К ун кешегщен repi ыси тускенш жолга шыккан сон сезднс. Арзы апам Tiirri шапанын шешш, астына басып алды. Exi есек ауылга бет алганын бш ш , x yp ici женделдь Устш деп ж у к п буйым керер емес. Е сектщ купи адал де ген осы да. Арзы апамнын кабагы аш ылып, бурынгыдай ой терен1не кете бермей, жаркын-ж аркын сейлеп, кейде TinTi ы нылдап ecKi эу ен д ер ге де салы п келе жатты. Бвйшешектщ куы с кулагы бадырайган жугерщей ашы лып, ш ок-шогымен кемел кезше келген екен. Куннщ кызуына шыдай алмай алка-салка ш еш ш ш тастаган сиякты. К,артанкулактын да жапырагы жайылып, сап-сары коныраугул жайнан кагып калыпты. Аслан астын бозтор- гайдьщ куйкылжыган эуеш кернеп кеткен. Тэщрггаудын кек TipereH шокылары буп н аса айбынды. Туман тутпай, мунар баспай ап-айкын керш едг Жана шыккан кектщ арасындагы арагщис былтыргы боз жусан кшем устше аягы- нын батпагымен шыгып кеткен эд е п а зд щ 1зшдей боп е с к ш п н жасыра алмай тур. Ж ол жагалай отар-отар кой жайыльш жатыр. К,оздаганы квп. Жуга тыкыр, кызыл шака мэлпн козылар, аяктары даршдеп эр ен -эр ен журедь Жана туган койды н уызын сауып отырган койшыньщ eKi бел шикандай екен. — К,ойдын с у п коргасын деген рас-ау, ппркш, — дед1 Арзы апам. Анадай жерде бы ксы п от жанып жатыр. — Ана сауып отырган сутш каз1р n icipefli, — деш Арзы апам. — Жалганда т э т а тамак со л гой, ипркш. Анау отта тас кызып жатыр. Отка эбден кызган тасты су т а н imiHe тастап-тастап ж1берсе, с у т сак ы р -су к ы р кайнап шыга келедь Э не, оны iin in алсан — муртынды балта шаппайды. «Осыдан ауылга барган сон бул амалды Кузембай койш ы га айтпасам ба?» деп ойладым. BipaK б1здщ к ол - хоздьщ койы — кырык курау: казакы койы да, мелшп де бар, аралас, euiKici квп. А л мынау болса кш ен ж1бек жущн меринос. Бул аты ш улы «К ексай» совхозынын койлары едк Эне-м1не дегенше эн п м ем ен К ексай ангарынын epHeyiHe де келш ипцщк. BipaK е л п кетер щ ю кещ л 6ip сэтте с у сепкендей басылды. Ангардын табанындагы кеше гана Menaipen жаткан кэусар с у б у п н icin-кеуш , арнасы- нан шыгып, лайсанданып, ботана боп алас урып жатыр.
К,ояншыгы устаган адамдай, TypiHe карап болар емес. К,алш-калш eTin, жаганы кауып, жартастардын етепне жармасып, теске шауып арсылдайды. Ентелеп келе жаткан есектердщ де журкя юб1ртжтедг Дел алдында аждаИа жаткандай ш епнш ектей береди — О йбу, кудай сыйлады! — деп Арзы апам санын 6ip- ак салды. — Мынадан кайтш е т п к ещй?! Cyra узак карасан басын айналып, журек айниды. Т ш сЬ дулей. Зангар таудан кулап, аласурып асыкканда кайда барады? К,аркынына карасан — мухитка жыгылмай ты н- байтын-ак сиякты. BipaK бул езендердщ арыны катгы да, адымы кыска. Осыдан осы К ексай KypKipeyre барып косылмак. Ал KypKipey болса Маймактьщ К,апшагайын- да Tepic езенш ен табысып, сол жерден бастап екеуш щ де eciMi жойылып, А са аталады. Эулиеата жактагы колхоз- дын арык-атыздарына тусш , жетекке игеседа д е, кызылша алкабына жетш ада болады. Осындай ерте кектемде, не кыста гана т ем ен п Бил1келге барып куяды. Булардын мухиты — Билж е л. — 0 й , e n e c i-ай, сел ертерек шыкпаган екенб1з, — дед1 Арзы апам куйш ш . — К ун кызбай турганда, бул Судан тауык та ап ап етупн ед1... Не icTepiMiafli б1лмей дагдарып, м ен-зен боп турдык та калдык- KeftiH кайтайык десек оны н лажын таппаймыз. Exi ара талай жер. Bpi десе кайтып барып ж уру уят-ак. Жакын жерде ел жок. Айнала ангал-сангал алпауыт ан гар. Саркырама су. Баска дыбы с жок. К еш еп Бадырак кезден коркып калганымыз жене бар. К у н болса киялап бес4ннен ауып бара жатыр. Бул с у, cipe, тунге карай тар- тылар. Туней салуга тун салкын, epi десе айдала, иес1з ангар. К еш еп бозторгай да жок. Кеше ол не корыды екен? Егер сайдын табанына уя салып ж урсе, оны сы елдекашан суды н какпакылында Keni. Екеу1м1з де есектен ту стж . Уйып калган аяктарымыз- ды жазып, жан-жакка карап 6ipa3 турдык. EceKniciH д е ген, ана eKi арам: «Ал енд1 амалын ездерщ табындар, 6i3flin шаруамыз шамалы» дегендей, кайта-кайта пы с- кырынып, тастак беткейдщ тырбык кепн 1скектеп, бырт- бы рт узе бастады. Устер1ндеп каптарды e3ip TycipreH жокпыз.
— Кабакка шыгып карашы, еткен-кеткен ешюм керш бей ме екен, — дед1 Арзы апам. Ж у п р т , ентелей басып кабакка шыктым. Тырс еткен Tipi жан жок. Баягы сол судын сарыны. К ун болса салбырап: «Сендердщ ауылдарын мына туста» дегендей Аксайдын аузы- на таман барып калыпты. Тош рйаудын кары аппак, Kip шалмаган калпы. Бейкунэ nepiiirre турган бойы. «Суды та- сыткан 6i3 емес» дегендей мyлэйiм. Ылдида К,апшагай мунар- ланып тур. Арт жакта буралан боз жол: «К,айтсандар, мен, мше» дегендей ащы шзекше шубатылып жатыр. — EmKiM керш бейш , — деп сайдьщ табанына туспм. Ангардын iini е л ей ecKi кыстау сиякты кара баркын тартып, канырап барады. — Е, жараткан нем, — дед1 А рзы апам, — жар бола гер! Белбеуш шешш, шапшып жаткан лайсан суга колын малып, кимешегш Typin, бетш сипады. Содан белбеуд1 жайып, Ke6iciH memin тастап, намазга бас койды. Тагы да кудайга жалбарынды. Byeni Орха мен Ноха- нын амандыгын тшеген шыгар. Одан сон уйдеплердщ TipmlniriH сураган болар. Ж ол KecipiHeH, тосы н кырсык- тан сакта, кудай, деген шыгар. С удын сойы лсок сарыны оны н ce3iH еспрткен жок. BipaK байкаганым, егер кудай бар болса, муншама кулдык урган ш ьш ттлектен с о н мына с у как айрылып, 6i3 кургак кара жолмен ете ш ыгуымыз керек-ак едг BipaK ондай га- жап болган жок- Ж ер бет1нде кыбырлаган пенденщ бэрш щ толы п жаткан тойымсыз арызы бар. Онын бэр ш орындай берсе, кудекен де принципс4з боп шыга келмей ме. — Тагы шыгып карашы, — дед1 Арзы апам орнынан efloyip уакыттан с о н турегелш. Етпеттеп-ентелеп отырып, кабакка тагы шыктым. К,улакк.а урган танадай тыныштык. Не Кдзакстан жагы- нан, не Кыргызстан жагынан тырс еткен Kici жок. «Осы журт 6api 6ipi калмай майданга атганып кеткен жок па екен?» деген урей билер бойывды . Жогарьща турып Арзы апама: — EmKiM кершбейш! — деп айкайладым. Арзы апам су жагалап ары журд^ 6epi журд1. Cipa, еткел i3flenai-ay. Bipfle колындагы таягын суга бойлатып керш efli, оны толкын лезде жулып aKerri. А ктаяк эр жерден 6ip-eKi рет кайкан е т т Kepinai де, ж ок болды. -50-
Bip есептен осы Kepi кайткан да ж ен-ay, деймш. М а- м ытбекпен, куш из керген Ч олпон кы збен тагы да Куркуреудш жагасына барып, туйе тастын уст1не шыгып отырар едпс... Кзм бш едн Медетханнын хабарын бш етш 6ipey-Mipey келш калар ма еда... Bip есептен, б у п н ту н д е л е т т болса д а уйге жеткешм1з де дурыс болар-ау. 1шм мен карындасым, Айш а yrneyi ypnHicin eciKTiH алдына ш ыгып, жолыма карап тургандай кершдг Тыраулаган нэзнс ун тас тебемнен естшгенде, ес1м KeTin аспанга шалкая карап калыппын. Арзы апамнын lin e d жасаганнын штипатына ы ш ш , мына т о б е к тырналар 6i3re кемекке келгендей 6ip ce3iM биледй BipaK тырналар ездер1 конага асыккандай кайрылмастан солтустпс-шыгысты бет- ке алып, лезде керш бей Kerri. Верш ен кудер у зш , ещ п сайга карай ту се берей1н деген1мде, тау жактан 6ip атты аулакта Аршагул жакка кигаштай тартып бара жатканын байкап калып, айдала- дагы адамга айкай салдым. C ipa, м енщ даусым жетпед1-ау деймш, атты ешкайда бурылмастан б ор т-бор т аянмен кете барды. Басымнан кункагары мыжырайган кепкамды жулып алып жалбандатгым-ау келш. Ж ок, э л п адам жан-жагына карау деген не, бурылмайды. Элдеб4р ж ансыз затты аттын ycTiHe тачып тастап, бет алды коя берген сиякты. MeHin ш ырылдаган даусымды ecTin, eKi екпесш к ол ы - на алып Арзы апам келд1 касыма. — Эне, кетш бара жатыр! — дед1м. — Э й -у! — деп айкайлады Арзы апам. Даусы олс1з-ак. Э легенде шыкпай да калды. К,олын булгап: — 0 й -у -у ! — дедь Болмаган с о н басындагы ак ш анкан к у н д тн жулып алып булгады. — Ж упр! — дед1 маган. К,урысын, алыс-ак, 6ipaK амал жок, безектеп жолдан кигаш тура жупрд1м. Былтырпл кызыл т1кен ш улыксы з тобыгымды аямай-ак тырналап калып жатыр. Жерд(ц ас- тынан сансыз жезтырнак саусагын шыгарып тургандай касакана. EKi окпем einin, енд{ кулайтын шыгармын-ау Дегенм1н. Bip с э т атты адам атынын басын кегжен eTKi3in, шугыл токтатып, 6i3 жакка калт карап калганда, аргысы- на шыдамым жетпей, кулай кетсем керек. К е т ш щ алды - 51-
булдырап, тау тенселш , аспан аунакшып тур. Дуралдеген туяк. даусы таяп калды. Мен эл -ку а т алып, орнымнан турдым. Эуел1 курен айгырдын астаудай апай Teci, алды- на кесш те тастаган к о с аягы, пыр-пыр етш тунджтей желпщдеген танауы Kepinai. Жал-куйрыгы теплген eciK пен тердей зор айгыр екен. YcTiHflerici атка Караганда кораштау, менен кеп болса уш -терт жас улкендш бар балан ж т т . — И э, не болды ? — дед1 о л бурыннан танитын адамдай аты-жетмдй сурамай. — Анда, — деп мен свйлеуге шамам келмей Арзы апам жакты к ер сетпм . Атты онан epi ештене сурамастан мшерлж жактын у зенпсш ен аягын шыгарып босата берщ. О нысы маган мшгес дегеш едг Арзы апам жагдайды айтты. Шылбырьшан устап турып: — Айналайын, е ю дуниеде жаксылыгынды умытпайын, втк1зш ж1бер, — дедг — Ойбай, мынау жаман гой, — деда салт атгы суга карал. — Тауда кар бузылды. М ынау соньщ лапы гой. С ел ерте келгенппзде б ул с у ж ок еда. — Онан с о н е зш щ атын жана керш тургандай алды-артына кез жупртш алды. Курен айгыр бейгенщ емес, кекпардын, кекпар бол- ганда да доданьщ аты eKeHi KepiHin тур. Омырауы жартас- тай екен, жарыктыктын. Мынау, ripe, жылкышы, яки зав- ферма болар. Табыннан, таудан т у с т , айылга бара жаткан 6eTi, cipe... Атына кен1л1 толгандай сауырьш шапатгап койды да, 6i3re карады, от отгауын к о й ь т м у л г т турган eceKTepiMi3re карады. Сонан сон тагы да суга коз жупртш алып: — Теуекел! — дедт Арзы апам екеу1м1з колдасып, кара есектщ усп ндеп капты курен айгырдын бауырына карай кетершк. К екпар- шы ма, кудай б ш сш , анау енкейе 6epin капты к ос колдап жульпг алып алдына енгерд1. Камшысын аузына пстеп алды. Жайлап теб1шп кер ш efli, курен каска тайсалган жок, суга койды да кетп. С у т1лерсепнен асып, бауырын сыз- ды. Толкьш куйрьн-ын желб1ретш, суйреп барапы- Жануар- д ы н 6eKceci арынды агыстан бурандайды. К урен пырыл- дайды, омырауына сокты кк ан с у какырап, ак Ke6iKKe айнальш, жапырыла кулайды. Бала узенпл1 аягын кете- -52-
piHKipen алды. Ар гы жагага жеткен курен 6ip умтылып, кургакка шыгып дур с т к ш д ь Бала капты с ы л к е п а з т , жерге тастады. Осылайша екш пп кап та аргы бетке етш зйщ ь Онан с о н бала e3i ердщ артына отырды да, ерге Арзы апамды м ш пзш етмздк Маган ейткен жок, м еж артына мшгеспрдЕ Узенпге аягым жетщ жремей тырбындап турганымда, енкейш 6ip колтыгымнан алып, демеп ж1берд1. Аргы жа гага мен де эти м . Онан с о н бала Онгарбай атамнын кек есегш шылбырынан суйреп суга салды. Эуел1 к е к есек баскысы келмеп ед1, камшымеи куйымш актан тартып- тартып ж1бергенде, арткы eKi аягы буп л ш барып, суга кум п бердк К ек eceKTi с у Teyip-а к , тэлтсректетп. Егер бала болмаганда KiM бш едь.. Арзы апамнын кара eceri сорлы кезш жумып, тур- тшектеп, суга тусуге батпай, камшыга шыдап кеп турды. Bip-eKi рет алдынгы аяктарын суга салып турып, кайтадан шепншектеп к ета. Bip марте Tinri ю рж щ етш, куренге TiciH акситып, кулагын жымитып ткггемекпп де болды. Тура калып арткы аягын арбандатып тонкы п та корде Акыры болмаган сон балан ж ш т кара есектщ кыл шылбырын он жак такымынын астынан етк1зш, кыргыз ердщ касына е ю - уш орап койды да, курен касканы тебш ш калды. Талай додаларды жарып ш ыккан жануар тайсалмай суга тагы сал ды. К,ара есек сорлы басы кегжшп, кез1 аларып, тумсыгы аспанга карап, терт аягымен жер -ripen, суйретш ш барып суга Tycri. Суга тускен сон шегшшектегенш койып, кайта куренмен катарласуга тырысты. С удын ортасына жете бер- генде, cipe, аягына тас соккан болар, киран erin, арт жагы- мен кулады. К урен айгыр да тунгыш рет тенселш кетг1. Кара есек турмакшы боп итпнген кезде, басы суга кеминп шыкты. Кайтадан кемшш кета. Ер аударылып кетпес ушш бала салмакты сол жакка басты. Bip уакытга кара eceicriH басы тагы 6ip кегжен erri де, брезент жуген шыдамай, са- галдырыгынан узш ш борт кета. Кара есектщ басы тагы 6ip кылтын ете калып ед1, enai б1рде аяктары серендеп Kepinai де ж ок болды. Бфаз унс13 карап турдык. Ангардын imi ала келенке тартты, кун уясына конган екен. Алда, каран калгыр, — дед1 А рзы апам eci енд1 к1ргендей. -53-
— Б эй бш е, капа болманыз, м умкш дж болмай калды, жуген шьшамады, — дед1 бала e3iH кшэл1 ce3iHin. — Ж ок, айналайын, — дед1 Арзы апам. — Эшейш суга мысыгын кет1п калса да екш есщ гой. Буаз ед1, тукымын кургыр. Мейл), бала-шагамнын садагасы! К,удай-ау, алыста журген шырактарымнын садагасы! Дуние атаулынын кагындысы кара есекпен кетсш. Согы сты н сойканы да сонымен кетсш! Ел-журт аман болсын, 6ip нэрсе гып кун керерм1з. Бала атынан тусш , кап KeTepicTi. Енш eKi капты да кек есек кетердг Арзы апам eKeyiMi3 каптардьщ eKi жагынан устап жаяу тарттык. Арзы апам курен айгырлы азамат балага алгысын жау- дырды-ак: — Tipлiктe жамандык керме, еркенщ ecciH, ез теншнщ алды бол, айналайын! Bi3fli жарылкасан, с е т кудай жа- рылкасын! С онан со н Арзы апам есш е 6ip нэрсе тускендей. Kepi жупрдь Бул кезде курен айгыр аргы жагага шыккан. — Атын KiM, айналайын? KiMHiH баласысын? — деп айкайлайды Арзы апам. Анау есттмей, кулагын калкалады. — Атын KiM? KiMHiH баласысын? Бала б1рдене деп айкайлады. BipaK суды н гурии ес- ■пртпедг — KiM? KiM? Бала eKi колымен аузын тосы п турып, узенпге аягын Tipen, айгырдын устшде к е т е р и т ш р е п дауыстады. BipaK не айтканын ажырата алмадык. Ол 6i3re колын булгап, атгын басын бурып, кабакты киялап ары карай, кунш ы- гыска э з жешмен кете барды. Жалгыз eceKTi eKi жактан каумалап, кунш н батысына карай 6i3 де козгалдык. Ымырт ушрше бастаган. Елепзш, бойды коркыныш билегендей. BipaK мандай алдымыздан жаркырап 6ip жулдыз шыгып тур екен. Сол медеу болып, кенш орныга тускендей. К еш л нлркшде 6ip тана Kip6iH калды: ел п кур ен айтыр мшген батыр тулталы балан ж т т п н KiM екеш н, кудай сыйлап, бш е алмай калдык. Маган 6ip сэт: «Осы Медетхан емес пе екен?» деген де ой келдь
БОЙТУМАР Тангы уйкынын тетгнп-ай. «Ещц 6ip с эт , енд! 6ipa3...» деп жатасын. BipaK калын уйкынын кат-кабатын т е с т етш сана туртмлейдп «Тур, жумыстан каласын, тур» деп сункылдайды. «Енда 6ip сэт , енд! 6ipa3...» Таты да кызыл бузау шашымды жалап тур. «Атана налет, — деймш уйкьщан одна алмай, — ти ш ш кесш тас- тар ма едь..». Акы ры, шыдай алмай, кез жумулы жатып- ак, колымды керпеден шытарып сермеп кеп каламын... — Э й , батыр, мынау кайтедьей! — дейда таныс дауыс. Сонда барып квз1мд1 ашып алсам, жанымда 6ip тоерлеп Ш олак С иякул отыр. Жасаурап туратын эдекн мойы л K03i кул1мдейдк Ш окш а сакалы д1р1лдейд1, cip e, кулгеш ш ы - тар, жалтыз колы м ен м енщ басымнан сипап отыр екен. Бу жолы кызыл бузау болмай шыкты. Тан ещи бозарып, шытыстаты М анас ш окы сы енд1 тана кызтылтым тарткан шак. К ун шыкпай жатып, ен алды- мен Манас ш окы сы н нур шалады. Бул елкеде Kyfliperri Аспантаудын одан бш к ш окысы жок. К ун сеул есш бер1нен буры н карсы алып, бэр ш ен с о н узатып салатын осы Манас. ЦИлдешн сон ы , сумб1лен1н басы болса да ел1 ку н ы с- тык. EciKTiH алдына тесек салып далада уйыктайтынбыз. М ен эбден оянып, жан-жагыма карасам, Айша сиырды сауып болып, кызыл бузауды казыкка каздитып байлап койган екен. К,ызыл сиы р ерю ке бет алыпты. — BipHraT-ay, каршадай баланы алые жолга ж1бер1п кайтесщ, бар той осы елде будан баска да, — дед1 Айша сиырды уйдщ сыртына айдап салып келе жатып. Ещн ол 6ip шыны аяк шайын урттар-урттамастан кызылшата кетед1. Айшанын «алые жол» дегенш е елен ете калдым да, орнымнан каргып турдым. «Алые жолды» ансаймын. К,ыр- манда шыжытан кунш н астында ш ыгыр айналдыртан есек- тей азаннан кеш ке дейш тас бастырып, бидай TycipyaeH -55-
аскан азап бар ма екен. «Алые жолга» ж1берсе — ушпак- шымын. Ш олак Сиякул м енщ ылдым-жылдым турганымды Kepin, мойыл кез1 кул1мдеп, куанып Kerri. — Ой, батырым, ой , жолбарысым! М ш е, нагыз жш т осы гой! Аталык атасымен 6ipre Тобышактыга осы жолба- рыс бармаганда — KiM барады? — Барсын 03 баласы! — деп касарысты Айша кенеп орамалга 6ip шиша шалап, 6ip nerip нан туйш жатып. — Баласы осымен туйдей жасты. — Ой, женеше-ай, бЫ п турып, HeciH айтасын? — Бри гадир кинала кылка мойын басын шайкап койды. — Ата- лыктын Сулеймеш кесел гой. Айша ундемей калды. Созден жещ лгеш осы шыгар. Сопле келшшектериин одетз: оуел1 бригадирмен айтысып, арындап алады да, артынан айтканына KOHin, жумсаган жумысына журе бередь Аталык атамнын уй ш щ жанында корабы алынган жа- ланаш арбага колхоздьщ ен к у п т деген к ос ала бас ori3i жегул1 тур. Ш ол ак Сиякулдьщ касындагы MeHi Kopin, Аталык атам б у ю р белш жазгысы келгендей кеудесш коде ре 6epin, кайтадан бу к т у сп де, о зш щ у н а з кулк1сшен сылк-сылк кулш , сыксиган кезш жец!мен сургп. Аталык атам тж турегелсе, бойы eKi метрге жетедг BipaK 61зд1н М ынбулакты н жатаган уйлерш щ аласа есжтер1нен Kipe алмай, шыга алмай журер дед1 ме, тагдыр оны сурак белпешдей букш итш койган. Б ол и м , тагдыр оны , шы- нында да, ©Mip бойы жауабы табылмайтын сурак етш жа- раткан шыгар. Оны мен кайдан бш ейш ... — К елдщ бе, ей, кызталак? — дед! Аталык атам. — М ше, осы Барсханнан артык серж ж ок саган, коке, — дед1 Ш ол ак Сиякул улкен ерлж жасагандай агасынын алдында мактанып. Ж олга да ш ыктык. У й дщ сыртынан Сулеймен курда- сым дуалга куш ык иыгын суйеп, тык-тык жотелш, соны- мыздан муная карап калды. Bi3fli 6ip майданга шыгарып тургандай кол булгады. Ала бас к ос вп здщ мимырт жур1с1 енбейд1. Аталык ерте салкынмен едеуip жерге барып каламыз дегенмен, ауылдан узап шыкканша кун соскеге таянып, твбеш кыздыра бастады. Ш !лде шыгарын сезгендей ку н ашы. -56-
Ирелен кара ж ол теск е ермелеп барады. А рбаны н сол жактагы арткы денгелеп ауырган тютей зарлап, ш ик-ш и к етедг М ен артыма бурылып карап ед1м: тарам-тарам б о - лып, катар-катар жаткан М ынбулактын ер сайынын бо- йына бес-алты уйден уркердей тыгылган б о д щ ауыл тым теменде калыпты. Bi3 бш ктеп KeTinni3. Bip топ к е к к еп - тер б1збен катарласа уш ып, арбанын ш абан ж урю ш ен мез1 болгандай озы п кетш барып, бозанга конады да, 6i3 жа- кындаганда, кара жолды б ой лап тэты да капталдаса ж ене- ледг /Kypici мардымсыз епздерге «бол, бол» деп куат беретш сиякты. Bip кезде алдымыздан жагасы жайкуат, туйетайлы сай шыга кедщ. Ылдига карай арба озш ен-ез1 д енгелеп, м о- йынтурык ег!здердщ муй1з1не дейш лы кси п р ел ш , бей кам немелерд! таптап кетердей дедектед1. Сай табаны да- лиып жаткан кен екен, арнасында туйедей-туйедей тас- тар кеп. Bip кезде таудан кулаган таскы н домалатып экел - ген шыгар. Табанда 6ip булак су KyMicTeft жаркырап жа- тыр екен. Ала бас епздер тырп етпей, cyfa бастарын са- лып кепке дейш сораптады. Атам eKeyiMi3 арбадан тусш , су жагасындагы тенге жапыракты, жалбызды кегалга оты - рып, оразамызды аштык. Сайдын тобышакты калын ескен кабагына жай карап отырып, кызыл суырлардын алысып ойнап жатканын кез1м ш алып калып, орнымнан атып турдым. — О не? — дед{ атам окы с кимылымнан секем алып. — Суыр, ата, кызыл суыр! — К ене? — деп жасаураган кезш колы м ен келегейлеп кабакка карады. — Эне, вне 6ipeyi каздиып тастын устшде турегеп тур. Баскалары eKi-екеуден куресш жатыр. К ердщ бе, ата?! — К,ызталак б1рдене булдырайды, eftTeyip, — деп Ата- лык атам кул1мс1реп койды. Содан с о н ойланып калган- дай болды да: — Суыр Ka3ip ceMipfli гой. Этген, устап алса, оны н eTi мен1н Сулеймеюме flepi гой, — дед}. Вагана ауылдан агганарда, уй сыртына дейш соным ы з- дан 1лмиш шесе журш, кол булгап коштасып калган курда- сым С улейменнщ жудеу жуз! кез алдыма келд!. EKi иыгы- нан дем алып, катты жетел}п, караптан-карап турып кара терге малынып efli. Экес1мен 6ipre алые сапарга e 3i емес. -57-
м енщ кетш бара жатканыма кызыга карап, мунайып калгандай efli сынайы. — Е кеущ 6ip аптанын iiuinne туы п ед ад ер гой, — дед1 Аталык атам будан он уш жыл бурынгы окиганы еске алып, — С улейменнщ 6ip-eKi кун у л к е н д т бар шыгар, элде сен бурын туы п па едщ ? Эйтеу1р, тары орып жат- кан кы ркуйек едк К,ызталактар, сендер де 6ip мушелге толдындар гой. Азамат болдьщ дар, кудай аман койса... Э й , осы сен1н екен о н yminae отау Heci болы п ед1, — дед1 кенет Kepi ж узш е кан ж упр е нурланып, куакылана калып. — CeHi де аяктандырсак кайтед1, а? Мына бара жаткан Тобышактьщан саган унаса, 6ip кыз ала кайтсак кайтед1? — Keperi жок, — дед1м суырлар жакка карап. — Keperi жогы Heci-ей, — деп шал унсЬ кенк-кенк кулш, кезшен жас агып Kerri. — О , акымак, Keperi жогы Heci-ей... Оньщ риясыз калжынын умытгыргым келш: — Ата, суыр атсак кайтеда? Сулейменге апарып беретш... Шал enri калжынын, шынында да, лезде умытгы. — MeHiH Ke3iM кермейдт О сы жазатайым 6ipeyiMi3fli атып аларсын тагы беле болы п. BeneciHeH аулак. — О й, ата, мектепте Тарбакбай агай 6i3re мылтык атып уйрепт гой. — Апыр-ай, мылтык уйреткеш Heci? Бала да мылтык ата ма екен? — Е, атпаганда ше? С отые созыла берсе, ескерге 6i3fli де алады. С ол уш ш уйретед} де. — Не дейд!тагы. Енд1 ескерге сендерд4 алса, нем1з кала- ды сонда?! Тукым-тукиянымыз тып-типыл болмак па? Tui- аузьщ таска, айтпа кайдагыны! Аталык атам efleyip ашуланып калды. Десе де, багана Ш олак Сиякул берген ecKi кара мылтыкты, мен THMeciH деп, арбадагы ш е ш т ч арасына ты гы п тастаган жершен букш евдеп барып суырып алды. — Абайла, окы с атылып кеттп журмесш. М ылтык колыма тиген со н , efleyip е с е й т , д е у дереже- ге жеткендей кокиланып калдым. Тарбакбай агайдын уйреткенш делелдепм кел1п, затворын сакы р-сукы р Kepi тартып, унгысына карасам, октаулы екен. Патрон орта- сындагы жасымыктай сары ны н мен пистон екен1н де б ш е м т . Затворды кайта салып, суырлар жакка карадым. - 58-
Баягы карауыл суы р с ур тас усп и д е эл1 каздиып тур. Б1зге K03i уйренген Tepi3fli. Emu баска жактан Kayin ж ок па д е- гендей 6i3re 6ip кырындау калшиып калган. Жакындап барсам, секем алып, ж д е р т е Kipin кетеда. Бул ара кашык сиякты. Тэуекел деп, арбанын тасасында турып, карауыл суырды кщдйстен темен нысанага алдым. Ойткеш Тарбакбай агай миш ень аткызганда, удайы ш ен- бердж темен жагын ала кездететж. Гурс еткен аламат дауыстан Аспантау шайкалгандай болды. 0yeл i кек тутжнен ештене кершген жок. Аталык атам шала еститш тосан кулагыньж е зж колы м ен басы п алып: «бюмшле, бюмшлэ» деп тур екен. Сур тас жакка карап ед1м, ycTi карауытып калыпты. Баска суырлар ж ы м- жылас, лезде ж д е р т е Kipin , гайып болыпты. У л к е н д т Kimi-ripiM итгей кызыл суырды арткы аягы- нан устап, суйретш алып келш , Аталык атамнын алдына былк eroi3in тастай салдым. — Кдйтарда тэты 6ipeyiH атып еперем ш , — деп койды м мактанышымды жасыра алмай. К,артым куанудын орнына, се л -п эл абыржыган сынай- лы. Оны Kepin м енщ кeнiлiм пес тартты. — Э й , эттесьай , бекер болды -ау, — дед1 А талык сулап жаткан суырды apbi-6epi аударып, алтындай жылтыраган кекш1л-кызгылт жунш алаканымен мус1ркей сипап. — Анасы екен той. — Е, балалары ecin калыпты той. — Ай, шырагым-ай, бул жануардын аргы заты адам дейд1 гой. К,удайдын кар гы сы THin, хайуан бо л ы п кеткен. Элпнде байкадьщ ба, KymiKTepi кудды адамньщ балала ры кусап кунжындап к у р е сп гой. MeHiH K03iM булдыраса да керд!м оны. Обалы тимесе нетылсын. Бекер-ак аткыз- дым ба, кайдам. — Ой, ата, ci3 д е... — деп аптыгып калдым. — Клтапта жазыпты гой: сонау итжеккен со л т у сп к жакта я кут-саха- лар бугыны ездер1 атып алады екен де, содан с о н бауыз- дап жатып: — Kemip, бугы, ceHi аткан 6i3 емес, тунгы с- тар, 6i3 эшей1н ceHi атып тастап кеткен жерш ен тауып алдык, — дейд1 екен. Bi3 де сейте салайык: «Keiuip, кызыл суыр, ceHi аткан 6i3 емес, Жолдасхан гой, 6i3 emettiH ceHi жолдан тауып алдык» дешк. Аталык атам yHci3 кулк1с1мен кенк1лдей берд1. - 59-
— Э , кызталак, Жолдасханга жаба саласын, о? Сулей- мен уш еущ курдассындар гой. К,арашы, булар да курдас- тыгын бйш реш . BipaK с е т и ол п окыган кггабын к эт р ш е гой. Куранда ондай соз жок. — И э, койынызшы, ата. 03iHi3 былтыр жалгыз токты- «ы зды Сулейменге калжага сойганда айтгыцыз гой: — «Сенщ жазыгын жок., балалардын азыгы жок» деп. — Эй, акылдым эш ейш , •пл-кезден аман бол, эйтеу1р. Tipi журсен — болайын деп турсы н-ау. К,удай бэле-ж ала- дан, согыстыц сурапылынан сактасын. Ендеше, менщ Сулеймешме сэтш салып, шипа болсын, — деп Аталык атам суырды арбадагы ш ептщ астына мылтыкпен катар кымтап койды. Судан етш , сайдын аргы кабагынан астык. Енш жол тау бектерлеп, батыска карай киялады. Алыстан карауы- тып, ш ок-ш ок орман коршедг — Ата, ол1 алые па Тобыш акты? — К,арайган талдар KepiHe ме? — К ер ш ей , алыста. — Е, кудай каласа, алые емес. Бесш элетшде жетешз. Шал езшен-ез1 ынылдап эн салгандай, eici кезш жумып алган сиякты. К,олындагы камшьшы кур устаганы бол- маса, епздерге эл1 6ip баскан жок. 0пзд1 ур не, урма не, 6epi6ip осы жур1стен танбайды. Мимырт. Ж ол жагалай, туп-туп болы п, кызыл торы тобы лгы калып жатыр. Ш ок- ш ок болып кызыл изен кездеседг Сиыркуйрык пен шы- рыш гулш элдекашан т е п л , с оя у -со я у сойдиып калыпты. Кектемде кулпырып, жупар атып туратын кишоты мен текесакал да рещ тайып, KepiKci3 кедедей куйге ушырап- ты. Онын есесш е шаш ыраткы к е к аспан тустес кекпен- бек гулдер1 жагалай жeyдipeйдi. Анда-санда алакандай аппак гулдер4 жамбы кум1стей жылтырап гулкайыр кездеседк Гулкайырдын басында сэры торгай куйкыл- жиды. Аталык оянып, элденеш есше алгандай. — Сендерд1 де эскерге ж1берсе ж1бергендей екен, э , — дещ. — Жанагы мылтык атысын сумдык кой. Апыр-ай, шынымен сендерш де ала ма? Алады, алады. Мына сотые токтамаса — алады да. М ун ы н езше де уш жылдан асып, тертщцп жылга аяк басты ма? Мундай да узак кыргын болар екен де. Баягы м енщ сендей бала кез!мде К,окан - 60-
согы сы деген болды . Б1здщ елдщ Байзак даткасы сол К,оканмен согы сты -ау деймш. Bip апта болды ма, болм а- ды ма — тыйылды, eftreyip. Акыры, Байзак датканы К,окан елтзрш тынды... А , мынау сум ды -ы -ы к. Б в д щ К,айыптан кептен 6epi хат ж о-о-ок. Сонгы хаты, мше. Айтпакшы, карап отырганша, жол кы скарсы н, сен осы ны тагы 6ip окы п 6epiui. Аталык атам кенетоз кара баркыт беш пенттщ омыра- уын агытып, тер сщ ген бозгы лт тис к ей л ек тщ OHipiHe колын салып *i6epin, сол колтыгынын астындагы жапсар калтадан тесш сш суы ры п алды, TocniHi Аталык атамнын соншама «кылует» жайга жасырганына тан калдым. К,ара ала моншактар та б е л и уш буры ш ты кайыс тумар т у й ш - деггп. Аталык атам тесп п п э л п тумармен к о с а уы стап турып еуел1 мандайына басып кезш cypTri де, кайыс тумар- дын 6ip жактауын cerin я а б е р т , к о с саусагымен буктеул1 кагаз суырып алды. Уш бурыш ты хаттын буктеу1н жазып, эуел! ем1рене ерн1не THri3fli. К,олы калтыранкырап, маган усынды. — M e, тагы 6ip окышы. Аталык атамнын эл п кагазды мен жыртып алатындай немесе абайсызда жел уш ырып екетет1ндей сезжтене усынганы сонша, м енщ де к олы м д1р1лдеп кеткендей б о л ды. Шынында да, буктеу1 ыдырай бастаган екен. Аса абай- ламаса, Аталык атамнын сескенгенш дей-ак. Буктеу1н ыктияттап жазып болы п, арбанын алкымынан кулап кетеиндей ш епнйдореп отырып, оки бастайын деп едш , курыгыр донгалактьщ шокандауынан хатгын epiirrepi се- кендеп, эуел1 кез1м уйрене алмай-ак койды . Аталык атам меш сауатсыз деп ойлады-ау деп тагы кысылып, тэмпек мурнымнын ушы тершш Keni. «Амандык хат, — деп айкайладым. Эйтпесе, eciTneftai. — Алтыннан ардакты, кум ю тен салмакты атамыз бен ана- мыз, жан бауырым С улеймен, карындасым Ханзада! Аман- есен туган жерде ек1мет пен партиянын тапсырмасын абы- роймен аткарып журш жаткан боларсыздар... М енен аман дык сурасаныздар, Отан алдындагы борышты абыроймен аткарып, автоматгы колга алып, жалмауыз жаудын жаза- сын 6epin, К урск деген жердщ кыргынынан аман ш ыгып, фашистерд1 merinaipin бара жатырмыз. «К,ырык жыл кыр- гын болса да, ажалды елед1» деген рас екен. К урскщ е кеп -61 -
боздактар кыршынынан киылды. Сол сойканнан окка ушпай калган мен ещп елмейтш сияктымын. К еп жазуга уакыт аз. К езекп шабуыл алдындагы сэл тыныста жазган сэлем хатым осы. Bip кудай 03i жар болып аман журсем, Сталин жолдастын буйрыгын орындап, жауды куйретш, содан сон кол босаса, будан repi узагырак етш жазармын. Bip Tonipi 6i3fli елмей-жггпей Kepicyre жазсын. Аман бо - лындар, бауырларым! Окоптан жазган — гвардияшы К,а- йып Аталыков. 1943 жыл, 17 тамыз». «Неге ундемейш?» деп Аталык атама карасам, аппак сака- лынан тарам-тарам жас агып, жылап отыр екен. Хатгы кай- тадан буктеп, колына устатгым. Унс1з отырып, кагазды сипап-сипап, кайыс калтага кайта салды. Содан 6ip уакытга: — Бугш ш юлэнщ каншасы? — дедг — Он бесшпл август гой. — О ббоу-экпар-ай , 6ip жыл болы п калган екен гой! А! Мен ештене дей алмай тукш идым. Bip жылдан 6epi хабар-ошар болмаса, эрине... тегш емес. Аталык атам кезш сыгырайта тау жакка карады: — Адам баласы эсте астам сейлемеу керек кой. «Ещп елм ейпн сияктымьш» дегеш Heci-ей байгустын? Аузына езэзш салып тур гой со л сездп К,удайдын куд1ретше кар- сы ш ыккан кандай хайуансын! К,ай-ы-еп!» — деп дауыс- тап ж1берд1. Аталыктын айдалага айкай салганынан сескен1п, туда бойым flip ете калды. Алыстагы К,айып eciTin тургандай айкайлаганы Heci? М езпл туе элет1не таянды. К у н шакырайып, ыси тусп. Tirni элдекашан и е а з калган таскоранын дуалында кек карга да аузын ашып, алкынып отыр. — А?! — Аталыктын аузынан жалын атып шыккандай болды. Титл жолдан efloyip кашыкта отырган кок карга да калбан eTin сасып калып, есш жиып, уша женелдг Жай «а» ем ес, «А?!» KypciHy де емес, элдеб1р каЬарлы сурак, элдеб1р айбынды буйрык. Енд1 «А?!» демесе екен деп тшеп келемгн. К,оркынышты. И тконак, мысыккуйры к аралас ескен бетегелк бедел1, жабайы жонышкалы езектщ усттнде куладын кус калык- тап жур. Беденеден баскага шамасы келмейтш куладын- ны н да KyHKepici киын. К,анат кагып калыктауында 6ip кайгынын, MycanipfliKTiH табы бар. - 62-
Айналанын 6api мунга душар болгандай, дуниенщ каба- гы К1ртиюл1. К,улазыган дала, тамак 1здеп кангырган кула- дын кус. Жас бала, б у ю р шал. Тек Аспантау гана айбы н- ды. Соган карасан гана енсен кетершедк Аспантау сеш унс1з аскактатады. Енсегей бой ы н eMipi жаза алмайтын Аталыктын e3i тауга карап «А?!» д егенде, 6yKiuii жазылып кетепндей керш ей. Содан сон Аталык атам ынылдап эн салады. Кдзакша ма, кыргызша ма — айыра алмаймын. «Юм б|лер KiMHiH арманын, Таразы бшер салмагын. &rin кетсе жас eMip, Арманда болып калмагын. бкшерсщ, каларсын, бткешн кайдан табарсын. ©Tin 6ip кетсе жас eMip, Кдрызга kImhch аларсын?» — Т усш дщ бе-ей, кызталак? — дейш м енщ баганадан состиып отырганымды байкап, кен1л!мд1 ауламак болып. Аталык атамнын маган карап мей1рлене жымиганын керш , к е н ш м е сэу л е тускендей болады. С ейтсе айнала TeHipeK соншалыкты жабыркау, жылауык емес екен. К,ула- дын кус куанганнан 6ip-eKi рет эуеде аунап т у сш , ойнап журген сиякты. Жол жиег1ндеп бузылган уйлерд1ц орны - на кау болы п тунып турган алабота мен карасоранын ара- сында отырган шекшект1н шырылы да сонш а м унды с ияк ты емес. BipaK 6ip эуенд1 кайталай беред1. Бузылган дуал басында карлыгаштар ошарылып отырып-отырып, 6ip кезде кенет ду кетершш, кикы-ж икы, алкын-жулкын айналып ушатынды шыгарды. C ipo, кайтатын болар. К,арлыгаш жарыктык атамекен уш ш курбандыкка да- йын кустьщ 6ipi гой. Биыл осы жакта туган балапандар келер жылы калайда ез туган жер1не кайтып оралуга жа- нын багыштар. Талайы Отанына жете алмай, шекс1з мухит уст1нде канаты талып шей1т болар. Ал жеткеш жетшш, im eriH тарта ен салып, кемейш ен куй куйкылжытар. К,анатынан кайырылып жыгылмаса, кайтып та келер- ау. BipaK анда-санда окы ста н А талы к атамнын «А ?!» дегешнен коркамын. -63-
Т уе ауа Тобыш актынын ну орманына да к е л т жетпк- ау. Cipa, осы орманды ауылдын бастыгы болар, он кез1 кыбыр етпей тасырайып калган, кызыл шырайлы, бурыл сакал, галифе кара баркыт шалбарлы KiciHiH Аталык ата- ма ыкыласы катгы т у сп . Амандык-есендж айтып, жатып жастык, жайылып тесек болып елпек какты. Аталык атам- нын ете сыйлы екенш сонда байкадым. Кейде ауылда тшш алмай, «Эй, керен, 6yKip шал» деп кункш дейтш иоз eciMe Tycin, ез1мнен-ез1м бет!м дуылдап Kerri. Шай iiuin, жан шакырган со н , Аталык атам тосан кулак KiciHiH эдепм ен айкайлап: — Уа, С агым бек, 6i3 енда ж урел ж , э л п агашы бар болгырды тиеп бер, — дед!. — Оу, Атаке, ку н енкейш калды. © пзбен тасбакаша кыбырлап сен жеткенше тун болады. Б у г т кон да, тан азанда атган, — дед1 Аталык атамнын кулагынын сырын бшетш Сагымбек кария да сампылдап сейлеп. Аталык атам баягы yHci3 кулетш едетше басты. Озшше уш м шыгып тур деп ойлайтын болар, бэл юм , даусын шанкылдамасьш деп 63iH-e3i тежегеннен де унс1з кулк1 туатын шыгар, KiM 6ineni... — Эй, жазган бауырым-ау, кона жату кайда Ka3ip? К,ал- козды н бар таукыметш кетерш турган мына eKi епз. Бугш жетпесек, ертен ж умыс токтап калады гой, батыр-ау. А, мына агашынды ертелеп апармасак, э л п кулаган мектеп уактылы 6iTneftTiH корш еш. А, балалардын окуы таяп кал ган керш едь О ку басталып, мектеп айра-жайра болып жатса — уят та. ©niM гой. Экелер1, агалары согыста екен деп, балаларды окытпай коямыз ба? А?! Боздактар согы п 6epin кеткен мектеггпн опырылып жатканы ырымга жа- ман гой. Осы улкендер де кызык. Ш олак Сиякулды айтамын- ау: эуел1 тус1нд1рмей ме, кайда, не уш ш барасын. Enni байкасам, мына м енщ ж умысым — 63iMi3fliH мектептщ ici екен. Биыл кектемде кар аралас калын жанбыр катары- нан eKi-уш кун топеп, содан 6ip KyHi мектептщ 6ip жагы- нын Te6eci опырылып ортасына туеш к е п г т . К,удай он- даганда, тунде кулапты, кунд1з болса гой 6epiMi3fli басып калар efli. Онда мен Ka3ip Аталык атама epin, Тобы ш ак- тыга келмес те efliM. Ой, Айша сорлы жылар efli-ay сонда. - 64 -
Жайшылыкта гой урсып, 6ip сотке асык ойнап кетсен де кесеуд1 ала салып: «Жетпей ж елкен киылгыр!», «Жер жас- тангыр!», «Жуадай солгы р, ж угерм ек!», «А сы кта басын калгыр, асык сенщ не тешн?!» деп каргап-сшеп, куалай- ды гой. Ал кулаган мектептщ астында калганымда... 63i айткандай: «Он уш ке келмей, он уш кесектщ астында» — калганымда... К ерер ед1м сонда А йш анын калай анырага- нын. Мен де кызыкпын-ау, елш калсам — кайдан керемш? Олгендер ттршердщ анырап жылаганын сезе ме екен? Сез- се — аяныштан кайта ттршмес пе еда. Сезсе — К,айып мына Аталык экес1нщ: «А?!» дегенш естш , кияннан уш ып жет- пес пе efli... К,ой, ойбай, кай-кайдагыны, «К,айып елда» деп KiM айтгы саган?! М енщ бул жаман ойымды Аталык атам ce3in калды ма деп катты кысылдым. Сезбесе керек, букпп белше таягын к ос колдап устап, Сагымбектщ ш ыны кез1не энтек карап калган екен. Жауап кутш тур. — Жарар, Атаке, айтканын болсы н . OmeftiH, кун кеш, жаман шал, жас бала, тунде киналып кала ма дегенш гой. K,a3ip шал-шаукан, бала-шаганы жинап, арбана агашты тиетш беремш, — деда Сагымбек. Арбамыздын ауру Tic сиякты с о л ж ак арткы д е н ге л е п enai шикылдаганы былай турсын, ыныранатынды ш ы- гарды. Ж ук ауыр. Ш амасы, оты з-к ы р ы к терек артыл- ды-ау деймш. Жуандыгы карагайдай болмаганмен, с о - ган жедегабыл беренелерд1н сирактары сидиып, арба- ньщ арт жагында саландап, жер сы зы п жатыр. Екеу1нде п1лд1н куш1 бар ала бас еп здер д щ кентер1 болтан ш о к - тыктарын агаш мойы нтуры к м ейл ш ш е ж анш ып келед1. Bi3flin колхоздын м актанышы сиякты к о с жануар уятка калмайык дегендей Тобышактыдан узап шыкканша сыр берген жок. К,айран согы с жылдарынын елерм ен епздер1... Осы кунпн1ц балалары еп з дегенн1н не екен1н Tiim колхозда да б1ле бермес. Ал б1здщ балалык шагымызда еп з деген Ka3ipriHiH «К -700»-ы eai гой! Аксу-Жабапялынын 6ip пушпагы — Тобышакты тогайы карауытып артга калганда, кун де уясына коны п, оны н кан кызыл сэулеЫ батыс элем1н перделеп, Аспантаудьщ -6 5 -
ак бас шындарын да канжылым бояуга малды. Тобышак- ты басында туы рлыктай тутылган кара булт penxi де кызгылтым тарггы. BipaK бул кызтылт арай элем лезде лайланып, батыстан туксиген кара булт коюланып, ас- паннын шыгыс ш ебше шабуылдап келе жаткан. Эне-мш е дегенше айнала-тещрек карангы тартып, 6i3 nip тутатьш Аспантау да керш бей калды-ау. Ала жаздай 6ip тырс етпей зарыктырган жанбырдьщ алгашкы тамшылары желкеме келш тигенде, туда бойым HiiMipKeHin, басымды иыгыма тыгып, бута калдым. Ш ы гыска карай шубатылып, бозалан сулбеЫ кершш жаткан каска жол эй деп, бу й деп болганша, кара шубар- ланып шыта к о д а . Алабас впздер шыбын шаккандай кулактарын кагып койып, тырмысып келедь Е нш 6ip сэтте кара шубар каска жолдын май топырагы сабындай жыл- пылдап лайсанга айналды. Ыныранганнын кэкес1 енш болды. Аталык атамды ашкарак деп айта алмаймын. BipaK жарыктык элпнде Сагымбекке: — Сала туе, сала туе. М ектептщ тебесш жабуга жет- пей калып журмесш. Артылса — артылсын, кем болса, сатан тэты келш журем1з бе, — деп, шамамша, он шакты TepeKTi артык THerri-ay деймш. Ала бас епздер канша ш л болса да, eHTirin, eKnenepi еш е бастады. Жарымжан арбанын туда бой ы сыкырлап, д1мкэс денгелек енш сы- тырлайтынды шытарды. Аталык атам ундемейдк C ipe, беренелерд1 артык тиеткенш е ещн exiHUi ме, KiM бшеда, арбанын арт жагы- на буры лы п карап-карап кояды . Артта узы н теректщ сирактары жер сызып, кара батпак жолды айгыздап, ак жолак салып келедг С ейтш , не керек, кущ нз e3iMi3 аял- дап, суыр аткан сайга да келш жетпк-ау. — А , кызталак, — flefli Аталык атам меш бушр1мнен т у р в п койы п. — А руак, кудай колдап, осы сайдан е т т кетсек, ж ол ылдига карай бурылады. Ж урю жeнiлдeйдi, киналмай жетем1з. Кудайга сыйын, Барсхан! Ата-бабан- ны н аруатына сыйын. Арбадан ту е те, епздердщ бас ж1бш ал, аргы кабакка кетершерде — алга тарт, о да болса демеу. Мен камшылап отырайын, сетш салса, шыгып кетем!з. Э , айтпакшы, Барсхан-ай, м е, мынаны сен мой- нына тагып к ой ш ы , алкын-жулкында мен жогалтып алам
ба, — деп, жерге тускен маган те сш сш е н к оса уш кш кара тумарды койнынан алып бердь — Жогалтып журме-ай! Айтпакшы, э л п 03in аткан суырды Сулейменге 6epyfli умытпа! — Е, e3ini3 6epeci3 гой. — Ай, кулы ны м-ай, менде кайб1р ес бар дейсщ . Акыл ж ок к ой атанда. Умытпа! Erep-KiM, С улеймен сендей сау журсе, каз1р е л т кетсем — армансыз болар ед1м мен бей - бак. Кайтейш... Bepri кабактан тусерде епздердщ алдына шыгып «так- так» деп «тормоз» берген боламы н, 6ipaK тебеден ауыр арба ылдига кулдилаганда, епздер канша тежесе де м о- йынтурык л ы к сьт к е л т , шапырактай муйздерш е и р е л т , жануарлардыц басын жулып т у се жаздайды. Дедектеп, епздердщ аятынын астында кала жаздап, табан судан калай к е ш т отк етм ш де бшмеймш. Енд1 сол екпшмен аргы бетке шапшып ш ыгу керек. Жана тана впздерд1 тежеп ка н-сор - па болсам, ещн олардын бас ж1бш тартып, кабакка карай тырмысу керек. К,ос епащ, твбедей арбаны кията жалтыз ез1м ж улкып шытатындай, ы ш кы на тартамын. Лайсан жолда жалан аятым сабын у спиде тайтанактатандай, та бан Tipepre 6ip бу р жок. — А! А?! Е, кудай, уа, аруак! — деп Аталык атам да опздерге камшыны басты-ак. Кдбактын бел ортасына котершгенде, садактьщ адырнасындай керш е тырмыскан калпы опздер токтады да калды. Бас жптп тарта-тарта та баным тайтанактап ба рь т, опздердщ аягынын астына сулап тусп м . С ол -сол екен, о сумдык, арба коткенш ектеп кете барды. Kepi Kici арбадан калай картып тускенщ бшмеймш, Аталык атам колпстщ с ол жатына иытьш тосы п токтатпак- шы болып жанталасты. Bip кезде элдене к у п р -к у и р сарт ете калды да, арба 6ip жатына кисайып, тантыш кеншр ар каны узшген боренелер сауылдап жерге тусе бастады. — Самиянды шыгар! — деген даусын естш калдым Ата лык атамнын. Алас-кулас мойынтурыктын самияндарын шыгарып улпрдш . Эйтпесе ауган арба опздердщ м о- йындарын кайырып ж1берер едк бпздерда аман алып кал- дым-ау. Аталык атам кайда?! — Ата! Ата! Дыбыс жок. К,улаган агаш жайыла шашырап, арба- нын донгелектер1 аспанта карап калыпты. Арткы донге- - 67-
лектщ курсауы да, шабактары да ж ок, тек купш еп кержедг Элгше кираган сол сойкан екен. — Ата! Ата! Уйме агашты айнала cypiHe-кабына шырылдап жупрш журмж. Тун тастай карангы, жауын толастамай тепеп тур. У сдм д е ки1м бары-жогы сезиш ейдь YcTi-басым мал- мандай батпак. Агаштарды б1р-б1рлеп ыгыстыра баста- дым. EKi Kici бас-аягынан устап ерен кетеретж берене- лер тым ауыр. Етпетжен жаншылган атамнын басы мен жауырынын сипалап таптым. — Ататай, шыда! Мен каз1р бэрш аударып тастаймын, — деп беренелерд1 жуан жагынан тырмыса-тырмыса кетерш, 6ip шетке лыксытып жатырмын. — Ататай! Ата! Ынырсиды. Бексе жаты эл1 аташтын астында жатыр. BeTi балш ы кка батып кеткен, eifreyip, басын тузеп, с у - су кейлепмнщ етепмен бет-аузын сурткен боламын. — Ататай! Ата! К,улындай шыркыратан д аусым, бар болса, кудайдьщ кулагыньщ жартатын жарып ж1берердей шырылдап шы- гады. К,удай есп м есе д е, адам естци ме екен, арт жактан шапкан аттын д у 6ipi келгендей болды . Рас екен, бал- ш ы к ж олдын батпатын шалпылдатып, сайдын арты б е д ней 6ip атты Kici 6epi карай кулай бердг — Э , сорлылар, кирап калыпсындар той. Осындай пэл енщ боларын imi TycKip сезд1 ме, уйде отыра алмай, артгарыцнан шыгып ед1м, — деп Сагымбек аксакал аты- нан аунап тусп . Екеулеп жатып, Аталык атамды аташтардан аршып алдык. Етпеттеп жаткан жерж ен аударып, шалкасынан салганда: «А ?!» — деп даусы ышкына ш ыкты . Маган оны н бойы узарып кеткен сиякты к ер ж д ь ByKipi, сен кер, мен кер, мулде гайып болгандай. Сагымбек аксакал eKeyiMi3 тенкерш ген арбаны HTepin жатып, денгел ектер ж е кайта тургы зып, епздерд1 кайта ж еп п , кабакка ш ытарып койды к. К,ираган денгелектщ купш егш KeTepin, астына ен Kimi деген берененж 6ipeyiH тертеледж. Б}р-б1рлеп беренелерд1 тасыдык-
Берене суйреткеннен Аталык атамды кетеру жал- ганнын К.ИЫМЫ болды -ау. К,имылдап кетсен — ы ны р си- ды, бебеу кагады. 6лд1м-талдым деп жатып, берен е- лердщ устш е шалкасынан сулатып салдык. Ылди жолда епздер киналмай тартып келедь Ат уст1нде — Сагымбек аксакал, беренелер у сп н де ш окиы п мен отырмын. Дулей жауын басылган. Аслан ашылып, ай нурланып, жулдыздар жымывдап жаркырайды. К,ара жолдын сулдес1 адастырмай анык керш едк Мойнымда кара тумарлы т е с т моншак- Алдымда атылган суыр. Сулейменге бермекпимш. А у, осыдан Ата лы к атам оналмаса, кара тумарды KiMre берем ш ? Б1л- меймш. Сурасам ба екен деп Аталык атама караймын. К еп беренелердщ 6ipinaeft бол ы п , узы ннан-узак сулап жатыр. Осьщан о л да беренелермен 6ipre б в д щ мектептщ т е б е с ж е т е с е л т , 6ip ш етш Tipen ту р а ты н с и я к ты кершедь Y ш денгелек™ аксак арба ещц мектеб1 бутвделетш ауылга карай ш бш келедь К ецйпм ексщ п, кемеш м лы ксиды , ёнрак кез1мде жас жок- К,ан майданнан к о н тузия болып кайткандай безерш калсам керек...
СУД1ГЕРДЕ ИЗЕН ЫЗЫНДАЙДЫ ' \\ Судйерде изен мен мия ызындайды. \\ Егер мия у болмай, жеуге жараса, 6i3 ашыкпас едйс. Курдек бас мия жасымыктан улкен топ-толык дошн кетере алмай, жерге жеткенше е н к е й т калыпты. Ал Шакпактьщ жел1 турганда, курдек бас мия мен кызыл изен ызындай- ды. Bip-6ipiMeH жарысып ебелек домалайды. С уы к тиш ауыргалы 6epi басымды кетерш терезеге карап отырганым бупн. Кеше Айша Кызыл жантак кай- натып, сонын суын iuiKi3reni6epi Teyip болгандагым. BipaK твсектен турып кетер дэрмен жок. Турсам да 6epi6ip да- лага шыга алмас ед1м. Айша танертен: — Жалан аяк калып ауырдьщ гой, Барсхан. Сенен аяганды ит жесш. 0тсе — жалгыз токтыны сатып, саган бэтенке карастырайын, — деп базарга кеткен. К ун бесшнен ауып, терезе алдындагы судшер карауыта тускендей болды. Айша эл1 жок. Кешеп кун шуакты коныр кузде судиердц Жакаш екеутмв жыртканбыз. Жакаш маган Караганда ересектеу, бойы да узын. Бригадир эдеш коска 6ip кинкенггайдын касына 6ip ересектеу бала койган гой. Онысы акыл болган. Эйтпесе мен елш калар ешм... Менщ сокам адаында, Жакаигпю аргга болатьш. Менщ сока- ма жеплген eKi таргыл впз — сокамен жер жыртудьщ чем- пиондары. Жакаштш — ею кызыл впз. Bipeyimn мушз1 сынык. Мен соканын жалтыраган ею псш щ арасьша аягымды •ripen, шокиып отырганды унатушы ед1м. Жап-жалтыр втюр ricTep копарган кыртыс топырак кара буйраланьш, шексЬ кара су агьт жаткандай. Узак карап отыра берсен, басын айналады. Элдене тырылдагандай, влде тыраулагандай болды. «О не»? — деп жан-жагыма карап ед1м — бвтен нврсе кершбед1. «Айырплан ба?» — деп аспанга шалкайып ед1м: eKi катар нукте сызык KepiHfli де, екеу1нщ алдынгы ушы 6ipirin -7 0 -
кетш, селден кеш н жалгыз нукте жеке-дара сака шыкты. Содан уш ю л пайда болды. Тырналар. Жакаш eKeyiMi3 жыртып жаткан суднердщ усл аде 6ipa3 аялдагандай болды да, Аспантаудын Ш окыбас шынына бет тузедь «Енда керш бей кететш болды-ау» дегеншше, сака- нукте Манас ш окысына карай бурылды. Bipre-6ipTe ылди- лай Маймак, Куркуреусу тауьш сауырлап, К у й ж асуынын тусынан аунап т усш , К,аратауды жебелеп к еп ушты. Батыс- тагы Бораддай, К,улан, Ш акпак тауларын айналып етш , кайтадан б1здщ суддердщ устш куннен келегейлеп сэл турды да, тура батысты бетке алып, тыраулап ушып кете барды. Сонда барып «А-а-ай!» деп айкайлап ж1бергешм ес1мде... С ейтсем , тырналар деген1м адамдар сиякты елестеп кеткен екен. Сака-нукте — Орха кекем. Ол ф ин со ты - сында болы п оралган. С отые керген деп алдына койган шыгар. Ушк1л сызыкты суретке салса, мынадай болады: •ОРХА! •Сиякул! •Ноха! ’ Жиренбай! •Султан! Терекул! •Нэметкул! *0скен! •Сейсенбай! ’Сэмбет! •Байбосын! ’ Кайып! •Махан! •Рэс1лхан! •Нуралы! Бейшенбек! •Найын! Турарбек! •Сайлау! •вскенбай! *К,ожагелд1! •Поштакул! •Сайлаубек! •Тэшкен! Жаркынбек! •Токкулы! •Сыпабек! Егембердй Кузсмбай! •Алдаберген! •Энуарбек! *К,удайберген! •Сэрсенказы! Ержан! •Орынбек! •Таутана! *Кэр>бай! *Кер1мбай •Тарбакбай! «А-а-ай!» — деп айкайлап Ж1берген1м ес1мде... Одан opi, cipe: «М еш де ала кетщ дер!» — деп айкайласам керек, ■Тусына жулдызша койылтандар - жер бвПндв жок, элдекашан жулдызта айналгандар —Автор.
6ipaK. уш м шыкты ма, шыкпады ма — бшмеймш. «М е т де...» деп кол созып тура бергешмде, к ос е п з колымдагы жыландай ыскырган камшыдан корыкты ма, бшмеймш, ofrreyip, окы с бурылып, бораздадан шыгып кетш, мен со - -канын eKi TiciHiH арасына кулап т у ст п ш ... Э бу ю р болганда, Жакаш к о р т калып, айкай салып, eKi таргыл епзд1 арен токтатып, меш eKi тю тщ арасына кептелш калган жер1мнен шыгарып алды. Аузы-мурныма кара топырак тыгылып, ещц болмаса туншыгып елетш екенмш. Жакаш ауелг — Ей, болбыраган бокм урын, караптан-карап отырып елш кала жаздаганын не-ей?! — деп эбден жерден алып, жерге салды. Акыры отыра калып, кара топыракты кобырата ша- шып ж зберт, солкылдап жылады. — Саган сока айдатып койган согы с онбас, сеш маган серж кылган ш олак бригадир онбас. Ей, болбырак бок мурын. Егер с ол жолы Ж акаш болмаса, яки кермей калса, мен бу й п п калкайып, терезеден судйерге карап отырмас ед1м. М еш сол жолы топы рак кем ш калганда, еш ю м таба ал- мас та eai?.. Осыпай ойлауым мун екен, езйщц езш аяп, жападан-жал- гыз отырып жылагым кедш. К,оныр кузде e3iM жырткан судпер сул к тусш жатыр, тек с ока жыртпай кеткен мия мен изен ызындайды. Теп-тепс кылпыксыз сущгерде аядай жер арал больш, миясы мен изеш кыркылмай аман калган. М ылтык даусы гурс erri. Жалт карап, терезеге ушлд1м. Судйерден баска ештене керш беп efli, кенет судйердщ жал-жал топы рагын малти кенпп, артына карай-карай А кж ол кашып барады. Ж урепм зу ете калды. А кж ол кылмысты сиякты. Ол узай тускенде кутылып та кететш едк BipaK ол судперге малтыккандай токтай калып, артына бурылып карады. Оны кудалаушы адам уратынын, эрине, бтпедк Бшмесе, кашпас efli гой. Ал со л адам влтсретшш Акжол кайдан бш сш . вл1м бар деп ойына да KipMereH шыгар. Сондык- тан ол ещп кудалаушы адамнын таягы жетпес-ау деген жерге барып, артына бурылып карады. Кезкарасы кшэл1 efli. Содан да 6ip сум дык icTereHiH сезе койдым. - 72-
EHfli с у д й е р д щ ш етш е ш ы кк ан адам с у л б а с ы да Kepinni. Жуанкул керпп галифе шалбарлы аягын алшай- тып койып, мылтыктын думш е басын кисайтып, эбден кездедг — К,аш, — деп айкай салганымша, мылтык гурс етп... Акжолды жазда Евгеньевкадан алып к е л т ед1м. Ш ы - нын айтсам, e3i ш е с т келдг Борандынын элеваторына бидай тапсырып, шанкай тусте 6ip топ бала ауылга кайт- канбыз. Арасындагы ен Kim ici мен ед1м. Астымдагы кек тайкар да кашыр сиякты ш абан неме, арам каткыр. Баска- лардын к е л т ecipece ауылга кайтарда ecipe женеледг BipiHeH-6ipi калгысы келмей косаяк кагып андыздайды. Менен баскалары ызы-кызу, кику салып топтана кара- уытып, кара жолдын шанын буркылдатып, узап Kerri. KerniH аты — кеп. К еп ке е ш к ш тш спейдг Евгеньевка- нын э к ю балалары жалгыз-жарымды ториды. CepiKTepiM мен1 жалгыз тастап кетейш демеген де ш ыгар, 6ipaK кальщ шацнын арасынан к 1м бар, KiM жогы н байкамай калган да болар. Не десе де мен жалгыз калдым. К,ашыр тектес тай- карды канша камшыласам да, жур1с1 е нбей, д уние ертен1п бара жатса да мимырт жур1стен танбайды. Тебес1ндеп камысы карауытып, тозып кеткен маяжон уйдщ бурышынан айнала 6epin, ауылдын жолына енд1 тусейш дегенде, кек тайкардьщ едеттеп салпан кулагы тж ш ие калып, жалт бергеш. Басына жаман тонды айнал- дьфа жамылып, yftaiH тасасынан 6ip бала шыга келгенде, тайкар урейлене у р к т , о кы с бурылганда, у стш ен ушып туст1м. А узы -басы мны н шанын суртш , орнымнан турып болганша, Евгеньевканын кагынды келпрлер1 к е к тайкарга ит косып куалап, м эз бола калыпты. Егделеу 6ip эйел камысы тозган маяжон уйден ш ыгып, ел п мен1 жоб1рлеушшерге бажылдап, каргыс жаудырган сиякты. Не айтып айкайлаганын онша тус1нбесем де, ofrreyip, маган пана болы п турганын ce3in, imiM жылып калды. 0зге турмак, ез ш ешеннен айналайын деген сезд1 сирек еститш заманда бейтаныс адамнын мен! аяп, араша тускенш е кен1л 1м босансып, кек1ректе катып жаткан кеп коя мына 6ip жылудан epin ала женелгендей, eHipen жы- лагым келд!. - 73-
— Болды. Сеники улкен бала. К,орыкпа. Олар енди саган урмайды, — деп жубатгы ел п егде эйел у сп -басы м - ньщ шанын кагып, жерде жаткан кенеп дорбаны колыма устатып. Ш убар ала алжапкы шы ны н астына к у с -к у с колын жасырып: — Бедные, — дедь Онысын мен тусш бедш . Ракмет айтуды да бшмей, ауыл- га карай кете бардым. Арам каткыр кек тайкар алды-ар- тына карамай ауылга кашып Kerri. Устшще бала бар едь ау деп карамады. Евгеньевканьщ тагы 6ip камыс шатырлы mend уйшщ тусынан ©те бергешмде, ажырык туткан арыктын лишен 6ip 6iTiK кез кушис тырмысып, тырбандап жатьш, жолга шы- гып, жанары жылт-жылт м е л и т, куйрыгын булгандатгы. — К у ш ке, ку ш к э, — дед1м кетш бара жатып. Неге айт- тым, e3iM де бш меймш . С о л -со л екен, эл п жэрбиген жа- ман кушпс кулдырандап маган ш есе бердо... Евгеньевкадан былай узап шыккан со н , 6ip терен сай кездеседь Эдетте 6ip топ бала с о л сайга т у с т , булак суы - на жуынып-шайьшып, танертен уйден ала ш ыккан там- тум тамагымызды бидайдан босаган капшыктын устше жайып, элденш алатынбыз. Бул жолы мен жалгызбын. Ербиш , жападан-жалгыз отырып тамак жепм келмейдд. Уйге тез1рек жетсем дейм1н. Дегенмен, жалбыз буркенген булакка етпетгеп енкейш, муздай судан ciMipin болы п, енд1 турегеле берсем, артым- да ш окиы п ел п кек каска кушгк отыр. М енщ тандана карап калганыма жауап бергендей тез турып, куйрыгын булгандатгы. К,ызгылтым нез!к TiniH шыгарып, жаланып койды. — Е, байгус, 6ip н эр сен щ HiciH сезген екенсщ гой, — деп дорбадагы жарты таба нан мен кос жумыртканы шы гарып, алдымен ез1м наннан 6ip TicTen, содан с о н барып кек каска ку ш ж ке 6ip Y3iMiH тастадым. Лезде какшып алып, шайнар-шайнамас 6ip-aK кылгытып, басын кисайта калып, тагы мелид1. Ещп оган жумыртканын 6ip TyftipiH тастап ем, шайнамай жута салды. BipaK кызгылт тш1мен суп-суйр1к дымкыл кара тум сы гы н жалай берд1. М уны- сы маган унаган бо л у ы керек, жумыртканын калганын тугел тастай салдым. Ол е збек тер дщ аншы HTTepiHiH жонышка арасынан беденен1 бас салганындай, какшып тусп. - 74 -
Кейш нен ойлаймын: м енщ кателескен жер1м — куппк- ке жумыртка тастау болды. Не керек, сайдьщ аргы кабагына шыгып, ауылдын бор- пылдак кара жолына тускенде де, купнк сонымнан калмады. — К,айт! — деп 6ip-eKi рет жекш ед1м, э л и неме кай- мыгып, сэл ш еп н и де, шокиып отыра калып, муная Караганда, шыдамадым. — М ейл!, журсе журе 6epciH , — дед1м. Эйтсе де, Евгеньевка жакка бурылып к ез салсам, кушйс жоктаган ешк1м керш бедк Уйге таяп калганда, берте лагын жетектеп, аузынан туспейтш махорка шылымын буркыратып, Хадиша кездесп. — Барсхан-ау, мынауын не сумдык? — дед! ол к ек кас- кага ернш шыгара, м енсш бей карап. — Евгеньевкадан e3i inecin калмай койды , — дед1м, урлады демес1н деп актала сейлеп. — CeHiH уй щ нщ жуындысы 6i3fliH М айлыаякка енд! буйырмайды десеннп, — деп Хадиша аузынан TyTiHfli ш ен- берек аткыза шыгарып, касын Kepin койды . — М ейл!, ит жарыктык жетз казынанын 6ipi деЩн гой, атын А кж ол к ой , согыстагы боздактар аман келш , жолдары ак болсын. Хадиша шылымын Ke6iciMeH таптап einipin, к е к кас- кага enai сынай карап: — Т умсыгы б1здей екен к э т р д щ : не тулк1 алатын тазы болады, не кэззап уры болады, — дед1. T im i к упиктщ арт- кы 6ip аягын тарбитып кетерш те керд1. Куш1к байгус эуел1 жагымпазданып, куйрыгын булгандатып, кез1 жыл- тьщ-жылтын етш еркелеген болып ед1, аягын KeTepin абы- ройын ашканда, кынсылап тартыншактап, менен кемек куткендей, маган карап жаутандай бердь Хадиша колына б!рдене жугып калгандай, алаканын 6ip-6ipiHe уйкелеп турып: — К,арай гер ез1н — тебет екен, — дедт — Д убэра ма, калай? Ж ок, тазы-тазы... Хадиша женешем с е й т т мен! дал кылып, ойга калды- рып Kerri. Bipece тазы, 6ipece уры, 6ipece дубэр а дейди KeniaiMe куд!к алсам да, тазы дегенше сенпм кел!п, езш ш е 6ip yMirreHin те калдым. - 75-
/ YMiTiMHiH тур ! — осы таяуда К ерегетаста керген ту л кш щ баласы. Керегетастагы тракторшыларга жалгыз етз^жеккен арбамен су тасып, туе ауа ауылга кайтар жол- да кызыл изен кальщ ескен ойпаннан 6ip тулкш щ бала сы жалт ете калган. EciM кетш, арбадан аунап туеш , узын камшымды серт устап, тура кеп куайын. Дэл иепмнщ астынан ат басы ндай алтын каш кандай, ышкына жупргешм сонша, э легенде тул ю каммгщей коркып, к о с кулагын жымкыра зытгы. Eflayip узап кетш, кула- гын 6ipece тпешитш, 6ipece жымкырып, ш окиы п отыра калып, ки к-кик кулгендей болды. Дэме циркш киын екен, ецщ урып алатындай барымды салып багайын. Т улю орнынан ы ршып T y cin , денгелеш п ала женедщ де, буры- лып тагы карады. А узы-басын кисандатып мазактап тургандай керш едг Енд1 оны устап алудан кудер узе бастасам да мына ыр- жандап кулгендей ку й ш н е шьшай алмай, e m ire ентелей тагы 6ip ышкындым. Даусым да ащы шыгып Kerri. Т у л ю булан етш , изеннщ калынына карай буралан тартканда, алдымыздан пырдай болып бозгылт балапан- дар жан-жакка шашырап жоргалай женелдг Эл1 канаттанбаган булды рык балапандар болды. Кана ты катайган куннщ ез1нде булдырык аспандап алыска уша алмайды. М ына ку ту л кш щ кызыл изен алабын жагалап жургеш де осы эдем! кустын элеп шыгар. Дуниеде булды рык етшен тэта дэм бар дейсщ бе? М ен ту л кн п устай алмадым, 6ipaK оны н аранынан булдырыктарды сактап калдым-ау деймш. Т у л ю андып жургенш олар керд1 гой, е н д т амалын ездер1 табар. Айдалада, кез уш ывда калган арбама салбырап арен жетам. Э л п Хадишанын сезш ен кейш кэд1мгщей умггте- H in , А кж ол ды ез1мше баптауга KipicKeH болды м. Ар- маным: А кж ол к ы ска д е й ш э с с е , оны алгашкы карда кансонарга, К ерегетаска, кы зы л изенш ойпанга алып барм акш ы м ы н баягы. С эй тш , кызыл тулкш ен emiMfli алмакш ымын. Тек А кж ол дубэр а болмай, тазы болып ш ы кса гой... - 76-
М ылтык таре erri. Танертен Айшаныц: — Орныннан козгалма. Буркенш жат, буы н-буы ны н- ды буып алган суы к термен шыгады. Тер катып калма- сы н, шошандамай тыныш жат, — деп катан ескерткеш ещй далада калды. Жалан аяк, жалан бас, жейде-дамбал- шан алба-далба болып уйден атып ш ыгып, суднерге карай сурш е-кабы на жупрд1м-ау... Барсам, А кж ол кузде ез1м салган бораздага кулап, арткы с о л аягы с у й р е т ш п жатыр. Алга жылжиын деп 6ipa3 ты рм ы скан-ак екен. Жаралы аягын жия алмай, жыламсырап ынырсиды. MeHi кергенде кез1 жаутандап, кьщсылаганы удедк Элдене д ей® , 6ipaK туешбеймш. Тусшетш не бар, мунын шакканы шыгар. Дереу кетерш алып, канын соргалатып уйге а л ь т келе жатканда, алдымнан к е д ш п Хадиша: — О , кураткан к у кудай! Enai KepceraereHi осы ма efli, — деп гей-гейлеп карсы алды. — 0 з щ тесек тартып жатканда, бул не сумдыгын? Итте нен бар, ойбай. Ит турмак экен нщ кайда калганьш би ш ей сщ — — Ол кенет окшия кальт: — Ойбу, каран калгыр-ау, мына байгустын аягы ciHipiHe 1лш1п калыпты гой, обал-ай, — деп к у ш и т 03i KOTepin, мен1 желкелеп уйге K ip m fli. — Жат, ойбай, керпеге оран! — Женеше, — деп алкымыма екс1к тыгылып арен сейлед1м. — Не? — Enai Акжол ту л ю ала алмайтын болды гой... — Алда TOHipi-ай, арманын-ай мынанын. Алады, неге алмайды. K,a3ip мен К енжегул кемп1рд1 ш акырып келей1н. Емдейш гой... Жазылып кетер. К еп болса, Ахмет уста сияк- ты 6ip аягы ж ок болар... Kipmenney жаулыгыньщ астынан бурыл шашы буда- ланып, уйге Кенжегул Kipin келд1. Акжолды к о р т : — Ахмет сорлы аягынын кайда калганын бшмейд1, мына 1пкi жогалмапты, om eyip , — деп дереу icxe KipicTi. — Басын ттзенмен басып тур! — деп буйырды сонынан KipreH Хадишага. Хадиша: «К ауы п алмасын» — деп А кж ол- дын басына бурышта жаткан б о с капты жапты да, то е ам е н емес, колымен басты. Toyin к е м т р еркектерше б е л д т н е тагып журет!н ка- йыс кыннан Ke3fliriH суырып алды. К е зд ж а з журмейд1: -7 7 -
Д0р1 шептщ тамырын кыркады, кызыл жантак отайды, I адыраспан кесед1... — Байгус-ау, аягын шынымен кесш тастайсын ба? — дед1 Хадиша Кенжегулдщ ойын б1ле койып. — Кеспегенде ше? — Танып койса б т п кетпес пе екен? — С уйеп талкандалган. Мен сыныкшы емеспш, шеппен емдеуш гана бптемш. Кенжегул кезджпен жалгыз cinipfli кия бергенде, Ха диша кезш таре жумып, Tepic айналып: — Ахмет устаньщ агаш аягындай аяк жалгауга болмас па екен? — деда. Кенжегул оган алара карап: — Оны кайтейщ деп едщ ? — дед!. — Э ш ешн, Барсхан муны тулю ге салмакшы ед1 гой, енд! уш аяктап тулк1 алушы ма ед1, — дед1 Хадиша менщ кеу- деме арман уялатканьша enai e3i к ш эл! адамдай басыла сейлеп. Кенет даусын в р е к п т п , аркаланып кеткендей: — К,аран калгыр туте, керман сум б1здщ ер-азаматга- рымызды атып, аяк-колынан айырады. Мунда болса Жуан- кул жумырткамды жеп койды деп htti атып, аяксыз кал- дырады. Аткыш болса, согы ска барып, фашист! неге ат- пайды? — деп Акжолды аткан колхоз бастыкка к!жшд!. Кенжегул Акжолдын ш олтиып калган тукыл аягына к ш з Kyfiflipin басканда, к у ш !к байгус баж -баж eTin, булкынды. BipaK Хадиша оны тырп етк!збей басып турган, Акжол ел1 олс!з гой, босана алмады. Кенжегул онын тукыл аягын танып тастады. Жуанкулдын Акжолды неге атканын enni туешш жа- тьфмын. Акжол оны н тауык корасына Kipin кетш, жумырт- касын жейд! екен гой. Оны Хадиша да бшеш екен гой. О баста жумырткамен ауыздандырган вз!м кш ел! екенмш да... ...Кеп узамай кардажауар. К,ызыл изецщ ойпанда кызыл тулк! алгашкы карга аунап кулпыра тусер. Enai уш аякты Акжолмен оны калай аулаймын? Акжол пешттн туб!нде алдынгы exi аягына басьш салып, квзш 6ip ашып, 6ip жумьш, соран жасы in-icriK кара тумсыгына дейш соргалай агып жатыр. Тулк1 куа алмайтынына ол да екш етш сиякты. Терезе сыртында cynirep караяды. Суд!герде курдек бас мия мен кызыл изен ызындайды. -7 8 -
Ж УЗ Ж ЫЛДЫ К, Ж АРА Кесепатган аман болса, адамдар кеп жасар еда. Bipaic. кунд1 тун андып турганы сиякты адамды да анадан туар- тумастан кы рсы к андиды да турады. Бул ретге адам тевдз тасбакасымен тагдырлас. Тещ з тасбакасы суда eMip сурсе де, жумырткасын кумга салады. Обалы не керек, тещз тасбакасы кеп жумырткалайды. Bipi болмаса 6ipi аман калар деген умйг пе, efrreyip, 6ip маусымда оты з-кыры к тукым табатыны рас. Ал сол отыз-кырыктын 6epi балала- са, тещ з турмак, жер бетш е тасбака сыймай кетер едь Кдйдан болсын... Тасбака жумырткасынын жергеп ып-ыстык кум гой. Обалы нешис, кум -ж ергек жет1м жумырткаларга ана ор - нына ана болады-ак. Жет1м дейтй ом Ь — тещ з тасбакасы жумырткаларын кумга салып болысымен-ак кез жасын кел кылып, суга карай суйретшедо. Оган сусы з eMip суру жумырткалап болганша гана бершген. Жумырткалап б о л - дын екен, тез1рек тещзге жет, эйтпесе елесщ . К,атал зан солай. Е н д т жерде ол тукымдарына пана бола алмас. Жет1мдер1 кум -ж ергекке аманат. К,ум-жергек тасбаканын жумырткаларын кымтап-кым- тап бауырына басар-ау, ай -ку ш жеткенде бармактай-бар- мактай балакайлар кум -ж ер гек п т е с т ш ыгып, ата-баба- дан хатсыз калып келе жаткан акыл бойынш а, ягни eMip заны бойынш а тырбавдап, -пке тещзге карай асыгар. Эне, бэл енщ басы осы кум мен тещ з арасында. 9 n i сауыты катпаган балгын тасбаканын етше жерж жалмауыздар жан- жактан андыздап берер. К дракус каптап, жыландар с у - мандайды. К,ум-жергектен жана ш ыккан кызылшака тас- бакаларды кырып бередг TeHi3re талыксып жетш , суга сунгитшдер1 б1рен-саран. Ал еш й сол суга аман-есен жеткендер1 жырткыш балыктардан сау калса, TeHi3 тасба касы exi жуз, уш жуз жыл жайбаракат жасай бередк Адам да кеп жасар едь К едерп кеп. Кеше гана А сан- нан кара кагаз келда. Кагазга кап-кара кайгы орап ж1бе- -7 9 -
pirrri. Ал сол Асан о к тимесе, ен кем1 жуз жасайтын кара нардын 63i едг Жарасы тырнактай-ак болса да, октан eTKip ажал жок. Агаш та адам такылеттес. Тамырына балта, езепне ерт тимесе, жулынын курт KeMipMece, жасын тусш жайрамаса — агаш кеп жасайды. Алатаудын Ташкентке жетер-жетпес куйрыгында жаткан жаннаты Бостандык жер1нде 6ip шы- нар тур. © збектер такта кагып, жазу жазып койыпты. С ейтсе сол шынарды А кса к TeMip керген екен. Аксак Тем1рден 6epi кай заман! Аксактын с уйеп баягыда-ак курап калды. Ал шынар ел! тур. Kecip-кесепатган аман болса эл1 талай жасамак. Элдекалай жолын Tycin Молдавия бара калсан, К и ш инев деген астанасынын д ел ортасындагы бауда П уш кин керд1 деген 6ip агаш тур. Оньщ да паспорты бар... Дел сондай Байшынар б1здщ М ынбулактын Шокыбас сайынын ешршде де бар. Мынбулак Бостандык емес, эрине. Табигаты да каталдау. Шынар жарыктык сонда да ескен. Ал бул агаштьщ паспорты езгеше. Кднылтыр такта кагылмаган, жазу жазылмаган. Бул шынардын ен-танба- сын адамдар тарих камьш ойлап салган ж ок. Тарих камын ойлау кайда... Акпан айынын «ак мылтыгы» фашистердщ огындай кангыбас, кагынды болатын. «А к м ылтык» ecipece кырык yiuimiri жылдын кысында кутырып кегп. Батыстагы кара мылтыктан калыспаймын дегендей, апталап алты кун катарынан согатын сойканды шыгарды. «Жау жагадан алганда, 6epi етектен». М ынбулактын 6epici боран болды. М ынбулакты н отка жагары таусылды. А к боран азы- нап турса, отьга таусылып, пеш тщ куы сы у1дцеп улып турса, адам байгус ез сирагын шауып жаккысы келед! екен. Ал 6ipaK ез сирагын 63i шаба алмайды. Enai не icrreftni? Сурапылдан бетер азынаган азьш-аулак малга адамдар токал тамдарынан бугатьщцагы e cxi камыс пен сабанды суы ры п бере бастады. Бугат агаштьщ ез1н отка жакты. Ал бугат агаш пен бугат камыс таусылганда не icTeRni журт? С огыска дейш бул ауылда ту п н басы сайын 6ip-6ip ки1з уй бар едг Bepi б1рдей алты канат ак боз уй болмаса да, ерк1мнщ басына шошайтары бар болатын. C eyip туа сол
уйлер Аспантау алкымындагы кызгалдак жамылган жай- лауга кеш етш. К еш пенш ем^рдщ соцы сол болган ш ы- гар, ейткеш кы рык уш тщ кысында журт к ю з yйлepiнiн суйепн — KepereciH, уыгын отка жага бастады. Бул жак- сылык емес екенш бы е тура, бупннщ елмес камын ойла- ды. Ертеннен де умггкер: ертен соты е 6tiep, ак жарылкап кун туар, сонда к т з уй де табылар деген. BipaK согыстан кейш euiKiM кайтып к и п уй икпедп Бул елде 6ip кезде кш з уйлер болганынын eMic-eMic е л е а репнде эл1 кунге дейш кейШреулершн мал корасы - нын тебесшде коне шанырак uiyni турады. Согы с пен боран канша касарысса да мынбулактыктар кшз уйдщ шанырагын отка жагуга д о п шьшамаган. Ш анырак жа- гылганша, сирактын шабылганы артык. Отка шаныракты кимаган журт Мьщбулактын карка- радай касиетнЫ, беркш деп укщ ей аяулысы — Бахтияр- баба багына ауыз салып, балта шаба бастады. Эуел1 6ip- 6ipiHe: «Э й , аруак-кудайдан коры ксандарш ы », деп ед1, артынан бул сез отын болмайтынына Keaaepi жеткен сон плд ер ш п степ , Бахтияр багына жаппай тш екен. Э yeлi майда ш1лйс киылды. Содан сум бш тал, мэж нун тал, сегеп тал селлдй (ЕщЦ кш з уйге уы к-кереге кайдан болсын!). Артынан ак Терек, к ек терек кыркылды. Ал айналасы тып- типыл жаланаштанып, жалгыз e3i аспандап калган Бай- шынарга балта шабуга еш ю м н щ батылы бармады. С умбш талды балтамен отаган туш элдеш мдер боран арасынан ынырсып, кейде шынгырып жылагандай болды деседа. Талда жан ж ок болуш ы ма еда, бар гой. BipaK оны бш ш -туеш у уш ш адам ce3iMi ел1 ж еплш болмаса керек. Адам баласы эл1 балан ш акта шыгар. Эл1 акыл-eci толы с- паган болар. Ал тал-дарак дуниеге адамдардан элдекайда ерте келген. в зш ен кеп кейш туган адамга сая болганнан баска, кару-жарагы, TinTi туасы кара 6eciri болганнан бас ка жазыгы жок- Жасыл жапырак жайып, ауаны жупары- мен байытып, адам тынысын ашканнан баска, бауыры Hin, тамырынан булак агызганнан баска не KiHaci бар? Агаш баласы взшен-ез1 адамга барып п о с т и , басын жарып, кезш шыгарыпты дегегад еш ю м еспген емес. Бахтияр багында жазда булд1рген eлжipeп nicin, n iciri OTin кеткенде езш п , кызгылтым жылга болып агар едь Тал-талдын арасында баланын бвркш дей козыкуйры к
туны п туратын. К озы куйры кты н кад1рш орыстар мен немютер б!лед1 екен, Боранды бекеттен келш, кап-кабы- мен алып кететш. Бахтияр багыныц шипалы шептерщщ шапагатын Мын- булак халкы Кенжегул кем трден керер еш. Кенжегул кем тр орманнан ш ейшеп, дермене, кушала, шашыраткы, адырас- пан, кшкоты, текесакал, кылша, кекемарал т е р т , ылги да: Эккэй, гоккой-ай. Когда солдат, дамой-ай, — деп ынылдап жургенде, ешк1м елемеШи д е, бала-шагасы- на тумау, кекжетел rain, д1мкестанса-ак болды, Кенже гул естерше Ty cin , теуш кемшрдщ жартыкеш уйше карай жупретш. Бау ши тола туйежапырак веер еда. Туйежапырак — М ьщбулактын с огы с кез1нде жанып кеткен кш з уйлерщщ туырлыктарындай калын бозгылт болы п келедн Сансыз кустардьщ сангырыгынан туйежапырак актандактанып жатар еда. Жапырак сангырыкпен коса mipin, топыракка cinin, жерд1 тынайта беретш. К еш н-кейш колхоз сол жерд1 жыртып, картоп еккенде, буры н-сонды еш елде, еш жер- де болмаган ен ш алып, звено бастыгы, Герой атанды гой. К,айран Бахтияр бауы... К,ысы-жазы ку с базар сонда. 0cip ece жаз баласы кустын салган уясы кеп пе, элде агаш- тардьщ жапырагы кеп пе — айырып болмас, ну еда. Ерте- ректе каршыга, ителп, турымтай уялайды екен. Qcipece yxi кеп болады екен. Ал yKi журген жер киел1 деседа. Укйй кыз-келш шек, сал-сершер тек сендж ке гана такпас. Сэндж уш ш укщен repi кыргауылдьщ яки кеккарганын кауыр- сыны элдекайда эдем1 емес пе. BipaK кыргауыл тагып жур ген KiM бар? YKi бойтумар сиякты ертеден калган 6ip на- ным гой. Bi3 бшмейтш касиет1 бар шыгар. Ол киел! деседа. Сол с огы с М ынбулак беркш щ тебесш деп 6ip ш ок укпп де у й т п хаберда. Жалгыз шынар — ecKepi тугел тып-ти- пыл кырылган генералдай состиы п, есенпреп турган. Ой- рандалган орманнын орны ой кы -ш ойкы , аш каекыр жеп кеткен есектщ кабыргасындай ырсиып-ырсиып жайрап жатгы. Бауырларынан айрылган Байшынар вида боранды , желд1 Kynaepi кушренеда. Бурын жан-жагында жагалай жа- магайыны барда Байшынардын ш уылы кепш ш к пен ара-
ласып, жеке-дара бш шбейтш. Енд1 оны н уш керен кулакка да шалынатын болыпты. Букш орман шуласа — тутас га- сырлар эуеш ндей , 6ip кимас кисса жырланып жаткандай кулакка жагымды есплетш . Байшынардын ендпт yHi — нагыз жоктау: ежелл ере- сен жоктауды умыткан согы сты н жеФр ейелдерш щ кемюипн осы Байшынар толтырмак болгандай ынырана тенселш турып боздайды, жарыктык. Бахтияр бауы — М ынбулактын омырауындагы зум1рет алка-танасы. Орман ортасында кой коранын аумагындай келппк бар болатын. Жазда кеккаска бакалар койдай ш у- лап, Tiirri кек ала уйрек те гайыптан келш конган. Ш ына- шактай-шынашактай шабак балыктары да бар едь КелшЬс жагалай у к ш камы с, мэж нун тал туны к суга те н ш , оз сурет1не e3i сук т ан ы п , eM ip бо й ы м унай ы п тураты н. М эжнун талдьщ суга тиер-тимес солкылдак шыбыгына зымыран к у с пен заргалдак уя салар еда. С ейтсе ол жерге жылан жете алмайды екен гой. Жылан жете алмайтын жерге ж елекпе, сы лкы м инел1к барып конады. Судагы суретш е суктану — о ны н д а осал жерй Жудырыктай гана уясында жумыртка басы п жаткан зымыран к у с д эл тум сы гы ны н астында отырган HHeniKTi керш шыдай алмай, жылтын eTin уясынан зымырап ш ы - гып, эл п анкау, с эн к ой инел1кт1 к акш ы п алады. BipeyfliH ангыртгыгынан 6ipey пайда табу киянат-ак- «Bipey олмей, 6ipey кун керм ес» деген сезде кеп сум ды к бар. Ж ылан- нан коркы п, уясын меж нун талдын суга тенген сол кы л дак шыбыгынын ушына салып, шыбын жанын ш уберек- ке TyHin журген бас бармактай зымыраннын e3i маса- ппркей какш ы п тамак асырайды. Ал сойталдай инел1к устау зымыранга согы м сойганмен б1рдей гой. Ылдида сиы р м е д р е с е , таудагы аркардьщ Myfti3i сы р- кырайды. Дэл сол кыста фашистер Смол енск™ тастап кашканда, айнала ну орман танкшердщ таптауынан, зенб1ректерд1н снарядынан, аспаннан жауган бомбалар- дан жапа шектй Бахтияр бауына бом ба тускен ж ок , снаряд жарылган жок, танк таптаган жок. BipaK бул ты п-типы л болды да, жар басындагы жалгыз таутекедей каскайып Байшынар гана калды. Бэлю м , Бостандыктагы А кса к TeMip керген шынардын курдасы шыгар. Алыстан адамдар келш , Бай-
шынардын тубш е тунеп, бутактарына кызыл-жасыл шу- берек байлап кететтш содан шыгар. К,ызыл-жасыл, сары- кек, ала-кула ту р л ь т у сп шуберектер жер шарындагы сан алуан мемлекетгершн жалауларындай кулпыра желб1реп турар ад. Ж уанкул бадырак кез, калкан кулак, енсегей бойлы д эу кара Kici-тш . Ауылда ер-азаматсыз калган кедедей коп эйел колхоз бастыкка элдекалай ызалы кезде: — Германмен согы ска осыны неге ж1бермейд1? Д эу десе д оу , куш тг Жауды женуге де к у п т адам керек емес пе? — дер едг Орталарындагы кекселеу келген куакы Баян булк етш 6ip кулш алып: — К эм эси я Ke3i улкен деп алмапты гой, — дейдг — Е, кез1 улкен болса — мерген болмай ма екен? — деп Сэрсенкул деген адуын катын еюлене туседг — Байгус-ау, K03i улкен адам к ор ка к болатын Kepi- неш гой. — К,оркак болса, 6i3re неге кокандайды, каран кал- гыр! — С эрсенкул Kiuii-ripiM самауырывдай кызылшаны арбага ашулана лактырып тастап, шапши туседь — Ойбай-ау, аудандагы военком осы д эу дщ тамыры, олг! Tepi жигыш Дадабайдын баласы кер1нед1. — Е , басе, эйтпесе м унын жаны б1здщ азаматгарымыз- дан артык па, сондай 6ip бэлес1 бар гой... С огы с жылдарында колхоз басты к болган еркектер ба- кы тсы зд ау. Э р и н е , аж алды н аузы нда, о к т ы н ет1нде журмеген! рас. Сейтсе де олар элденеден секемшш, он ею M ymeci тугел бола тура элдекалай мугедектеу... Бастыкта йитей 6ip азап бар, жегшей жеген тозакы азап. Содан да болар, кейде Ж уанкул ауданга барганда, Дада- бай д осы ны н уй1нен аракка сылкия тойып алып, боз ай- гырды кансорпа кылып, ауылга акиланып кайтатын. Он- дайда оны н жолында е р б и т турмаган артык. Адам емес, албасты кергендей бозайгырга омыраулата таптап кетед1. Bip KyHi Ж уанкул Дадабай д осы exeyi ауданнан к ос ат жеккен шанамен келд1. К,астарында К,абасакал бар. Боз айгыр арбанын артына байлаулы. Шана эдеттепдей бас- тыктын уй1не токтамай, Ш окы бас сайынын opinae М ын- - 84-
булактын кемтар ауылынын сакшысындай болып турган Байшынарга карай бетгедь Бул *yp icx i журттан бурын Kepin койган К енжегул KeMnip жар басындагы жартыкеш у й ж щ ycTiHe ыршып шыгып: — Аттан, Бахтияр, атган! Бахтияр, Бахтияр! — деп ай кай салды. Онын бул алас-калас уранын Бахтияр-баба ecriai ме, ecTiMefli ме, ол Tipi жанга белгклз, ал таршерден э л п К ен жегул кемш рдщ в д р е й м даусын TeMip ду кен д еп аксак Ахмет анык ecirri. 03ipre Мьщбулактан майданга кеткен алпыс азаматган елге кайткан е к ь у ш аксак-токсакты н 6ipi — осы Ахмет. Балдагына суй енш уш аяктап, еснстщ кезш е ш ыгып cai, Кызыл ш унак аяз жалап тур екен, кы зуы 6eTiH карып- карып алды. Алаулаган KOMip ш октан кы п-кы зы л тем!рд1 кеспектеп суы к суга салгавдай карыды. Ащы айкайына букш ауылдан ербиш уста Ахмет ш ык- канын керш, Кенжегул: — Атган, Ахмет, атган! Германией согы сы п, аягынды аямаганда, ещн саудагер Дадабай мен имансыз Ж уанкул- дан коркасы н ба! Аттан! — деп жанталасты. — Ахмет! Bip аягыц немюте, 6ip аягын кеб1сте. Атган! «Атган!» дегенде м ш е салып шабатын аты ж ок. Жаяу талай жер. Bpi лесе KypriK кар. Балдакпен у ш аяктап жету Кайда... «Аттан!» дегенге ата женелмей, Ахмет « е л т т щ » артын бакты. Баксы кемшрдщ байбаламы рас екен: Жуанкул, Дадабай, жандарында К,абасакал, ебш -д ебш дереу icxe Kipicin те кетп. Kici бой ы келетш ©TKip ара кы сты н кы зу- сыз кунш е жарк eTin 6ip шагылысты да, Байшынардын бауыздау алкымына барып йрелдь Айбалта мен OTKip ара жаландаткан ymeyfli косактай буганда, уш еуш щ жуандыгы Байшынардын жуандыгына жетпес едь Yuieyi де масандау, эйтпесе жай арамен мундай Байшынарды кулату онай шаруа емес екенш бш ер ед1 гой. Мае болса да Кдбасакал еетшеу екен: — О, алып кой мынау! Муны кайтш кулатамыз? — деп кумэнданды. — Кулатканнын ез1нде калай кеспектейщз'.' Bip колхоз жиналмаса, 6i3 тындыратын шаруа емес. Б13 KiM? ГПлдщ жанындагы тышкан сияктымыз.
— Ай, Кдбасакал, сол шлдщ тышканнан коркатынын бш мейсщ . Эйда! — деп Дадабай аранын 6ip басын e3i устады. Байшынар кеп заманды керген. KenTi керген кесем болады. Ал к есем дк кайгы -кааретаз, тагдыры таукымегаз болмас. Сондыктан да п1л сауырлы кабыгы катпар-кат- пар эяамге толы еда. Таукымет тарткан, даршшкте кеп хикмет керген адамньщ мавдайындагы эж1мнен де Бай шынар кабыгынын oxiM i калын болатын. С ол катпар кабыктын езш е алмастай ара эрен-перен 13 салды. Мына ушеудан аузынан мункп-ен арактын т е ш е н бас ка 6ip ту Hip коспасы ж ок саф ауа алгаш тартылганда flip ете калды. Ташкенттщ базарындагы саудагер сарт матаны кездемеге салы п-салы п, дар-р-р enctein жыртып кеп жiбepгeндeй 6ip д ыбы с ты нык ауаны типп TycTi. Байшынардын туда бой ы flip-flip erri. Жауыр жарасына ш ыбын конган атгьщ аркасы осылай д1ршдер efli. Жаландаган ара к а ар ет эж1мд1 кальщ кабыктан eTin, жаланаш етке тигенде, ара уш мен косылып сынсыган 6ip дыбыс букш М ьщбулактын аспанында сусьщы. Эне сонда барып, аксак Ахмет TeMip дукеннщ алдын- дагы ки сы к арбага шыгьш: — Эй! — деп сан к erri. Аязды ауада ш ымшыктын шик еткеш тана мен сонага естшеда. Ал аксак Ахметге 6ipa3 дауы с бар болатын, epi десе жай айкай емес, пптен думпш , атки ш ыккан ашулы дауыс efli. Байшынарды бауыздап жаткан уш еу TeMip уста жакка жалт карады. А ксак Ахмет 6ip балдагын жогары кетерш, синсшеда: — Токтат, найсаптар! Ж уанкул жолдастарына ыржия карап: — Э - э , — fleni де к олы н 6ip сштедь — Т у к те ж ок, алан болмандар. Жар басындагы жартыкеш уйдщ тебесшде Кенжегул кемшр: — Атган! — деп даусы кырылдап барып узипп кета. YHi шыкпай калган шыгар. Жартыкеш уш ертенш бара жаткандай, сатымен ту су ге де fler6ipi жетпей, куресш KypTiK карга KeMnip басымен cexipin TycTi. К,олтыгына д е й т батып кеткен кардан ерен малтыгып шыгып: — Алас! Алас! — деп кырылдап алга умтылды.
Ж уанкул, К,абасакал, Дадабай ym eyi кезектесш , болат араны Бэйтеректщ тенш е батыра т у ей . Bip aK 6ipHem e жуз жыл жасатан шынар аташ тым к а п ы екен: тем1рмен тем1рд1 кескендей 6ip сумдык, шикыл шыкты. Мына араньщ бул сурапыл агашка эл-дэрм еш жетпейтпн б ел гш болды. — Мен Ci6ipae талай карагайды кулатып ед1м, мынан- дай нелетп керген ем еспш , — дед1 К,абасакал. С еййп ол басын кетерш, мандайынын терш куректей алаканымен сурте бергенде, жарк ейп Аспантау кезш е шалынды. Талай жылдан 6epi осы таудын бауырында eMip cy p in келе жатса да, оны К,абасакал тунты ш рет байка- тандай imeriH тарта тан калды: — О , кудайым-ай, м1не, нагыз ара! М ына налет агашты кыркуга эне анандай ара керек, — деп достарына А спан- тауды нускады. К ебш есе булт буркеп, мунар тутып тура- тын Аспантау бу гш аппак кум ю тей жаркырап, ап-анык, аскактап KeTinTi. Ш окы лы шындары араньщ катар-катар eraip тюшдей т1зшш тур екен. — Амал ж ок , овдай ара табылмапты, — дед1 К,абасакал Аспантаудын сусы нан сескенгендей, кез1 тез тайкы п, ша- лымы кетпендей дэу балтаны колына алды. — Араньщ ani келмейд1. Балталаймыз. — К эне, кене, шап. С е т текке жалдадык па, — деп Дадабай умсына туей. Араньщ ауа сусылдаткан ызьщы ты йы лы п, eHfli ш анк- ш анк еткен тажал дауыс ш ыкты. Gncip балта аташ тенш е кейде 6ipep сантиметр батып, кейде ш анк етш тайып кетед1. Таска тигендей тайып кеткен балта б1рде К,абасакалдын тобытына кадала жаздады. Таты да болса кальщ пима жа- нын сактап калды. EHfli К,абасакал аягын алые алшайтып турып, сактана согатын болды. Балта тиген сайын, шынардын тогы з тармак бутактары мен одан ep6ireH сансыз бутакшалар болар-болмас еш кшш , flip-flip етедь Бутакшаларга байланган к ызыл-жасыл, кек- сары шуберектер пейшггеп готыкустын кауырсындарын- дай кем ш ркосак атып, желб4рей Tycefli. «Ypa берсе, кудай да елед!» демекин, 6ip жерге кайы- рымсыз кара куш тепей берген сон , Байшынардын 6yftipiHeH KOfliMrineft у н п р пайда болды. К,абасакал акыры ofl-flopMeHi 6iTin, балтаны лактыра тастап, тапталган жен- тек карта отыра KeTTi. Отыра Kerri де кара майдан жылты- - 87 -
раган фуфайкасынын калтасынан махорка алып, газет киындысынан жуан орап, шишакпак шагып, шылымын тутатгы. Ащы кок тутш аузынан будак-будак шыга 6epin, калын каба сакалдын арасына б1разы с щ т к е т т , калганы ауада калкып журш , гайып болып жатгы. Кабасакал басына 6ip керемет ой келгендей емпендей турегелд1 де: —Мен Ka3ip... — деда. Пимасы карга малтыгып, шанага барды. Баганадан 6epi мулгш турган атгар пыскырынып, кулактарын кайшылады. Шанадагы швптщ астында жаткан дорбадан 6ip шиша жер- май алып шыкты. Жуанкул мен Дадабай арак екен деп кальт еда, Кдбасакал ай-шайга карамастан жермайды балта шапкан куыска тугел тею т де, отты койып ж1берш, e3i тура кашты. К,уыстан кы п-кызыл арыстан шапшып шыккандай отгы шарлар лап ете калды, артынша кара тутш бу р к erri. Алгашкы каркыннан сон от ел п куы сты кеулеп, б!разга дейш маздады. — Ойбай, сорлы-ау, букш агаш ертешп кетсе кайтесщ? — деп Ж уанкул сасып калды. — К,айдан, — деп Кдбасакал шылымды карга т у ш р т тастады. Будар оттын элег1мен байкамаган екен, ойылган кар- дьщ сыкыры жер с1лкшд!ргендей болганга жалт карасып ед1, айнала толы адамдар анталап келш калган екен. Ал- дында eKi балдагы карга бойлай Kipin кеттл, арасынан жалгыз аягы серен-серен eTin, Ахмет уста келед1. Селеу шашты жайып ж1берш, eKi колы н у к ш щ канатындай какырата сермеп, К енжегул KeMnip 3iKipiH салып, аттан- дап, азынап, ом бы карды тен1з кешкевдей ecefli. Кеб1несе TyciHiKci3 з1к1рд1н арасынан ара-тура зорл1 каргыс ecTmefli. — Аягына аш ш е п н шырмалып, тобыгына то к ш егщ оралсын! Жулынынды карабас аккурт кем1рсш! Бастарын орамалмен шандып алган катындар айыр, курек, кесеуге дейш каруланып, каЬарланып алыпты. Ж уанкул, Кдбасакал, Дадабай танк1лер таптап кетер- дей жаман корыкканы сонш а, ара мен балтаны алуга да шамалары келмей, шанага таласа-тармаса мш ш , жайба- ракат жалыгып турган аттарды аямай сабалап, кездерш акилатып, зытып бердг.. Тек былай шыга бере Жуанкул:
— Сендерд1 м е, сендерд1 трудармияга айдатам! — деп жудырыгын алтедь Содан 6epi де хы рых жылдан асып хетп. Ещп бул ду- ниеде Ахмет те, Кенжегул хем ш р де ж ох. Жаткан жepлepi жаннат болсын! Ал Ж уанхул ел! Tipi. Байты Байшынар Tipi, хасхайып тур. Bipax ex eyi де жарадар. Байшынардын 6ip 6yftipi ел| ущ рейш , хап-хара ш ор болып турады. Тотыз тарау т ебеа тугел жапырах жайганда, хеленкесш е 6ip холхозды н ада- мы тугел сыйып хетердей ел! жайхалады, жарыхтых. Тех хыста Шахпахтаудын атахты «ах мылтых» дауылы сох- хандай, Байшынардын сансыз бутахтары баятьщай маны- рап, шулап жатады. С ол халын ш удын арасынан хулахха ынырсыган сарын естшеш. Баягы балта ш апхан жара сы - хырлайды. С ол хезде тесепнде Ж уанхул д а бебеулеп жатады. С о - нау хы рых ymiHmi жылдын хысында ауданнан боз ай- тырды сабылтып, хештетш келе жатып, Байшынардын тусынан ете бергенде, шынардын буЙ рЬздеп унпрден 6ip y xi халбан е т т уш ып шыхханда, боз айтыр xiciHen жтбер!п шалхалай жалт бурылтанда, Ж уанхул атган тунты ш рет халпахтай Tycin, бeлi мерт1ххен. Омыртхасы опырылып, ж улыны н хы сы п халтан д есед ь С одан 6epi т е сех тен турмайды. Bipax худайдан кунд!з-тун1 eлiм тш есе де, худай хулах аспайды. Оны мулде умытып хетхен сияхты . 0л1м келмейш. 0cipece дауыдды Tynaepi Ж уанхул сарнап ш ыга- тын xepiHefli. Байшынардын ьщырсытан унш е ун хосы п сарнайтын xepiHefli. Ж уанхул айтхан xepiHefli: — Bepi де ез1мнен болды . Ешх1мге налам ж ох. Тех •плепм — менш TeceriMfli Байшынар xepiHeTiH тереземнщ тусына салып 6epiHflep, — деш -i дейдг Сол терезеден далага хез салып Байшьшарды хереда, одан epi хех аспан хершедг Жуанхул xyHi-туш Байшынарга: — Кеш , хеше гер, — деп жалбарынады. — Жайрагыр, жай T y cin , жайрасаншы! Сен жайрасан, менщ де дем1м таусылып, жаным жай табар ед!, — деп зарлайды дейд1. Bipax exeyi де узах жасап хеледг Алдарында ел! ханша жарых сеуле бар, emxiM болжай алмайды.
ШЕКШЕК ШЫРЫЛДАЙДЫ Хадиша калжалаган адамдай, кара суга тусш, кеп терледг «Енш осы 6ip ыстык судан елеем де кояйыншы» деп 6ip ой- лады. А к шайнектщ какпагын ашып карап еда, буы бурк етп де, тубшен кып-кызыл к ою шай жайнап кершдь «Шай ше- кеге тимейд1 гой, саркып иле салайын», — дед1 тэты да. Сыны кетпеген Кызыл шырайлы жузшен тер шумек- тейш. К езш е куйылып кете береди Хадиша дастаркандай ак бет орамалмен к езш щ терш cypT in, дэл1зден тыска карады. Ары к бойындагы орылмаган шырмауык пен сора тот баскан канылтьфдай кошкылданып кетига. Алма агаш- тардын жапырагын тозан тутып калган. Барып турып эркайсы сы н дымкыл шуберекпен сурткщ келеда. Алма- сынын кун жак 6eTi кызара бастапты. Ж угершщ желеп тусш , шашак шыгарыпты. К унбагыстын бастары салбы- рап калган екен. Тпсесшен уйыктап турган туткындар сиякты . К,ызанак помидорды тауыктар ш окы п жатыр. Хадиша ш ш ен : «Э , арам катып, кырылгыр» деш. Поми дор биыл ыргын. Жалгыз 03i канша жейдь Э л п Шалабай кайнысынын балаларына: — Ж инап алындар, — деп едй — ©3iMi3fliKi де бар гой, — деп олар да карамай койды. — О й-хой, токш ы лы к-ай, — дед1 Хадиша. «К,удай KecipiHeH, пэле-жаласынан сактасын, eftreyip. А к туйенщ карыны жарылды гой». Хадиша даланы жана кергендей, анырып узак карады. Кешеде жан ж ок. Мал кораньщ келенкесш де жаткан сэры тебеттщ т1л1 салактап, eKi 6 y flipi с о л к -со л к етед1. Жай- шылыкта куркылдап, тыным таппай 3ucip салатьш кумыр кустар да каз1р агаш бутагында кек теректщ безшдей боп бед^рейш катып калган. Тек ш екшек кана алабота арасы- нан жагы тьшбай шырылдайды. Ш1лде шыкпаган кез. Дала ыстыкка мойынусынып, мулгш тур. Бул керплстен кейш Хадишанын маужырап уйкысы келд1. Ш ай iiuin отырган жер1не бешпент1н жастанып жан- -9 0 -
тая бергеш сол eai, далада 6ipey дауыстагандай болды. Хадиша басын жерден болар-болмас KeTepin, сыртка кулак турдь — Фото! Ф ото! Сурет! Элпнде гана мулгш турган кеш еге уй -уйден адамдар жупрш шыкты. Ауыл — ауданнан шалгай, мунда сыртган 6ipey келсе, 6epi Keprici келедг 0 p i д есе, cypenxii келсе, KiM ш ы дап турсын. Хадиша: — О, суретщмен курып кет! — деп бешпент-жастыкка кайтадан басы сы л к ете калган. BipaK осы кезбе cyp en u i ана жолы келгенде, Акш ай ауылдасы жас куш нде тускен cypeTiH улкейтпрш алганы eciHe TycTi. «Соры кургыр! — дед1 Хадиша жалгыздан-жалгыз жа тый, элдею м ге ернш шыгарып. — Осы ку н гш щ жастары кусатып cyperiH К,уракбас ш алынын суретсмен катар m in койыпты. ¥ят-ай. Е кеуш щ де жиегше кестел1 орамал тутып койыпты. Сенщмен каран калгыр!» Хадиша жатып алып Акш ай кем тр до канша мукатса да, елп сункылдаган суретнпге e3i де бармакшы болып орнынан турегелдг Хабарсыз кеткен М аксуттьщ эскер кшммен тускен жалгыз бейнесш улкейтпрш алсам деп бурыннан окталып журетш . Алыстагы аудан орталыгына апарып улкейтпруге колды -аякты бала ем ес, ж у п р ш ба- рып келе коятын. Ti3eci TycKip сыркырайтынды шыгарды. Бел1 де шойырыла бередь О сы ны н 6opi соты е кезшде жа- лан аяк жар кеш ш , кызыл аяк кар кеипп, таудын муздай суымен кызылша сугарганнан дейдг Bapi енш шыгып жатыр. «1здетенге — сураган. Ьдегеш м нщ e3i келш турганда, бул кай жатысым», — деда. EcKi эбдаренщ туб1нде ораулы жаткан катырма кагазды жарыкка таман устап карап едк М аксут уйге Kipin келгендей, кез алдына мавдайы жар- кырап, д ен кабак, ер келбетп бозы м ж т т тура калды. Бул согы стьщ алдында гана тушршген бейне болатын. М аксут Халкинкел шайкасына катысып, атты эскер кызметш аткарып кайткан. Елге келгенде о ны н ат кула- гында ойнайтын енерш кер ш журтгын тандайы такылда- ган. М аксут шауып бара жаткан аттын бауырына сы лк тусш кетш, кайтадан устш е MiHin алады... Сейтш айтулы ж т т атанып журш осы Хадишага жолыгып едг.. -91 -
— Ah, жалган дуние-ай! — деп курслнш Хадиша cyperri орамалмен с у р т т турып. Мал коранын касында тип салактап, ш ш соккылап жат- кан Майлыаяк Хадишаны керш , шьшжырын сылдырла- тып орнынан атып турды. К,уйрыгын булгандатып, жуын- ды тшеп 6ipa3 кылымсыды. Хадишанын колындагы тамак емес, кагаз екенш керген с он, жалма-жан ез куйрыгын e3i куалап 6ip орнында шыр кобелек айналды. Мазасыз шы- бын TiciHe тимей, жынына тиш, аксиган аузы сак-сак етедг Ф отограф Хадиша экелген суретке карап турды да: — Сеники бала? — деп сурады. — Э й , денщ сау ма, каран калгыр? Ол м енщ куйеуш! — дед! Хадиша сакпандай сарт ете калып. — А, мен ойлаган сеники бала, — дед1 фотограф ьщгай- сызданып. — С ен, ойлама, ойынмен катып, жер жастанып жата калгыр, ойлагышын м унын. У л к е й т т бер! Жаксылап! Bip жерш булшругш болма. Хадиша 6ip керген адамына мундай ттк келетш к ек- айыл емес ед1. М аксуттын жап-жас б оп , езш щ кемшр KepiHreHi жанына катгы батгы. C ipo, казак: «К,осагынмен коса агар» деп бекер тшемесе керек. К,оса агармаган Мак- сутгы н жастыгы жанга куйж. Фотограф э дегенде эл п сезге ашуланайын деп ед1,6ipaK эйел байгустын жанды жарасын тырнап алдым-ау, деген ой тежеш. Сонан сон Хадишага куле карап: — Сеники бай екеу тускен сурет бар? — деп сурады. Хадишага бул сурак та шаншудай кадалды. — Ой жазган-ай, сен де кай-кайдагыны сурайды екенсщ . Ж ок ондай сурет. EKeyiMi3 вне барып тусем1з, мше барып тусем1з деп жургенде, е л п согы с басталып кеткен ж ок па. Ол кезде уйленгендер бул кундепнщ кыздары мен ж1г1ттер1 кусап куш актасы п суретке тусш , елге белет таратпаушы ед1. Б упнде жаксы гой. Бастары эуел1 суретге Tyhicefli. Ф отограф Хадишаны 6ip турл1 аяп ке-rri. М аксуттын ескерде тускен суретш устап турып калды: — А сеники кыз кундеп сюрет бар? — деп сурады. Айнала бала кетерген кел1ндер, кызыкка келген кем- п1рлер фотографка тандана карап калган. «Хадишанын кыз куш ндеп суретт неге керек?» -9 2 -
Хадиша М аксутгы н бейнесш е колы н созы п турып: — Е, м енщ кы з ку ш м д е п сурет1мд] кайтесщ Ж еке тускен1м жок. Bip курбы кызыммен тускен 6ipeyi жату- шы eai эбд1реде, бш м ей м ш , жаткан ш ыгар, жау алар д ей м кщ , — деда. Неге екенш e3i де байкамай М аксутгы н суретще он колын созды да турды. — А сен подружка екеу туск ен сюрет эк ел , а? — дед1 фотограф. — Оны к а й тесщ , ба й гу с-ау ? — дед1 Хадиш а созган колын тартпаган куш. — А сен эк ел , а. К ейш кересин. — М еш кайтесщ, жазган-ау. Онан д а ананы жаксылап улкейтш бер, — дед1 Хадиша суретке колы н созып. — Сен езиндики сюрет экел, — фотограф касарысып калды. — Орыспысын деген. Айтканынан кайтпауьш карашы, — деп Хадиша уйш е барып, 6ip заманда жолдас кызымен 6ipre тускен cyp eiri алып келд1. Ф отограф eKi кы з куш актасы п к у л т туск ен суретке 6ip, М аксутгьщ жеке тускен суретш е 6ip карады. Содан сон Хадишага карады. Басын шайкап койды. — Йемене, уксамаймын ба? — дед! Хадиша секем алып. — Сенбей турсын ба? Мынау менмш, мынау — Улбосы н. Bipre ecin ек. Bip партада отыруш ы ек, к о м со - молга да 6ip кунде етш ек. Bip ауылдын кыздары едпс кой... Ол куйеуге менен буры н Kerri. У лбосы н узатылар- дын алдында гана т у с т едж. Екеум1з м эз болы п к у л т каппыз. Не KyTin турганын кайдан бш ейж ... У л босы н - нын да meKeci кызып жургеш шамалы. Kyfteyi согы ска кеттп мерт болды деген хабар келд1. Жалгыз ул баласы бар efli, emu сол ер-азамат болы п, У лбосы н сон ы н колында отыр. О да Teyip. Орнында бар оналар... Фотограф алдындагы алка-салка, эж iм-эжiм к е м т р мен мына суретгеп кул1мдеген кыздан уксастык iaaen 6ipa3 отырды. Ke3i гана сол баягыдай уш кынды екен. Арага апта салып, фотограф «Запорожец» машинасын томпандатып кайтып келд1. Ж урттын заказдарын тап- туйнактай орындап, кол-колына у л е с п р т бердг Bopi мэз. - 93-
— Ойбай-ау, бурынгыннан да одеMi боп к е т т с щ гой, — / д есш жатты 6ip-6ipiHe. Бул фотографтын 6ip ерекшелЫ баягыда тускен суретгщ \\ б ор ш де ю м болса ол болсын, K.a3ipri модамен ки щ щ р т Хкояды. Баягыда шекпен, беш пент к и т туссен, ещи сол суретщ улкейгенде, эдем1 костю м , ак кейлек к и т , всем галстук тагып жылмиып шыга келесщ. Жел1 бар каксауык аягын сылти басып Хадиша да жетп олден сон. Фотограф катырма кагазга жапсырылган та- бактай улкен cyperri оны н колына ундемей устата салды. Хадиша эуел1 танымай калды. Tepmin турган бет-аузын, K03iH орамалмен асыкпай cypTin болы п, о л п cyperri алые устанкырап турып тагы карады. Мандайы жиырыльт, касы керш дг Квз1н жумып-жумып алып, кайта карады. «М уны сы Heci екен? — дегендей касында тургандар суретке косыла унш ей. — Пэл1, Хадиша-ау, ана байын саган Tepic карап калыпты гой. Екеущ урсысьш отырып тускенсщдер ме? — деф Акшай. Дол осы сезд1 cypeTmire Хадиша 03i айткалы окталып тур ед1, мына Акшайдын кагытуынан кешн курт езгерш, фотографка карап: — К,арашо, карашо! — дед1. «Ш атак шыгара ма?» деп кыпылдап турган cypenniHiH тынысы к е н т сала 6epfli. Ол М аксутгын бурынгы сурепнен KemipMe жасап, эскер кш мш щ орнына жана костюм, ак кейлек, кара галстук кипздг BipaK фуражкага тиген жок. Фуражканы алып тастау киын бодцы, адамнын тур-Tyci булшеттн Topiaai. С е й т т М аксут кыркыншы жылдын эске- ри фуражкасын, жетпюшгш жылдын модалы костюмш ки- ген кабагы катулы, суеты ж т т болып шыга келдь C y p e w i содан сон Хадиша мен Улбосын кушактасып тускен фотодан Улбосынды киып тастап, онын орнына М аксутгы кондырды да, у л к е й т т кайта Tycipfli. Бурын У лбосы нмен басы туш еш , KyniMcipen турган Хадиша ещп окш ау калган, М аксутка кабыспайды-ак. Элденеге ашу- лы KyfteyiHiH вкпес1н жазып, жадыраткысы келгендей кейш бар Хадишада. — Б айгус-ау, м уны кашан туеш журс1ндер? — flefli Акш ай анадайда алшысынан тускен асыктай болып. — Беу, Акшай-ай, — дед1 Хадиша сылдырап су аккан арыктын жагасындагы терекке cyfteH in отыра кеФп: — - 94-
Баягыда жанадан косылганда туспеп пе ед1к. Талай керш едщ гой. Негып бш мей калдын? К,уракбас екеущ кусал, М аксут eKeyiMi3 eKi жерде uiyjri турган жокпыз. К,удайга ш ук!р, кашаннан 6ipreMi3. Хадишаныц даусы жаркын-жаркын ектем шыкты. Акшайдын кед1мгщей ж уш жыгылып калды. Т ур -эл п ет1 алшы асыктьщ сака тиш кулаганындай. — MiHe, улкейтш алдым, — дед1 Хадиша суретгщ бетш орамалмен сур тш , мэпелеп. — Торге w in коямын. К,удай- га iuyKip, 6ipreMi3, efrreyip. Э й, суретдп, — дед1 к енет дау- сын ектем кетерш , — мынанын тагы 6ipeyiH жасап бер. Т улибастагы кызыма ж1беремш, карашо да? Акшай ундей алмады. Ы рак Tepic айнала 6epin, epHiH шыгарып койды. Ж урт уйш -уйш е тарай бастады. Шекшек шырылдайды.
ТО Р ТА Й Ш А Л Д Ы Ц ЕСЕГ1 «Баска б эле тащен» деген рас екен. К еш н жаны мурны- нын ушына келгенде, Тортай шал: — Е, К,удай, маган тш 6epin каскайтып койганша, неге мылкау кылып жаратпадын?! — деп жылаган кершедг ЦПлденщ ыстыгына согы стьщ от-жалынынын кызуы косыла ма екен, eirreyip, сол жаз казан кайнатар ыстык болды. Алапат аптапка шыдай алмай epHi тш м -тш 1м жары- лып, канталап кеткен Тортай шал р ещ кызыл шырайлы, Heri3i сэры Kici едг Сондыктан да аузын орамалмен танып журедг Тортай шал молотилканыц тойымсыз енешше бидай- ды бау-бауымен лактырады. К,арамай Hici аралас ш ан-то- зан карт к ю т щ касы -к езш , аузы-мурнын тутып калады. А узы -мурны н танып алган ак орамалды лезде тозан тутып, KipuieH тартады. Тортай шал бу п н К ек ец ги п кырманга e3i мшш кетш едг Дуниеде озш щ малы езш е буйырмаганы жанга катгы батады екен. К ек э н п , арам да болса, Тортайдьщ ез малы гой. Сол есек мына е п н орагы басталгалы 6epi и есш щ такымына тимейтш болды. Ал ауыл мен кырманнын арасы efleyip алые жер. Карт Kici жаяу жеткенше, кэд1мгщей ентш п калады. К исы к бас бригатка: — Айналып кетейш Арканбай-ау, мен жумыстан каш- паймын гой. Айтканынды icTen, айдауында журейш, тек MeHiH есепме тимеш1, екетай ш ырак, жумыска жаяу жету маган тым ауырлау, — деп едг К,исык бас Арканбай пуш ы к манкылдап ала жeнeлдi: — Эй , кекбас, K03ip согы с екенш сен бш есщ бе? Бшсен, неге е р эм есегщ ш аяйсын, э? Е сек турмак, эдэм дэр eMipiH - 96-
к,иып жатканда, ceHiH есегщ KiMHiH uiucepeci, э ? С эб е т О дэгш э женю тш еудщ орнына, зиян ой лей сщ , э? Арканбай бригэт Тортай шалды осылай 6ip ыктырып алгалы 6epi К ек Э н п элеваторга бидай таситын балалар- дьщ такымында кетп. Шанкай тусте, кун шекеден шыгып етш бара жаткан- да, кырмандагы Tipniumc сап тыйылады. Тортай шал мая тубш ен тебе сияр коленке тауып, маяга арка Tipen, м улгш отыр efli, 6ip ж умсак леп бетш шарпыгандай болтан сон, багж ан eTin к ез ш аш ып ал са, ка р сы алды нда м уны шскелеп, К ек Э н п тур екен. Орнынан кирелендей турегелш, К ек Энпнщ мойны- нан кушактай алды. Тура 6ip кан майданда журген жал- гыз улы Нуртай кайтып келгендей, к е н ш босап, кезше жас оралды. Осыны сезген К е к Э н п келенкеде кисайып кез шырымын алып жаткан кем тр-ш ал , катын-калаш, келш-кепш1к, бала-шаталарды ш ошыта жаздап, озандата 6ip акырды дейсщ ! К ек Э н п бу жолы imiH тартып, узш - узш узак акырды. Бул акырыста, кайдан да болса, К ек Э н п н щ эжептеу1р арызы бар едь Кунд1з-тун1 аркасынан бидай арткан кап туспей, Борандынын элеваторына барып-кайтар жол Kaciperi, езш щ езеп талтанда, устш деп баланын баска ба- лалардан калмайын деп, басы-кез1н сабалап, камшынын астына алатын корлытын айтып, арыз шакканы efli бул. Тортай шал К ек Э н п н щ бул арызын ту сш ш койтан сиякты. Есекттн кы ска жалын тарактап, кекш1не жабы с- кан тткендер1н тазартып, жауыр бола бастатан аркасын сипалап, ты м-тым меМрленш кеткендей ед1. Осыны керш , кейб1реулер кулд1. Ендц б1реулер курсщд!. — К,айтсш байтус, жалтыз баласынан хат келмей, к е н ш жарым боп жур той, — деп еаркеген болды. — Баласы аман-есен келш , келш Tycipce, KeMnipi eKeyi колдарын жылы сута малып, жандары жай таппас па efli. Ещц гой, шщценщ ыстыгына шыдай алмай, epiHi жары- лып, канап кетйгп, карашы, ене, — деп 6ip катын eceriHiH устш тазалап жаткан Тортай шалта саусагын шошайтгы. Сонда Тортай шал К ек 9HriHi маянын тасасына бай- лап койып, к ос уы с бидай алып, есекттн алдына салды. Бул кезде суырылган бидай салынган каптар дайын болып, баска есектерге артыла бастатан. -9 7 -
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
