— A -а! — деп м о т а н б1раздан кейш барып т у е ш т , к у л т х й б е р т т н . Ертеректе Тамабай мен Эипркул деген ерлй зайыпты киллер еткен екен. Той-жиында, иплдехана, бэдж, бастангыда eiceyi eKi жак боп, жана таныекан кыз бен ж т т ш е еленмен айтысады екен. Энпркулге Зейнеп деген келшшек cepix болатын к ер ш ей . Тамабайдын сонда ай- татыны: Эипркул, Зейнеп, Отырмын сейлеп. Бул кызык етер-кетер 0 й деп, буй деп... Мына бвденелер де 6ipi — еркеп, 6ipi — ургашысы, exeyi 6ipiHe-6ipi жете алмай зарыккан гашыктарша у з ш т - у з ш т тамылжиды. — BipiH-6ipi таба алмай жур ме? — деймш танданып. — BipiH-6ipi 1здемесе, белсш бесе, сон болмайды да, — деп кулд1 К,уан ага. 0 з ек бойындагы дулей теректерден кус жастыкты 6ipey ешкшегендей мамык буркырайды. Балу желден бэйтерек басы шайкалып, жапырактары жамырап, жер бетше жайы- лып уш ып кеткен мамыгын жоктап тургандай к уй зелщ й куйде. Акжарылкап кун тугандай майдын айы. BipaK сонда да к е н ш бутщ е ш к т ж ок сиякты. TinTi кекш1п аспан т есш - деп ак желкен буйра булггар да балу калкып, мунды п ш ш таныткандай. Ал ещй жиырма аттын iminaeri жалгыз байталдын куш кун емес пе деп калдым. Колхоздын атгарына жекеменшж малды косы п багуга баскарма катан тыйым салса да, К,уан ага е зш щ жалгыз байталын уйдщ жанына аркандап коюга обалсынып, атгарга косы п багады. Акта болтан аттар д у- ниеде от оттап, су йпуден баска кызыктан макрум. Олар- д ы н сол топастыгын туеш е алмаган сары байтал iuii пы- с ы п , аласурып, урынарга кара таппай тарпан. ©3i де жунттай, ж уш кызгылтым алтындай жылтылдаган таза ceMi3. Байтал ойнактап барып, урынып еткен кезде, аттар жакты рмай, кулактары н жымитып, TicTepiH акситып, ю рж ш ете калады. Тек бурж кул ак деу карагер ат кана кэд1мгщей кокиланып, окыранган болады. Буржкулак - 148-
кыста кар калын болып машина, трактор журе алмай кал ган кезде председательдщ шанасына жепледь Сондыктан ала жаздай оны н аркасына шыбыннан баска конбайды , желден баска мшбейдп С ол булан бостандыктын арка- сында ат та болса, алыста-алыста калган тай-кунанды к TOTri дэурен к езш е елее 6epin еткендей болады да, б улгак - таган сэры байталды жанынан кумайды. Сары байтал атты н Kapici лакса жиренге де барып урынганда, Кдмбаркаскага жуымайды. Сунгылалыкпен оны н жакында жат д униел ж болатынын сезгендей аулак журедь 1ш куста болган сэры байтал кейде аулактан Hie аула- гандай ауыл жакка зарыга карап, кулагын Tirin кепке дейш турады. Акыры шыдай алмай салып уры п, к еш ен щ бас жагындагы огородты н аягын ала аркандаулы турган С а- пардьщ курен айгырынын жанына жетш келедь С орлы курен де камауда тургандай, KiciHen-KiciHen алып м о й - нын каздай Hin, токпак жалы куд1рейш, куйрыгы желб1рей кетерш п, туда бойы атылатын садактай шиыршыктала бастайды. Байтал айгырды алкындыра тусп ек болы п, бэлсш ш , ш ынгырып-шынгырып, менк1п-менк1п арткы аягымен курегци тумсы ктан сарт-сарт тебедь Сол кезде шатырлы уйге бексесш тыгып турган кшз уйден Сапар атып шыгады. — А , сайка л, иттщ малы! — деп жерде жаткан балтаны ала сала тура умтылады. — Э й , дулей, абайла. Б1реудщ малый жазатайым жа- рып тастама, — деп (ргеден уй деп бэйбппес1 айкайлайды. Балта, шынында да, лайыкты кару емес екенш ещп сезш, Сапар сэм бщ ен жана иген уы ктын 6ipiH ine KOTepin ж у п р е д п .. Сэмб1 уы ктын i3i санына айкы ш -уйкыш т уск ен байтал ойкастап отырып, ерю ке кайта оралады. О л 6ip сэтке элг1 6ip бойын билеген баянсыз кумарлыктын сикырынан сы - тылып шыгып, мына epicriH бал ауасы мен жупарсан ш еше мае болып, басы айнала бастайды. К,ызыл алтын тустес куренсе м ен ран ryni т ол кы н -тол - кын. А к селеу эр жерде 6ip сылан кагып, сусы п бара жаткан кум ю куйрык тулкщей. Иткызгалдактан дуниежуз! Кызыл кишгендей. Былтыргы судйердщ уст1н биыл сары гул каптап KeTinTi. Изен oai гулдемеген, балгын. BipaK - 149-
мия бас тартып, ак. гул аша бастапты. Шырыш бойлап, ер жерде алкымы кепкен кобра жыландай шапши шаншы- лып тур. Иманжапырактын тамырлары адырайып-адыра- йып, селге буаз болтан кез екен. Осыншама кызыл-жасыл дуниенщ арасында туп-туп ескен кылша гана еназ, суркай, nici де жок. BipaKине жутып, кушола жеген ит суйретшп ж у р т ерютен кылша тауып жесе, жазылады деседа. Ал насыбайшы шалдар кылшаньщ кулш темекшщ кепкен жапырагьша араластырьш туйещ. Эне, анау Кызыл — жантак. Онын да керю м ен макта- нар Typi жок. BipaK т ш н бшгендер гулдегенде орып алып, келенкеде к е т т р ш , жапырагын шай орнына кайнатып imce, кан тасыган ауруга дауа кер ш ей. Бул жантактын касиеп туралы 6ip турйспен эйел1 докторлы к диссертация да коргаса керек. Д униенщ осынш а токтыгына карамас- тан, OMipi бетегеа томпаймайтын каншыр кус шырганак басындагы былтырдан калган каткан дещи шокып отыр. Кузге карай ш сетш шырганактьщ янтарь сэры жемюш Алматынын кек базарында орыс к е м т р д щ дэршпске ста- кандап сатып отырганын керген ем. Тепнде, каншыр акымак к у с емес. Кекемаралдьщ саргыш гулше жасыл ара кайта-кайта конады. Тумсыгымен шаншыла конып, ене бойы б1ржиы- рылып, 6ip жазылып, би билеп жаткандай болады. Бар- мак басындай жасыл арага осыншама комагай куштар- лы к кайдан пайда болган? Жасыл мен сэры уйлеЫмдь Ешгам окытпаса да, TipuiLniK e3i данышпан. Жасыл ара — т ы й з музыкант. BipaK оны н ызынын кекемарал гана уга- тын шыгар, 6i3 кайдан бшейне? Keuieri согы с кез1нде шешем1з жумыстан кайтканда, элдекандай сэры гулдщ туШр-тушр басын yrin экелш, шай жокта шай орнына кайнатушы еда. Сол осы — коке- марал болар ма?.. К екш е шептщ туйме басы уркердей шогырланып, ер- эр жердей керш едь Бул — жуа. Бала кушм1зде жуаны к ою айранга турап жеунн едак. K,a3ipri балалар ейтпейда. К,уан агадан: — Неге? — деп сурасам: — Токшылык, — дейш. «Ашаршылыкта жеген куйканын дэм1 аузьщнан кет- пестщ » Kepi емес, сол айранга турап жеген жабайы жуа д эр ьа у деп ойлаймын. - 150-
Осыдан осы сэры байтал 6ip кезде аман-есен кулында- са, оны н кымызы шырын болар-ау. б й т к е ш сэры байтал эл п 6ip желйс кыскан кезш ум ыты п, енщ кш коты н ы н кулпн гулш гскектеп суйсше жеп момакан тур. Ал кшкоты — дермене шептщ агайыны гой. Тобылгынын туб1ндеп шнен кертышкан жылтын-жыл- тын етедг — Э б, бэле! — деп К,уан ага камш ымен етшшщ к о н ы - шын сарт етюзш салып калган с о н , кертышкан кепке дейш керш бей жатады. Тенге гулдщ арасында ш епрткенщ eKi к е к каскасы 6ipiH-6ipi шайнап жатыр. Мен К,уан агага керсетш ем: — Тукымын курымагыр, айгырлары гой, — дедь Шепрткеде кызганьпн, бакталастык болганы ма? Анда-санда тентек куйын шалыктап етед1. К,ызыл жонышканын; басы уйпаланып, аспанда о к тиген кыргауылдын канатындай тыпыр-тыпыр ете калады. Ещи 6ipa3 куннен кей1н машина шыгып, жонышканы шабады. Мен ойлаймын: «беденелер кайтер екен? ¥ я басып жатканы да бар шыгар. Акымак к ус болмаса жонышканын арасына уя салып Heci бар!» Сейткенше болмай кызыл ж онышканьщ арасынан тагы да беденелер кезек-кезек безшдеп сайрап коя бердт Сары байтал басын жерден кетерш алып, ки1котыньщ 6ip талы ернше 1лшген Kyfti кызыл жоны ш ка ж акка карап, кула- гын Tirin калт турып калды. Сонан с он сьщгырлай KiciHen, билей басып барып аттарга косы лды . Олг1б1р кы зтеке MiHe3iH тагы бастады. Атгар т ок . Ауыздарынан к е к ийл анкиды. Жана т ускен жас тезекп кара коныздар апыл-гупы л асыгыс домала- тып, iHflepiHe экетш жатыр. Ешп ылдига Tycin, Аксайдын салкын суынан 1шсе де болады. Аттардьщ лакса Kepici — сиыр ш ииндес жирен ауылга карай аяндады. Бул шел1ркегеннщ белпс1. К еш те 6ip-6ip басып, бшд1рмей кел1п калган екен. ©йткеш ермекш1 эуелет!п к ум ю жшпен десант тастапты. Сембет меринос кошкарларын «к1ш-к1штеп» ауылга бетгеткен. К,амбаркаска уш умтылып орнынан турды. Масыл аягын жерге типзбеуге тырысып, уш тагандап аттардын соны нан iflecTi. Жануардьщ есш басы н 6ipey жогары-томен тарткылап бара жаткандай, кегжендеп, суйы к кек1л1 желп-ж елп етедг Теректен уш кан м амык кен - 151-
танауына тыгыла 6epin, кайта-кайта пыскырынады. Bip кезде кос канатпен пара-пар болган шелек танау, енш азап апанындай. К,айран, К,амбаркасканыц кой кыркымда сойылаты- нын ecTireHiM киын сокты. Ауылдын, ауданньщ атагын шыгарган жуйрнсп талка- ны таусылган куш арулап кемсе де болар едй Онын сор- па-суына 6ip тойганнан не пайда?! Кеше гана Жанатастан Кдратау каласына кайтып келе жаткан жолдын устшде сонадайдан 6ip сап-сары тулакка K63iM туе in efli. Ш офердщ айтуынша, Жанатаска кешпел1 цирк келген екен. Ц и ркон 6ip «apraci» — Kepi арыстан жол устшде ауырып елген. Сонда цирктщ адамдары оны фургоннан лактырып тастап кете берген. Енд! ары-Gepi заулап жаткан машиналардын денгелегш щ астында т у - лак калган. Егер д ейм ш -ау бе с-о н минут токтап, жол шетшде не кеп, тас кеп, сол таспен Kepi арыстаннын денесш жасыра кетсе, ол тебеш ш «Арыстан калган» ата- нар ма еда, м м бш еш ?! К,анша айтканмен, аты айуан де- месен, неше жыл кызмет кылган жолдасы гой ол артис- тердщ. К,амбаркасканын да суй еп шашылып калатын шыгар. К,ойкыркым науканы етер. Ел пункттен кешер. Сонда келер 6ip жылдары К,амбаркасканын суй еп калган журтка буры н-сонды emKiM керш -бш м еген гажайып каракаска гулдер ecin шыгар... юса
ЖАНБЫРЛЫ ТОЙ К у ш б ой ы квз1 ж ум улы ту р га н намазш ам гу л д щ кауашагы ашылып, бакшанын айналасы жулдызды аспан- дай жайнап сала берген кезде, думанды жерге Эбд1бек те жеткен еда. Э бекен тойга д эу кара eiuidH i муШзшен су й - реп екелда. Bip колында той-анага деген тартуы, 6ip колы н- да кене балдак- Мавдайындагы жыра-жыра эж1мнен ш ы п- шып тер шыгып тур. Басындагы кш з калпагы 6ip ш еке лей ки сайы п кеткен. Т ы р ы ска к ке б е н е к т щ азабы аз болмаганга уксайды. Эбд1бек бул тойга кара ешкшз емес, тайдай кызыл кой- ды экелмекпл едк Гулайым кенбедг — Байгус-ау, ертен оку б т р ш балан келедк сонда сой- маймыз ба, — деп жолатпады. Жегжаты кара euiKire к внiл i тоя кой масы н Эбд1бек бшетш. BipaK, муны елеп, шакыру кагазын жгберген сон, кыз узату тойьша кур алакан баруды уят керд1 де, осы , 6ip сиырдын сутш 6ip 63i беретш д эу кара euiKire K03i туей. Узатылган кыздьщ BKeci сыр бермеген бодцы. — О, Эбеке, хош келдодз! Эп-бэрекелде-е! — десе де, ш еуш иген квее 6eTi тыржиынкырап, iuerip Ke3i eTipiK кул1мдеп, Эбд1бекйн куттыктауын журе тывдап, алдына екпшдей келш токтаган «Жигули» жакка елпендей басып кете барды. 0бд1бек кара ешкЬп мал кора ту б ш д е п казы кка e3i апарып байлады. Мейман кэп келда. Д е т «М оскви ч», «Ж игули» MiHin, осы заманнын тулпарларынан туеш жатгы. Олардын цищде emKi жетектеп келген бэтен еш ш м болган жок. 0келген сыйлары: телевизор, тоназыткыш, кш ем, ен ж ок дегеш электр самаурын. TinTi кыздьщ 6ip жездес! мьщ сомдык импорт гарнитур сыйлапты деп те сез тарап Kerri. Намазшам байып бара жаткан мамыр айыньщ аяк шень Нау теректер басында к у с атаулы той боларын сезгендей у да шу. Гулдеген жиде тогай жактан самал ж елмен жупар - 153-
Hid анкиды. К,аладан «Волга» MiHin келген калындык кыздьщ жездеа костю м ж щ омырауын ашып тастап, са- малга TeciH тосып: — О, ийркш, мынау керемет кой! — деда. Ч — Осы 6i3 Кавказ, К,ырым дейм13. Нагыз курорт, шы- нында, м1не гой, — деп жездекейш екшил 6ipey костады. Олар осылайша табигатты тамашалап турып, батыс жактан урлана ш ыккан токымдай кара бултты байкаган да жок. Тек кара тум сы к, кайкы куйрык, сэры кушйс кана аспанга муная 6ip карап, аузын аксита ашып кер1лд1 де, куб!жжтеп барып, шынжырын сылдырлатып у й ш т н е Kipin Kerri. Bipey сояйы н деп жаткандай-ак кара eiiiKi зарлады. Э л п шуылдак шымшыктардын уш пышак кес- кендей тыйыла калды. Онын есесш е ауыл сыртындагы кара су бойынан кок каска бакалардын барылдагы ку- шейе бердь К убыла туе лезде тунерш , аспан кемер1нде жаркыл ойнады. Тойлы ауылдын уст1не кара бултты жолаткысы келмегендей шыгыстан жел катайды. Булт та айласын асырып, аспанньщ TepicTiK капталын кобелей орагытып, тау бектер!ндеп ауылды коршай тенш кеп калды. Той агасы колына микрофон алып, меймандарды бау imiiineri узыннан-узак созылган катар-катар устелдерге жайылган агыл-тепл мол дастарканга шакырды-ау. К у рм ета конактар тор жакка баяулатып, мамырлап келе жатканда, дол осы corri кутш тургандай, тунгыш тамшы да тырс ете ту сп . Артынша-ак, эй-ш ойге карамай, долы жанбыр ышкына топп-тогш журе бердь — Ойбай, дастарканды жабывдар! — деп шырылдады той neci. К онак кутуш1лер тай шаптырым дастаркан бетше газеггерд1, клеенкаларды жауып улгергенше, ботана сел журд! де Kerri. — Есш ас рэсуа болды-ау, — деп жыламсырады уй neci босагадан баспалап карап. — Ештене emeRni, Сейткул курдас, жаксы нышан бул. Жер тойса — ел тояр, — дед1 Эбд1бек балдагын суйен1п жауынга суйсш е коз тастап. — вткш гш жауын гой эш ейш , — деп, 6ipey немкето айта салды. - 154-
Айтса айткандай, жанбырдын тасы р-тусы ры тыйыла калды. Ыктап турган меймандар дастарканга карай кайта жамырады. К,олдан шапкан ак жонык орындыктар шылка су б о - лып, журт отырар-отырмасын бш мей антарылып, сол состиысып калган. — Ештене етпейд1, жаздын жанбыры гой, — Эбд1бек скамейканы шекпеншщ жещмен сипай суртш тастап, бал- дагын устелге суй еп, талыстай шалгы муртын тарамдап койып жайгаса бердг Кдракурым меймандар сыры кка кеш ке конактайтын тауыктайын куркылдасып барып оты рыскан с о н , той ага- сы микрофон аркылы дауыстап, жас жубайлар келе жат- канын хабарлады. «Жар-жар» магнитофонмен айтылган ш акта ак желещп калындык пен кара костюмд1 куй еу ж ш т колты ктасы п, Кызыл шатырлы уйдщ баспалдагынан тусе берген. К,алын- дык курбылары мен куйеу жолдас жшттер салтанатпен сонына ерген. Ж урт удере турегелш, кол шапалактап, кошемет керсеткен. Торге орнатылган президиум сиякты дастаркан басына жас жубайлар тобы барып отырысты. Ол топтын тусына сымга керш п, кырмызы кшем жайна- ган, сол кшеищ елсш-эл1 шалык жел шайкап кояды. Салт жолымен кы з oneci сейлегенде, журт орнынан турегелш, шыны бггкен сьщгырлап, алгашкы тост та алын- ды. Ендит соз кезеп куйеу ж ш т жагына тигенде, аспаннын 6ip кабыргасы какырап тускендей шатыр-шутыр ете калды да, суыт жанбыр комавдамен атылган октай тагы да топеп 6epciH. GpKiM-эр к ш бастарьш газетпен ж а уьт, коргаланып керш efli, ол ищэга жарамады. Аузына ас жана тигенде, ман- дайга жанбыр болып тас тигендей, конактар когадай жапы- рылып, уйдщ ipreciHe, талдын тасасьша карай ыгыса бердг Tinri кырмызы кшемнщ тусы да жаланаштанды. Тек 6ipiHmi устелд1н уш ар басында тырп етпей 6ipey отыр екен. Жанбырдан кашкандар: — Т ой басталмай жатып мае болган мынау KiM? — Сырдын суы сирагынан келмейд1-ау 03iHiH? — деп кулкт. А к орданын орнындай алып дастаркан басында жапа- дан-жалгыз калган Эбд1бек ед1. Мае болган т у п де жок. Алгашкы тоста аккайнар — шампаннан 6ip уртгаган да - 155-
койган. Э легенде ол да балдагына кол соза 6epin ед1, «Tdftipi, жаздын жанбырынан да Kici еш ю кусап каша жене- ле ме екен!» — деп кайтадан басылып калган. Сейтш отырганда, жулдызды алка сиякты электр шам- дарынын 6ipeyi жауын тамшысынан снаряд жарылгандай шарт ете калды. Ыктап турган кариялардын 6ipeyi куб1рлеп: «61см1лдэ, 61см1лд0!» деп те койды. Ал Эбд1бекке бул жарылыс согыс даласын елестетш екелдг Ленинград корганысында бел- уардан шалшык с у к е ш т , лайсан окопта, куздщ суык жанбыры мен неш стщ ыстык огынын астында тапжыл- мастан 6ip ай турган. «С ол сурапылдан аман калган жанды тап Ka3ip кудай ал м а с», — дед1 Эбд1бек баудагы ж анбы р сабалаган койжелкектщ жапырагынан кез алмай т е с т е карап. Bip ауык кара булт т е с ш т , 6ipep жулдыз сыгалагандай бодды. Жауын саябырлады. Меймандар боскыннан кайткан ауылдай каукылдасып, эрк1М ез журтын 1здей бастады. А к жонык жабайы скамейкалардын аяктары ауыр-ауыр салмакка шыдас бермей, былкылдак сазга батынкырап бара жатты... М икрофонга кайтадан Tin 6iTin, тойдын шырайы Kipe берген. — Эбеке-ау, жауыннын астында отырып калганыныз калай? — дед1 каладан «Волга» MiHin келген жездекей ба- сынан ©ni де колшатырын тус1рмеген калпы. — Эй , шырагым, анауыннан куйшы, тукымын кургыр- ды, — дед1 Эбд1бек жауап орнына «экстра» арагын нускап. Шынында да, шылкылдаган кишнен кос жауырыннын ортасы куры сы п, туда бой ы з1л тартып бара жаткан. Жездекейдщ арак куюга шатырдан колы жуык арада бо - сай коймаган сон, Эбд1бек шишанын аузьш ©3i ашты. «BeTi майга куырган бидайдай екен. С огыска катыскан ба? Не жас екеш , не кексе екеш белпс1з, осы каска мех- нат кэрмеген шыгар», — деп Эбд1бек олпн щ 0ж1мс1з бал- пык кейпше козш щ астымен карап койып, 6ip досер! ста кан аракты тартып кеп ж1берд1. Кептен 6epi татпай кеткен AOMi efli, езепн таспадай Tinin тустт. Осы аракты тунгыш рет сонау кузп сылбыранкыда окопта отырып пикен. - 156-
Тойга жан Kipin, айнала т е щ р е к гуш десе бастады. Эбд1бек м ырс eTin к у л ш кой ды . О коп та алгаш арак цикенде, ш ш д е от ойнап, батпак ордан картып шыгып, как мандайдагы тебен щ ар жагында жаткан нем1стерге автоматын кезенш тура умтылгысы келш кеткен. Э бд1бектщ ш алты м урты сел к eTin, 6ip урты тагы булылдеда. Ол да осындай мамыр айьщда Гулайымга уйленш еда. Жиырмага толар-толмас буыршын ж т т болатын. Мау- сым айында сотые бастадды. Шщдеде бул майданта атганды. Содан сон белуардан с у кеш кен окоп... Сонда калай аман калган? К,алай ауырматан? Ещц той мына куанышка жиналган атайын опошли жауынга шыдай алмай, д у ркш - дуркш каскыр тиген кой кусап тура-тура кашады. «K,a3ipri адамдар н эзж к ой , — дед1 0бд1бек. — Буларга не дауа. С ол согы сты корген мен де бойкуйезденш бара- мын ба, калай? Жанагы откен жауыннан жауырыным курысынкырап калтандай». Ол еиш мге «ал» да демей, «кел» де демей, «экстрадан» flocepi бокал тэты тастап ж1бердл EmKi манырагандай б о л - ды. Ду-думай, ызы -кы зы дауыстын арасьшан кара еш кшщ уш кулагына анык шалынды. «Тукымын курымагыр, латын жоктап кудай сыйлап тур-ау, — деп койды Эбд1бек. — Айтпакшы, Сейткул курдас соны мал гурлы кермед1-ау осы. Сойкан салсам ба екен, тукы мы н курымагырды. Ешк1 мал емес пе екен? Ойбай-ау, кудайлардьщ кудайы Зевстщ езш ана cyTiHiH орнына еш кш щ с у п н 6epin асырапты. С енбесен, Шздщ Сержтен сура» деп окудагы баласын еске алды. ...Окоптын боз-ботана суы сщ ген он аятын снаряд жулып Kerri. Элглде 6ip тамшы тиш жарылтан шамдай кез1нщ алды жарк ете калды да, со л ш амнын yHipeftreH унгысындай MeHipey карантылык кушагында кулап жат- ты. Сонан сон мына балдак пайда болды. Эбд1бек устелге суйеул1 туртан балдагьш сипалап койды. Балдак та бутан суй ен п а келгендей, ш олак аягынын тукы - лына кулай берш еда, Эбд1бек устелге кайта суйей салды. Соз сейлеп, тост айтушылар таусылар емес. Толассыз соз. «Ау, бул колхоздын есеп беру-сайлау жиналысы ма, олде той ма? — дед! Обд1бек. — Тойдан кур кайтканша елен1нд! айт, жаудан кур кайтканша жаралы кайт. Неге олен айтпайды мына журт?» - 157-
— К елеа свз куйеу бала Эз1мбайдын нагашысы Шы- найдарга берйгеш, — дед1 микрофон. Эбд1бек селк ете калды. — Шнайдер дей ме? HeMic пе? — деп орнынан атып тура жаздап, балдаксыз екеш ecine Tycin, кайта басылды. — Шынайдар д е й т , аксакал, Шынайдар. Куйеу бала- нын нагашысы, — деп туашпрд1 карсысындагы жездекей. Сонан сон KepmiciHe бурылып сыбырлады: — Аксакал мае болып калды. Кдйдагы немгс есш е т у с к е т Heci? «Мен1н аягымды алып калган Шнайдердщ огы, — дед1 Эбд1бек сигарет соры п отырып. — EKi ел1 жогарырак кесшгенде екшгш группа беретш екен. Отыз жылдан асты, ymiHmi группадагы мугедекпш. EKi сантиметрдщ арысы не, 6epici не? Ал пенсиядагы айырмашылык алшак... Жа- райды, аштан ел ш , кеш тен калып жаткан жокпын. Эгергам, о к жулган аякпен 6ipre ез1м толайым калсам кайтер ед1м. Адамга ш у ю р ш ш к керек. Мына тукымын куры магы р, Сейткул гой, мен согы сы п жургенде, 6ip кез1нщ агы аркасында колхозга бастык болды. Енд1 осы ауылдын молдасы. У ш ж уз адам шакырып, кызын узатып отыр. М енщ кара euiKiMfli комсы нды-ау осы. Сойкан сал- сам ба екен?» — К е л е а се з — ауылымыздын кад1рл1 аксакалы, Улы Отан согы сы ны н apflarepi 0бекен е, 0бд1бекке 6epinefli... 0бд1бек орнынан котер1ле коймады. Оны 6ipey ангар- ды, 6ipey ангармады. Меймандар кызган кез болатын. 0бд1бек eKi жудырыгына мавдайын TipereH Kyfti уйыктап кеткен. — 0б ек ен сэл шаршаса керек, — деп айкайлады Kopmici жездекей той агасына. — Бэсе, багана жанбырдан корыкпай жалгыз 03i с1лтеп отырысы киын ед1, — деп калды 6ipey баркырай кулш. — К ел ей C03... Ол караторгайдын энш ен оянды. К,олынын eKi кары уйып калыпты. М ойны да арескендей. Басын котерш жан- жакка караса — жым-жырт. Болар-болмас шырай шалган бозала, уыз тан. Аслан кылаусыз. Аулакта Tyci куарган ай калтырап тур. Тал-дарак басындагы кустар оянып, куй- кылжыта энге басты. К уйеу жш т пен калындык тусына - 158-
тутылган кызыл кы ем орнында екен. Э бекенн щ iuii жы- лып калды. Майдан даласында куламаган ту сиякты Kepuiai кырмызы мулнс. Эбд1бек сипалап, балдагын тауып алды. Жерге кулап калган екен. Балдак оны тастап кетпес. 0ле-елген ш е, акыргы дем таусылганша бул балдак адал cepiK. Bip-6ip басып, Кызыл к1лемн1н тусына барды. — Ту жыгылган ж ок, мен жешлген жокпын! — деп айкайлагысы келд1. Шарбак жактан Kemeri e3i байлап кеткен кара eiiiKi каксап коя бердь
СУСАМЫР Су таситын сэры машинаныц ел1карасы кершбей, тек дау- сы ecxiriyi муН екен, кой бггкен косаяктап, улардай шулап, елп келжтщ алдьшан жамырай шыкты. Денгелектщ астына тусш кете жаздап, кес-кестеп машинага жол берер емес. Осындай сумдыкты Бузаубак сонау 6ip «акмылтыктын» кысында керген. А к тажалдьщ ортасында азыксыз калган малга самолетпен ш еп тасып, аспаннан дестелерд1 кума- лактатьш тастаган кез болтан. Сонда кой баласы самолетгщ даусын адамнан буры н естш , аспаннан тусетш азыкка ауыздарын тосьш, анырап туратьш. K,a3ip кы с емес, кектем нщ соны , жаздьвд басы. Соньщ 03i «акмылтыктан» кем согы п турган ж ок— С у таситьш машинадан зоотехник Жалау камалаган кой- дьщ устшен ceicipin арен тусп. Бузаубак бурын удайы адды- нан шыгып, жаркылдап амандасьш, зоотехник жштгщ кел- гешне куаньш калушы еда. Бул жолы бултгай аунакдгьш бе- тен мшез таньпты. К шз уйдщ ту сыртына шыгьш алып кет- пеннщ сабына суйенш, туспкке карал катыпты да калыгаы. Эдеттеп i3eTri жоктагандай зоотехник анырып 6ipa3 турды да, акыры Бузекене карай бетгеген. Таякка суйенгеннен секем алып: «уй-iuii аман ба екен?» деп те шошыды. — Бузеке, тыныш тык па? — К,айдагы тьшыштык? — деп Бузаубак Жалаудын бетш кайтарьт тастады. К,озы карны шыгып, жасына жетпей eyKeci салбырай бастаган Жалау не дерш бшмей тугжындап калды. Шалдын кез1 кутырына кызарып, кайыстай бел туппп, кезерген ерш как-как айрылып, каны шыгып тур. Айтса айткандай, uni кабысып солыктаган каракел кой машинаны айнала корш ап алып, ы п-ы ссы TeMipfliH езш жалап, Tini карылып жатыр екен. Ш опыр бала цистернадагы жылып кеткен суды шланпмен науага куйган кезде, ындыны кепкен мал 6ipiH- 6ipi таптап, ылгалга лап койды. - 160-
Ит-кустын ашкарактыгы мына койдын комагайлыгы- нын ш ирепнен де келмейд1 екен. BipiHiH канын 6ipi iiueTiH Typi бар. К ш з уйдщ iprecinaeri бидонды кангырлата суйретш Бигайша келедг — Э й -оу , шырагым, таусылып калмай турып мынаган да куй. Эд1рэм калгыр, мал-мал деп e3iMi3 елем1з бе. Ш оф ер бала ш ланш н бидонга бура 6epreHi со л ед1, ас- тауга басы жетпей жаткан ш еткакпа кой атаулы ецщ буган тап бердо. Бидонды кулатып, аяк басты етш , Бигайшаны таптап кете жаздады. — К,удай сыйлады гой, мына топалан келпрдо! — деп шопанньщ эйел1 корш аудан эр ен шыкты. — Ана к уд ы к курап калды, — дед1 Бузаубак зоотех- никке кек цемент кубы рдьщ усттнде yHci3 калган м отор- ды нускап. — Бул жерден коныс аудармасак болмас. — Баска жер м ез боп турган ж ок , — дед1 Жалау жудеу жауап кайырып. ©зге отарларга да с у тасып ж етюзе алмай машакат болдык кой. — Апыр-ау, Асау тартылгалы 6epi жердщ neHuii де та- рылды. Bip тамбай койган кудайдын к у ш мынау. Булты Tycxip TOHin-TOHin келед1 д е, жаумай безерш турып ала- ды. П1скен сыздауык сиякты пэл еш жуалдыз сугы п, жа- рып ж1бергщ келед1. — Тшщд1 ти пзбе-ей, б айгус, кудайдын куд1ре-пнде нен бар, — деда Бигайша бвдонды суй реп келе жатып. — Ш1лде туспей жатып шелге тап болды к. Алты ай жаз осылай арысак, кы сты н каЬарына кайтып шьщаймыз? Муны ойладындар ма? — деп, Бузаубак зоотехникке ажы- рая карады. — С у курдым болды. Асау кайда бул? К,ай жалмауыз жутып койды ? Адам-ата, Хауа-ана жаралгалы 6epi агып жаткан езен ертенш Kerri ме, не зауал келд1? Айтсаншы, окыган куш ж сщ гой. — Ой, Бузеке-ай! С оноу Саркыраудьщ тусынан тоган салып буы п тастаган ж ок па? Соны да бшмейдаз бе? — Е, буып тастаганы Heci? К,удая кудауанда куд1рет1не кулдык! Жотанын eni ол тоганга кой тогыта ма сонда? — Ж ок, кызылша суарады, ойбай, темекй — дед1 Жа лау да куйшш. — К,ызылша бурын да ескен. Асаудьщ суы жотага да, ылдига да жеткен. Е ндшнщ кызылшасы обыр б оп кетпесе. - 161-
осыдан он-жиырма жыл бурын жотанын ел1 кызылшадан алдына жан салмаган. BipaK ылдиды судан жутатпаган. — К,айдам, — деп кунк erri зоотехник кез1 Kiprain. — Сонда койдан кызылша кымбат болтаны ма? — деп Бузаубак тыйылмады. — Айтшы, сен окытан кушйссщ той? Ана директордан сурайын десем, коре алмай журмш. Б1здщ жакка ат i3iH салтанды койды. М ум кш , сол битер!.. Айта бар оган: не тауга, не кумта кешпесек, мунда отырып KOHiMi3 курап калар. Адамын да, малый да тулак, болар. Бурынтыдай желтоксанда тутан козыны сойтызып, келенкеде ш енш п жатар жатдай жок. «Оты р, казан кетереш к» деп уй Heci ниет 51лд1рмед1. — Мекебайдын отарына да су жетщзбесек, олар да кан- сып отыр, 6i3 кайтайык, — дед1 Жалау. — Мына бала 6i3re кеш ке дейш тэты 6ip катынамаса, э л п окелгендерщ ана жут келпрлердщ жумырына ж ук та болтан ж ок , — деп калды Битайша. Машина бураландап, елген арыстанньщ терклндей сар- даланыц жолына т у с т ! К ш з уйдщ iprecinae т ш салактап, 6yftipi солкылдап жаткан Сырттан бурынтыдай арсылдап, машинаны эудем жерге шытарып салута жаратан жок. К ш з уйдщ туырлыгынан кансы к nici шытады. Бузау бак 1ргеде отырып, бидоннан куйып алган 6ip ш эупм суды ш умепнен узак ciMipfli. К эзш щ алдынан езен тасып келе жаткандай к е н ш алан. Бузаубактьщ тусше тушмен су Kipin шыкты. Б1рде телегей-тещзге батып бара жатады. Батып бара жатса да корыкпай э л п судан ime бередд. Не с у таусыл- майды, не муньщ шел1 каибайды. Б1рде айдын келдщ жатасына жыгылып, суга мойнын канша созса да, жете алмай ындыны курьщы. Б1рде топырак тоганньщ 6ip ш ей жырылып кейп, со - дан кашкан суды б е й т е алмай кара сорпа болады. Ол, шынында да, бастыгырылып барып, алкынып оян- ды. Ж уреп д у р с-ду р с етш, тулап тур екен. Т ш тандайына жабысып калган, эрен кимыддайды. 1ргедеп ф лягй басы- на тенкере, туб1ндей 6ip касы к сумей тандайын xi6iTri. М аусымнын кыска таны С1б1рлеп атып келе жаткан. М ен-зен мещреу куйде едву1р отьфып калтан. Кенет уйкы- - 162-
дагы мига 6ip уйткыган ой туртпек салып, сьпкш ш турегелдг 1ргеде iuiiH тартып турган атын ерттедг Элде- калай керек болар деп такымына кетпен кы са салды. М унык кыбыр-кыбыр ттршиппнен оянып кеткен Би- гайша ат устш д еп куйеуш Kepin: — Байгус-ау, кайда? — деп ш ошып калды. — Мал га 03ip бол, мен коп узамаспын, суды н хабарын бш ем де кайтам, — деп Б узаубак шабдар атын Te6iHin кал ды. Бигайша: «е, бастыктарга барып, машинамен таситын суды кебейт демекип екен гой » дед1 де койды. Бузаубак тартылып калган езеннщ табанына Tycin, са- парга шыкты. в з е н ем ес, 03iHiH каны тартылып калган- дай, сон ы н ем ш i3flen, т в у ш тщ ауылына бара жаткан сиякты. Бурын туйе бойламайтын бш к кемерге лыкси согып, мангаздана агатын кара кек дариянын ангарымен келе жатканына сенбегендей жан-жагына карай бередь Сондай 6ip жайсан судын болганы тусте емес, енде едь Бузаубак есше алды. Ол эл1 кырыктагы кылшылдаган шак efli. Бул — ферма бастыгы, Ермолай — зоотехник, арадан кыл етпес д ос болатын. EKeyi де аншылыкка кум ар, eKeyi де cepi м1нез, даланьщ акбокен1ндей, ангал да адал, март жандар ед1. Асаудьщ осы 6ip ен1рлер1 нар камы с, ну жынгыл, коры с тогай болатын. К,ыргауыл mipKiH парылдап уш канда, камыстан орт лаулагандай жыртылып-айрылуш ы ед1-ау. Кдскалдак пен шурегейден судын айдындары калын сиыр табыны жусап кеткен тепсеннщ тезепндей, пырдай б оп жатар efli. KeH6ip жылдары онтуст1ктен оралган аккулар солтуст1кке бет алып, сонау К,оргалжын квлдер1не бара жаткан сапарда осы Асаудын HipiMflepiHe 6ip дамылдап ететш. Бузаубак пен Ермолай анга шыкканда, 6ip жолы к оры с- тьщ арасынан есектей кабан кездес!п, буларга тура умтылганда, Бузаубак одей1 каша жвнелш, Ермолай ат- тын уст1нен кабанга каргып MiHin, кулагынан тукырта басып турып: — Бузаубак, сал пышакты колтыктын астынан! — деге- Hi бар. - 163-
Бузаубак кабанга канжар салуга сескенсе д е, досынын халш ойлап, кос екпеден кек болатгы салганы рас. Ш ым-ш ым, шымырлап аккан агыл-тегш судан су nepici шыга келетшдей, балыктар шоршып ойнап, ана жерден, мына жерден шенб1рек аткылап жатар ед1-ау. К,айда сол кайран балык? С у кеткен со н , кызгыш та кетед1, кыз- гышпен 6ipre кьщыр да кеткен сиякты. Ещп каз1р кабан турмак даланын ен сумырайы сокыр тышкан да кезге туспейдг ©рт жалап еткендей, нар камыс та жок, жынгыл, шенгел де жок, ну тогай корыс та жок. ©Mipi с у кермегендей езеннщ табаны такырайып, тас ман- дай боп жатыр. Ермолай д осы да Kopi буранын басьшдай каукайып, картайды. ©зен суалган со н , бурынгы кен бидайык ша- бындык та котыр койды н жабагы жунш дей жудеп тозды. Шабындыкты шайтан алды екен деп, совхоз кой бакка- нын койган жок. Ендо сол кыруар малга алыстагы таулы елкеден барып азык дайындайды. Асаудын арнасын куалап отырып, шанкай тустщ элеттнде Макпал дейтш ауылдын карасын керген. Шетк1 6ip уйге жакындап: — KiM бар-оу? — деп едь BipaK вз даусын 03i еспмеда. YHi шыкпай калган екен. Алтын дуб1рш ecTin, уйден 6ip кекселеу ойел шыгып, шошынкырап калды. Шабдар атгын устшде Tyci ерт шал- ган аташтын кабыгындай тутш п , ерн(нен ак сор шыгып кезерген картан Kici отыр екен. — Bip жутым с у, бэйб1ше, — деп сыбырлады Бузаубак- Эйел уйге жупрш Kipin, 6ip кесе агарган алып шыкты. — С у, — деш Бузаубак кырылдап. — С у дейс1з бе? О кургыр жылып кеткен. Макпалкел тартылгалы 6epi, ауыз суга уятгымыз, отагасы. Бузаубак кеседен талмап 6ipep жутты, содан с он ы дыс- ты басына 6ip-aK кетерд1. — УИ! — деп дем1н алды. YHi шыгайын дед1. — Аттан тусйиз, кария. — Ж ок, жаркыным, мен журейш. Мен 6ip ж ок i3flen журген жолаушы ед1м. Э л п Асауды матап тастаган тоган алые па? - 164-
— С аркыраудын аузында гой. Эл1 кеп жер, — дед1 б в й б ш е. Аттынын такымына кы сты рган кетпенге кез1 т у ст : «мурап болар» деп койды. «Е, Макпалкел де таусылган екен гой-> дед1 былай шыга бере Бузаубак. Алдынан ш алкып жаткан айдын дарил елее бердь Бузаубактын ж уреп тарсылдап, болдырган шабдар- ды тебш е т у е й . Егер с у болса, шабдар жануар ентелей тусер ед1, кулы ксыз. Адамнан ат сергек болганы гой, э л п кургыр сагым боп шыкты. Сортан тарткан, бей не туз бо- лып 3opi шыккан Макпалколдш табаны екен. Бузаубак сортанды Kecin OTTi. Keyin калган уйык табаннын бейне 6ipey кумшекер ceyin тастагандай, туяк асты кышырлайды. Акшам туып, ымырт уШршгенде, Бузаубак алка-сал- ка тас ауыз ангарга келш ю р д г К у щ й зп дозактан кей ш , жаннаты жайлауга, пейшгйн т о р т е шыккандай тымы- ры к ты нысы ашылды. Мелд1реп аккан 6ip ку л а к с у да керш дн Балкыган кумштей сылдырап аккан асылды кергенде, шабдар эуел1 оекырынып, онан сон ю еш еп - KiciHen xi6 ep ai. А уыздыгы алынбай, алдынгы аяктары цирктш с у TOHipiciHe т©ж!м еткендей flip-flip е й п бу п л ш барып, салкын суга керйстей жeлпiлдeгeн тум сы кты ты - гып xi6epoi. Бузаубак жылкы айуанньщ ауыздыгын алмакшы efli, шабдардын басы катып калган екен, илжпедг 03i шаб- дарды уялткысы келгендей едеп сактап oyefli колы н жуды, аузын шайды. Содан кейш барып суды алаканымен с у з т алып жута бастады. Оган Meftipi канбаган с он , eKi к ол ы - мен макпал мук баскан жерд1 й р еп , етпетгеп жата калып, зомзэмд! ciMipe 6epfli, ciMipe бердг Элден уакытган сон шабдар басын ешке к е те р т алып ауыздыгын шылдырлаггы, езушен сарылдап с у акты. Жага- дагы coM6i талга, коны р бас кара когага 6ip ауы к карап турды да, б о р т талак еткендей суга кайтадан тендг Бузаубак жалбыздын HiciH enai сездк KeHcipiri ашы- лайын деген екен, K©3iHeH бы рт-бы рт жас ш ыгып кеткенш байкады. Жерде жаткан кетпенш ко т е р т алды. «Енш ceHin кезейн кедщ» дегендей олгш ш ж у з т бармагымен байкап ■серий.
Тоган дегеш онын угымындагы тоган болмай шыкты. Y c-пнен ею -уш машина катарынан ете беретщ, етеп анау- мынау кырканын бексесше 6eprici3, KimiripiM тау сиякты суп-сур бетон. Элдекашан батып кеткен куннщ вл1 де ба- йымаган ceyneci салтанатгырган айдын тени жарк етш карсы алдынан шыга келда. К ез жеткйаз, ушан улы мухитгай. «Бесе, — деда Бузаубак плотинаньщ устщде турып. — Асау сорлы топырак тоганга калай бугалыкталады деп ем-ау». Такымындагы кетпенн щ сабы н сипады. М ына тас камалдын алдында дерменаз екенше кез1 жетш, узак кунге керген жол азабы есш е Tycin, 6ip турл1 куйреп кадцы. Дптеп келген шаруасы шарасыз болып шыкты. «Кетпен- мен жырып екете беретш eyiniH суы гурлы кергенш калай бул мухитты», — деп езш е-ез1 налыс айтып, катгы капа- ланды. П лотинаньщ дел ортасындагы мунара уйдщ irnirme карауыл бар еда. Мына вд р карангысында тас тоган шетшде ербиш турган салт аттыны Kepin, мылтыгын асынып ты с- ка ш ыкты. Kep3i е т т н щ такалы е к ш е а тас жолга сак-сак rain, 6ip-6ip басып, аяндап Бузаубактьщ жанына жеткен. Телегейден к ез алмай жанары жасаурап турган карт Kicire селем бердь — Ассалаума-елейкум, аксакал! — Элейкум ассалам, шырагым! К,ай баласын? — Bi3 осы судьщ карауылы боламыз. ©зщЬге жол болсьш? — М ен 6ip ж ок карап журген жолаушы. «Ж ок карап ж урсе, такымындагы кетпеш Heci?» — деп койды жар кабак, кошкар тумсык кексе ж т т . — К,айдам, бегде мал кез1ме тускен ж ок , — дед1 кара уыл. — Саркыраудын елшен бурынгы заманда ылдидан жылкы айдап кашатын б1рл1-жарым жырынды шыкканы рас. Бул кунде калды гой 6epi. Ел тойынды, негылсын бетен малды. К,арауылдын аты — Элш бек екен, жаман ж т т керш - б е й т . Бузаубакты аттан Tycipin, у й ш т н е алып келш, шай бердг Шай iiuin, жан шрген сон, ш екесш щ кырыс-тырысы жазылып, Бузаубак та шенплейш дедь Элшбек енпмеипл екен, одан-будан жен сурап, 63i де еткен-кеткен жайлар- дан асты н-устш айтып отырды да 6ip уакытга: - 166-
— Аксакал, мынамен калайсыз? — деп тесегш щ ас- тынан 6ip ш елмектщ мойнын кылтитгы. — О й -бой ! Ондайдан 6i3 калгалы кашан! Заманында керлен кесемен iiuin едпс бул и тщ д г Ермолай дейтш орысым болды . EKeyiMi3 6ip отырганда 6ip ш ы рт-пы р- тын ciMipin алып, ту к керм егендей туры п кете 6epyiui едпс. Ш ы рт-пыртты н не екен ш б ш е сщ бе ? О сы н ы н уш литрлшн «шырт-пырт» дейдк Ещй калды бул кек сок - кан, — деп Бузаубак мырс етш кулш койды. Элш бек шыньщагыны eKi стаканга б о л т куйып: — 1шпесевдз де алдынызда турсы н, — деп 6ipeyiH Бузау- бактын алдына сыргытгы. — Жольщыз болып, жогьщыз табылып, алдынызга жыл- кынызды салып, ауылга ондетш кайтуьщ ыз уш ш , — дед1 Элшбек стаканды кот е р т , екшндете тусш . — К,айдам, карагым, эйтеу1р, айтканын келсш , — дед1 Бузаубак теб1ренш кеткендей елш реп. — Е, мен 6ip акыл айтайын, — дед1 Э лш бек айгыр ста канды тенкерш салган сон. — Бугш осывда тунешз, акыры кайда барасыз мына тунде. Тан ата атка коньщ ы з да, Б о- рандыньщ базарына тартьщыз. Осыдан eKi-у ш сагаттык жер. Ертен — кун ж ексенбь К,уда каласа, жылкыныз мал базардан табылады. Осы айтканым келсш десен13, мына- ны алып тастаныз. Элш бек стаканды Бузаубактын аузына тосы п турып алды. Судын к у й т бар, жолдын азабы бар, элдешм такыр жерге отыргызып алдап кеткендей екйиш бар — 6opi к о сы - лып Бузаубакты камалагандай болд ы да: «К,удай e3i KemipciH, ак сапар устш деп адам ед1м, д1нкелеген1м басы - лар», — деп Бузаубак ыдысты колына алды... Пеш1не Kocin-Kocin KOMip тастаган ecKi паровоздай, Бузаубак екпш ала бастады. М ына 6ip мьщ болгы р мей- мандос ж ш тгщ ыкыласына ыкылас б1лд1рпс1 келш , к о й - нынан жыртык омиянын шыгарып, 6ip кызыл кагаз суы - рып Элшбекке усынды: — Жакын жерде магазин бар шыгар, мына сум ны н 6ip- екеуш экел. Акыр ауыз былгаган с о н , баягыдай ш ырт- пырт болмаса да, 6ipa3 ермек кылайык. — Е, разъездщ буфетт тун1 бойы icreft беред1 б1зде, — деп Элшбек те орнынан ыддым-жылдым козгалды. — Буган енш - 167 -
балыктын сорпасы керек. Bime не кеп, балык квп. 0 й , 6ip баллам кылып nicipMeceM... Атынызды отка тусай келейш. ©лтбек кеп кешпскен жок. TeMip пешке оттык салып, казан асты. Теменге туею, бурыннан курулы турган аулы сузш, 6ip шелек ipiMinucreHалтын сазан алып келш, таза- лап казанга салды. Bipep тушр картоп косты, пияз бен кара бурышты да умыткан жок. Keyin калган лавр жапы- рагы бар екен, казанга оны да тогытты. К,ара май сщген шпалдын жанкасы шатырлап, маздап жанып жатгы. — Ал, аксакал, егцп бул сорпадан гшкен де арманда, iumereH де арманда. 0б ден былбырап nicciH. Манызы ш ыксын. Мен барып суды агытып келейш, — дед10лшбек колы н орамалга cypTin турып. — Суды агытканы калай? Агытканда ол кайда барады? — К,айда барушы еда? Темекгге барады. Айтпакшы, издан жакта т ем ей еспейда гой. — Е, шырагым, б!здш жакта ештене еспей тур гой, — деп Бузаубак Элшбекпен т е с е шыкты. © л т б е к сала кулаш кштпенен жардай TeMip какпаны бурап кетерген1н керда. Жардай какпа 6ipep карыстай гана кетершгенде, карауыл к 1л та суырып алып: — Bip ауданнын кызылшасына бугш тун осы с у да жетедк — дедг Плотинанын екшш1 жагынан аккебис шашып, бугалык- тан босанган су буырканып, бурк-сарк кайнап жатыр екен. К урю реген уш адамнын даусьш басып кетп. Enni уйш1кке Kipin, балыктын сорпасын сораптай со- гьш, eKi шелмек аракты да тауысып койды. 0жж-куж1к онпмемен отырганда, 0л1пбек тип курме- лщк1реп, кез1 кылиланып барып, тесепне кулап, з1луйкы- га батты да Kerri. Бузаубак та мае бодцы. К^сайып уйыктагысы кедш. BipaK кекей нен тжен кетпей, миына кадальш тургавдай туртылеп маза бермейда. Кер1нген машинанын алдынан шапкылап шыгатын сусамыр койлары коз алдьша келда. Арам елген малдьщ каткан тердашдей каудырап жаткан Асаудын арна- сын керда. — Неге, не уплн кызылша кымбат, мал арзан? Terrire бола, ылдидагы ушан-тен1з дала неге ку такырга айнал- мак? Дала такырланса, ар жакта бугып жаткан дуайпат кумны н араны аш ылып, сусы з жерд1 жаулап алмай ма? С у сактап турган даланы кум Kemin, жаулап алса, оны - 168-
кайтып мын жылда да аршып ала алмайсын. Соны неге ойламайды бул ел? К,удайдын суы тартылып калса 6ip cepi, к о лдан суалдырыппыз гой. М ына т е щ з бэр ш е де жетпей ме? Ойга да, кьфга да, койга да, кызылшага да? К,орылдап уйыктап жаткан Э л т б е к к е карады. Тас бузы - лып, тау куласа да оянар емес. Жастыгынын астынан шетл шыгып жаткан к ш тп кердй К,ол созы п efli, орнынан козга- ла алмады. Буын ж ок, бу к ш дене дел-сал, тек кана м иы н- да 6ip TiKeH тур. С ол уйыктатпай отыр. К ш тке тагы да умтылды. К,озгала алмады. Бастыгырылганда осындай хал болар. Туншыккан, ышкынган сиякты. Бузаубак уш умты- лып орнынан эрен турды. Жиылмай калган аяк-табак, стакан-ш елмек кангыр- кунпр, салдыр-гулд1р сапырылысып жатты. Аягын кан- ша абайлап басайын десе, сонш а ш алынып, эр н э р с е т кулатып, e3i де кулап кала жаздап, Бузаубак Э лш бектщ жастыгынын астындагы кштке эрен желт. Сауысканнын куйрыгынан кауырсын суыргандай-ак, бш йрмей алмак- шы efli, оны сы болмай, кш тке колы тие шалкалап барып куйрыгымен ш онкиы п отыра Kerri. Bip караса токпактай к1лт колында тур. Эл1пбек оянбак турмак, KipniriH де кимылдаткан жок. Бузаубактын миындагы т1кен буры нгы дан бетер терещрек кадала тускендей, шьщай алмай, колы м ен жер Tipen жатып орнынан турды. Ол колымен кабырганы сипалап, тэлттректей басып, TeMip какпанын касына келд1. Аспанньщ кайда екенш бшмей адас- ты. Аккула аскабактай ай менен ш у трл еген сэры балапан сиякты жулдыздар самсап аягынын астында жатыр. Жогары карал ед1: онда да сондай сурет елестеп кетп. Bip уакытган с он барып, Бузаубак езллн шалкар дария- дан 6ip сыны к суйем гана жерде турганын пайымдады. CecKeHin, с эл шегшд1. AnareyiM ай сеулес1мен кулпыры п ойнаган м ы н-м ил- лион майда толкы н Бузаубакка жер элемд1 каптал келе жаткан каракел кой кусап xopinai. Маныраган к о й дау- сынан аспан асты, жерд1н ycTi кущ ренш , ахирет1 акыр заман табалдырыгында тургандай, Бузаубактын аза бойы каза болып, бурыл шашы rixipeftin бара жатты. — О, сусамырмен ауырган дуайпаттар! — деп Бузаубак какпанын бурандалы кулпына з4лдей Kiniri калай салга-
нын да байкамай калды. Миына кадалган TixewU суырып алатын кыскыштай керш дь TeMip ю л т п кулаштай айнал- дырып бурган сайын, ол п тнсен миынан суырылып шы- гып бара жаткандай жаны жай таба бастады. Енш 6ip eciH жиып Караганда, букш тешз тенкерш п келш , жердщ астындагы Tynci3 оппага ею ре кулап бара жатканын ангарды. «М уным калай бодцы?» — деп коркып калганда, колын- дагы ауыр к и т , ол п оппага кумп 6epin кулады да Kerri. Cyra туырмей кагып алайын деген ниетпен окы с енкейе бергенде, белдеу тем1рден колы шыгып кетш, алкам-сал- кам бойын билей алмай, кесшген теректей тедселе баяу аударылып, кулап бара жатгы... Eip сотке санасы соулеленген кас кагым imiHfle ол Асау бойындагы жайкалган нуды, К,оргалжынга барар жолда коны п етет1н аккуды , су nepiHiH кыздарындай шоршып ойнайтын алтын сауыр ак сазандарды, жагада жусап жат- кан yHip-yftip жылкыны, кора-кора койды , коны р бас ран аралас кен бидайыкты, жабайы кабанга каргып м шш бара жаткан Ермолайды коргендей ce3inai. TiKeHi суырылган миы суккылап ауырганын койыпты. Таудай толкындарды жутып жаткан тупс1з оппанын орта- сында Tic шукитын аршанын жанкасы гурлы салмагы жок Бузаубак, санасы тагы 6ip жарк еткен с этге, жагадан шаб- дар атгын KiciHereHiH естпендей болды да, кол кармар, туяк 1лшер 6ip карайган 1здемек ед1, долы куш ырык бермедт Шабдар атгын орнына оны акжал аждаЬа толкындар какпакылдап, TepeniHe 6ip батырып, 6ip шыгарьш, ылди- дагы койлы ауылга Асауды н кеуш калган арнасымен ар- кырап алып уш ып бара жатгы. Ук1л4 камыс, балауса курак, буйра жынгыл. Арасында парылдап уш кан кыргауыл. Ш ымырлап, толы ксып аккан кара к ок озен. Ш орш ы п ойнаган сэры сазан. Жагалай конган койлы ауыл. С онгы рет Бузаубактын коз алдында осы 6ip суд у сурет турып калды...
Ж У Р Е ККЕ ЭЖ1М ТУСПЕЙД1 Жазушы Ралым Ахмедовке арналды Сагьш ага eKeyiMi3 сэскелпстен сон серуенге шыгамыз. Сагын ага C8M6i талдан жонган ак, таягын колы на алады: — Е, бар болгы р, ж ур ендо, к у н ы сы п кетеда, аягына жещл б1рдене ки , тауда туфлимен журе алмайсын, — деп MeHi мектепке жетектеп апаратын баладай баптайды. Сагын ага, кудай буйыртса, ещц 6ip жылдан кейш сек- сенге келедк Ал соган карап, бую рейген шал екен деп о й - лап каларсыздар. Кдйдагы шал? Ж т т агасымыз деп жур- ген б1здерден кеп ширак- ©3i бойшан, сол сунгак бойын Tin-тис устайды. Exi бел нартгай, Mempiinai кездер1 кезщщрж дегещй бшмейд1, ол1 ш октай жайнап, кул1мс!рейд1 де тура- ды, жарыктык. ©Mipi ызгар шашып, суы к тартьш керген коз емес, кеп жасауы, кеп жасай турып, ж ш т калпында калуы сондыктан да шыгар. Жап-жазык мандай д е ц е с т е н т барып, басынын каскасына жалгасады. К,арын дегеннен белп жок, ж1ппктей. Бау-бакшанын йпшде, шипа теректердщ тасасында турган демалыс ушнен узай бере жолымыз жалгыз аяктанып, ерге киялай бастайды. Сагын ага узын таягын шангы тепкендей алга сермей тастап, жауырындары бултындайды. Анда-сан- да артьша бурылып карап, пысылдап келе жаткан маган: — Таягынды алшак таста, колы на салмак сал, жауыры- нынды букш итпей жазып жур, — деп кояды. М енщ ш олак жещи ак жейдем терге бегш карая баста- ганда, Сагын аганын мандайы гана жшсида. CeftTin 6i3 катар-катар дачалардын тусы нан, калын- калын баулардан каздай т1з1лш eTin, бегде кезд1 тан кал- дырып (ейткеш 6ipiMi3 — Д он К ихот, 6ipiMi3 — Санчо Пансо сияктымыз) Ш ыбынсай беткей1не етем1з. Ш ы бы н- сай беткеш жабайы ер ж к е , жабайы алмага туны п турады. niciri жеткен жемю жерге теп л ш , алды ш1ри де бастаган екен. Айнала алма анкиды. - 171-
Б1реулер беткейдщ калын uio6iH шауып маялап кой- ган екен, сонын коленкесш е барып тыныстаймыз. П ш ен икл жупар анкиды. Сай табанында таспадай су ирелендеп агып жатады. К,ус б!ткен куйкылжыта сайрайды. — I-i-i, — дешп Сагын ага кез1 кул1мдеп. Онысы: «калайсын» дегень — Шаршап калдым. — Безобразие, — деп кояды ол жазык мандайлы каска басын салмактай шайкап. — Мен сенщ жасьщда болсам гой... — Не icTep едщ1з? — О , онда, — эдем1 кезш Шыбынсайдьщ аргы кабагы- на кадайды. Ш ыбынсайдын аргы бетшен 1здегенш тап- кандай, орнынан кетерше 6ip козгалып кояды. — Баягыда, сендей кез1м... Ж ок, сенен жасырак кез1м, Уфада окы п журген шагым... Ж э, кашангы энпме, кай- кайдагы еске туседа, керек емес, саган тук те кызыгы жок, — деп колы н сштей салды. — Ойбай, aFa, айтьщыз. Айдалада екеуден-екеу унде- мей отырайык, эйтпесе. Маган неге кызык болмасын. eM ipi тунжырамайтын аялы коздерд1 сэл -п эл мук шалгандай болады. — С ен Уфада болган ы н бар ма? — деп маган сол кул1мс1реген калпын взгертпей бурылды. — EKi рет барып efliM. — Е, онда б1лед4 екенсй! гой. Сол Уфанызга жиырма eKiHuji жылы окуга бардым. Е кьуш жыл бурын гана неше дуркш сурапыл соккан жер. Колчактын кылышынан кан соргалап. оны Фрунзе тас-талкан етш, Орал таудан айдап шыккалы да квп болган жок. А к Ед1лд1н бойында, Орал таудьщ бауырында бозбала шагым, OMipiMHiH ен 6ip аяулы жылаары втп. Иэ... Онын 6opi кеп онпме. Озщ быесщ, Уфада революцияга дейш Би-аган, Бегамбетп айтам, Биаган окыган. Тагы 6ipa3 казактьщ зиялылары шок1рт болган жер. Не керек, мешмен 6ip татар-башкурт кызы окыды. Аты Энже ед1. — Кенже? — Кенже емес, Энже. Казакша «1нжу» дегеш. 1нжу- маржан ше. — «Татар-башкурты» калай? — Е, э к е а — татар, nieiueci — башкурт та. Ондайларды «диптэрлор» дейд1. Сен эл1 жассын, сулулыктын кад1рш - 172-
бшмейсш гой. Сулуды, сулулыкты элдерш жеткенше жа- зып та ЖYpciндep. Мен де жазгым келедг BipaK Энженш сулулыгын жазуга шамам келмейдг KepKi — кез алдымда, жай сейлегенш ш 63i эсем 6ip он салып тургандай: эйел б т е н н щ нэзпт сол шыгар. Элде маган солай керш е ме? BipaK содан 6epi талай жыл жасап келемш — ондай эйел затын кездесттрген емеспш. Ол эгаш едг М ум кш , сол ж у- рек балкытып, езегщ щ ертердей эн сикы ры шыгар, маган одан баска эйел журты тек жупыны, Энженш жуканасы гана сиякты кершетш. С улулы к дегеннш ез! адамнын кезге керш бес к ос канаты гой деп ойлаймын. Егер дуние тек сулулыктан турар болса — адам баласы м угедекпктен, rapinTiKTeH, рухани жадаулыктан кутылган болар еда... К,арсы алдымыздан ты рс-ты рс етш жабайы алма у з ш п тусш , калын ш ептш арасынан домалай алмай, тускен жер1нде тырп етпей жата калады. Д эу K9pi алма агашы- ньщ тубш де отырган бейсеубет eKi адамды кер ш , ала канат сауыскан элдекашан бебеулеп, айнала тен1ректщ бэр1не хабарлап болган. Енд1 ол Сагын ага эн п м е сш сауыскан т1л1не с е з б е -с е з аударып оты рган си я к ты . С ауы ска н кауымында сулулык, махаббат деген угым болар-болмас, KiM б1лген, 6ipaK сауыскандар ер тустан ун катысып, кар- кылдап турып кулгендей де болады. — «K epi неме, махаббатга Heci бар?» — дей ме екен. Сагын ага сауыскандардын даракы у-ш уы на 6ipa3 кулак Typin болы п, эн п м есш жалгай туседг — Bi3 окы п жургенде жатакханада: Уфа дилэр, Уфа дилер, Уфаны куресем киле. Цинтральный урамынла Подружка журесем киле, — д е п , ба ш ку р т-тата р ды н кы з-ж 4гптер4 ел е н д е т е р ед1. Ш п ттер айтып бола бере, кыздары: — Ай югары, ай югары, Айга миносем киле. Айга минеп, жирга карап, Сизне куресем кило, — деп шыркайды. Тальян гармошка куйкылжиды. К еп д ауы сты н 4ш(нен Энже yni ерекше кулпыра ecTiaep ед1. Энже алыстагы казак - 173-
даласынан келген ж ш т жалгызсырамасын дей ме екен, Meni езш е жакын тартып журеда. Менен repi орысшага жуйрш, сабакка 6ipre дайындаламыз. Энже eKeyiMi3 бас туйгсш 6ip кггапка 6ipre у ц ш с т отырганымызды Kepin, татар жттгер! кед!мпдей кызганыш бщщрепн. 0cipece, скамейкада катар шушркелесш отырсак, э л п Энжснщ ар жагынан келш жанаса кетедг — Бар инде, — деп Энже жактырмайды. — Мешайт итме. — Сен казак жйтпн унатасьщ акыры, мен де казак, — дейд1 Ибрагим кенедей жабысып. — Кдйдагы казак? — дещц Энже ш икш сэры, жирен шаш, кек кез жнтгке таныркай карап. — К,азак, — деШп анау саспастан. — Абай казак па — казак. Ал онын шын аты — Ибрагим. Мен казак, эм Абай, — деп э л п пирене туседа. К,ыз сьщгырлап куледк — Ой, Ибрагим, син Абай тугел, — дейщ ж т т т ш эзш н кетерш. Э зш де болса, мен нитей кызганатынды, нитей булы - гып, ш иыршык атып отыратынды шыгардым. К,ыз м е т ш ын унататынына эл1 кез1м жетпейдь Онын м е т im тар тып, сабакты 6ipre дайындасканы тек жанашырлыктан гана болуы да м умкш гой. Адамга жаны ашып, кемектесш ж!беру1 эл1 шынайы махаббат емес те шыгар. Ал мен байгус кызды кулай суйгешмд1 сезбей калдым. Е н д т жерде маган онсыз 0Mip — к ур куы с дуние сиякты. Оз1мше киял теш зш е малтитынды шыгардым. 0з1мше Энже — Еалия-бану да, мен — Халел боламын. Ал Ибрагим — Исмагил жауыз. Рольдерд1 осылай болш , ойша Исмагил- мен жекпе-жекке шыгып, жещп журемш. Окуымды жак- сы 6iTipin, Энжемен кол устасып елге, казак сахарасына кайтамын. Мундай сулуды кормеген елдеп туыстар куа- нып, кутты ктап, улан-асыр той жасайды. Тойда Энже «Еалия-бану» он1н шыркайды. Тойга жиналган журт жа- мырай риза болып: — Узагынан сушщпрсш! — Бакытты болындар! — деп батасын 6epin, тшек тшейш. Эне, « К о т л жуйрш пе, кок донен жуйрш пе» деген сол екен. - 174-
С ейтш жургенде Ешл бойында оба ауруы тарапты де ген сез ш ыккан. «Ж ут — жет1 агайынды» деген рас шыгар. Алдымен катарынан exi жыл бул жакта астык шыкпай калды. Енд1 ауру тарады. Тагдыр ез] сактасын, 6i3re келе коймас деп койганбыз. К енет Энже ауырып, емханага т у ст ! Тагы 6ip-eKi студент обага шалдыкты. Окуы мыз уакытша тыйылып калды. С ол exi арада елден хат келсш . «Э кен хал устш де, тез жет!» — дептг К,оштасайын деп Энжеш 1здеп емханага барсам, манайына жолатпайды, не хат та кабылдамайды. «Е, ештене етпес, елге барып, кайта орал- ганымша, Энже аман-сау айыгып кетер, жолыгармыз» деп ез1мд1-ез1м алдандырып кете бардым. Ол кезде келпс каз1ргщей м е, жарты ай шамасы жол журш жетсем, эхейш жерлеп те койыпты. Жылау-сыктау. Кдшангы жылай 6epeciH- Tipi адамнын ripmunri бар. Ещн У фага кайтайын десем , карт ш ешей, шиеттей бала-шага. Y n erin уш ып кeткeлi отыр. Елдеп агайын, аксакал-кара- сакал жиналып: — Ш ырагым, енвд еке орнына сен еке боласы н. М ына Heci3 yitai KiMre тастайсыц. К,ой, о к у дегещп айтпа. Ж ур гой сендей елдщ баласы, элнтп таяк деп бш мей-ак кун керш жур. К,удайга in yxip, олардын касында сен агып турган молда емесш сщ ... Ол кезде мендей окуы бар адам некен-саяк. Лезде жумыс та табылды. А уылда мугал1м болы п кала берд1м. Ол 6ip мугал1мнщ кад!рл( кез1 ед г Ауыл болы п м е т ала- канына салып, басына хетередг Ш еш емнщ бакытында ш ек жок: баласы ен курм етп адам болганына куанганнан ш а- лынын касында ж ок екенш де умытый Kerri. iHinepiM, карындастарым у сй -б а с ы бутш делш , аузы акка жарыды. Кдрасам, терт кубылам тугел сиякты. EipaK мен жан-жагым жаланаш, ызгырык желдщ етшде турган сияктымын. 03iM мунда, ecui-дерпм алыста, Орал тауда. Мен жокта Энже ауруынан жазылып, окуы на кай та оралган сиякты. Ещц оньщ жанында ш икш сэры И бра гим отырган сиякты. Адам сагыныштан сандалганда не болса соган жалбарынгыш: Энжеге куннен де, айдан да, жулдыздан да, жерден де, кустан да селем айтамын. Ал B3iM жете алмаймын, кете алмаймын. Ауруханага хат жа- зып ед1м, жауап болмады. C ipe, хат аркылы да жукпалы ауру тарап кететш болуы керек. Ибрагимге хат ж1берш - 175-
един, о да ундемедк Окудын бастыгынан да жубаныш ха бар болмады. М енщ суйреттлш сулдем гана жургенш байкаган ага- йын элденеш ce3in, аксакал-карасакалды акылдасып, меж уйлещцрмек болды. Apbi-6epi шаткаяктап Kepin ед1м, ай- налайын агайын тоеге салып басып яабердь Содан сол женгенмен, езщ бш есщ , елу жылдай 6ipre е ш р кештж. Онын дуниеден кайтканына да он шакты жыл болып кал- ды. Энже алгашкы 6ip-eici жыл е ам нен кетпей, елендетт, кунд13 ойдан, тунде тустен шыкпай журд1 де, акыры умы- тыла берш. Тек окта-текте ж урекп 6ip шаншулатып, 6ip KypciHnipin KeTeTiHi болмаса, бурынгыдай жан кинаганды койып, эдем1 6ip керген тустей елеске айналган... К у н сэскеден е тш , туске таяп, кызуы аскына бастаган екен. Дермене, жалбыз анкыган шемеледен шекшектщ, шепрткенщ еш жшлей берд1. Жабайы алмага уймелеген аралар ызьщдайды. Кызыл-жасыл кебелектер келбендейш. Осындайда Еабдол Слановтын: Кызыл-жасыл, тенбй! кок, Дунае деген кобелек. Соны куып келемш Мандайдан TepiM себелсп, — деген елещ еске туседь — ...Содан осы 6ip жыл бурын ба екен, «Казак вдебие- т в д е » энп м ем шыкты. Ол елден жыракта туы п-ескен 6ip д ар тер казак кызынын есейгенде ата журтын 1здеп келгеш туралы болатын. Окьщын ба, ж ок па, бымеймш... — Окыдым, окьщым, — деп асыга бас изед1м. Энпме аркауы узипп калмаса екен деймш. — I-i-i, — деп Сагын ага менщ ыкыласыма риза бол- гандай маган 6ip карап алды да, манайды шолып: — Безобразие, туе болып калыпты гой. К ой, кайтайык. Э ц п м еш кы скарты п т о к eTepiH айтканда былай: Э л п «К,азак вдебиетснде» енпм ем жарияланганнан кейш, т а мада, 6ip айдан с о н 6ip хат алайын. Конвертше карасам: «К,азан» дейд1. «О т Ихсановой Э.» дегеш тагы бар. Хат редакциянын адресше келпгп де, он- дагы xirirrep маган табыстады. Тук туеш еем буйы рм асьт. - 176-
К,азанда кандай танысым бар? Не де болса, деп конвертп аш айы н ... Саган епрпс, маган ш ы н, сексенге келген адамнын елаареп, агыл-тепл сез1м билеп, сол сез1мнщ селш е ш ы- дай алмай енкищен жылаганы киын екен. Баягы Энже! Фамилиясы Ихсанова екеш еам де ж ок. Сейтсе, бул «К,азак едебиетш » К,азандагы тугандар да жаздырып алады екен. Мен1н энп м ем басылган нем1р элдекалай Энж ешн к ол ы - на тиген. «Ci3 сол Сагын Рахметоваз бе, элде атгас-фамилиялас баск,а 6ipeyci3 бе, бшмеймш. Эйтеу1р, yMiT д униесш ен жа- зып отырмын. К,удавдан со л Сагын Рахметов болгай деп тшеймш. бй ткеш а з д щ жер бетшде Tipi жургенпнздщ e3i маган улкен медет болар едт Арада жуз жыл етсе де, неге екенш бш меймш , осындай тш ек ттлепм келедг Ci3 болса- цыз да, болмасаныз да, Сагын Рахметов деген ешмнщ e3i маган сонау-сонау алыста калган, каЬар согы п, ки ы вды к- пен еткен, 6ipaK аса кымбатты ж астык шакты еске туардп М ен сиякты жалгызшис карт Kicire жаннатгай жастык шакты еске алудын e3i к&щмгщей н о е т . Еспнзде ме, Сагын (егер сол Сагын болсаныз), ci3 бек унататын «Ралия-Бануда»: «Ак атласым жстпед|, KyMic кайшым отпелi. Он бес жастан гашык болган, Еалия-Бану сулуым, еркем, Кудайым несш етпеда, — деупп efli гой, сол айткандай, тагдыр-жазмыш 6i3fli 6ip- 6ipiMi3re н есш етпесе д е, сол 6ip с уш к и балгын шакты еске алудын e3i маган зор байлык. Сонан сон алыста булдырап калган жиырма екш пл жылдан 6epi м енщ ба- сымнан нелер хал е т и , не корд1м, не бш д1м — оны н 6epi узак-узак хикая. Егер ш ын Сагын Рахметов ci3 болсаныз, осы хатты алысымен езвдзден 6ip хабар 6epepci3. (Эрине, «Ралия-Бануды» умытпасаныз, ерине, керек деп тапса- ныз). Эне, сонда мен а з д щ нагыз Сагын Рахметов екенщ4зге кез1м ж е т т , тэщ рге ко п -к е п тэу бе айтып, ci3fli Tipi сактаган тагдырга табынып, тагы 6ip хат жазармын. Сонда бэрш Ti3epMiH. Ал 93ipre тек «Сизлар яктан и скен жиллэр белен бер хабар ки лерещ м и» деп умгг eTymi, умытпасаныз, Энже Ихсанова». - 177-
— Безобразие. М ше, хатгын сипаты осындай. Ауру адам- дай мен-зен халге душар болдым. Бозым бозбала шакка кайта оралгандай, журеп т у сю р тотп 6ip сез1мнен уыл- жып коя бердк Адам картайса бала болады, деуцн ед1 бурынгылар. Сол рас, бала болдым ба, деймш ез1ме-ез1м. BipaK ес1п-дерттм Энжеде. К,артайганда кара басты ма, мунша толкып, топалан тигендей, аласурган не деймш! Сейте тура енд1 каз1р шамаданды к е т е р т , К,азанга жи- налгандай боламын. К,ой, сандалма, деп тэты оз1мд1 кай- раймын. Содан 6ip мезпл к у сез1мд1 тежеп, акылта салып керш ед!м, акылым айггы: хат жаз дед!. Оп-онай нерсе, осы ойыма келмей, каншама уакыт апиын ш к е н адамдай дал болдым десещ ш. Tirni айтуга да уят. Отыра калып, хат жаздым. Не жазтанымды Ti3in кайтейш, акыр сонында: «Энже, суретиад салып жзбер», — деппш. Содан кунде танертен елендеп туратын болдым. Тура салып пошта жеш жке жупремш. TepriHmi кабатган 6ipiHiui кабатка кайта-кайта тусш -ш ы гу м енщ жасымдагы адамга efleyip куш болса да, емпендеп тыным таппаймын. Bip Tycin, 6ip ш ыгып, enipin жургешмд1 керип де байкап: — С эке, тыныштык па? — дед!. — Е, эш ейщ , газет келд! ме деп... — Bi3fliH поштаны койсацызшы, газета eMipi уакыты- лы экелмейд! гой, — деп корпим меш эурелеген поштага айдаладан к1жшед1-ай кеп. Б!реуден eMipi буйтш хат куткен емеспш гой. Сейтсем, хат куту деген KacipeT болады екен. Конверггщ iiuinne баягы Tipi Энженщ e3i кундакталып келетшдей тагатым таусылды. Сол баягы он ж еп -он сепз жастагы кезьм1з болса, жен баска, сексендеп селд1р шакта не азап. Сексенге кел- гендер некен-саяк, олар енш акыргы сапарга бет тузеп, TipmiaiKTiH анау-мы нау ку й бещ н е араласа бермейтш , кызы к-ш ы жы кты н базарынан элдекашан кайткан адам- дар. Сексендегшер еткен ем1рдщ катпар-катпар есте- лж терш щ сещ бузылса, соны кызыктап кана eMip суредь К.агазга жазылмаган калын естелйсп 6ip-6ip парактап жыртып алып отка жагьш, сонын кызуына жылынып оты- руы керек к ой сексендеплер. Б!здщ жаста адамдар тесепнде жалгыз жатады. К,алын керпе жыльгга алмайтын жаурауык жанды естелж тщ дем!мен жылытады. Ол уш ш еске. ала- - 178-
тын еткен шактын т э т п -т э т п кезендер1 бола койса гой. Алдан не кутед1? Ал мен болсам элденеш алдан кутетш болдым. Элдене болганда — е л п хат. Хат келсе, маган жастык т а к т ы ж1бек буйдамен жетектей келетш т э р о д . Баягыда 6i3 Уфада окы п жургенде, башкуртгар теат- рына баратынбыз. Сонда кай спектакль екеш еам д е жок, oftTeyip, 6ipeyinae калындыгын сагынган 6ip жЫт: — Жыраклардан язган. Селем хатларынны Куте-куте туземлегем биткас, — деп жырлайтыны еам д е калыпты. Ягни, «алыстан жазган сэлем хатынды куте-куте тез1м1м 6iTri» дегеш гой. Enai, куданын KYflipeTi, мен с о л болдым. Эдеш пошта бел1мше барып, сондагы 6ip кыздан: — К,ызым, К,азаннан хат канша кунде келед1? — деп те сурадым. Онын айтуынша, кеп кешпспейтш сиякты. Сал- бьфап, енсем т у с т уйге кайтып келсем, жэшпсте газет жатыр екен: ала салып С1лк1леп ед1м, кек конверт сусы п барып еденге тусть Жарылып калатын жаны бар заттай лезде какш ы п алдым. CypeTi бар ма екен деп саусагым- мен сипалаймын. Ж укалау KepiHfli. Эдетте cypeTi бар хат- тыц конвертшде: «Осторожно — фото!» деген ecxepTyi бо- лар efli, мынада ондай жазу жок... Сексенге келген адамда сабыр-ш ыдам мол болса керек efli, енд1 кайда асыгады? Ж ок, мен муны умьггып, конвертт1 ашып ж1берш, баспалдак бойлап окы п келе жатыппын. К,арсы алдымнан ш елек KOTepin томен ту сш келе жаткан KepmiMfli де кермепшн. С окты гы сы п кала жаздадык. — С оке, немене, калындыгьщыздан хат алдыныз ба? — деп калжындайды елп. Сасканымнан: — И е, и э, ж о-ж ок, 6ip жолдастан, — депп1н. Осы ж урггыц сунгыласы бар ма, кайдагы-жайдагы сы - рынды б1 л т кояты н сиякты. М ынау б1лмеген де шыгар, 6ipaK калжыныньщ 03i ш ын ш ыкканы тан каларлык. Майда epinneH маржандай тталш жазылган кол — сол баягы Энже колы . Адамнын жасына карай е ш , бэлк1м мш ез-кулкы езгерсе де, жазуы езгермейд1 екен. Дуниеде канша адам бар, 6ipaK саусак i3i OMipi 6ip-6ipiHe уксамай- тын керш едь С ол сиякты жазулары да 6ip-6ipiHe у кса- - 179-
майтын болуы керек. К.алай лесе д е, мен Энже колтанба- сын езге мындаган колдын шннен таныр ед1м. Арада алпыс жылга жуык уакыт отсе де, мен мына мар- жан жазудан онын жуп-жумсак макпал унш естйендей болдым. Жазу сейлеп турган сиякты. Шын сез1мнен шык,- к.ан жазудын 6opi сойлейш. Энже хаты тек кургак хабар- ошар тана емес, KGKiperi каре айрылтан KypciHic, кыекы к у н н щ батар шатында кызгылтым сэу л е шалган улпа булттардын мунары сиякты 6ip нэзйс сез1м бар бул хатга. Орман-тогай, айна кел, ж азыкдаланы кимай кайткан кыр каздарынын арман аралас кикуы бар. «Ci3 Tipi екеназ гой, Сатын. Тагдырга мын ракмет. Айналып келгенде OMipiMi3 уксас eTinTi. М ен epiMneH, ci3 жубайьщыздан айрылып- сыз. Адамдар осылай адасьш журедп Эйтпесе мен ci3re, ci3 маган жар емес пе едис. Ертеде косыла калсак, бакытгы болар ма едне, эдде 6ip-6ipiMi3fli жек Kepin кетер ме едис — бш меймш . BipaK ом1рдщ басында кездесш , элдекалай ай- рылысып, сонында хат аркылы табысканымызга да myKip. Олгенщ Tipiлin, ош кенщ жангандай 6ip заман. Bi3 6ipaK eKi жарты — 6ip б утш бола алмаспыз. Тым кешйстис. Кун тобеден томен кулап, уясына батуга ш ак калды. Ол бас- та-ак: Жолыммз айрылтан, Канатымыз кайрылган. Б13 6iprc боларга жок шара. Б1зде осындай 6ip эн де бар. Bi3re арналып шытарыл- ган сиякты. Батбандар эр тypлi сортгы жас алма шыбык- тарын 6ip-6ipiHe киыстырьш байлап, будандастыра бередт EKi ш ыбы к 6ip дене болып 6ipirm кетехи. Ал, ку агаштар 6ipire ме? Тамырлары жалгасып, тэндер16ipTyrac 6ipiKnece, жел1мдеп жапсырганмен бола ма? Б1зден жасыл жапырак теплгел1 кашан. М ен и зд щ 6ip сезвдзге кайран калдым, Сагын. Cisae эл1 бала мшез бар болар. Бозбалалык ce3iMi сакталган ci3, cipo, бакытты боларсыз. Эйтпесе менен су- рет сурар ма едийз. «Энже, суретйод салып ж1бер» дегешшз калай? Ж ок, Сагын батырем, мен ci3re cyperoun сала алмас- пын. М ен а з д щ коз алдыдызда, KOKipeK кезвдзде, сол баяты жиырма екш ип жылты калпымда калтым келедт Ci3 MeHi шын жаксы KopceHi3, со л балтын бойжеткен кыз
кез1мд1 жаксы кервдз. С ол бейнеш баска ештенемен бы л- гамай, таза сактаныз. Он сепзд еп кы з бенен жетгпс се п з- д еп каусаган кемш рдщ с уретш салыстырып не береке та- басыз, не муратка жетешз? Обал емес пе? «К,азанга бар- гым келедЬ> депаз. Маган бола ауре болманыз. Б1здщ жаста узак жол журу ете Kayinri. Bi3 ещ ц, алда канша жарык кун бар, буйырган уакыт ш ш д е тек хатпен табысып турайык. Маган сол да канагат. Соган да тэуба. Ж ер беттнде Tipi жургешм1здщ e3i м е т и жаураган xopi журепмд1 ж ы - лыткандай болды . С оган да m y x ip , М ен уш ш с о л да жспсишсп». Жалпы хат сарыны осындай... Сагын ага: «О сы н ьщ , бэр ш несш е айтып оты рмы н?» дегендей маган 6ip турл1 Krnoni адамдай куле карап ты - йылып калды. «Осыньщ бэрш айткызган сен ку гой» де гендей ме, калай. Э р адамнын сыртка шаша бермейтш сыры болады. Tiirri еш жан бш мей , ез1мен 6ipre дуниеден OTeTiH сыр да болады. «Алжыган шал» деп ойлады-ау д еп, менен кымсынган сынайы бар. Менде ондай ж ымыскы ой ж ок екенш оган калай сезщ р т, калай сещпрем? — М ынау 6ip сеулел! м ун екен, — дед1м баска лайык сез таппай. «К,азанга барсам» деуЬйз бекер депм келд1 д е, айтпа- дым. Шынында да, кемсиген KeMnipfli 6ip кор у уцпн тау асып, тас басып не керек... Артынша е з ойымнан 03iM у ял- дым. Ол — м енщ ойым, MeHiH кезкарасым. Ал Сагын ага- ньщ ойымен, сон ьщ кез1мен Караганда, кандай боларын мен кайдан б ш ей т. — Кеше хат жазып ж1берд1м, — дед} Сагын ага MeHiH к уд тм ш сезш калгандай. — Сурет салганнан неге ш ош ы - дьщ, Энже? — дед!м. — Уакыт, кеп болса, сенщ бетщш эж1мдеген шыгар, ал ж урекке эж1м туспейдк — дед!м. MiHe, моселе кайда жатыр. Сагын аганын сонгы ce3i MeHi урып жыккандай болды . Э не, Сагын ага кез(мен Караганда KopiHeTiH сул у дуние. — Безобразие, уакыт болып калыпты гой, кайтайык, — деп Сагын ага с уй р ети тда р еп барып орнынан турды. Тау- дан томен карай енкецдеп келем1з. Ылди жолы жылдам. Жол ылдига жетектеп барады.
АЛАПАР МЕН ДИНГО Тебетгерде бажа коп деуцп еда. Алапар баскалармен бажа болгы сы келмедг Оньщ ерлш де, корлыгы да содан бас- талды. Bip-ак. айлык купйк басымен арыстаннын елекшшше уксас, аяктары балгадай, тырнактары орактай, кодас сынды жундес, желкесшде жалы бар ерекше тукым екен. Оны сон оу Бурылтаудан алып келген Мусатай макта- уы н жетк1зш-ак жатыр: — Бул австралиялык жабайы иттердщ тукымы. «Ди кая собака Динго» дегенда естп-ендерщ бар ма? Соныц зэузаты. Отагасы К,аЬарман «Дикая собака Динго» турмак, Австралия олемнщ кай тусында екенш де умытынкырап калган. К,айдан бш сш . — К ш бш едк — дей салды. Мусатай йшлне: — Sip Tayip иттщ Kymiri болса, карастыра журцй, — деп о басында титек айткан 03i еда. Енш ш убэль Озгеше пошымдагы куш нсп Kepin, немерелер1 Жако мен Илико куанып, алыстан келген «конактын» ар жагы- нан 6ip, бер жагынан 6ip шыгып, ш ыр айналса да, Отага сы бул сыйлыкты кулы ксы з кабылдады. Ж ако мен Илико жас кушйске сут 6epin, туннен кал ган егпн сорпа-суьш , суйек-саягын 6epin, шешелер1 ул тапкандай куанып жур. — Тобет пе, каншык па? — дед1 Отагасы. — Тебет озвдзде де бар гой, б ул каншык, — ДШП М уса тай мандай шашы селд1рей бастаган басын сипап койып. Отагасынын бул базарлыкка аса куана коймаганына шггей ренжш калган Tepiafli. — К,ака, ит — жет1 казынанын 6ipi деген емес пе. Будан oni пайда кереаз. — К,андай пайда? — дед1 Отагасы кекесш деу жымиып. - 182-
— О , м унын пайдасы кеп. К ейш куш жтегенде керешз. Эр кушит 6ip кунан койдын багасынан артык болмаса, кем болмайды. — Е-е, — дед1 Отагасы, — enai мына Пайгамбар жасы- на келгенде базарга барып, сарттарга уксап, кушйс сатып отырганым калып еда. — Heci бар, нарык, заманы, К,ак,а. Абай айткан: «Есек кетш жусан да мал тауып кел» деп. Атын не коясы з? — М айлыаяк па, М алсак па — б1рдене болар... — Ж ок, К,ака, б ул — асыл тукы м. Аты затына сай ерек- ше болу керек. Майлыаяк, Малсак, Бepiбаcаpлаp толып жатыр. М унын атын Динго кояйык. — О не дегега? — Ол, калай лесе болады, жабайьщан жаратылган де- reHi гой. — К,аскыр десеип. Eip м эстек каскы р 63iMi3fle де бар. Байлап, эрец устал отырмыз. Керш1лердщ тауыгын кырып салады. Мына Kepuii К,ылжакбастын козысына ауыз са- лып, шатак бола жаздаган ж ок па! «И тпда тый, эйтпесе елт1рем1з» д еген агайындармен араздасып болды к. Алапар десе Алапар, атана налет. Мал коранын тубшде жаткан Алапар аз атын естш, шынжырын салдырлата турегел1п, ш унак кулагын т !к - uiHTTi. Бетен Kymiicri айналып-толганып жаткан балалар- ды, Отагасын, оны н касындагы М усатайды Kepin, ш олак куйрыгын шошавдаггы. 0з1не еш к!м назар салмай, бэр ш щ ыкыласы дурдиген дудар к уш ж ке ауганын кызгангандай, кы нсы лап-кьщ сы - лап жiбepдi. — Ж ур, Алапарга таныстырайык, — дед1 Илико. — Талап тастамай ма, — деп куд1ктенд1 Жако. Алапар талаган ж ок. Дудар к уш йсп басынан куйрыгы - на дейш ш скелеп едц. Динго эуел1 коркы нкы раса да, Ала- пардын жаулык мшез танытпаганын байкап, кы лы к ш ы- гарып, оган еркелей бастады. Алапар — итгердщ ергежейл1с1 ед1. Онын уст1не куйрыгы ш олак тутамга толмайды. К,ула- гы ш унак. Сейте тура ызакор, намысшыл. Тапал денес1 тыгыншыктай, тып-тыгыз. К,удай бой берсе, кек 6epiHiH дел ез1 болар efli. C ipe, uieuieci м эстек, eneci есектей тебет болса керек. - 183-
Тышкан 6ip мая merrri котере алады деупп едг Иттщ ургашысы мэстек жаратылса да, есектей тебеттщ езЫен кецщцес бола беретш кершедг Ал, иттщ еркеп м эстек болып, ургашысы есектей бол таны ебедейшз. Бул — сор. Адамдар болса амалын табар еда... Мундайда итп кудай икемшз жараткан. К оз алдында Динго суд у ecin келеда. Bip-ак айлык болса да каз1рдац ез!нде Алапардан енселг Ал, ещц кемелше келш, бойжеткенде не болмак... К,аншыктардан жолы болмаган Алапар Динго сулуды асты -устш е Tycin, аймалап-ак бакты. Устш е шыбын к он- дырмай кориды. TinTi Жако мен Иликодан да кызгана- тынды шыгарды. К,алындыгы екенше кум еназ. BipaK, ит те болса озбырлыгы жок. К,алындыгыньщ балигатка толмаганын бшеда. Эз1рше ол баласындай ба- гып-ак жатыр. TinTi суй ек-саяк, сорпа-суга да таласпай, алдымен Дингонын тойганын тосады. Енда келе-келе Алапардын ©3i Дингонын баласындай болы п калды. Алыстагы Австралиядан тараган тукымдар- дын не керемет1 бар екенш KiM бiлciн, Динго ертектеп дэулердей кун санап есе бердь Ш окты к жалы куд1рейш, eKi саны жундес кодастай ж елщлдеп, т у п калындап кетп. — Мына бэле кыргыздардын кодас сиырындай бола- тын болды гой, — деп Отагасы тандай кагьш, басын шай- кап-шайкап коятын болды. — Е, буйырса с угп болады, — деп иыктайды керпп курда- сы К,ылжак,бас KepiMceftiT. — Ж унш де кыркьш аласын. Акыры аягым ауьфьш, Ti3eM сьфкырайды деупп едщ. Мунын жушнен токыган ш улык таптьфмайтьш ем дейда гой. — С езщ куры сы н, — деп жактырмайды Отагасы. — Базарга апарьт сатса, Kyiniicrepi де кымбат кершеда, — деп шымшылай т у е п титтешнен 6ipre ескен курдасы. — Осы бастан айтып кояйын: бул каншыгын эне-мше де- генше бойжеткел1 тур. К уда Tycin, сырга такканым бол- сын, менщ тэбе-пме узатасын. — К,урып кет, тебет ез1м1зде де бар, — деп койды Отага сы кабагы ашылмай. - 184 -
К,урдасы К,ылжакпас KepiMceftiT санын шабатгап, шал- калай к ул ш , гулкайыр кем керген секщ ен кулап кала жаздады. — Ей, Сайкымазак, немене сонш а катынын ул тап- кандай... — деп т у й ш п калды Отагасы. — Жота, мына KepiM канш ы к с ен щ ергежейл1 тебетлщц менсшбейд1 гой. Бутан м енщ Таймас арланым лайык. — Алапар д а акысын ж1бермейдт К,аЬарланып кадалса Таймасынньщ талканын шыгарады. — Отагасы намысын шбермед1. Bipey: «мысыгын жаман» лесе де каны басына шапшитын казакпыз той. К,араптан-карап оты р ы п , а й д ы н -к у н ш н аманында Kepmi курдастар к1рж1ндест1 де калды. — Осыдан кер де тур, — деп шаптан турткш ед! К,ыл- жакбас Кер1мсеМт Kepmi, — бул каншытын Таймастьщ катыны болады. Ал, Алапарьщ Таймастын канжардай азуында кетедп Осыны айтып, шшденщ кунш де де бутына макталы шалбар, басьша тозтан кулакш ын ки ш журетш К,ылжак- бас KepiMceftiT келенкел1 секщ ен т у сш , уйш е карай тал- тан-талтан басып, ыржия кулш кете барды. — С езщ курысын, — деп Отатасы кабатын туйш , кершнл ез какпасы на Kipin кеткенш е соны нан карап турды. «Шынында да, осы дуайпаттын айтканы келш жур- MeciH» деп кэд!мгщей ойланып калды. С ейтш урташыта зар болтан, езш ен елдшерден катажу керген, урташыта бола 6ip кезш ен айрылып кор болтан Алапарга бул жалганшы дуние 6ip калындыкты к у ш т н е н дайындатан сиякты еда. Динго кплкентайынан сол Алапардын бауырында ecTi. Эрине, Алапарды байым болады деп сезген жок. Алапар оны катыным болады деп бш ген жок. Динго эл1 нересте едт Ит затында да иман бар шыгар, Алапар оны уяласын- дай сезщда. BipaKит гумыры кыска. Сондыктан болар, тез жетшед!, тез ш седт Келте гумыр, иттерге: «Оральщ нын барында ойна да кул» деп сыбырлайтын шыгар. Содан да болар, жана малкоранын бугатындагы муз сунгщ ен тумсытына - 185-
6ip тамшы тырс ете калганда, Динго езш щ булшршш дэу1рге енш, бой жетейш деп калганын туйиндь Булшршш кез1н сузбесе, буыршын ж1бш узбейдк Дин го 03iH аягымен туртш, тумсыгымен суйкенгенде, жалгыз К0зд1 Алапар неге екенш ©3i де тусш е алмай, туда бойы буланайлап, ерекше 6ip куаттан ширыга турегелдг Б ш п icTece де, бшмей icTece де, б1рден Дингонын туа сала шорт Kecin тастаган шолак куйрыгын apbi-6epi шскелеп, жала- нып коя бердг Келтек куйрыгы тыным таппай шыжбындап, Дингоны шыр айналып, асты-устше тусш , мэжнун болды да калды. Динго кы лы мсып, онымен кактыгысып, какпактай омырауымен оны кагып кетш, ойкастап ойнагысы келдь Сойте-сойте, 6ipiH-6ipi какпайлап, огородтын аяк жагын- дагы C0M6i талдын жыкпылына Kipin кетп. Тыгыншыктай доп-домалак Алапар рэзщке допша до- малайды. Аяктары арбиган акалтекедей Динго арсалан- дап, Алапарды кершкедей кеудеЫмен кагып кеткенде, байгус м эстек кулап калып, кулдырандап кайта турады. Алапар Дингонын устше каргымакка элденеше реттал- пынып корш. Жалгыз K03i оттай жанып, езушен сшекеш шубатылып асылады, сырганап кете береда, кете береда... Ецщ жетпм дегенде тагы сырганап туседа. Динго болса, онын бул 0шмс1з вуресше кулгендей болып, азу TicTepi KopiHin, итше ыржияды. Кекеткеш екеш, яки оюнгеш екеш белгнпз. Менен к ш э ж ок дегендей к©здер1 юлмиедг «Тен тещмен, тезек кабымен» деуий еда. Бака мен бака пар, кумырска мен кумырска. Булдырык пен булдырык пар. Адамдар эп-едем1, тап-таза дуниеш былгаганы уш ш Алла-тагала оны топан суымен тазалап тастамак болып; адамзат, жан-жануар, оам д ш зат, макулыкат тукымы y3i- лш кетпес1н д еп, ен тазасын, адалын тандап-тандап, ке- меге мшпз1п, аман алып калуды Нух пайгамбарга табыс- таган гой. Нух пайгамбар Алланын бул жарлыгын абыроймен актап шыгып, топан с у кайтканда Нухтын KeMeci Кдзыгурт тауынын басына кайырлады. Эуелде эп-едем1 больш тазарган дуние бара-бара кай- тадан юрлене бастады. Зш сиякты алыптар мулде жойы- лып, Шл сиякты ipinep азайды. Адамдар, андар усактал- ды. Сонын 6ip KopiHici — Алапар. - 186-
Алапардан ес Kerri. А нсар азабына тускеш с онш а. Жако мен Иликонын итаякка куйып кеткен суйек-саяк, жуын- дысына да карамай, есьдер п Динго болы п, сонын жолывда курбандыкка шалынып кетердей, шыр кобелек айналды. Итаяктагы ж уындыны Д инго жалгыз 03i шалпылдатып ш е бастаганда да, Алапар оны н мазасын алды. Дингога тагы 6ip асылуга умтылып, эрекет жасамакшы болганда, итаяк те н к е р ш п KeTin, жуынды т е п л т калды. Enai Динго кербездент, сыландап кош е жакка ш ык- кан. Артынан тымпывдап, т ш салактап, Алапар калмаган. Кернпшн кок какпасынын алдында дондей болып дурдшп, Таймас шокиып отыр екен. Кдгынгыр, mourn залым екен. Б1рденеш сезе койды . К еш ен щ аргы бетш ен Солдатбайдын дубэра тазысы да созаландай турып, тумсы- гын KOTepin, жел жакты кумыга, кумарлана ш скеп-ш скеп, дур сшкщдь С ол -сол екен, орыстар айтатын «собачья свадьба» ба с- талды да кетп. Таймас пен Желаякка тагы ею -уш тебет косылды. Эйда! К еш ен щ как ортасында иттер тойы кы зсын да KeTciH. Алдыда — Динго, сонан сон Таймас, Желаяк, калган- дары сонында. Bepi умггкер. Алапар тыпыр-тыпыр, барын салы п Таймаспен каптал- даса бередг Бойынан riui узын, салактап кетпгп. Таймас оган: «Саган не ж ок ?» дегендей eKi-у ш рет зишене карап, сес KepceTin ед1, одан Алапар ыкпады. К,алывдык 6ipey, куйеу кеп. KemeHi шиырлай, ш иыр- лай, иттер тойы кеш ке жакын балалар д оп ойнайтын таз- такыр аланкайга барып дамылдады. Bopi де жау жайраткандай, сулай т у сш , 6yftipnepi с о - лыктап калган. Жайшылыкта ош ак басын авдитын тобет- тер ез итаяктарын да умыткан. Алапар мына бакталастардын жайрап жатканын, opi Дингонын жер бауырлап аласарганын пайдаланып кал- гысы келд1 ме, байгус каншыкка тура умтылы п, бексес1не артыла кетп. Бул сот онын арманы едг Динго жактырмай, «бул кай- сысы?» дегендей м ойнын бурып, Алапар екенш Kopin, оны аяп кеткендей eлжipeй карап, долданбай-ак, туламай-ак, бэлденбей-ак, кезш жумып жата 6epfli.
С ол-ак екен, элдеб1р кыбыр-жыбырды сезген Таймас exi K63i канталап, орнынан атып турып, Алапарды кек желкеден жулкып-жулкып, тулак курлы кермей, лакты- рып ж!бердг Соншалыкты дулей куш тен, канжардай етюр т1стен тайсалган, журеп шайлыккан Алапар ма?! Ай, са- базым-ай, лактырган таргыл тастай зымырап, Таймастын алкымынан ала тускенде, тайыншадай арланнын ез! ома- каса кулап, жер кауып калды. Бул Таймас Алапардын ата жауындай гой. С ол сэтге оны н есш е езш щ он кезш агы- зып ж1бергеш тустт ме екен... Дингога елердей кумартып, «ез1мдж1» деп иемденш жургенде, Таймастын келденен- нен косылган зорлыгы етш Kerri ме екен, efrreyip Алапар бул согы ска сонгы вл-дврменш сарка салды. KiM бигеда, Алапардын жагы карыскан калпы, азу Ticrepi Таймастын алкымынан ажырамаган калпы кала бергенде, Алапар Таймастан елердей еш ш алар да ма едк.. Таймас кырылдай бастаган. BipaK и тпн аты — ит. Эш лет пен в дш етаздш й ажырата бермейда. Алапарга вуел1 дубэра тазы Желаяк жармасты. Тауыктын ж умырткасын урлап ж епш сумелек Актес жар масты. Эрщ еп уры какпадан шыккан сабалак жундес Bepi6acap т ш с п 6ip жактан. B ipeyi 6ip аягына, 6ipeyi екш пп аягына, yinunnici желкесш е жабысып, ырылдасып, кырылдасып, Алапарды кекпарша тарткылаганда, жердщ шаны кекке кетер1лдт Акыры Таймас та Алапардын азуынан алкымын ажы- ратып алды. Ол ещн с о л Алапардын ел п эд ю ш езше к ол- данып, астаудай аузын аласа итгщ тамагына аямай салды. TepTeyi жабылып, терт жакка тарткылаганда, Алапар- да амал б т п , сокы р кезш ен сорасы агып, тынысы тары- лып, eKi езушен буркырап канды кебйс аткылай бастады. «Итжанды» деген рас шыгар, Алапар eni де тыпырлап, ел1 де булкы ны п, ел1 де елгнп келмей, жанталасты. Bip сетке, с ол сурапыл сойкан согыста, 6ip сетке окшау турган Д ингога жалгыз кез1 ту сш KeTin, кырылдай кын- сылап-кынсылап яйбердь Кезкарасында, кырылдаган кынсылында: «О сынын 6epi сен yrniH гой» деген нала бар еда. Сонда барып Динго есше елдене тускендей flip ете калды да, кодас жундер1 д урлпе TiKmHin, азуларын акситып, акыра атырылып, eyeni Таймасты, содан кейш Желаяк-
ты, содан с о н Bepi6acap мен А к т е сп жан-жакка лакты- рып-лактырып ж1бергенде, мыкты м сы ган куй еулер эр жерде шашылып, шанга 6ip-6ip аунап турегелш, ан-тан | болып, антарылды да калды. Динго к ер ш п жаткан Алапардын аузындагы кы згыл- тым Ke6iKTi, сокыр кезден аккан канды жасты жалап, «тур- тур» дегендей тумсыгымен турткшедь Алапар жалгыз K63iH эр е н аш ы п, Д и н гон ы к е р д г Бшктен-бшктен кеплд1р аспанды керш . Жалгыз кез1 Д и н- гога элде екЬш п, елде риза пейшмен ж эуд 1рей карады да, кайтадан жумылып Kerri. Туркы тутамдай гана д е н е а кенет узарып кеткендей к ер ш п барып, flip-flip erri д е, ты м-тыры с тына калды. — Э й , курдас, кашангы Tepic карай бересщ . Kemip eitfli, мен еш ейш калжындап efliM гой. К,у т ш м болмаса, з ш м ж ок кой , езщ бгпесщ , — flefli KepiMcemT к т е л 1 кейшпен. Отагасынын аркасынан сипалап, ж узш темен салды. Жаздын ш ш н п р пнлдесшде Д инго бе с куш пс туды. Отагасы бастары каукиган тертеуш сураган жанга 6epin ж!берд1 де, пш н д еп ен ш ынжау, ш уйкедей гана ш - кентайын e3i алып калып, атын Алапар койды.
С О ГЫ С Т Ы Н С О Н ГЫ ЖЕС1Р1 Хадиша тагы да кутш жатгы. Жанындагы орыс к ем тр корылдап уйыктап калды. Байгус, жаксы адам. А к кещл. Тек тунде корылдайтыны киын. Хадиша буган да уйренш, eri елген. EKeyi б1рнеше жылдан 6epi 6ip белмеде. Жетш картгар уИнде бас-басына 6ip-6ip белме кайда. EKi-екеуден, кей белмелерде ушеуден, тертеуден жататындары да бар. Ольга байгус жатагын жш ауыстырды. Баска кершшермен сыйыс- пайды. Ce6e6i: корылдайды. Кррылдын eMi жок. Сондык- тан кершшер устшен арыз туиредь Жетшхана бастыктары оны баска бвлмеге ауыстырады. Онда да турактамайды. Турактап, байыз тапкан жер1 — осы Хадишанын касы. TyHi бойы корылдап шыгатын KeMnipfli ю м жаксы KepciH. BipaK Хадиша еш юмге арыз айткан жок- Ойткеш, Хади- шага 6epi6ip. Ол тун баласы уйыктамайды. К,орылдан уйкысы бузылып жаткан жок. Ол кущ пз мызгып алады. Тунде коз шмейдг Ол к утш жатады. Антына 6epiK. Баягыда абысыны Акшаймен урсысып калганда: — Ж уз жыл кутем ш ! — деп каны каткан. Акшай да Kecipai едьау, маркум. H eci бар Хадишанын ж урепндеп жараны тырнап. Байывды ендо кутпей-ак кой, ещ п келмейд1 деп. Сейткен А кшай да элдекашан елш калды. Хадиша эл1 Tipi. «Ж уз жыл кутемш!» дегеш К,удайцын кулагына ша- лынып, Хадишанын гумырын о д е й узартып койгандай. Eni кезш ш нуры ceHin бара жатканы болмаса, эл-эз1р еш кш ге масыл емес. ©3i журш -тура алады. Ольга да Хадиша шамалас, картайган KeMnip. Хадиша- дан айырмашылыгы — ceMi3fliri. K epi Kici де осынша ceMipefli екен-ау. Hectare жеттап, не жеп ceMipeai — белгнлз. Жеттмхананьщ тамагы адам сем1ртерлжтей емес. Аста-твк дэнене де жок. Тамагы такыл-тукыл. Ольга домаланып калган, д ен еа 1рюлдек. К,орылдайтыны содан шыгар.
Хадиша кейде оны туртш оятады. Ольга бауыздаган жылкыдай тым каггы корылдаганда Хадиша корка бас- тайды. У з ш п кетер ме екен дел, тесеп нен турып барып жай гана турткш ейдь Анау «ah-a-а» дел ш ош ы п оянады. — Эй, 0 л гэ, 6ip кырьщмен жатсаншы, — дейдг Орыс KeMnip есш жия алмай, тесектен аягын салбыра- тып отырып калады. Элден уакытган сон: — Менде кы р бар ма, байгус-ау, — дел ез денесш 03i к ос колымен айналдыра сипалап шыгады. Содан с о н «О, боже, о , боже», дел болар-болмас шокынып, жастыкка кайтадан кисаяды. Терезеден булдырап, жан-жагына KipniKTepiHт ш р е й т т , оттар жылтырайды. Хадиша тесегшде отырып, сол жы- мын-жымын жылтырак отгарга шала сокы р кезш ен кадала карал калады. Саргыш отгар арасынан кейде 6ip еш ш , 6ip жанып, жасыл, кызыл оттар кез кысып, ойнап тургандай кершедг Бул кеш е киылысындагы багдаршам гой. BipaK бетен, мулде бегде дуние сиякты. Сол бейтаныс дуниенщ ара сынан e3i куткен М аксут шыга келетшдей Хадиша тере зеден кез алмай калады. Аслан карангы. C ipe, куздщ соны шыгар, аспанды аж- дайадай аунакшыган кара бултгар каптайды да турады. Жауыны кеп. Ж анбыр терезеш тырсылдатады. Терезе жылап турады. Терезеден тарам-тарам жас сора -сор а б о - лып агады. Хадишанын да imi ущ деп жылайды. BipaK кезш ен жас шыкпайды. Жылай-жылай кезш щ жасы саркылып, кеуш калган. Хадиша туасы ауылда ескен адам гой. Жан-ж агынын 6epi аспанмен ттрескен таулар болатын. Д уние-елемнщ 6epi осы таулардын арасы гана дел ойлайтын. К ейш -кейш мек- тепке барды. Сонда мугал1м айтгы: дуние бул таулардын арасынан мын-миллион есе улкен. О сы таулардын ар жа- гында талай-талай елдер бар. Tifli баска, Typi баска адамдар бар, — дел. — Адамдары кумырскадай кужынаган калалар бар, — дел. Ещц м1не, сексенн щ ceHripiHe шыкканда Хадиша сол калалардын 6ipinfle жатыр. К ш кентайы нан Kepin ескен таулар бул жакта жок. Тауды сагынады. Коб1несе тус1нде керед1. - 191-
Ауылдагы мектепте Хадиша М аксутты тунгыш рет кердь BipaeH жаксы Kepin калды. EKeyi 6ip партада оты- рушы еда. Содан гой Хадиша каз!р удайы ынылдап эн са- лады: Жаксы кулын бйлшер жоргасына-а-ан, FaiuuK болдым мен саган он жасымна-а-ан. Максут-ау. карак-ай, 0Mip eTi-i-in барады-ай. Хадиша осылай деп М аксутын к у п и жатады. MeitipiMci3, без-буйрек М аксут келмейда. М ш е, алпыс жыл болды ел! келмейд1. Кейде Хадиша е зш -ез! кш элайды. И е, бел ен !» бэр! Хадишанын езш ен болды. Буган к!нел! HeMic те емес, со тые та емес, дел e3i. Максутка катты еркелеупй eai, наз- дана беруш! едг EKeyiHiH тунгышы Жанар туганда Максут Хадишадан: — Калаганынды айт. С ен маган перзент сыйладыц. К,арымтасына не сыйлайын? — деп сурады. — Сонау бийс ш ы н н ы » басында енлйс гул! бар дейд!. Соны сыйла, — деп назданды Хадиша. Содан сол М аксут енлйс гулш !здеп кете барсын. Bip кун етеш , eni кун eTciH... Bip жыл етеш , eKi жыл eTciH... Алты жыл етеш, алпыс жыл етеш... Сол жоктан М аксут ел! жок. Хадиша да кызык кой: таулардьщ баурайында дуниеде сирек кездесетш Керйс кызгалдагы турганда, ш ьщнын басындагы енлйс гулшде Heci бар? 0з!нш е еркелегеш гой. Тым назданып кеткен гой. Т э л т ш деуге келмейд!. Назды. Адам байгус кол жетпеске кумар. К,умар да емес, куштар. К ол жетпеске куштар- лыкты Кудайдыч e3i де каламайды гой. Анау Икар деген 6ip тауфихсыз KyHHiH ез!не жетемш деп, аспанга ушып, К унге жакындай бергенде, куй!п кеткен жок па? Аспанга ушеан — уш. BipaK Кунге жакындап нен бар? Адамга нысап керек. Нысапсыз болсан, налага каласын. Кудай нысап- сызды каламайды. Керйс кызгалдагы турганда енлж гулш ансаймын деп, Хадиша енд1 каншама кашрет шект!. А, белк!м, Хадиша енлш гул!н мулде ансамаган да шыгар. Бакыттан басы айналганда айта салган ез!л! шыгар.
Бакыпан басы айналган да жаман. Бакытгъщ езш аялап, бага бглмесен, бакыт басьщнан уш ып кету1 оп-онай. Соны сонынан тусш ген Хадиша каз!р сыкы рлауык тем1р т есек - тен аягын салбыратып отырып: Мына замен — кай заман — кыскан заман, Басымыздан бак-дэулет ушкан заман, Максут-ау, карак-ай, 0Mip e-ri-i-in барады-ай, — деп ызындайды. Абайсызда уйге Kipin Kerin, кайтадан да- лага шыга алмай, терезеш тепкш еген ара сиякты ы зы н дайды. Хадишаньщ TeMip т в сеп терезенщ туб1нде. Ke3i булды - ранкы, шала сокы р болса да мезплш мензей алады. Сыртка у ц ш п efli, кала шамдарыньщ сэры KipniKTepi шаншыла тн а р ей т тур екен. Шам сеулесш буркемелеп элдене жыбырлагандай болады. К,алын ш ыбы н каптап уш кан- дай. Ш ыбын ушатын кез емес. К ун суыткан. «К,ар жауып тур екен» деп ойлады Хадиша. «К,ыс т усп . Бул кыстан да аман ш ыксам, м у м кш , М ак- сутгы ripiMfle керш калармын» деп койды Хадиша. Хадиша М ак су п ан айрылгалы 6epi канша кы с етке- ншен адасып кала беретш болды. Тек женмхананын мед- бикелер1 оган 6ip уы с гул устатып, «туган к у т щ з к у п ы болсын» дегенде гана, e3iHiH сексенге толганын, М аксут- ты кермегел! алпыс жыл еткенш ангарды. М едбикелер берген 6ip уы с гулш устап оты рып, баягы енлйс гул1 есше т у сп . М аксутгы сол гулге жумсап ж1бергеш ойына оралды. «Ай, сорлы басым, енлйс гул м енщ не тещм. Есш ердщ обалына калдым ба?» деп койды. Терезенщ ар жагында кардын капалактап, жапалактап жауганы анык керш е бастады. М унарланып, булдырап керш генш щ езш д е, кез1мен емес, к е н ш м е н сездь Терезе сыртына 6ip шымшык конгандай бодцы. Устше тускен карды канатын кагып, мамыгын кобыратып, сшкш ш- сшкиип, Tycipin тастап, элденеге ш ик-ш ик етш койды. Онысын Хадиша анык е стщ . Сокырлардьщ К,удай жа- нарын алса да, саккулак кылады. Адамнын 6ip KeMicTiriH 6ip жеиспкпен толтыргандай болады. Баягьща, соты е жылдарында Хадиша MycipenxaH кай- нысына тан калушы едг MycipenxaH с у карангы сокы р - 193-
гой, 6ipaK ауылдын адамдарын анадайдан, алыстан танып кояды: даусынан, журю-турысынан. Tiirri пысылдап дем алганынан, какырынып жетелгешнен... Сокырлардын 6ip Ke3i — колындагы таягы. Mycipen- ханнын алкорыдан кесш алган кызылкурен таягы болу- шы едп 63i салмакты, ез! катты. Жолдасбек курдасы б1лд1рмей букпалап к е л т , М уарепханнын куйрыгынан Teyin кеп к етп ек болады . О йнаган Typi. BipaK оган MycipenxaH дайын турады. Ж олдасбектщ букпалап келе жатканын элдекашан 6m in койган. Аппак шел баскан кездер! аспанга карал, тук баскан ауызы ентек ашылып калады. Ештене сезбеген болып, анкиып турады. Ж ол дасбек таяк сиггер жерге ж етп-ау легенде шалт бурылып, артындагы Жолдасбект! алкоры Кызыл курен таякпен са- лып кеп калганда, Мушрепханды 6ip Teyin кашпак бол тан Ж екен кара тумсытына тас тиген тебеттей кансылай- ды да калады. М уны керш туртан Хадишалар ал кеп 6ip м ез болып кулед1 дейсщ. Сейткен Хадиша, сокы р Мус1репханнын кылытына кулген Хадиша енда e3i эзге айналды. Exi кездщ алды тумшаланады да турады. Клреукелешп, бы лш ык басып калтандай. Орамалмен ары суртед1, 6epi суртед1 — ашыл- майды. Жапалактап жаутан кар тыйылар емес. Кей-кейде уйыт- кы п-уйы ткы п жел сокканда терезе алды ак тутекке айна- лады. Терезе алдына контан шымшыктын мамыты кобы - рап кетедг Ш ы м ш ы к ш ик-ш и к етедг Хадиша кустын типн бтлмейдь Бшмесе де сезедй шым- ш ыкка пана керек, жылы жер керек, тамак керек. 1шке Kipri3in алайын лесе терезе жабык, шынысы 6iTey. Медби- келер таяуда тана терезенщ жыртыгын жамап, т е с т н тыгындап, тас б е к т п тастаган. Хадиша керпп тесек теп кемтрд1 таягымен туртш оятады. — Э й , 0 л гэ , т у р -э й , тан атгы. Стабай, стабай. Kepnii кемгар тем ip TeceKTi безшдетш, 6epi карап, ауыр аунап тусед! де: — Не болтан керек саган? — деп котыраш казакшасы- мен Tin катады. — Ана ш ымшыкты кара, птитса, птитса... - 194-
K epiui к е м ш р буры л ш аш ы б у д а -б у д а б о л ы п , iiu кейлепмен тосектен ыргала турып, терезенщ алдына ба- рып, Хадишанын устшен асыла сыртка ушледг — О , боже, бедняжка, замерзла! — дегда даусы баркы - ранкырап, — Оныки уледи, уледи. Нет эт о не воробей, шимшик емес ол. — Енш не, байтус-ау? — П о м оему, иволга. — Ыбылгы деген не тагы да? — Оныки уяси бутак ушында. — Е, кудай, заргалдак десещ ш . С уды н жагасында epiM талдын бутагыныц ушына уя салады. Б1здщ сайларда коп болушы едг Ольга аздап казакша бшеда, Хадиша аздап орысша бшедг С е й т т -а к бес жылдан 6epi 6ipiH-6ipi т у с ш т - а к келеда. Тусшбегенш ыммен, кимылмен жетюзедь Ук1метгщ мунысына да ш у ю р . Кдртайган FapinTepre, карт жепмдерге жепмхана тауып берген. Э йтпесе, Хади ша к1мге сыяр едг Кдртайган абысыны, согыстан жалгыз улы Кдйрак кайтпай калган Гулшапия Табан кайны сы- нын босагасында жатып, жаназасы да шыгарылмай, има- ны да уй р ш м ей , ит ел1ммен дуниеден eTin кетш п. М аксут пен Хадишанын ш ексЬ махаббатынан калган Жанар Tipi болганда, Хадиш а б у й т ш жепмханада жат- пас едг.. Медбике Гулбану к е л т , Хадишанын кезш е дэр! та- мызды. Ko3iHin кышыганы сэл саябырлады. — К еп жаса, кызым, бакытгы бол, — дед1 Хадиша, — BipaK сэлден кейш кайта кышыганда: — К,у жанымды коярга жер таба алмаймын. Бул сокы р кездщ кышыма- сын б1ржола жоятын д эр 1 табылмай ма, карагым? — дейдг Гулбану не дерш бшмей калды. 03ipre табылганы осы. Будан KyiiiTici бар ма, ж ок па, оны д эрнер бш едг Бул — бар болтаны медбике. — Апа, шыдай турыныз, табылып калар, — дещп Г ул бану. — С ейпш , карагым, эйтпесе, сокы р кез не анкерам, жулып алып тастагым келедг О сыны ойып алып тастаса Kafrrefli? Ондай амал ж ок па, карагым? — Олай демеш з, апа, кезад з жазылып кетед1 on i, — дей салады Гулбану, оган 03i сенбесе де. - 195-
«Жаксы сез — жарым ырыс». Хадиша кезш ойгызып тастау райынан кайткандай болады. Сыртта боран екшене тускендей. Сырткы дуние туп- тутас тунек. Тунек Хадишага тансык емес. Ол тунекке уйренген. Бораннын удегенш азынаган, боздаган уншен, терезеге леюлдете соккан екпш ш ен сезедг Кулагы сак. К ез орнына К,удай кулак берген. А к да- уылдын у т н е н Хадиша гарыш куйш тындайды. Ондай куйд! К,оркыт Ата да, Ыкылас баба да шыгара алмаган- ау. Арканьщ ак дауыл к у й баскаша, гадами куй. Аспан- дагы мьщ-миллион эруактардын косылып айткан хорын- дай, opi тангажайып, api коркынышты. Bip жагынан с ол хор айтушылардьщ арасында болгысы келедц 6ip жагынан суп -су ы к , беймэл1м дуниеден ш ошы- нады. Ш ош ынса да 6ip ынтызарлык басым. Бэлк1м, сол хор айтуш ылар арасында М аксу т та бар шыгар деген сикырлы ум1т. «Сена алпыс жыл KyrriM, Максут. Бул сум дуниеде кел- месен келмей-ак кой. Енд1 мен ceHi ана дуниеден, Шын Дуниеден 1здейм1н, эд1ром калгыр», — деп кояды Хадиша ызасы келгенде. Артынша сурленген сагыныштан 1ш1-бауыры елж1реп, ак дауылга косылып, ьщыдцап эн салады. Сен заргалдак, Максут-ау, мен заргалдак, Екеум>зд| дуние койды алдап, Арамызда алынбас камал жатыр. ©тер ме efliM камалдан жулдыз жалдап. Максут-ау, карак-ай, ©Mip oii-i-in барады-ай. Ольга кемп1р басын KeTepin: — С ен не заргалдак, заргалдак! Сен не, иволга, что ли, — деп кояды. — И э, ыбылгы, езщ ыбылгы, каран калгыр, — деп Хадиша жастыкка кисая кетед1. Сэйттп жатып, эзге 6ip эм1рдщ езепне Kipin кетедг Баягы ©3iHiH коржын тамы екен дейд1. Баягы Мынбулак. К,ор- жын тамнын жамау терезесш тарсылдатып, Шакпактын ак бораны азынап тур екен дейдь «Е, жарыктык, Ш акпактын бораны epiHce eKi кун со - гады, желпссе жетт кун турады» деп кояды Хадиша.
Bip кезде сыкы рлауык есж е з 1н ен-ез1 ашылып кетш, к,арлы жел лап етш, уй дщ жылуымен араласып, ак буга айналады. А к буалдыр арасынан мунарланып 6ip сулба байкал- гандай болады. — М аксутпы сы н? — дейд1 Хадиш а. — EciKTi жаба келсенпи, уйдщ iuii суы п Kerri гой. М ен ceHi келед1 гой деп к у т т жатыр едш . Ж аксы болды гой. Мен сеш енлж гулш i3flen кеткен екен десем , согы ска кетш калы псы н гой. Сен кайтып келсен той жасаймын той деп 6ip кунан кошкарды бордакылап жур ед1м, буйыртан екен, жаксы болды той. Сулба ундемейдг Не 6epi жылжымайды. Хадиша e3i барайын десе орнынан тура алмайды. — К,аран калгыр, ку к э р ш к -а й , быламык шгейш деген асым ба efli, бу сексен жасайын деген жасым ба едг М е- шел боп калдым, М аксут. Кез1м де кермей калды. BipaK мен ceHi танып жатьфмын. Жылап турсы н той, неге жы - лайсын? К,айта куанбайсы н ба, аман-есен ез уй щ , елен Tecerine оралганына. Сулба ун катпайды. Хадиша е ю кезш укалап-укалап, кайта карады. С улба дегеш катып калган м уз сиякты. М уз адам болса ол eciicri калай ашты? Элде эр у а к па? Елее шыгар. BipaK тулгасы М аксугган айнымайды. — Э й , KiM де бол сан жакындасаншы 6epi. Ш ыннан катып калган м узсын ба, адамсын ба? Сулба не сейлемейдг Не жылжымайды. — Егер М аксут болсан , тында. Э нпм е коп. 9ni eciM дурыс. Есептеп журмш . М ен ceHi кермегел! алпые жыл болды. Алпые жыл! Сенен калган жалгыз кы з Жанар бой жетш, оны Терюаккандаты 6ip Бака К,анлыга узатгык. Одан 6ip ул туды. Атьш Арман койдык. К еп узамай OKeci кекпар- да атган кулап, мойны узш ш олд1. Артынша Жанар кызын ауырып олд1. Куйпстен елд1-ау, деймш байгус. К!ш кентай Арман MeHiH колымда калды. Ешк1н1н сутш берш асы - рап, итш1леп ж у р т ecipniM. Пэмилэс1н «М аксутов» деп жаздырдым. Жалгыз сиырды сатып, окуга TycipaiM. О куын да 6iTipfli. Ж умыска Аркалык деген калага ж1берд1. Ж ум ыс- ка турып, мен1 Арман ез колы на алды. К у н KepiciMi3 т о п - Toyip болды. Арман немеренд1 айтамын, со л Арман 6i3Hec деген жерден акшаны к еп тауып, байи бастадык. Э не-м ш е - 197 -
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
