап, ойын беле бердь ©зш ен-ез! fler6ipi кетш , элденесш умыткан адамша уйге 6ip xipin, 6ip ш ыкты. Ойсыз, магынасыз жан калтасын сипалай берщ. Шалбарыньщ арткы калтасына салып койган сигаретке колы тигенде барып, т е м е » тарт- кысы келетшш укты. Фильтршз, мыжылган арзан сигаретгщ 6ipeyiH алып тутатканда, тунгыш рет колы калтырады. Соган ыза болта­ ны, к ою тутщ ш iniiHe аямай карпи тартып, жанып турган шырпыны с ук саусагымен бет алды шертш ж1бердь «Ш ыгасыга и ем басш ы» деген... Шылым тутатып бол­ тан с он , отын урлеп ernipin, ел1 шырпымен TiciH шукып койып, кек тутшн4н HiciHe, д эм ш е елтш отырар еда. Бул жолы шертш ж1берем деп, шерменде болды. Э л п шырпы шертпектен шыр eTin барып, Жаппастын он кол жагында - 142-

турган машинанын устш е TycTi. Bepi кас кагым се т, «За­ порожец» лап етш , сикы р ойнагандай, лезде отка оранды. Машинанын жанында турган кара ш електеп бензинге 6ip жапырак от, жаны бар м акулык кусап e3i каргып туст1. Бурк еткен жалын умар-жумар денгеленш аспаннан 6ip- ак шыккан. Жаппас 6ip сум дыктын болганын im i сезш , 6ipaK не екеш н уга алмайды. 0 y e n i жалпылдап канатын каккан Кызыл кораз сиякты да керш дп Элдеб1р сэры ала топы - ракты у№рген куйын сиякты да Kepinni. Мундайда д1ндар болса: «Бюмш де, бгсмшде», — дер efli, 6ipaK ол аузына туспедп Уйыктап жатып бастырылыккандай дем1 6iTin, Ke3i ш а- тынап 6ipa3 турды да: — Ойбай! — деп келте кайырды. У ш ш ыкпай калды. Оны 83i де ce3fli. Содан сон барып: — Ойбай! — деп бар даусымен баркырап к о я 6epfli. Осындай жаман дауыстан жаны ш ошынгыш казактын уйде бар Tipi жаны, далага толайым-топырлап ш ыккан. — 0р т! 0р т! — дестт. — Жаппастьщ уш ертенш жатыр. К уреп н, кетпен1н, сырыгын ала, тура-тура ж упрю кен. К ене, пике Kipe алсашы. Би(к Кызыл какпа im ni жагынан сырыкпен Tipeyni, агаш-агаштын арасы тж енек сым TeMip, шенгелмен бекиул1. — Э й , сорлы, аш дарбазанды! — К,акпаны аш! Жаппастан жауап ж ок. Арсылдап, шынжырын салды- раткан ит уред!. Бу кезде от маяга шапшыган. Т ор шар- бактын ш ш д е п тауыктар шарылдап, уйрек-каз урейлене канкылдады. Алауына адам жолап болмас орасан оттын TyTiHi бш к тал-дарактьщ басын орады. Ондагы сыцсыган уя, сансыз ш ымш ы к кызылшака балапаны какалып, кус дуниес1 куйзелд1. Журт какпаны аша алмай, не тгкен ш арбактан аса ал- май «ал-ал» деп жургенде, Мейрамбубш1н eciHe ен алды- мен казанжаппа жепш балалар т у е й . Жаны кысылганда атам заманда умытып кеткен кыргызш асы аузына тусш : — О , коки , кайтем!? — дед1. TineHeK TeMipni арыктын бойын жагалай ж упрш жур­ генде, Tonipi жарылкап, танертен 03i ж оны ш каны н успне - 143-

жайып тастаган кызыл ала текеметке аягы шалынып cypi- Hin калды. Ала салып текеметп т1кен шарбактын устше лактырып, кемп1р басымен влп бииске жас балаша каргып шыкты. Ашыган бидай кеже iuiKiui батырларын кашып шыгар- га тесж таппай, олар да шарбактын ш ш е н айнала шы- рылдап жур екен. Eci кеткенде ymeyi уш жакка кашып, Мейрамбуб1 оларды эрен устап алып, колына ыйскенш шарбактан асыра лактыра бердг М ейрамбубш щ текемет к е т р ш кврген адамдар бу кез- де иике каргып-карп»ш тусш , жандалбаса ерекетпен вуре. Балагы Kyftin, сирагы сидиган Ж аппастын бет-аузы у й т л г е н . Ke3i алак-жулак, айдалага карайды. Енд1 6ip кез отган опырылып тусш , гурс кулаган кызыл какпага колы н шошайтып, ыржын-ыржьщ е т т кудш. К ез алдында кызыл кораз канатын жалпылдатып тургандай, кезге KepiH6ec влденеш колымен жаскай берд1.

К0КЕМ АРАЛ ГУЛДЕГЕНДЕ Жабыны жауга мшбе жалды екен деп, Жаманмен жолдас болма малды екен деп. Баласын казанаттын бакпай койма, Жем туст аягынан каллы екен деп. (Халык елецI) К у ш кеше бул eKi колхоздын арасына жалу ж упрш кете беруий едйс. Енда ж урт машинасыз 6ip адым атгамай- ды. Бул кукле eKi арадагы жалгыз аяк суы ртпак ж ол да жогалган. Былай шыга бере ш офер ж ш т саусагын шошайтып: — Бензин таусылды. К,айтар жолыма бензин тауып бермесеш з, мен жолда каламьш, — деп зарлады. Ы кылык ата k i n алганын ке р ш оты рмы н. Онымен айтысьш окбайсьщ : — керерм1з, — дей салдым. Машина окалактаган сиыр кусап ойкы-ш ойкы жор- тып келеда. Бензин орнына багына арак куйылгандай. — Директордын буйрыгы бар, — дед1 ш офер рульден колын ала берш , саусагын ш ош айты п, — келнс «налево» журш месш деген. Бш се, меш жумыстан куады. Елге келгевде, осы Ш онкарадагы Эдия эпкеме ж ол ы к- пасам, б4рдене жогалтып алгандай боламын да турамын. К елуш келемш -ак, « а д корпи колхозга кайтарда келж кинайды. Жана жиешме айтгым: — Эй, айналайын, маган 6ip ат ерттеп берсен жетед1, машина 1здеп ауре болма, — дед1м. Кенбедк — 03iH астанадан к е л л , атка м ш т жургенщ не болга- ньщ елдею м кусап, — деп сегш тастады. Жат та кеп ма­ шина 1здедь Бел1мше бастыгына «эк е -к е к е » деп жатып «газипн» сурап алыпты. — М енщ де бала-шагам бар, — дед1 ш офер. — Бупн гой демалыс. Журт демалады, мен жумыс гстеймш. Анда бар, мунда бар... Ел жатса да, енекем жатпайды. Ол к!м? - 145-

Ол — мен. «Талаптыга» жеткен сон бензин уйымдастыры- ныз. Вот... Жолдын устснде, кызыл жонышканын жагасындагы кек езекте жылкы жатыр екен. EciMe К.уан тусш , шоферге: —Токта! — дешм. Ол анырып, алгашында тусш бей калды. — Ал, ещн кайта бер. — Ci3 ше?.. — Сау бол! Жолдан бурылып, жылкы жусап жаткан езекке карай журе берд1м. Жылкы легенде жиырма ш акты MiHic аттары екен. Мен жакындаганнан 6epi де одырая бас к е т е р т , окш ия кара- сып калды. Арасында 6ipeyi eprreyni. Демек, К,уан ага да осында. Айтса айткандай, ат багушы езектщ кабагында ш ок тобылгынын туб1нде жамбастап жатыр екен. Кектщ ш сш е елтш калгандай, пнпей-жемей шала мае. М енщ машинадан Tycin калганымды керш жатыпты. — Кел, шйнек, — дед1 кекш1л квздер1 кYлiмcipeп. — Мьша жаман аганды i3flen келмеген шыгарсын, тансык 1здеп келдщ гой. Атка кумарлыгьщ ол1 калмаган, э , кызталак. Аттар eHfli элпдей одыраймай отка бас койыпты. К,ызыл жонышка гулшщ июшен квбелектщ басы айналгандай кал- бан кагады. Жабайы аранын кудайы жарылкап, кай гулге конарын б1лмей шалкактайды. Мастыкпен булгактап келш, тумсыгыннан согы п кете жаздап жанай ушып етед!. Ыр- гын токш ылык- Атгар да квл1к малына уксамайды, 6yftip- лер! ток, жушнщ жылтылы кеп, жауыр-жэутш жок. — К,уан ага, ж умыс айырбастасак к а т о д ? С1здщ ор- ньщызга жылкы баккым келед1. Ke3i сыгырайып, квнтек ерш кыбырлап 6ipa3 жатгы. Cipa, айтайын деген сез1н кайтып алды. М еш 6ip боктай жаздап барып калды. Сонан сон шынтактаган жер1нен кетеры е берд1. — Сенщ гой бала кунщце жылкы бакканынды бшемш. Баксан, каз1р колы ннан, белк1м, келер. Э й , кайдам, 6i- рак... Ал, мен с е т и кызметщш !стей алар ма екем? Жылкы баккан онай емес, шшгек. К,уйрыгын устап журмесен — киын. Bipeyi жогалса — ен KeMi уш ж уз сом мойнына сарт ете калады. Ал мен мьша сунгытгардын эркайсысьша айына жаз- да 2 с ом 05 тиыннан, кыста 3 сом 09 тиыннан акы аламын. - 146-

Мен К,уан аганын енбекакысын iuiiMHeH есептеп шыгып: — Аз гой, — дед1м. — Аз. К,айтесщ? К олхоз бастык таудагы жылкыдан куш - келйске деп тагы жиырма ат бермекил болган. Акы атгын санына карай. Мунда кып-кызыл акша кой мен кош кар бакканда гой. Эне, анау жаткан С эмбеттщ кошкары. Мери­ нос. Жаксы ж ун берсе, айьша уш жуз сомга дейш айналады. EHfli байкадым, аулагырак жасыл дуние арасына кона к- таган акша бултгай болы п, С эм бетп н м еринос кош кар - лары жатыр екен. К еюрелеп тойганнан болар, аркар м уш з кошкарлардын сак-сак с у з к т жатканы, оларды ажыра- тып, Сэмбеттщ айкайлаганы еспледй Атгар отгай-оттай жалыкты ма, KiM бш ген, 6ip жерге шогырланып, екеу-екеуден касыныса бастады. Bipeyi гана аулагырак барып ы нк д еп жата Kerri д е, аяктары сереш п влген мал кусап калды. — О у, К,уан ага, анауьщыз жонышкадан iuii Keyin жат­ кан ж ок па? — Жога, — деп кудщ ол. — Жонышкага жылкы бала- сынын iini кеппейдк Аягы жарым гой байгустьщ . Таны- май калдьщ ба? Ана жылы келгенщде ертгеп берген1м кэне, кэд1мп Камбаркаска гой. «Ж аксы ат аягынан калады» д е­ ген туп-тура екен де. — Апыр-ай, шын ба? Ш ы мкай кара едк карагер тартып KeTirrri гой. Оган не болган? К,уан ага аузына салы п ттстелеп отырган ран шепт1 ызалана Tyxipin тастады. — Не болган?! Не болуш ы ед1? Ж уртгын 6epi вз1н си як- ты. Ана жылы езщ де такымына 6ip тиген атгы кан-сорпа кылып кайтармап па едщ ? CeHi койш ы , атгын жайын б1ле бермейс1н... Аудан бойынш а бэйген1н алдын бермеп едй жануар. KepiHreH м ш ш , акыры аягына су т у сш , Myconip болып жатысы анау. О сы кой кыркымда кы рыкты кш ы- ларга сойылмакшы. К,уан ага кур сш д к O x e c i Султан согы ста н келмей калганда да булай KypciHreHin корген емен. К,ызыл ж оны ш каны н арасынан бедене без1лдеп коя берд1. BpipeKTen тагы 6ip бедене бытпылдыктады. EKeyi кезек-кезек сайрайды. MeHiH бул концертке кулак турш калганымды байкап: — Эипркул мен Тамабайдын айтысы гой, — дед1 К,уан ага. - 147 -