уйленемш деп жургенде, бакталастары оны да е л п р т кетп. Айдалада, елден, туган жерден алыста жалгыз калдым. Не деген жалмауыз ед1м. Жан-жагымнын борш жалмап бол- дым, Максут. Жылай-жылай eKi кез1м сокыр болды. Енш жылайын десем, кез1мнен жас шыкпайды. К,уарып, суа- лып калды. С окыр кемшрд1 ук1мет жепмханага end3in ж!бердь Ешп жатырмын казынаньщ уйшде. Осыны айтып бола бергенде, Ольга оны туртш оятып ж1берд1. Хадиша есенпреп, анырып 6ipa3 отырды. Жана гана М ынбулактагы коржын тамда жатыр едг Енд! мше, А кор- дадагы женмханада отыр. — Неге ояттьщ? — деп урысты Ольгага. — Эдем1 туе Kepin жатыр едш. М аксут келш еш— — О й, извини, пожалуйста, — уйелмендей сем1з к е м т р ертене жаздап кызарып Kerri. Уяттан 6eTi кызарган адам- да иман бар. — Сеники уйыктап жатып сейлеген, катгы жылаган. Содан мен ояткан. — Э й , сорлыгар, мен жылаган жокпын. MiHe, квз1м де, жастыгым да куп-кургак. К,айда жылаган, — деп сем1з KeMnipre екпелегендей, терезе жакка бурылды. Дулей боран басылганын сездг К ун бултган шыккан ба деп калды. Терезе сырты кыбыр-жыбыр н р ш ш к белпс1 бар. Агы- лып жаткан мешинелер-ау, cipo. М эшинелер агылып жат- кан жолдын бер жагында карайып адам сиякты б1рдене керш едг Адам д ешн десен, адамнан элдекавда улкен. Хадиша оны бурын да байкайтын. BipaK не нэрсе екенш ажырата алмайды. Дщ гек пе дейдг Электрдщ yftmiri ме дейдг 9 p i лесе кун тунжырайды да турады. Кейде туман. Кейде боран. Буп н гана кун жаркырап ашылганы. BipaK 6opi6ip Ха диша э л п затгын не екенш ажырата алмайды. Кезйпн алды булдырап, сол карайган 6ipece алыстап, 6ipece баягы кал- пына келш , мунартып кана байкалады. Ал, б у п н оны Хадиша калшиып калган М аксут па деп кобалжыды. Жана гана e3i урыскан керппеш е бур ы льт: — Э й , ©лгэ, анау не? CeHiH K03iH cay гой, — дед!. Ольга ыныранып келш, терезеге ушлдг — Ол кайсы? Не сурайды? — Эне уп-узы н. Кдрайып, козгалмай тур гой.
— А,-а, ол калай енди... памятник. Памятник неизвест ному солдату. — Солдат дейш? К,андай солдат? Tipi ме? — Нет же. Памятник... Н у, казахша билмейд. Темир солдат. Улген. Бидди? Улген солдат. Хадиша шамалады. Енд1 шамалады. — Е, карай калгыр, ескерткш десещш. Мен Максут па деп калсам. Элпнде ту сщ д е о л да осылай мелшцщ де турды гой. Ольга сокы р керипсш е карап турып-турып: — Эх, бедняжка, — деп е з тесегш е барып отырды. Хадиша сокы р кездерш ескертюш ке кадады да калды. Бурын калай байкамаган. Далага шыгып, журуге жараса, сол ecKepTKimTiH Ty6iHe барып отырар еда. Сипап корер едь Бвлю м, 03i бш етш 6ip-exi ауыз д угасы н окы р еда. BipaK д эл Ka3ip бармай-ак койганы да жен. О й т к е т ескертк1ш кейш аздеу. Ж ырым-жырым. Оны эуел1 гипс- тен куйып, сыртын жез канылтырмен каптаган гой. Сейтсе, осы таяуда гана жез канылтырын элдею м дер сыпырып, жыртып-жыртып алып кеттгт. Жезда, мысты, калайыны, сым TeMipfli кынадай киып, с ьтьф ы п-си ы р ы п алып кететш заман шыкты гой. Сатады екен. Сирагьщды сындырып саткырлар! Акш а телесе сирагын сындырып сатар-ау. Са- тылмаган не калды? Хадиша оны бш мей-ак койганы жаксы. «Ke3fli алганша К,УДай адамнын езш алганы жаксы да» деп койды Хадиша шинелшен айрылган ескер ткш ке када- лып отырып-отырып. Bip нуктеге кадалып карай берсен, жансыздьщ e3i жаны бар сиякты боп кетеда. М ум кш , ел п медитация дегенмен шугылданатын кершкелдердщ фэни дуниеден элдекашан е т т кеткен эруактармен с е й л е с т жургеш осындай шыгар. Кадалып карай берген с о н , Хадишага е л п жаланаш ескерпаш кимылдагандай боп сез1лд!. — Э й , 0 л г э , — fleni KepmiciHe. — Ч то тебе, старая? — Карашы, ана п е м и т н т н Tipi адам сиякты кимы л- дайды. — О , Боже, еще ч его не хватало, — деп Ольга тесепнен денбекши аударылып, аИылап-уЫлеп, Хадишаныц успнен артылып, терезеге уцшдь
— Тук те кимылдамайды. Тобесинде шымшык отыр. Сол шошандай бередь Содан саган кимылдагандай бо- лып керинеди. Может, это иволга. — Заргалдак сонда отыр ма? — Мен билмейди, зар-гал-дак, а может быть воробей... Хадиша ойланды: «К,ыста заргалдак мунда кайдан жу- pefli? Ол жазган Мьщбулактьщ сайларында, ер1мталдын сол- кылдак шыбыктарынын ушына уя салып, зарлап отыру- шы еда. Астында мелд1р булак агып жатады. Солкылдак нэзж бутактын ушьша уя салуга можбур еткен сур жылан. Уясын талкандап, жумырткасын жеп кояды». «А, бэл ю м , заргалдак МаксуТтын жаны шыгар? ©лген адамнын жаны элдеб1р макулыктын, жануардын 6ipiHe ауысады десед1 гой. Эйтпесе, кыстьщ ку ш Аркада заргал дак журе ме?» «К еш е ак тутек боранда неге ол менщ тереземнщ ал- дынан кетпей койды? Мамыгын жел жулмалап, кобыра- тып, калтыратса да кетпей койды гой. Мен сорлы соны неге тусшбед1м? Терезеш ашып ж1берш, уйге неге шрпзш алмадым? М едбикелер терезенщ санылауларын мактамен тыгындап, жел!мдеп тастап: «ашпаныз» деп ecKeprri-ay, 6ipaK». Cipe, кун батып кеткен шыгар. вй ткеш , ескерткштщ ар жагындагы кеш е бойында кызыл-жасыл отгар кез кы с- пак ойнай бастады. К,аран-куран, елденелер кимылдай- ды. М эш инелер болар. Адамдар да жыбырлайды. Кшец сулбалар. Анык, айкын кершбейдь Ескертк1ш те кимылдап тургандай болады. Тебес1нде шошандап отырган заргалдакка кез жетпейдь Кершбей калды. Тым кш кентай гой. Ол шыннан М аксутгы н рухы болса, онда ескертк1ш те MaKcyrriKi болганы да. Онын газиз басы согыстьщ кай жер1нде калды екен? М оласы белпс1з болган сон, рух- заргалдак ескертк1ш1н i3flen тапкан гой. Рух жуйрйс, рух зымыран. Сталинград пен А корда арасы зымыран заргал дак уш ш «п1шту» — кас кагым сет. Хадиша осылай ойлап отырганда, ескерткш тщ Te6eci- нен 6ip ш ок октай атылып уш ып, Tepe3eHiH алдына кел1п тустт. Заргалдак екен. Хадиша Максутгын езш кергендей, Kepi журек кеудес1н дуре-дуре согы п, куанып к е т о . Терезенщ - 200-
шынысын сексеуш дщ жйершдей семш калган саусагы- мен тыкылдатып: — Максут, сенсщ бе? Аман-есен келдщ бе? — дедг EKeyiHiH арасын терезенщ кырау туткан ш ыны сы гана бел in тур. От бейнел1 заргалдактьщ жылуынан кырау epin, шыны бойынан жас соргалады. — Сен жылап турсын ба, М аксут? — дед1 Хадиша. — Мен де жылап турмын. BipaK кез1мнен жас шыкпайды. Кез1м суалган. 0Mip бойы жылай-жылай, кез тамырым тартылып калган. Epnepi согыстан кайтпаган мен куралпы келшшектер кейш байга тиш алды. Бала суйда. Tiirri эменгерлш ж олы- мен жасесшр!м кайындарымен некелесш, он бала тап- кандары да бар. Ауылдын аксакал-кексакалдары жиналып келш , маган да сез салды: — Ана Шалабай сенщ кайньщ. С огы с б1гкел1 талай жыл болды. М аксут Tipi журсе келер еда. Bepi К,удай- дан. Уакыт болса ж уйрж, eMip етш барады. Д еуренщ барда Шалабайга тиш ал, — дедг Мен: — Максут елда деп естш пе едшдер. Bip жапырак кара кага- зы да жок. «Умггоз шайтан» деген. Максут келш калса, мен Шалабай плркке тшп алсам, не бетадщ айтамын? Байсырап кетш едам деймш бе? Жер басып калай журемш? — дедам. Сакалдары селтю п, у н -т у н а з тарап кетп. А к таягын бексесш е басып алып, буюреш п журетш 96im кайнага: — 0 - э - э , болмады, болмады, койьщдар, — деп шалдарга сез билетпей токтаггы. Сейтш мен ceHi алпыс жыл к ути м , М аксут. К енет заргалдак аспан и л и д е эндетш: — Ж ур, кетеййе, Хадиша, — дедЕ — К,айда, байгус-ау, М ынбулакка ма? М ынбулактагы уйщ кулап калган. Муржасынан тутш шыкпайды. У наз мещреу. Ауыл баска жактан кеш е салып алган. CeHi мен мега бшетщдерден каз!р K63i Tipi ешгам жок. К ейш гш ер 6i3fli танымайды. Сонда юмд1 пана тутып барамыз? — Б1здй бш епндердщ 6epi каз1р аспанда, — деда заргал дак ендетш. — Эндетпесен, сейлей алмайтьш болгансын ба, Максут? — дед! Хадиша кобыранкырап калган бурыл шаш ын кек таракпен тарап отырып. -2 0 1 -
Бурын ycTi-басына мукият карай бермейтш Хадиша кенет сыланып-сипана бастады. — Сенщ жалгыз кызьщнан туган немерен Арман меш 6ip куш театр дегенге алып барды. Сонда керд1м: эр л с - тердш 6opi эн салып сейлесед1 екен. Опыра дей ме, опера дей ме... — Аспанда да сондай, Хадиша. Ондагылар энделп, нэзж эуен салып сейлеседГ Онда акырып-жешру, д е р е н катты сейлеу деген болмайды, — дед1 М аксут тагы да ете жагым- ды, журек жылытар унменен. — Кетейпс, Хадиша. — К,айда, байгус-ау? — Жаннат Жулдызга. М еш н мекешм сонда. — Мешн канатым ж ок кой, Максут-ау. — Канатсыз ушасын. MeHiH К емш ркосак деген пыра- гым бар. Соган м ш ш аламыз. — MeHi медбикелер далага шыгармайды гой. — Терезеш аш. — Кулап кетем. — К уламайсын- Куласа тек сен1н кабыгын гана кулай- ды. в зщ кем тркосакка каргып мшесщ. М аксут айтса, Хадиша неге кенбесш . Терезенщ тутка- сы н тартып-тартып калып efli, жел1мдеп койган ак кагаз- дар дар-дар eTin, терезе аш ылды да, жаздан 6epi леп ю р м ей ты мы рсы к турган белм еге ызгарлы салкын ауа лап койды. Ольга к е м т р баж ете калды: — Что ты делаешь, старая? Сейткенше болмады, терезен1н сыртынан кулпырма 6ip о т жарк eTin, шугыла шашып, догаша и1лш тура калды да, лезде аспанга KOTepinfli. Кыстын к уш аспанньщ о ш ел мен бу ш етше дейш и1лш турган Ш угы ла-К емш ркосакты керш бу кш кала шулады. — Астафыралла! Астафыралла! — дед1 мусылмандар. — Господи! Господи! — дед1 христиавдар. Меш1ттерде азан ш акырылып, ппркеулерде конырау KyHipeHfli. — Акырзаман! Акырзаман! — деп шулады адамдар. — Кыстын как ортасында, ак кар, кек музда кемп1р- косак шлгенш KiM керген! Кулпырма шугыла 6ipTe-6ipTe денгелене берд1. — Ушатын табак, ушатын табак! - 202-
— Летающая тарелка! Летающая тарелка! — НЛО! НЛО! — деп кала азан-казан болды. Жет1м карттар уйше полиция лезде уймелеп калды. Мэшинелер кикуынан кулак тунды. Полиция терезенщ тусында, жана жауган улпа кардьщ устш де жаткан адам- ды керда. Шалкасынан кулапты. Бурыл шашын жаяу боран жел- 6ipeTin тур екен. Адамдардын ан-тац калганы: кулатан кемшрдщ ж\\ 1 1 бал-бул жайнап, келшшек кезвдегщ ей к у л - пырып, KyniMcipen жатыр екен. К ейш оны мештханата апарып, арулап жуганда да, бет- аузын массаждаганда да, езуш ен э л п к у л ю нышаны ешпей койды. яда?
ТЭУЕКЕЛ ТОЙ Аталас агайыны Текеннщ уйше Кер1мк.ул жетш кеддь Жур1ш алкын-жулкын. Терлеп кетшть — Байгус-ау, тыныштык па? Элде катыньщ ул тапты ма? — дед1 тесекте сыркаттанып жаткан Текен. — Улды таба-таба картайды гой. Е гщ сол улдардьщ улкенш уйлещцрмегашмш. — Э й, ел п Н уркенщ бе? Ол ani студент емес пе efli? — Е, студента н ш ыбыгы сыздамай ма екен? «Он ушщде отау иесЬ> деген. K,a3ip жиырмага келдг Агайыны ойланып кадди. ©зппн aKeci жарыктык К,утгы- бект1 баягьща он ушшде-ак, уйлещцрген екен Есей бай. Мына Кер1мкулдын aKeci К,арагул мен Есей бай 6ip ата- дан — Токсанбайдан туган. «М уны ы де дурыс-ау, — деп койды ш ш е н агайыны. — Адам бейшаранын гумыры кы ска, жузге келсе де аз гой. К,арга екеш карга да уш жуз жыл жасайды дейд1. Менщ Ботаханым отызга таяды. Эл1 бойдак. Ж ок, бул Кер1мкул- fliKi де д уры с 6ip жагынан». — Тойды кайда атазбексщ ? Уйщде ме? — Ж ок, — дед1 Кер1мкул ш ок басып алгавдай шошып кет1п. — Уйге KiM сыяды? М ен бес жуз адам шакырамын. — Не дейш? — деп жайшылыкта сабырлы Текен жас- тыктан басын кетерш алды. — Бес жуз агайын, жегжатгы кайдан таптьщ? — Таптым. М ына жагы — Жасылкент, мына жагы — М еуел!. С ен сиякты уйде омалып отырьш алмаймын. Уш облысты аралап ж урш , агайын, куда, жегжат — 6epiH тап тым. Токсанбай бабамыздан тараган ypiM-бутактын e3i жузден асады. Bi3 е н ш -е ск е н тукы мбы з гой. Ещп сол урдзст1 ары карай дамыта беру керек емес пе? 9 p i лесе той шашырап кеткен туы сты н басьш 6ipiKTipefli. Ей, Теке, бул той деген дэнекер, бите б1лсец. — Байгус-ау, карга тамырлы казакта не кеп, жегжат кеп. Санай берсен, мыннан асады. Маган десен, мын адам - 204-
шакыр. BipaK акшаны кайдан табасын? Элде баягы Есей байдьщ К,ыршынды тауына тыгып кеткен алтынын тауып алдын ба? — деп Текен к у й т е бастады. К уйш бей кайтедь бес ж уз адам е н KeMi екеу арадан 6ip бетелке арак iuiefli. Баска ш п п-ж ем ш айтпаганда. Бес жузще сонда, шамамен, eKi ж уз елу бетелке арак-шарап керек. — Былай ез1, есебш шыгардын ба? К алькулятор деген болады. — Ой, Теке-ай, — деп Кер1мкул сасырдын сояуындай колын 6ip-aK сш тедь — Бес ж уз адам эркайсы сы ен курыганда бес мыннан тенге экелмей ме? К,айта, м енщ ece6iM бойынша, ресторанный телемш ен артылып, ез кал- тамда калады. — Ау, сонда сол тойга шакыратын агайыннын 6api бай деп ойлайсьщ ба? Кер1мкулдын сояудай сидан колдары ербендеп Kerri. К,урыктай мойны ны н тамыры бш еуленш : — Байы да бар, бакуаты да бар. Сорлы емес. М ысалы, ана Ж асылкенттеп Ж ешскулгп ал. Yui баласы уш фирма устайды. Bip к е л ш банкир. Ж е щ ск у л 63iMi3fliH жиен карындасымыз гой. Жакында Лондонга барып кайтты. Меккеге кажылыкка барып келген. Ол уш ш 6ip мьщ дол лар, плиту, ш емш ке шаккан гурлы емес. Соньщ езьак ресторанный жарты акысын аткарады... — деп eKineHin, екп1ндеп барып арен токтады. Bip-eni жас у л к е н д т бар, майдангер немере агасы Текен катгы ойланып, басын устап, отырып-отырып: — Кдйдам, — дед1. — К,ай ресторанды алмакшысын? — К,ай ресторан болуш ы ед1 — «Аспантау!» Кдладагы ен мыктысы сол. Текен басын шайкады. 3en6ipeK Kemecinaeri «Аспантау» рестораны uiahapra KepiK 6epin, шырайын Kipri3in туратын 6ipereft гимарат. Алды-арты зипа терек, жасыл шырша. К емелше келген раушан гулдщ хош niciHeH бас айналып, ш пей-ж ем ей масан тарткызгандай. 1ргесшен Талас езеш нщ 6ip саласы агып жатыр. 0зенд1 жагалай п п л ген кызыл-жасыл uia- тырлардын астында сыра iuiin, KeKipin отырган адамдар. - 205-
Сексеущцщ шогына какталган кэуаптын т е ш е н сшекейщ шубыргандай. Куншзп ыстыктьщ аптабы кайтып, езеннен жанынды жай тапкызар леп ескенде, алгашкы конактар келе бастады. Сидан бой лы , cipiHKe коны р реш и, бурыл шашты Кер1мкул ак костюм , ак кейлек, кара галстук тагып алып, егде тарткан жасына карамай, уш кы р атгай лыпылдап, жайрандап, курм ета меймандардын алдынан ш ы гьт , ай- маласып, кушактасып, курмет к е р с е т т -а к жур. Кейб1р сэт1 — езен жагасында кэуап nicipreH жерд1 то- рып, эрю м нщ аузына жаутан-жаутан карап, куйрытын булгандатып, кездер! мелие калатын, eMipi 6yiiipi томпай- майтын, сургылт сидац каншыкты кезге елестеткендей. К,ушактасып, кутты болсы н айткан адамдардан болар- болмас кезкараспен элдене дэметкендей Keftni бар. Алыстан: — Ассалау-ма-га-лей-кум! — деп дауыстай сэлемдесш, аксандай басып, майдангер жездеш Торегелд! келд1. — Той кутты болсын, Кер1мкул шыратым! Кер!мкул eKeyi тес TyfticTipin, узак кушактасты. Жезде- ciHiu imKi т е с калтасы том пактау екен. Кер1мкулдын буй реп булк етш, мол дуниеден дэм етш калды. Жездеа 6ip колымен бурыл ш окш а сакалын сипалап, 6ip колын imKi калтасына салды. — Шыратым Кер!мкул, жаман жезденнщ тойына кос- каны осы. Сенен аярым жок. Пенсионердщ бергенш азыр- канбассьщ. — Осыны айтып Терекен к1ршендеу томпак кон вер та Кер1мкулдын койнына с у н г т п жiбepдi. Риза болтан Кер1мкул каншырдай шагьш шалды кушыр- лана кушактады. — Жанашырдын жаксылыгы осындайда сьшалады, жез- деке. Баягыда эпкемда калынмалсыз алып кетш едщ. Мына берген1н соны н ececi той деймш, — деп К ер!мкул жездесш кагыта ку л ш алды. — Онын рас. «Ер мойнында кыл аркан inipiMec» fleymi efli. Мойнымдаты карызымнан кутылдым-ау дейм!н. Euai риза шыгарсын. QnKeHHiH кальщын eHfli дауламассын. Каншырдай кара шал кутывдай кул1п, аягын сылти басып, баска Kicinepre карай бурылды. Казактын тойы эзы-калж ы нм ен жарасымды. К онак- тардын алды сол калжын керк!мен каукылдасып, езен - 206-
жагалай ескен сум бш шаш epiM талдын квленкесш е т оп тана бастады. Ала кещ л К ер1мкул ж ездеа 6epin кеткен конверттщ iuiiHue канша барын бш е алмай, 6inrici келш кипактап, журт кезш ш е ашып карай алмай, онаша шыгып та кете алмай, тыпырши бердг Таластан бел ш ш аккан ботана с у сы лк -сы л к кулда. Жакындаты жегжаттан 6ipa3 д э м е а бар едь BipaK бул каланьщ какатуяктары, биттщ кабыгынан биялай токы- ган эк к ы ер жарытпады. K e6 ici 6ip-6ip уы с гул устап келдг «Ата д эст у р ш бш м еген албастылар, — дед1 нш нен Кер1мкул, — кай казак буры н тойга гул устап келуии ед1? Гул дегенщ к е д т п ш еп. А ш сиы р болмаса, мундайды мал да жемейдо. Bipep куннен кейш ерт шалгандай 6ypicin, карайып курап калады. К еп кабатты уйден шыгарып, кокыска тастап кур бекер эуре боласын». С ейтш сырты бу тш , iuii тутш болы п турганда, ресто ранный алдына ш ан-ш ан болы п 6ip грузовик токтады. Шофердщ касынан конкак мурын, тыртык такыр бас, балуан такшеттес, гуржиген 6ipey т у с т , шоферга: — К узовты аш , — дед1 екпш дей сейлеп. Ш оф ер к у - зовтан терт аягы шандулы 6ip кой ды Tycipin жатканда, ел п дву Кер1мкулды бас салып кушактап, кутты бол- сы н айтты. Бул сонау О й панбелдеп нагашы Сарыбай кокпаршы едь Кер1мкул двудщ кушагьгада тунш ыгып бара жатгы. Д ву терлеген екен. Теке сасыктан дем1 тарылып, мурнын ба- сайын десе колы босамай, пушайман болды. А к костюмге кара май жугып калгандай: — Оу, нагашы, босат ещ п, — деп булкынды. — А , жиен, тойын кутгы болсын. Сенен немд! аяйын, тойьща кунан кой экелд1м, кабыл ал, — деп KypKipefli Сарыбай. К,уйрыкты казакы кой екен, Кер1мкул imiHeH: «Он мын болып калар» деп есепке салды. Ораза Ke3i болса, багасы одан да жогары квтершер eai, 6ipaK Ораза айы ani алыста. Кер1мкулдын шпнде ызгар. Iuii ушдейщ. Ш акпактын боранындай. Ж урт алдында квнiлдi квршген болады. BipaK к е ц ш TycKip аласапыран. Тыпырши бередг Адамдар оны B3iHiH ала-куйын, алып каш мшезше балап койды. К,ала- нын ш ейнде туратын базаршы К улвй карындасы казак- - 207 -
байшылап леген кетерш к е л н т . Онысы 6ipep уыс epiK- мейи, 6ipep уыс бауырсак, 6ipep уы с арзан кемпит. «Осыларды да бауыр, жанашыр дейш-ау, — деп куйщш Кер1мкул. — Атана налет саудагер. Жумырткадан жун кырыккан итгер. Буларды туыскан деп несше шакырдым?» EHfliri у м т , е н д т зарыга куткеш — Жешскул. Жа- сылкенттен жеткенше б1ршама алые жер. Keiuirin жаткан шыгар. Кер1мкул кеипа аспанга карады. К,аланын аспа- ны тозанданып, сургылт тартып тур екен. Аспаннан ак перш те бейнесшде Ж ещ скул ушып келш, той тобына топ етш тусе калатындай, аспаннан алтын жанбыр жауатын- дай жаутан-жаутан карады. К ерш кулды н ауылынан шыккан энш1, облыстык фи- лармонияньщ apraci, аталас болып келет1н Сэтек cepiHi той neci тамада боласын деп шакырган. Бадырактау бака кез, буйра бас Сэтек cepi Кер1мкулга: — Конактар турып калды. Бастамаймыз ба, кеке, — деп сыбырлады. Кер1мкул оны танымай калгандай 6ip турл1 тандана карап барып, лезде eciH жиып: — Клсшер келш болтан жок. Сен эн сальш, домбыра тартып, журтгы алданкырата тур, — дед1. — К оке, озвдз айткан сон eKi OHmiHi ерте келш ед1м, эрине акысын жемейс1з той. К уйш турган Кер1мкул: — Миды ашытпай коя туршы, — деп тэты да аспанга карады. Аспаннан алтын артып келе жаткан керуен кэршбед1. Кер1мкул мына кешк1 капырыктын эзщде жауратан- дай калтырай бастады. Той емес, элдеш мнщ жаназасын шытарып жаткандай TyTirin кетп. Bipep конверт тускен калтасын сипалай 6epefli. Ол конверттердш йышде канша акша жатканы белпс1з. Ж уртгын кез1нше санай алмай- сьщ той. Былайырак шыгьш, туалетке Kipin кетш санап алайын десе, оны н ретш таппады. Санаганда алтын мен кум ю ке колы малына калмайтынын Kenini т у сю р сезед1. Жездес1 берген том пак конверт болмаса... Кыргыздан темек1 тасып, соны стакандап сатып журген майда сауда- герде кай 6ip ipi акша болады дейсш. Бул заман — сигарет заманы. Баягьщай газетке орап шылым тартатындар бар дейс1з бе. Сигаретке канбайтындар болмаса...
С у бойында бакалар бакылдай бастады. Олардын ба- кылдаганы элдею мдердщ сакылдап кулгеш сиякты боп еспледь Даладан бакалар да безш кетш , калага келген бе? Heci бар мунда? Ауылдагылар калага карай агылып жатыр. Олардпо, бэлшм, жен шыгар. Ал, бакага не жок? Оларга да жумыс табылмай калган ба? Эне ана 6ip бала жур адамдарды жага- лап. Ш ашы ecin кеткен. C ipe, упинпн, тертш пп сыны п- тын баласы-ау. Y cri-басы подвалда тунеп шыккандай мыж- мыж. Эрк1м-эрк1м сол баланын езш дей мыж-мыж болган жыртык-жыртык уш тенгелж , бес тецгелж б1рденелерд1 берген болады да, э л п Ke3i мелиген MicKiHre тура карауга д е л шыдамай, т ер к айналып кетеда. Жас баласы кайыр сураган елдщ тойы да жарасымсыз шыгар. Бала KepiмкYЛFa жакындап келдь Той Heci екенш кай- дан бш сш . Шырттай ак кшнген сон мардам мырза деп калган шыгар. Y m ш ыкпай, ерш гана жыбырлап, алака- нын ашып та жаймай, алаканга салганды Tycipin алатын- дай, колы н кусыра созады. К у й ш турган Кер1мкул: — Кет, ейда! — деп бурылып кетп. Ш ырыштай болы п тап-таза кишген улкен и сщ е н мы- нандай с ел ек ет с е з eciTeMiH деп ойламаган жас бала журегше калмактын огы тигендей катгы назаланып кал- ды. К,айыршы болма. К,айыршы б олсан — арсыз бол. М ын турл1 адам бар — мын турл1 мшез бар. С онын соракыла- рына м ен бере берсен, жауказыньщнан жайрайсын. Бала кеш е бойындагы зипа терекке аркасын -ripen, ж у - релеп отыра кета. Э лй жекуда кетере алмай калды. Элдекш тумсыгынан тепкен куш жтей ппшен кынсылады. Дел осы сетге алды-арты жаркылдаган, пошымы бетен, енкигендеу 6ip машина келш , тура кайыршы баланын касына токтай калды. С ейтсе бул келжтт «Джип» деп атай- ды екен. Ш омбал ш опыр каргып Tycin, асьна басып, арт- кы ecbcri ашты. Ай мен кундей жарк етш, ар жактан 6ip ейел алтын бш езж ке б1леп толы колы н соза 6epin ед1, шомбал ш опыр, кап-кара колымен алтындаган ак бшектен устап, эл п ханымды суйемелдеп жерге Tycipfli. Кер1мкул мойнына iuiTeft алабуршак салып, Алладан т1леген Ж енюкул осы efli. К ек терекке cyfteHin, бук1л элемд1 жек xepin отырган кайыршы бала орнынан атып турды. Ж ещ скулдщ жyperiнiн тусынан кулпырма кун -20 9-
шыккандай олдене жарк ете калды. Оньщ не екежн бала тусш ген жок, тек кез1 карыккандай болды. Ж ецю сул табанын жерге типзерш не типзбесш бшмей перламутр туф л ш н щ екш еш мен гана турып калды. К,асиегп Э улие-Атаны н кешелер1 кунде сыпырыла бермейф гой, сэл ш ан-топырактау еф. Этген Кер1мкулдын есше келмегеш-ай, ейтпесе Ж еф скулдщ жолына кшем тесеп тастауы керек еф гой. Кер1мкулдын сидан сирагы ш епрткенщ серпшшдей ыршып KeTin, жиен кыздын касына 6ip-aK каргып жетп. Бара бас салып кушактап, жиеншщ бетшен ары да суйф, 6epi де суйф. Ж ещ скул канша карсыласса да болмай, елш кетердей енм евдеф . ЦПркшде ce3iM болсашы, езшше жагынамын дегеш. Оны Ж ещ скул жактырмайды. бйткеш Жасыл- кентгщ «Арулар залында» уш сагат отырьш жасаткан при- ческасы, макияжы курыды гой. Сллекейден 6eTi айран жаккандай айгыз-айгыз болып калды. Кер1мкулдын арынын арен басып: — Йемене, нагашы, теп... жуде, сагыньш калгансыз ба, — дед1 жыламсырап. — Тойьщыз кутгы болсьш! Тойынызга коскан скромный тарту, — деп туфлш тустес перламутр семкеден 6ip конверт алып, нагашысына устата берф. К,утыл- дым ба, кутылмадым ба дегендей, бурылып ала женедф. Кер1мкулдын кеудесш е кудйс Kipai. К онверт жука, «скромный» деп жиен кыздын e3i айтгы. Сонгы умгг осы жиен кызда болатын. Элде доллар шыгар деп жуатты взш. Эрине, доллар. Ж ещ скул тещгеш не кылсын. Доллардын кагазы жука, багасы калын. Шымалдай журттын кезшше, конверта ашып карай алмай кез1мен керш , колымен устал, саусакпен шытырлатып санай алмай, к е н т сенбей, кат- ты киналды. Туалетке Kipin кетш, санамакка тагы баты- лы бармады. Элгщде гана Кер1мкул Ж ещ скулф кушактап, кушып- к у ш ьт суйген жерге кайыршы баланьщ квз1 кайта тусш еф, кезш шагылыстырып, элдене тагы жарк еткендей болды. Талдьщ тубшен былай ш ы гьт сол жаркылдакка жакындады. Бул кезде той бастаушы айкайлап журтты ресторан ны й imiHe шакырган. Бала барып топыракка шала батып жаткан эл п жыл- тырауыкты алып, алаканына салып керш. -2 1 0 -
Жещмен шан-топырагын cyprri. Алаканында кун кул- гендей болды. «Алуага апарып берешн» деп калтасына сала салды. Алуа карындасы ед1, e3i сиякты кшм1 жоктан м ек- тепке де бара алмай калган. LUeiiieci eKeyi бугш базар жакка кеткен. C ipe, Алуа да базарда эр ю м ге алакан жайып ж ур- ген шыгар. Кдйыршы кызга всем тана не керек деп, бала судын жагасында, аксак иттщ касында турып, калтасын- дагы жылтырак затты езенге лактырып xci6eprici де келдь Алуанын Kip-Kip жамау кейлегше жараспайтын да шыгар. Кдлтасынан шыгарып, кунге тосы п, касындагы аксак и т он квзше шагылыстырды. Ит ш ош ы п Tycin, ш ойкан- дай басып, epipeK барып отырды. Итке гауЬартастын кереп жок. Онан да анау кэуап, сыра ciMipin отыргандар 6ip туш р ет лактырса, сол олжа. К эуап шайнап отыргандарга мелие карайды. К,ангыбас иттщ кезш де адам тубш е жетпес тунгиык терен мун болады. Той кыза бастаган туста алгашкылардын 6ipi саналып, Жен1скулге свз бер1лд4. Тойбасы д а куйкылжытты-ау: — Туп-тукиянынан 6epi асыл затты, аксуйек, тектшердщ туягы, ай мен кундей ажарлы, журген жер1 кут-береке ба- зарлы, казак эйелдерш щ эталоны десе де болгандай Ж ещскул ханымга сез кезегш аса 6ip курметпен усынамын! Мундай колпаштаудан кейш жиналган журт 6opi де Жещскулге жаппай кол шапалактап, 6epi де сонын аузы- нан алтын твплетш дей, сштщей тынып, назар аударды. Мундай мол ыкыласка масатганган Жен1скул езш е кадал- ган сол кездерд! кулагындагы, мойнындагы, омырауын- дагы меруерт, лагыл, rayhap тастармен карыктырмак бо- лып, жан-жагына бурылды. Жайшылыктагы гу-гу энп м е, абыр-сабыр кимыл, ж урк-турыс сап тыйылды. Ш ымылдык тутылган тердеп жас жубайлар орындарынан атып турегелш, генерал кврген солдатгай калшия калды. Ж ещ скул эн салатын халык артистершдей алтын-гау- Ьары жаркыраган жудырыгын аузына такап, 6ip же-TKipiHin алды да таргыл-таргыл ащы дауыспен се з бастады. Ж эмпен деген тамада микрофонды аузына тосты. — Ардакты нагашым Kepi.MKyn, — дед1 Ж ещ скул , — тамагын тагы да кенеп. — М еш н аяулы анам Э семгулдщ агасы... — Осы арада даусы д1р!лдеп бара жатты. — Анам Tipi болганда осы тойга e3i катысатын efli-ay, — деп ба- - 211-
рып, жарк-журк еткен шатын семкеден аппак. бетес ора- малын алып, кезш сурткендей болды. Оган сол кимыл- дан бетше калын жагылтан опа омырауына Tycin, жугып калгандай Kepinai де, эл п орамалмен кеудесш сурте 6epin... мелшщц де калды. Сейлей алмайды. Кенет т1лi курмелгендей. Албыраган аксары жуз1 кукылданып, боп -боз болы п, TinTi кепстенш бара жаткандай Kepimri. Жан-жагында, карсы алдында отыртандар, букш зал урпиш, не болганын бш е алмай дал. Ж еш скул омырауьш кайта-кайта сипалай бердк Еден- ге карады. Одан унш ш , устелд1Н астына карады. Одан микроф он устап мелши1п турган тамадага карады. К ек- жасыл-сары коздер1 зэрлен1п: — Сен алган ж оксы ц ба? — деп 3ipK eiri. Ана байгус саскалактап: — Ойбай, апай, н е т ? — деп ыршып т у сп . — Мына омырауымдагы бриллиант тананы. — Ойбай, апай, не деп турсыз, тана керсем, меш тана турмак еп з урсын! — Жана маган микрофон усынганда кольвд омырауы- ма тш п кеткендей болтан... — Тана деп туртаныныз, не тана ол? — Бриллиантовые подвески на пятьдесят тысяч долла ров! Акымак! К ек-ж асыл-сары кездер1 eaai акшиып бара жатгы. Та мада ш ын сескен1п, кейш шепнд1, — Устандар ананы! Наташы, ана сумырай кашып кетпесш! — деп баж-баж етп Жен1скул. Тойдаты журт орындарынан ере турегелдь Кер1мкул жан уш ырып, не кыларын б т м е й , тозактын отына Tycin кеткендей: — Э й , жетпепр, алсан бере той, эш ейш ойнап алган шыгарсын, — дед1 тамадага. — Э у , кеке, не деп турсыз, негылган бриллиант? М э, кара! Тш т! — деп тамада eni колы н eKi жакка жайып ж1берд1. Сонда Жен1скулд1н карсы алдында отырган жуантык казакы кара кемп1р: — Ау, Ж е т с к у л карагым, мен батанадан 6epi сенщ ша- шындагы, кулатындагы, мойнындагы, бшепндеп, саусакта- -21 2-
рындагы алтын, гауЬарларьщнын бэр ш сан кайтара санап шыктым. EKi кезш сенде. BipaK омырауыннан rayhap тана кврген жокпын. Керсем оны да кызыктар ед1м гой, — дед. Саликалы кемшрдщ ce3i салмакты шыкты. — Тойдан той Kepin ж у р т , мундай концерт кврген ж ок пын, — деп каркылдады элдекш . Ж уртгыц 6opi устершен зш каратас тускендей, каукылдасып, кулю ш , орындарына кайыра жайгаса берейш деп еда... Ж еш скул кайта козды. YHi таргылданып: — Эй , нагашы, — деда. Орнынан былай ш ыгып, KepiM- кулга карай к е т т бара жатып, артына кайта бурылып, орындыктын аркалыгына ш п койган перламутр семкесш ала салып, Кер1мкулга ымдап: сыртка ш ы к дегендей ишара жасады. Ресторанный д эл п ш е шыга бере: — Нагашы, мен ci3fli журт квзш ш е уялтпайын дед1м. Тойыныздьщ шыркы бузылмасын д есещ з, 6epiHi3! — деп каткыл, буйыра свйлед1. Кер1мкулдын коз! шарасынан шыга жаздады. — Неш, байгус-ау? — Н еш, неш ? Бриллиант тананы! — Шырагым, шалыктап турсын ба? Б1рлэнт деген бвлеш кашан 6epin едщ маган? — Жана мен машинадан тускенде мен1 неге куш ырла- нып кушактады десем, омырауымдагы тананы алып койган екенсщ гой. Бер, бере гой enai, мен еш к1мге айтпай-ак кояйын. К ерш кул не дер1н б и т е й , тип байланып мелшид1 де калды. Бул кезде журт ошарылып калмасын д еп, тамада ж т т анекдот сокты. — Bip езбек , 6ip оры с, 6ip казак болы пты . Ym eyi де арманшыл екен. Эзбек: mipKin, Айга барып, базар ашсам Дейд1. Орыс: орасан арак зауытым болса деп армандайды. Казак: эйел1м ул тауып, пллдехана тойы н жасасам; одан сел ете бере 6eciK тойын жасасам; одан вте бере тусауке- сер тойы болса; одан ете бере суидет тойын дурюретсем; одан вте бере мектепке барган тойы н, мектеп б т р г е н т о йын; академияга тускен тойын, оны б т р г е н тойын етшзсем. Содан с о н уйлену тойын бес жуз адам шакырып шуылдатсам... Не керек, казактын арманы: гой, той, той. - 213-
Жиналгандар котыраш кана кол шапалактады. Элден уакытган кейш Кер1мкулга Т1Л б т п : — М ум кш , сен машинадан шыга бергенде, мен сеж HeTin... кушактаган жерге ту сш калган шыгар, — дед1. Ж ещ скудш н шатынап турган таргыл кезшен умгг оты жылт етш: — Ж ур, онда карайык, — деп eciKKe беттедг Дала кунпрттенш , inip ceHin бара жаткан кез екен. К,аланын кеш елер! кап-карангы. Ресторанный алдына ш н ге н жалгыз шамнын жарыгы бозалан- Ал, озен бо - йындагы сырахана oni гуыдеп жатыр. Бакалар да той той- лагандай мэз-мейрам. Олардьщ бриллианты жок, сон- дыктан жанжал да жок. Ракат тещ зш де кезек-кезек он салады. AnareyiM карангыда не 1здеп мандырасын. Нагашы- жиен 6ip-6ipiMeH сагыныса керюкен жерд1 Ж ещ скул пер- ламутр-седеп туф лиш щ icriK тумсыгымен ары турткшедь 6epi турткы едг Седеп туфли эбден ш ан-топырак болды. Ж ещ скул оны да елеген жок. Бриллиант табылса, туфли садака, оны н тумсы гы мен кеш ш казуга да пешл. Жандарына сержант погонды милиционер келдд — Не 1здеп жураздер? — Багана осы жерге бриллиант танам тусш калыпты, — дед1 Ж ещ скул омырауындагы тананын орны н сипалап турып, жыламсырап. Неге екенш KiM бш сш , оган осы милиционер мей1р1мд1 пер1штедей Kepinai. — Багана болганда кай сагатга? — деп милиционер уакыт д эд щ п н талап eiTi. — Сагат Keiuxi селзден ете бере... — сезге араласты Кер1мкул. — Одан 6epi бул жерден сан-сапалак адам етп, 6opi сокыр емес кой... — Айналайын, езщ 6ip иманды бала екенсщ , кемектесш ж1берип, жаным, — деп Ж ещ скул элп ге жата кеп жалба- рынды дейсщ. — Оу, езв д з кы зы к екенйз, сонда мен кайдан i3fle- мекп1н? Мумк1н, мына тойга келгендердщ 6ipeyi алган шыгар. — Онда кайтем1з, той таркамай турганда, солардан ci3 сурап, HeTin, тергеп, тш тш ... — деп кумнпнда Жещскул. - 214 -
— Не деп к е т о н , ойбай, — деп Кер1мкул баж ете ная ды. — Тойга шакырылган конактарын Кер1мкул мили ция шакырып тштюзита деген маскарага калдырмакшы- мысын меш?! Бул кезде конактар да б1ртшдеп сыртка шыга бастаган. Оларды алдаркатып анекдот айтып, артистерге эн салды- рып, журтты устап туруга тырыскдн тамаданын жандал- басасынан да ештене шыкпады. Ж урт тарай бастады. К ерЫ кулдьщ : — Ау, агайын, буларын калай, шыдай турмадындар ма. Ke3ip кыздырамыз. Т ой кызыгы алда, — деп эр ю м н щ ал- дына 6ip шыгып, елпендегеш де ешкймда токтата алмады. — Баска eui6ip тойда болмаган кызы кка баттык, рак- мет, — десш кайырылмай кете барды. Тамада келш , Кер1мкулга: — Ага, ана артистер акы талап eTin жатыр, — деп efli, Кер1мкул шарт кетш: — Ой, ерт1стерщнщ... — бакырып хабердп Ресторанный завзалы келш: — Той тез таркады гой, 6i3re де жаксы. К,олымыз ерте босайтын болды. Давайте, расчитаемся, — деда. К ер1мкул, амал ж о к , iuiKe Kipin, калталарындагы конверттер1н актара бастады. Ж езд еа берген ен калын конверт колына алдымен Ш ктп К онверт камырмен жел!мделген екен, жел1м1 онай ажырай коймаган с о н са- нылау т еск к е саусагын сугьш, м рш ец конверта дар етюздь Ж урегшщ аздаган д1мкэс1 бар едц с о л кургыр ш аншып- шаншып алып, артынша сыздап коя бердг Конвертт1н iuii тола ш ылы м орауга арналган газет киындылары. А р агщ к арасында т л е н 6ip тенгелктер. Bip тийм ак кагазга: «Кер/мцул цайным! Той к,утты болсын. Пенсионер шалдыц кэабтен табылган табыс осы. Риза бол. Жездец Тврегелд!», — деген кисы к-кы ныр жазуды окыды да, орындыкка сылк eTin отыра Kerri. - 215-
КЕЛ1НШЕКТАУ САГЫМДАРЫ ЕШлденщ куш шанкай туе болганда батыстагы Келш- шектау сагымданып, узд ж -созд ы к кимылдай бастайды. Баягы байдын узатылган кызынын Kemi кайта Tipiлin, убап-ш убап бара жаткандай. Байдьщ кызы узатылган гой. К,ыз экесш е е т ш ш ай- тыпты: Менщ жасауыма алтын шаныракты, кумю уыкты ак отау дайындатыныз. Казан, ыдыс-аяк, табак 6opi де ал тын жалаткан куш етен болсын, TeceriMfli т л д щ суйегшен жасат. Керпе-ж астык шьггырма ш е й , сусыма ж1бектен бол сын, — деп тагы баска керек-жарактын берш He6ip асыл- дан оз1рлеткен гой. Жасау мулк1 кы рык туйеге артылып, калындык Kemi шубатылып жолга ш ыкканда, кенет байдьщ кызы к е п т токтатып, eKeciHe: — Экетай-ау, 6i3 6ip нэрсеш умытып кетш шз гой, — дейдь — Н е т , шырагым? — Итаяк алтыннан болмады гой. d ic e d атгын устщ де келе жатып, к ос кольшын алака- ньщ к ек аспанга карата жайып жiбepm: — О, TeHipi! Бар болсан, мына KemTi тас кыла гер! — деп, сакалын кезш щ жасы жуып, куд1рета куш и Кудай- га ш ын ниет1мен жалбарынган екен дейдь Э кенш каргы- сы катты, тш еп т э т а , байгус кыз келш ш ек болып келе жатып, лезде бу кш к еш узактан-узакка созылган кара тас болып катып калган гой. Содан 6epi Келшш ектау аталады. Кундаз оны сагым буы п турады. К еш ке жакын, кун батарда Келшшектау алыстан ерекше ап-айкын KepiHin, келбеттенш, куд1рет- тенш кетедь ППлденщ KyHi шанкай тусте ысып, ми айналдыратын туста, Tipi жан Kipepre TeciK таппай, 6api де алакандай болса да келенке i3fleiiai. Талтусте келенке де барынша кыска- рады. - 216-
К ж з уйдщ к елен кеа кураган тершей кусырылган жерле келгст; ак еш ю е ю лагымен б ywipi булю лд еп, ыстыктап жаткан болатын. К ун н щ ми кайнайтын ыстыгында ш екш ек шырылдай- ды. Tipi жаннан б е л п берген сол гана. Баскдньщ 6epi мулгш тур. Баягы-баягы динозаврлар заманынан 6i3re талай за- уалдан щдалап жеткен кездж бой к еа р тке де кызган тас- тын тубш де аппак алкымы бу л к-б у л к eTin, тырп етпей калыпты. Келшшектау к вш ш щ уздпс-создык козгаландайтын Ke3i дел осы шак. Сагым айныганда ш е к а з тещ з толкы нда- тып, сол тешзде К елш ш ектау жастар кеш щ дей болы п, ж у з т бара жатады. Жазгы жайлаудагы жалгыз уйде ага ш опан К,онырбай мен жас келш ш еп Гулдерайым exeyi ы сты к ерптп ж1бер- гендей, буындары бы лк-сы лк болып, жер твсекке кулай кетш, уйыктап жаткан. Ж ерошак басындагы сексеуш уйшдйлн келенкелеп жаткан сарыала тебет арс ете калды. С ейтсе 6ip «уазик» екпшдеп келе жатыр екен. EKniHi ш опаннын кш з уйш таптап етердей. К,удай жарылкаганда кш з yitai жайратып кеткен жок- BipaK уй дщ келенкесш де жаткан ак еш ю ш «бак» eTKi3in басты да Kerri. К,онырбай сыртка атып ш ыкса, «уазик» басып еткен ак еш ю арткы eKi аягын ербевдетш , Ke3i аларып, у з ш т барады екен. влм ей туртанда бауыздап жiбepeйiн деп пышакка жупрмекнп еда, машинаньщ imureH масан дауы с гур ете калды. — в л ш калгансындар ма?! Ферма бастык К дбылбек екен. Алдымен бастыкка карай жупрмегенше кшел1 болгандай, ак еш юш де, пышакты да умытып, бастыкка кол кусырып: — Ж ей, нетш , э л п пышак алайын деп... — Пышагы Heci? Оны кайтесщ-ей?!... — деда. К,онырбай: «Ci3 машинамен басып кетпщ з гой» деп айта алмай: — Осылай боп калды гой, — деп мщпрледк — Ehe-e, — деп меюренш завферма, — жегенге еш кш щ eTi жещл болады, ehe-e... - 217 -
0Л' еш кшщ емшепнен суш кызгылтым болып шык.ты. Жас лак сорлы оны кайдан бш сш , солкылдатып еме бер- ген. К,онырбай лактарды: «Е, сорлы жешмдер» деп итерт кеп ж1берген. Сосын уйден пышак алып шыгып, эйелше айкайлады: — Эй, Гулдерайым, таза табак экел. — Оны кайтесщ -ей ? — дед! К,абылбек машинадан тенселш тусе 6epin. — Эш ейш , нет1п, канын алайын деп... шыж-мыжга... — Шыж-мыжын не-ей? — Не гой, ел п ecin дей ме... — Э , ecin де. Прекрасно гой, ол. К,онырбай ак еш кш щ бы лк-сы лк еткен басын к е т е р т , алкымын «6icciMuie* деп пышакпен орып кеп ж 1берт ед1, кан аткып акпай, ш ып-ш ып шыкты да, тыйылып калды. Табак устап турган Гулдерайым байына: — Байгус-ау, арам ел ш капты гой... — деп сыбырла- ганда К,онырбай: — ©mip унщш! — деп ысылдады. К,онырбай ак еш кш щ етш боршалап, тез-тез жшйстед1 де, Гулдерайымга: — Куырдак жасай бер, — дедт А к еш кш щ TepiciHe туз ceyin, далада турган бидонньщ ycTiHe жайып койды. Тершен енесш щ и кш сезген лактар ак еш кш щ жуш кер1нбей калганнан 6ip сумдыкты сезгендей, туз сеп- кен жаланаш TepiHi жалап-ж алап, косарлана манырай ба ста д ы . К,абылбек бастык бул кезде тиеп ж ок домбыраны тын- кылдатып отырган. Ыдыс-аяк алып, уйге Kipin-шыгып журген Гулдерайымньщ мыкынынан мытып калып, ма- сан кездер!н кысып-кысып койды. — Мен ет т ск е н ш е мызгып алайын, керпе тесеп, жас- тык бере сал-ей, — дедт Гулдерайым басты ктын айтканын icTen, сандыктьщ уст1нде жиналып турган керпе-жастыкты ала бергенде, келш ш ектщ топ-толы к балтырын сипалап калды. Басы жастыкка THiciMeH кор -р ете тусть Епздер енес1н жоктап, зар кагып манырай бастады. Ки1з уйд1 ш ыр айналып безектейд!. Бидонньщ ycTinae жаюлы турган Tepi ы сты к кунде тез Ke6ipcin, тырыса бастады. -21 8-
Лактар барып, ш скеп-и ю кеп, жансыз заттан тушлгендей зарлана т уей . Оянып кеткен ферма бастык: — Gmip унш ! — деп акырып калды. Конырбай лактарды уйден gpipeK айдап салып, кутан болды. Епздер аулакка кетпей, кайтып айналып келе берд1, келе бердк — Gmip унш! Кайтып епнресш ? Ауыздарын буып коя алмайсын, «коя той» дегенга тусш бейдт — К а й тесщ дер ба й ту стар , К у да й д ы н ici, — дейд1 Конырбай далбасалап. Ж еимдер манырай туседк Кайдаты К удайдын ici! Ма- шинамен баскан Кудайдын ici емес кой! Жаппавдар Кудайга жалаларьшды, катыгез, MeftipiMci3 адамдар! — деп зарлайды епздер. — Gmip унш! BipaK К °н ы р ба й жепмдерд1 жубата алмайды. Лактар Кабы лбект!ц завферма екен1н тусшбейд1. Онын бастык екешмен icTepi жок- Лактарга ене керек. Олардын карны ашты. Оларта енесш щ жып-жылы, тэп-тэтт1 с у п керек. Лактар емш епн соры п жатканда MeHipneHin, мешрленш, булардын уст1н жалап, аймалап туратын ана керек! А к emKi с у т и efli. TinTi епздер эбден той ы п, карында- ры бултиып кеткен кезде де, Гулдерайым одан шай катык- ка сут сауып алатын. Ж епмдер жылайды. Завферма 6ip с о т лактардын дауы - сын умыткандай болды. в й т к е ш к о с meKeci солкылдап, басы как жарылардай боп, кеп п бара жаггы. — Э й, Конырбай! — деп жуан даусы барк ете калды. К онырбай жепп келд4. — Кабеке, не болды? — Э й , 6ip жутым арагьщ бар ма, басы м экетш барады? Конырбай катты састы. — К абеке, уйде арак ж ок еда... — Безобразие! — деп бажылдады К абы лбек — аш ана «уазик*-п. Сонда 6ip заЬар болуы керек. Конырбай уйге куанып юрдь Багажниктен 6ip жарым литрл1к соп -соп а к ботелке тауып алган. — Куй! — дед! Кабылбек кырлы стаканды тосы п турып. Конырбай лакылдатып-ак куйып ед1, бастык: — Шулп1лдет, — деп барк ете т у сп . - 219-
Стакан шултлдеда. Бул кезде «уазик»-тщ ар жагында ак еш кш щ бас-сира- гын кытырлата мужш, сарыала твбет молшылыкка кенелт жатгы. Епздер жылай-жылай cuieci катып, уйдщ квленкесшде, eHeci жаткан жерде талмаусырап уйыктап калды. А к еш кшщ куырдаты да дайын болтан екен, Кдбылбек куректей алакандарын ыскылап, жылы-жумсакка колды 6ip салды дейсщ — — Сен неге алмай отырсьщ? — деп К,онырбайга туйЕлдЕ К,уырдакка К,онырбайдын тобей шаппады. — Е ш ю етш жемеуий едам... жел... ЕскЕлжтт ауруым... — деп кумЕлжщЕ — Э й , — дед! завферма орасан ой есше тусш , — айт- пакшы, э л и «шыж-мыж» кайда? Э с й т айтамын. — Ой, К,абеке, ол улкен аспен 6ipre бер1лед1 той, — дед1 К,онырбай 3opeci зэр тубш е кетш. — К,уй! — дед1 завферма. Стакан шуп1лдете толтырылды. — Ал! — деп буйырды бастык. К,оцырбай ewai уеж айта алмай, eKi кез1н таре жумып турып, тартып ж1бер1п ед!, езеп ертенш бара жатьш «Элп eci6iH тэты сурар ма екен?» деп ойлап улгердг — К,атыныц неге imneftai? — деп калды бастык. — Э й , катын, кел, шакырып жатыр,— кунк e n i К,о- цырбай. Гулдерайым уйге к1ргенде, ферма бастык айгыр ста- канды тосы п турьш: — К,уй! — дед!. К,онырбай колы калтырап, аракты лу ш л д етт куйып ед!, завферма оны Гулдерайымга усынып: — А мандык-саулыкка альш ж!бер, — деп киылды. Гулдерайым бетш бурып ек етт: — М ен !шпеймш гой, агай, — дед!. — Онда катыньщ ymiH сен iuieciH. — Бастык стаканды К,онырбайга усынды. К,оцырбай онсыз да думбш с!з бо- лып тур ед!, бул стаканнан кей!н 03i де imiMttiiace жок окта-текте урттап-тататын сорлынын устт-устше кемешнен откен ак nepi аш езепне Tycin KeTin, жиюлы жуктщ ал- дында аяк-колы былкылдап, аузы кисайды да калды. Басекен жас келшшекке кол салды. - 220-
— К,ойыныз, агай, едепаз болмацыз, — деп Гулдерайым урейлене жасканып, шепншектей 6epin, аркасы керегеге •прелдк Шепнерге жер калмады. Артта кереге. Алда — «ы рк- ырк» еткен бастык. Завферма енмендеп, куш актап, бетш ен суймекке умтылганда, байгус келшшек кырги бурген торгайдай, аждаЬа керген кежектей 6ypice 6epin, 6ip сет б осансы ган- дай да болып еда... Э лгш щ аузынан 6ip с асы к Hie м унк ете калды. Гулдерайым локсы п барып, бастыктын омырауы- на кусы п-кусы п ж1берда. Кдбылбек бастык. уетш щ 6api былыгып, колымен сур т- пек болганда, келшшек онын уысынан сытылып шыгып, ес1ктен сыртка ыта кеп женелдк Белден асып, 6ip отар кой 6epi карай кулаган екен, Гулдерайым солай карай жупрда. О ны н сонынан eKi жеттм манырап ала LnecTi. Bip отар койдын пншен епздер оз енесш i3flen, кез-келген кой мен еш кшщ емшегше жармасып жур. Малда да катыгездер! бар: байгустарды сузп л еп , тепкш еп ж1бердг Малда да мей1р1мдшер бар: токтай калып, Mycip- кегендей болады. Помчабан Дэр1бай Гулдерайымньщ алдынан ш ы кка- нына тан калып: — Тиыштык па, женеше? — деда. Гулдерайым екеш: — Ана кара доныз... — деп ар жагын айта алмай жылап ж1берда. Помчабан жас та болса, TicTepi туеш , кунге к уйш , ерте егде тарткан, к е й т кедейлеу, п эс мшез пенде еда. — К,ой, жылама, женеше, — деп мыжырайган к ию кал- пагын тузеп киген болды. — K,a3ip, каз1р оны... «K,a3ip, Ka3ip» легенде муньщ колынан не келед1? К ш бш едк дегенмен еркек к ой eifreyip.... Жер бет1ндеп мынандай киянаттан, соракы , сорлы дарлЬсген уялып кеткендей, батып бара жаткан кун кы п- кызыл боп, айнала тещ рек алаулады. К ун батар тустагы Келшш ектау ыргалып-жыргалып бара жаткандай Kopinai. К еш сонына ак euiKi шескендей, олдене агарандайды. Элде сагым. Элде е к н п ш -у м п тер агысы... - 22‘
СТАЛИНМЕН К.ОШТАСУ К ектемнщ келе жатканын ен алдымен кэд ш п майда кустар сезедг Шымшыктар шыкылыктап, секендей бас- тайды. Б1рл1-жарым наурызкек керш ш калады. Жэуд1реген кездер! моншактай мелд1реп, адамдармен ыкыластана амандаскандай, шымшыктар сиякты секендемей, шошан- дамай, жоргалай басып, жанына жакындап: «Кектем келд1, кезайым болыныз!» дегендей ишара бишредь Оны квп адамдар тусш е бермейдь Адамдардан кустар ты щ бшген тек С улеймен пайгамбар тана болган. Ал, 6ipaK екш иике орай, адамдардьщ 6api Сулеймен пайгамбар емес. Ал бугш кэд1мп шошакай шымшыктар да шыкылык- тамайды. Наурызкек те керш бейш . Шымшыктар мамык жуш н жел кобыратып, бутактарда 6ypicin-6ypicin отыр. Олар да калын кайгьщан кабыргалары кайысып, кара жамылып калгандай. Буп н Сталинмен кош тасу кун1. Борис Фардзинов eKeyiMi3 6ipre баруга келютйс. Qcipece бугш жалгыз-жарым журу ете киын. Баратын ж ерЫ з — К олонна залы. М эскеуд щ д ел тер1нде. Кремльден алые емес. BipaK бугш метромен жур1п болмайды. Трамвай, трол- лейбустан кайыр жок. Такси жалдауга 6i3 сиякты сту- дентгщ калтасы кетермейд!. Б упн, cipe, такси де журмейд1. Жаяу тарттык. М эскеудщ таны тунерш турды. Кешелерде адамаар севдей согысады. Мэскеудщ кешелер1 кыс бойы тон больш cipecin жатып, бугш кенетген сен журш, таудай-таудай таекын толкындары тулагандай. Байкасан, адамдардын 6opi 6ip багьггка, шаЬардын ор- тасына беттеген сиякты. Bi3 Борис Фардзинов екеу!м1з с ол толкынга душар бо - лып, топан судын бетшде секендеген жанкадаймыз. Кеше- ге калай ш ыкты к болды — толкы н 6i3fli какпакылдап, 1л 1п алып кете барды. - 222-
Борис Фардзинов менщ курстасым. Улты — осетин. С олтустж Кавказдан. Двл1реп — Солтустпс Осетиядан. О нтуспк Осетия дейтш! тэты бар. Ол, cipo, Грузиянын курамында. Pac-eTipiriH KiM бш сш , б1реулер сыбырлап, Сталин гру зин емес, осетин екен. О баста фамилиясы Джугашвили емес, Джугаев екен деп журдн Осетин дейтш 6ip-aK халык, BipaK eKi белек. Bip жар- тысы Грузия курамында, eKiHmi жартысы — автономия- лык республика Ресей курамында. Орталыгын бурын Дзау- жикау деупп eni, ещй Орджоникидзе дейтш болган. Орджоникидзе атакты большевик, Сталиннщ cepiri болган. Кавказда Совет е тм е тш орнатар кезде грузин меньшевиктер1мен тебелесш калып, соны сы упнн кейш Лениннен таяк жеген. MeHi осы жолы жур-журлеп алып ш ыккан да осы Бо рис Фардзинов. К,ою кара шашы дулей ормандай, бойы мен куралпы болганымен, д ен ет ш омбал, тып-тыгыз, нагыз палуан тулга. Кеше факультетте ш олак кол декан каралы митинг етюзгенде, осы Фардзинов дап-дардай болы п, кезш щ жа- сын пора-пора кылып жылады. Жанымда турган курс парторгы Борис Силкин м е т т у р т т калып: — Жыла, жы- ласаншы, — деп енкшдедг BipaK м енщ кез1мнен жас ш ыкпады. Бед1рещпм де кал- дым. Мылкау сияктымын. Анам Айшанын айтуына Караганда, м ен туган экем Муртазанын казасын естсрткенде де жыламаппын. А так ты отыз жетшпн жылы «халык жауы» атанып, сотталып кеткен экем Муртаза шамада 1940 жылы кулак есптп, кез кермеген «Дальний В осток» деген жакта, Зея деген езеннщ бойында, ну ормавда агаш Kecin жатканда, устш е карагай кулап кетш, басып калып, содан ажалы жеткен. Сол суы к хабарды журт жиналып келш , анам Айшага еспртеда гой. Бейшара Айша ат белше тусет1н бурымын таркатып, калын колан шашын жайып ж1берш, кызыл шырайлы, ай дидарлы бетш е тырнак салып, жыртып *i6epin, канатканда, мен оны н бетш cypTin турыппын. BipaK 6eflipeftin, кез1мнен жас шыкпапты. Жатакханадан кулкын серще шыгып еднс, Колонный залга жетер TypiMi3 жок. «Тайфун» дейтш дулей дауыл - 223-
болады деуип едг C ipo, бул сез б1здщ «Топан суы» деген угымнан шыккан болар. Баягыда-баягыда, Нух пайгам- бар заманында, Алла-тагала о басында к у н е а з жаратыл- ган адамдардын келе-келе эбден бузылганын, иманнан журдай болганын керш , жер д униеш ластан, былапыттан тазартпак болып, Нух пайгамбарга пермен берген гой. «Bip кеме жаса деген. С ол кемеге адамзат, жан-жануар, ушкан кус, жупрген ан, кулл1 есж дис атаульщан 6ip-6ip жуптан ен тазасын алып, кемене сал деген. М ен жер бетше топан суын каптатамын. С ейтш жер-дуниеш жуып-ша- йып, былапыттан тазартамын. Сонда осы Нух пайгамбар, кемемен топан Судан аман калып, топан тартылган жерде кемендеп жан-жануарды, адамдарды, ушкан ку с, жупрген анды босатып коя бересщ. Солардан таза урпак есш-енеда» деген той. Bipeynep сол кеме Синай тауынын кыркасына токта- тан дейдт Bipeynep Нух пайтамбардын кем еа Арарат та- уында калган дейдь Ал, ендо б1здщ ата-бабаларымыз Нух KeMeci К,азытурт тауьгаын басында калтан дейп1. Осы сонгы ефсананы растайтын к у э рет1нде халык ежелден 6epi карай: Басында К,азыгуртгын кеме калган, Болмаса керемеп неге калган?! — деп жырта косы п, той-томалак, жиындарда осы ещ д эл1 кунге дей1н айтып келе жатыр. М ен осыны ойлап болтанша, орасан толкын арт жа- тымнан соккан кезде Борис Фардзиновтен ажырап кала жаздадым. Артыма бурылып, караута муршам келмей, колымды созайын десем, ез колымды ез1м босата алмай, ай, ещи KeniM-ay, деген кезде палуан осетинн1н елуегп колы менщ иытымнан тартып устап калды. Ещц 6ip заманда ш ынгырган, ынырсытан дауыстар еси л е бастады. М ына кияметт1н кыл KenipiHfle туртан шакта, ofrreyip кулай керме. К,уладын — 6irri, кайтып ту р у ж ок , к у TipminbcneH кош таса бер. Топан суды н туШнде, мындатан туяк-табаннын астында каласын! Улы кесемнщ курбандыты боласын. Аспанньщ жуз1 ак будан кер1нбейд1. Кешке карай аяз кыскан сон ауыздан шыккан деп ак бута айналып, аспан -22 4-
дидарынан адаскан журт к уннщ каи мезпл екенш де ажы- рата алмай калды. Ажал курыгына ш н ш , сансыз аяк астывда калган адам- дардын жан айкайы; эл1 табан астына тусе коймаган, 6ipaK apbi-6epi толкыннын катты соккысы нан есенпреген журеп нашарлардын ш ы н ш р га н ы ; бакырганы — елем нщ еш шарасыз куйзелнже ушыраганыньщ анык айгагы едь Онын уст1не мухитка айналган кеш ен щ к о с капталын- дагы бш к-бш к уйлердщ тебесшен бажылдаган мысыктар- дын ащы даусы косылады. Ол рас, мысыктар орасан кы с- пакка Tycin, екпелер1 eiuin, журектер1 жарылып бара жат- кандыктан бажылдамайды. О , олардын бакыры сы баска! К ун кесемн1н ел1м1 мысыктар у ш ш — пииту! М ы сы к тар оган бола кайтырмайды. Пенделер уш ш кайгылы бас- талган март-наурыз мысыктар уш ш махаббат маусымы. Эне, меселе кайда жатыр. Адамдар акырзаман орнагандай к уй зелш кайгырса, мысыктар махаббат кызыгына батып, уйлердщ тебесш е шыгып алып, ойнак салып жур. Мувдайды батыстагы журт: «Пир во время чумы» дейдь Ягни «Оба жайлаган жердеп той» дегеш гой. — Уста меш, Борис бауырым, мыктап уста, кулап кал- майын. К,уласам — турмаймын! М ен куласам мына сум дуниенщ Heci кетер дейсщ. Ешюмнщ де еш Hopceci кетпейдь BipaK елдеп жалгыз анам Айшага обал да! Э не, с ол жылай- ды гой, соры арылмаган сорлы. MeHi М эскеуге окуга ж1бергкл келмеп ед1, жарыктык. Жылап едг Мен станция- га, пойызга мшейш деп бара жатканымда, М уса бригет ат- пенен артымнан куы п жетш: — К,айт, жугермек, елешн демесен, кайт! — деп басыма камшысын yfapin еда. — Т у- ган жерден шалгай-шалгай айдауда ж у р т , окен Муртаза- нын суй еп жат жерде калганы аз ба ед1?! А? Ана шешен менен iHi-карындасынды KiM асырайды? А ? Олар кудайдан сен ecciH, Эулие-Атадагы окуы н 6iTipciH, содан кейш 6i3re кемектесед1 деп умгттендь Эулие-Атадагы оку ы н 6iiri, кудайга шушр. Енд1 жер туб>ндеп М эскеуде ceHiH кай на- гашын бар ед1?! А?! Бул Муса жарыктык, отыз жетшпп жылы м е т и экем Муртазамен 6ipre «халык жауы» болып усталып кетш едр 6ip-exi жылдан кейш «кею р ек ауру» деп кайтып келдь Енш колхозда бригэт! Билеп жур. - 225-
BipaK бригот болса да, мен кенбед1м. Eaai дел каз1р сол М уса шалдын тшш алмаганыма, анам Айшанын, карындасым мен iHiMHiH касында калмаганы- ма екш гендеймш . Э дегенде мына тенселю какпакыл ойыны сиякты кершгенмен, бара-бара epiiiin, арсыз ажал- дьщ ауылы жакындап калгандай, жан кысылып барады. К,ой, олай бола коймас деп ез1мд1-езш жубатайын де- сем, айнала жан айкай. Ш ынгырып жатыр. К,улап кал ган. Ж уреп талган. Амалсыз кулап калган. К,айта туруга каукар жок. К,уладын, сорлы, кор болдын. Акыргы эрекетз — шынгыру. Шынгырып елген жаман-ау. Ондайды кудай каламас. Баягыдан калган ацыз бар: Ыбырайым пайгамбарга Алла-тагала буйрык erri: — Ана Ысмайыл деген баланды бауызда! — деп. Пайгамбар Алланыц айтканын ек! етпес болар. 03iHin Ажар атты токалынан туган Ысмайылды шакырып алып: — Осылай да осылай, Алланын буйрыгы. Орындамас- ка амал жок, — деп баласын бауыздамак болып, алкымы- на пышак сала бергенде, Алладан буйрык келдг — Баланы босат. Орнына кек кош кар сой! — дед1. Пышакка тускен к е к кош кар сонда дыбыс шыгарган жок, жануар. Ал мыналар шынгырады, бакырады, байгустар. С ейткен Ь1смайылдан жарты елемд1 жайлаган араб журты тарады. Осындайда кеуденде 6ip сурак калады. Булай ойлау- дьщ e3i пендешшйс, кунвкарлык болуы да мумкш. Эйтпесе сол Ыбырайым пайгамбардын бей бпи еа Сарадан туган Ысырайыл бар емес пе efli? Алла-тагала курбандыкка неге Ысырайылды каламай, неге Ысмайылды тандады? Жауабы жок сурак. Ысыра- йылдан еврей еулет1 тарады. Е, байгус, баягы-баягьща OTin кеткен улы еруактарда нен бар? Онан да мына мын болгыр осетин ж т л Борис Фардзиновтын жуан белдшнен мыктап уста! Табанга тусш калмас уш ш . А лыста, Талас Алатауынын бауырында сенщ амандыгынды кудайдан кунд1з-тун1 т1леп журген анан Айшаны аныратпас уш ш. — Убери руки! Тарт колынды, онбаган! — деп айкай- лайды катарымызда apbi-6epi тенсел1п журген жуан ейел. -22 6-
Бул ещи e3i epreHin жаткан уRain отына койдын басын у й т п алмакшы болган адамнын эрекетше уксайды. Жуан эйеддш калтасына, элде 6ip уятгы жерше кол суккан сум ы - рай мына акырзаман кезшде де сумпайылыгын icTen жур. Ал бийс уйлердщ Te6eciHfleri мысыктардын бажылда- ган, бакырган дауыстары ернпмесе, тыйылар емес. М ы сыктардын махаббат маусымы. Бул e3i Жаратылыс белплеп берген кыска мерз1м. О сы мерз1мде ойна да кул. Содан кейш сап тыйыл! Адамдар сиякты жыл он eKi ай: кы с де- мей, жаз демей, кектем демей, ку з демей, кунддз демей, тун демей адамдар сиякты аймаласып, айкаса берме! М а- хаббатсымак батпакка бата берме! Жалпы, м ысыкка кезкарас эр елде эр турль Батыста алдынан м ы сы к етш кеткен адам: «Ж олым болмайтын болды -ау» деп кеципне алады. Ал бц дщ Мухаммед пайгамбарымыз узын туйе жун шекпешшн етепнде жатып уйыктап калган мысыкты оят- пай-ак, ш екпенМ н мысык жаткан жерш кайшымен киып тастап, турегелш, намазга турган гой. М ысы кты н элде- кандай касиет1 болмаса, пайгамбар сейте ме? Осы мен кателеспесем, мысыктын бейнесш будан бес мын жыл бурын етш кеткен пергауындардьщ пирамидаларына eMipi ешпестей етш суретгерш салып тастаган дейш. Неге? Мен осындай оймен элек боп жургенде, Борис Фард- зинов мен1 онга карай ойыстыры п, колы м нан тартып, жагалау жакка 6ip суйем, сынык суйемнен жакындай 6epai. Шетке жете бергенде д олы толкы н кайтадан кеш ен щ ор - тасына карай лактырып ж1беред1. Эне сонда ш ын урей бойды билей бастады. Бул адам — айуан туткынынан кутыла алмастай эсе р шырмап алды. Будан repi тас турме T9yip шыгар. М ына адамдар абак- тысы ceHi тыныш тургызбай жан-жагына аяусыз лактыра- ды. Эр лактырган сайын кабыргаларын куйреп кете жаз- дайды. М енщ осы уакытка дей1н кулап калмай, табан астын- да тапталмай, сулдемд1 суйретш , apbi-6epi эткенш ек теп- кендей, сенмен 6ipre cepninin калы п журген1м, бала кез1мнен epiKci3 шыныкканымнан шыгар. Экей алыска айдалып кетш, жат елкеде жер жастанып калганнан кей1н, мен1 Тасбет бригэт тогыз жасымнан камш ынын астына алып, жумыска салган ж ок па? - 227 -
Bip жамандыктьщ 6ip жаксылыгы бар, егер енбекте шындалмаган шынжау болсам, мына жерде элдекашан суй епм шашылып калатын а д . 0 p i десе К,удай м е т осе тин Борис Фардзиновка жолдас кылтанын кермейсщ бе. Ол болмаса, мен мына дулей кыспакка шыдай алмай, кулап калуым ебден м ум ю н едь Алла-тагала алыстагы Айшаны аяган шыгар... М ысыктар баж-баж ете калады. Оларга мына туксиген б т к уйлердщ тебесшен темендеп мын-мын, а б е л к т, миллион адамдардын кущренген KypciHici, жан айкайы, шыркырап шынгырганы ешкандай эсер етпейтш сиякты. Олар оз шаруасымен эуре. Ал адамдар баяты-баятыдаты Вавилон (Бабыл) аласа- пыранындаты сиякты 6ipiH-6ipi тусш бегендш тен алдын- гы жаты туйыкталып, арткы жаты мухиттын локсыга- нындай куш ене итерш , жарта соккан толкы н кейш ш егш ш , адамдарды суш а сапыртанда, пенделердщ 6ip акылта келмеу1, 6ipiH-6ipi укпауы — мылкау сумдыкка айналды. Баягы-баятыда Бабыл туртындары Кунге дейш мунара туртызбакшы болы пты той. Сан турл1 тшде сейлейтш, 6ipiHin т ш н екшшкл укпайтын, сан-тараптан жиналтан тобы р екен. Мунара бинстей берйгп, бшктей 6epiirri. Акыры адамдар 6ipiH-6ipi тусш бетеннщ KecipiHeH есш ецбек еди болы п, зая KeTinTi. М ынау да соньщ 6ip Typi. Не кеш едеп адамдардын ал- дын катар-катар автобустармен бегеп тастамай, тас тоган салмай, жолды ашу керек. Не артган адамдардын агылган лек-леп тежелу керек. Ап-аны к нэрсе. BipaK адамдар бше тура булшдь К,удай тетеннен ешкандай кесепат ж1берген жок. Най- загай шашыраган жок. Жер сшкшген жок. Таулар тенселш, сел таскын каптатан жок. Адамдардын 6ipiH-6ipi тусш беген макаулыгынан ещц 6ipiH-6ipi жаншып, 6ipiH-6ipi таптап, езше-ез1 акырзаман тшеп алды. Рас, Сталин кайтыс болды. Ол да Кудайдан кем емес деп журсек, кагнмпдей пенде екен, ажал жетп, елдт Ал, enai сотан бола, соны н жолында мына жерде жуз- деген адамнын аяк астында калып, тапталатын не жеш бар? Уш нде отырып та кайгыруга болады. - 228-
Баягы-баягы 6ip адамзатгын э л i де тагылау кезпгде пат- ша елее, онын жанына кулы мен к унш , кару-жарак, epeyiji атын 6ipre кем етш салт бар екен. Ол заманнын патшала- ры нысапты екен гой. Ал, мына Сталиннщ жолында ж уз- дегендер курбан болы п барады. Жарыктык, елгенде де курбандыкка тояр емес. Ал, •ripiciHae ш е? О! Tipicinae оны н жолына курбанды кка мына каз1ргщей ш ынж ау, ел ы з, жабыркаулар емес, Tipicinae оны н жолында курбандыкка кш ен маркаскалар, ы л ен аймуй1зд1 аркарлар шалынды ем ес пе?! «Халы к жаулары!» Bip кезде ете пэрменш катты толкы н 6i3fli алга карай ем ес, он жак капталга карай лактырып ж1бердп Бул енш кудайдын 6i3re о н кез1 туск ен ш щ нышаны ма деп шлм жылып калды. б й т к еш бул сурапыл агысты езен нщ 6ip колты к-кой науы сиякты дер екен. Б1зд1 кайтып катты агыстын арнасына тарткан жок- Кдлтарыста калып койдык. — Енш елмейм!з, — дед1 аккенш Борис Фардзинов. — К,удай бтяеда д е, — дейм ш ел 1 тозактан ш ыкканы - мызга сешщцремей. Ж он аркамыз кара кош кы л KipninrreH каланган кабыр- гага предай «Б1зд1 сактай гер» демесем де, соган уксас ш лей 6ip тшекпен эл п к1ршендеу Kipniui кабырганы ала- каныммен сипап койдым. Эйтеу1р аз жасамаган. Б е л и м , Иван Грозныйдьщ зама- нынан 6epi турган кабырга шыгар. Б ел им , бул турменщ кабыргасы ма? 0 т е кене к е р ш е й , п р ш ен . К ш бшедй Иван Грозный баягыда К,азанды алганда, К,азаннын С уйш бик е еамш катын патшасын туткындап, Мескеуге алып кет- кенде, осы абактыньщ iuiiHe екелш камады ма — кайдан бшейпс. К,ай-кайдагы ойга келедй Жана гана кепе-кернеу ажалмен арпалыскан сиякты ед1м, ещц кайдагы-жайдагы тарих есш е тусе бередй Буган да ш уп р . Бул Tipi екенщ нщ белпей Арада 6ip апта еткенде, ауылдан хат келдй Хат жазган жалгыз карындасым мен жалгыз М м гой. «Апам (Айшаны айтады автор) ж е п ш елпек nicipin, кудайы нан таратты. Т уе к е р т т й Tycinae сен ш екйз-ш етйз тещзде малтып жур екенещ. — Жагалауга ш ык, — д еп сеш шакырыпты. - 229-
Сен: — Ж экеме бара жатырмын депеш. (Муртазаны айтады автор.) Апам: — Ж окен алыста гой, жете алмайсьщ, жагага кайт, — деп айкайлапты. Сейтш жатып оянып кетш ть Ертесше апам же™ шелпек nicipin, кудайы нан улеспрд1 балалар- га», — деп жазыпты. Хатты окы п, коз алдыма анам Айша, карындасым мен iHiM келдг Ауылды катгы сагынганымды сонда сезд1м. Окуды тастап кетсем бе екен дед!м. Алыста, алыста, Талас Алатауынын бауырында, М ын- булакта жаткан ауылымды сагынып, тамагыма 6ip туйш тыгылып, жылагым келд1. Сталин кайтыс болганда касарысып шыкпаган жас, енш коз1мнен парлап акты. Тия алсамшы... Ел1мн1н 6ip жайлауы — Курымбай саз, Жайлаган айы сай жазга сарыала каз. Шолпандай тан алдында туып-баткан, Кайтей1н, о дуние, гумырым аз! (О. Бвкей)
Ш АГАЛАЛАР МЕН К.АНГЫБАСТАР Каланын как ортасында шагалалар ушып жур. М ы н - даган машинадан ш ыккан сасы к Hie, uiahap у сп н тум ш а- лап турган тутш... А у, осындай жерде шагаланыц не шаруасы бар? Мына кара кала ак шагала журетш жер ме, кудай-ау! Кетпей ме сонау шалкып жаткан айдьш келш е. Толкынды толкы н куалаган, кун нурына шагылысып жаркырап жаткан жэннатгы дуниеге... М ына тунш ыккан калада Heci бар, а? М ум кш кы зы к ymiH, кумырсканыц илеущдей жыбырлаган к у TipimniKri керу уш ш жай саяхаттап келетш шыгар. Каланын как ортасында шагалалар ушып жур... Bip турл1 уйлеспейш. К,аланьщ 1ш1н каекырлар кезш журсе, кандай болар едг Уйлеспейд1 гой. Мьша шагалалардйс1 де сондай. К,аскырлар келсе, каланын тургындары тыркырап кашып, милиция, мумк1н армия д урлиер efli. Шагалалардан ешк1м корыкпайды. Шагалалар аспан- да калыктайды. Адамдар аспанга карауга да муршалары жок. Жерден кез алмай асыгьш, аптыгып бара жатады. Ал шагалалар каланын как ортасында уш ы п журедй Сейтсе, онын сыры бар екен. Айналасы терткул болып келген махалланьщ (ягни квар- талдын) орта тусьшда колдан соккан, оркЫ элш ш е эркилы киюластырган гараждар турады. Тем4рден согылгандары, кыштан ер1лгендер1... бар. BipaK 6epiHiH т е б е а канылтыр. Э л п шагалалар сол канылтырга келш конады. Apbi-6epi жоргалап журедг Эдетге онда жабайы кептерлер де аз емес. Олар ещц шагаладан ыгысады. ©йткен1 шагалалар кептер- лерден repi ipmey. Булар гараждардыц тебесш е неге уш р д есе, сол уйиик- терд1н ipreciHfle к ок ы с кораптары орын TeyinTi. С оцгы кезде кораптардын жаца Typi шыккан. К,окыс салатындай емес, сел улкендеу болса, адам туратындай. Ж алт-жулт етед1. К,акпагы жене бар. - 231-
К,акпагы кебш есе жабулы турады. Оларды ертенпсш ел орнынан енш турып жатканда, иыктарына дорба ыген олдеюмдер к е л т ашады. К,ораптын iiuiH TiHTin, ал к е л т 6ip актарсын. К ерек-ау деген затгарын иыктарындагы дор- бага тыкпалай бередг Керек емесш лактырып тастайды. К,орап копарушылардын кепиеттер1 — Tipi оруак. Бей- бастары Kip, ю щ ю , сакал-муртгары ескен, шаштары кобы- раган, кездер4 кып-кызыл. Булар шагалалардын epi досы , epi жауы десе де болады. Досы болатын ce6e6i: кангыбастар кораптын какпагын ашады. Эйтпесе шагалалар аша алмайды гой. Жауы бола тын себебг. кораптын imiHfleri uiin аларын калдырмай дор- баларына салып экетед1. Кейде кораптан жарты белк е, ш ирек белке нан да шыгады. Шагалаларга к ереп де сол нан. Ол 6ipaK кангы- бастардан артылмайды. Нес1белерш жиып-терш алган сон, кангыбастар алыс- ка узамай-ак, каз-катар ттзшген гараждардын артындагы агаштардын келенкесш е барып жайгасады. Сол жерде тап- кан-таянгавдарын дорбаларынан шыгарып, ортага ушп, тамактана бастайды. Мыж-тыжы ш ыккан газет дастарканнын устшде не жок дейс1н — 6epi бар. Туздалган помидордын мыжылган кал- дыгы, жартысы т1стелген жартыкеш кияр, кабыгы кабат- кабат болса да солынкыраган пияз, каткан наннын неше Typi, жартылай Kyftin кеткен кэуап, кепстенш кеткен мэнт1. Осыньщ бэрнпн у сп н ен ш окиы п карап турган 6ip бетелке заЬар арак... Тырнактары аюдай е ю еркектщ ортасында жалгыз эйел. Бет-аузы домбы гып, Ke3iHiH айналасы келкищеп кеткею болмаса, бул e3i ел1 жап-жас кыз екен. BipaK жур1с-туры- сы, тур-турпаты эбден титыктаган адамньщ сыйкы. Аяк алысы сылбыр. EKi еркек бетелкедепш как бел1п imin, солган киярды карш-карш шайнап жатканда, мына узын eTeKTici дастарканнан ш етгеп, ала дорбасына басын к о- йып, 6ip жамбастап кисая Kerri. Осы кезде гараждын кокы с кораптарын айнала ушып журген ак шагалалар жерде жем терген кептерлермен ара- ласып, ала дорба жастанып жаткан ургашынын жанына жакындап-жакындап к е л т , елденеге алан сынай таньггып, арак imin отырган е ю еркекке елеусЬ карап, жоргалап журдг - 232-
0 л ri exi еркек бетелкен щ аузынан к ы л к-кы л к етю зш 6ip-eKi жутканнан к ей ш -ак, бетьбастары кисандап калды. Ала дорбаны жастык, кылып, жантайып жаткан кыздын лезде квз1 uiiHinкетш, 6ip гажайып туе керш. Тусщде ауылга барыпты. Ауылы кумны н шетшде, шаЬардан шалгай едг Алыстагы койлы ауылды тан калдырып, Жаныл кыз кумю канаттары жалт-жулт еткен ушакха м ш ш келш. Ушак койлы ауылдын ipreeme келш конганда, кемш р-ш ал, бала- шага, ер-азамат калмай тугел жиналды. У ш кы ш Kici уш акты аргымак ат кусатып казы кка бай- лап койды. Журт ш етш ен Жанылмен куш актасы п Kepicin: — Аман-есен окуы нды 6ixipin кайттын ба? — десш м эре- сере, Енш б1рде Жаныл аппак койлек киитп, келш боп тускен екен дейш, тебесшен гул ж а у ьт, 6epi кутгыктап, у да шу... К енет айкай-уйгай ш ыгып, адамдар 6ip-6ipiMeH жан- жалдасып, тебелесш кегель Сейтш жатканда, Ж аныл ояны п Kerri. К,араса, касы н- дагы exi еркек 6ipiH-6ipi кылгындырып жатыр. Т у б1нде 6ip жутымдай арак калган бетелкеш 6ipiHiH колынан 6ipi жулып алмак б олы п, кокпар тарткандай та- ласады-ай кеп. Жаныл кайсысына жак боларын бшмейш. «Bipin елш, 6ipin кал» дейш лесе, оган да кимайды. © зш щ imiH 6ipey бурап-бурап ж1бергендей, жаны кезш е KepiHin, eici еркектщ жанжалына да карай алмай, езш ен-ез1 елек. Толгак катгы кы сканда, шыдай алмай катгы ыныра- нып, дереу алаканымен аузын баса койды . EcipiK еркек- тер ecTin коймасы н дегеш . Бала тулаган imiH 6ip колымен басып, енбектеп калын агаштын арасына xipin Kerri. «Ж аксы ит е л т н керсетпедш » деуцп ед1 ауылдагы вжесь Оньщ ycTiHe ана мае немелер и т а к icren журе ме деп те сескенген. Жаны жаман кысылганда коз алдына апасы байгус келдь Апасы — Бигайша маркум болган. Шалы eKeyi OMip бой ы алыстагы кумда совхоздын койын бакты. Осы каз1р елш нп халдеи Жаныл, с о л алыстагы кумда дуниеге келш еш. Эке-ш еш есг кысы-жазы кой сонында болган сон, бул совхоз орталыгындагы м е к т е г т немере агасынын у й н д е жатып окьщы. - 233-
М ек т ет з орташа гана багамен б т р с е де, койшынын балаларына жещлдйс бар деген сон дурмекке Lnecin N кала- сына тарткан. Окуга тусе алмады. Елге кайтуга намыстанып, кайдагы мылкаулар мектебше «техничка» деген жумыска орнала- сып едк Мылкаулар мектебшщ бастыгы дулей неме екен, Жа- нылды белмесше онаша шакырып алып, эл1 бетт ашыл- маган бейкуно кызды турган орнында бас салып... Одан тагы, тагы... Кешшрек саунага апаратын болды. Сейте-сейте ы стык- суыгы басылган сон, сыртган келетш конак-достарымен косактап ж1берет1шн шыгарды. С ол-сол екен, ендш жер- де Жаныл еркшен айрылып, какпакыл доп сиякты кол- дан-колга OTin кетп-ау. Ал алыстагы анасы болса: — К,ызымыз N каласында окы п жур! — деп аузын том- пайтып, кум тлдеп сейлейтш болган. Енд1 сол анасы мына жан т э с ш м кезде, кез алдына келш тура кадцы. «К,улыным, кудыкка кулап кегпн гой», — деп шынырауга колы н созады. С ол-сол екен, ycTi-басы жылбыскы шарана жерге до- малап TycTi. Бакырган даусы шыккандай бодцы да, лезде у ш ешт1. Тумай, туа ш екю р! Жаныл жалма-жан баланын аузын баскан... бейкунэнщ yHi шыкпай калды. Бала байгус: «Жарык дуниеге мен келе жатырмын! Ал ещп аш койнынды!» — деп бакыра жар салмакшы eai, ана сы : «мастар оянып кетш , элек салар» деп коркып, нэрес- тен1н аузын кайта басты. Шаранадан арылмаган 6ip жа- пырак неме табанда туншыгып, уш мулде emri. А як-колы эдепкцгей тырбандамайды, жудырыктай кызылшака бы лк-сы лк. Жаныл сорлынын ypefti ушып, басындагы ак орамалга оны орай салды. Кенет емшеп сыздап, омырауынын сыртына шып-шып сут шыкты. Мундайда баланы eMi3y керек-ау деген есше тусш , орау- лы сорлыны омырауына такап efli, жудырыктай mipKiHHeH lipmuiiK белпс1 бшшбед1. — Жанылка, кайдасын? — деп калды мае дауыс. Жаныл саскалактап, шарананы аналар керш койма- сын деп тез орнынан турып, ораулы нэрестен! дереу кокыс кораптын iuiiHe апарып тастай салды. -23 4-
Сонан сон, тук болмагандай, ештене кермегендей: — Мен мундамын, — деп кирелендеп мастардьщ касы- на келген. К,удайдын куд^ретшде ш ек ж ок. Ш ек келтсргендер топ - тобымен тозакта тур. Дуниенщ де iueri жок,- Ш ел ж окты адам б айгус кайдан болж айды. TinTi ж уй рж кещ л д щ к ек д ен ен ш щ 03i дуниенщ ш егше жете алмай дщкелейш. Алла-тагала ш екоз, ш егаз элемш жаратты. Элемнщ басы да ж ок, аягы да жок. С ол ш е к о з элем Алланьщ ашса ала- канында, жумса жудырыгында. Ол бэр ш де квреда. Берш де бшедь Бар кылам десе бар кылады, ж ок кылам лесе жок кылады. Алла тагала кап-каранты тунде кап-кара кумырсканы да квред1. Соншалыкты KyflipeTi к у ш и Жасаган Ием1з уш ш ул- кен каланын ш инде, 6ip топ талдын тасасында е ю м аску- нем мен Жаныл д есе — атына лайык жалган дуниеде жа- нылысып журген мюкш кызды керу тук те киын емес. Окиганьщ калай-калай ербитшш алдьш-ала би ген Жа- ратушы К,уд1рет N каласына, кокы с кораптары койылган пушпакка ж ей перпитеш эдеш аттавдырган. Ж ег! першие ак шагалалар бейнеонде каланын кегерш!ндер1мен арала- сып, кантыбастардын касынан шьпспай койган. Bip сумдык- тын боларын сезген. Акыры дуние течкерш ш , астан-кестеш шыккандай орасан кунэкар кылмыс жасалды. Дуние какпасын аша бергенде, першпедей нересте опат болды. Дэл с ол кун1, д эл сол сагатта, и еоз калган ecici гаражда, иес1з, жабайы, кангыбас кара мысык, Кдаайдын KyflipeTi шыгар, Жаныл жазган жалгыз баласьш туа алмай, жаны алкымына келш жатканда, 6ipmeH с он 6ipi терт с окы р тап- ты. Тертеуш де жалап-жуктап, устшде 6ip жалкык калдыр- май, кургатгы. К озш аша алмаган терт сокырга кеорткедей Kepuin жатып, емшек ем1здт К,ара кабыландай кара мы- сыктьщ бул балалары ещп мундай купмнен кейш 6ipa3 кун- нен сон, xeaaepi ашылып сокырдан мэуленге айналмак. - 235-
К,ара мысыктын кожайындары бул мекеннен коныс аударып, баска киырга Kemin кеткен. Уйлерше бейтаныс б!реулер KipreH. К,ара мысык бейтаныстарды жатыркаса да, у й р е тш к п уйше шрмек болып умтылып едь кожа- йыннын алды-артын б1рдей май басып кеткен жуан катыны: — Ойбай, кара мысык! — деп баж ете калды. Далбаса сешм-наным бойынша кара мысык алдынан кес-кестеп етсе, адамнын жолы болмайды-мыс. Осылайша кара мысык езшщ туган ушне Kipe алмай, лезде БОМЖ (орысша: без определенного места жительства) болып шыга келген. Енш ол иеаз ecici гаражды паналап, тьппкан аулап, кокы с кораптарды жагалап, TiMicKi ттриплиске к о ш т ед1 гой. 03i кара, e3i жабайы мысыктан обал бт м е с надандар шайтанньщ езгн кергендей уйерленер едь Сейтсе... Бет-ауыздары домбыгып, ycireH картоптай тоназыган, кездершщ алды келкщцеген БОМЖ-дар Жанылга бажы- рая карап калып: — К,айда журсщ, блядуешь что ли? Озщнщ лезде кур сулдерщ калыпты гой, блядь, — десть Кеше гана 6ipre арак iurin, кушактасьт 6ipre турьт, 6ipre жататьш ашьшалары каз)р Жанылга жабайы андар сиякты бо- льш кершш. Озйгщ осылармен 6ipre журш, 6ipre жатьт, 6ipre турганына таныркаган: жаман туе керш, содан окыс шошып оянгандай, усп-басынын 6api кусьжка, нэжюке былганган- дай, жалт бурыльш, кокыс кораптарга карай тура жупрш. Окпесш колына алып, жет1п келсе, кокы с кораптьщ irnutae ак орамал да жок, шарана да жок- TeMip корапка белуарына дей!н асыльш, кокысты колымен apbi-6epi ауда рып, тук калдырмай актарды. Жок! Апыр-ау, арада бес м инутгай-ак уакыт етп. Bipey-Mipey келш алып Keni дейтш емес. Мундай елен-алан бозала тан шагында кокы с корапка emKiM де келе коймас efli. Bipey келсе, оны Жаныл керер efli гой. Ол Tirrri жана кел ген i3iMeH Kepi кайтты гой. 0 з е п ертенш бара жаткандай, кез!нен жас парлай бердь Зарла байгус, сайкал заманнын курбандыгы. Сен enai осы заманнын кокы с копарган тастандысысын. Тастан- дыдан тастанды туады. С еш н дененнен дене бел1н1п ш ык- ты. BipaK тумай жатып ол да тастанды болды. - 236-
Енш несше зарлайсын, бейшара. «Ерд1 намыс елттредп коянды камыс елттредЬ. Намыс- танасын- BipaK сен ер-азамат ем ессщ гой. Сен алыстагы ауылда, тебе-тебе кумдардын арасында ескен кы з едщ. Аз уйл1 ауылывда терт сыныптык шагын мектеп бар еда. Оны б тр г е н сон совхоз орталыгындагы он жылдыкка кеппп, интернагга жатып окыдыц. «К,ыз балага кы рык уйден ти ю » деуип еда-ау баягыда еулие к ем тр л ер . К,айран да кайран, окымаган педагог- тар-ай! Интернаггагы жуан кара катын, ол эжелерге м ул- де уксамайтын. Айлыгын алады, тамагы интернаттан, аукатгыц калган-кутканын дорбага салып алып, уйше кайкайып кайтатын к эд ш п салпы етектщ 03i ед1. Ол тэрбиеш1 болы п жарытпады. Ешкашан он-солды керсетш, ж ен-ж осы к айтпады. С ейтш Жаныл да интер- натган еш тэрбие керген жок, eftTeyip, аттестат деген кек кагаз алды. Жана бой жетш калганда, алкын-жулкындау ескен Жаныл кыз койшы эке-шешесш1н бес кошкарын сатты- рып, соны н акшасымен окуга женелген... Олар — шагалалар жетеу едг Ж етеуш щ 6ipeyi — жетек- uii. Te6eciHae кедЫ п айдары бар. Ore 6ip зэру сетгерде сол айдары т ш р е й т , сексие калушы едЛ Д ел каз1р с о н - дай с еттщ келгенш 6iAaipin, айдары 6ip жатып, 6ip турып, карбалас сет-заман туганын биийрш, даусы шанкылдап: «Ха-ха-ха, ха-ха-ха» деп жанталас халд1 6iaaipfli. Шах-шагаланын не айтканын лезде тусш ген алты шага ла кокы с-корапка тез-тез т у с т , ак орамалдьщ буктеуш жазып ж!берщ, шарананы матанын как ортасына жаткы- зып, exi шагала аяк жагынан кызыл тумсыктарымен Ticren алып, ак жайманы п к кетерш , аспанга уш ып шыкты. Шах-шагала оларга ж ол басш ы болып, о к бойы бийске кетер!лген сон , килы -килы TipuiLniri бар, теменде осырак машиналары жыбырлаган, ауасы тар, м ункпен N шаЬа- рыныц успнен 6ip айналып, eni де жаркырап турган Ш ол- пан жулдызына карай бет алды. Аслан олем1ндеп кубылыстарды кез 1лмей бакылап оты- ратын обсерватория дейтш мекеменщ кезекш1 кызметкер1 казан аузындай телескоптын эйнепн кайта-кайта сурте - 237-
бердг Bipaic, эйнек тап-таза. Ал ещц телескопка ушле берсе болды, кезге тускен ак шел сиякты б1рдене жабысып кал- гандай. Енда соны суртш тастайын десе, тап-таза. Телескоптын кезш дел ак шел 6ip сэтге езшен-езй жога- лып кетп. Кезекин уйреншйсп элемге ущ лдг жыбырла ган сансы з жулдыздар. С ан сы з... сансы з деген угым бей м эл ш дуние. Сол сансыздьщ ар жагында не бар деген сурак турса не дерст. Д ун ие-элем ш е к а з де тупею . Ал е л п не ел1 екеш белп сЬ , не Tipi екеш белгнлз шарана кетерген ж еп шага ла осы ш еказ де ту п а з олемнщ кай тукгарше карай кета? KiM битей? Оны тек 6ip Алла гана битей- Алланын тапсырмасын м ултткоз орындаган ж еп шагала — Ж еп nepiuiTe гана битей- Ал кунэга белш есш ен батып бара жаткан кара жердщ бепндеп N каласынын как ортасьгада кокыс-кораптар- дын жаньщца мысыкты кан каксатып, жана туган сокыр- ларьш кэуап кылып nicipin жеп отырган к ос кангыбасты байкауга болар едг К,ара мысык аспанга карап мияулап, жер бетгндеп п р ш ш к т е н тущ л ш , беймэл1м жакка безш кета. К уйелеш -куйелеш кэуаптарды аузы-басы кисаландап жеп отырган кангыбастардьщ касында Жаныл кершген жок. 1шщ жылай ма, жыламай ма, езщ 61л...
TEKEBYPKAK, Шолак. шопан мен аксак арлан Алыстан талыксып жеткен саркылмас сарын. Рарыш eyeHi. Жалган д униенщ куй бещ нен баска, аскак ун. Тешртау басына сонау теркгпктен, Музды мухитган шаршап-шалдыгып жеткен ызгарлы сур булттар келш конактаганда, акшулан Абадан унпртастын устшде ш о- киып отыр еда. Жана ш ыккан К унге гимн. Има Сумак орындайтын сурапыл, ш ыркау бинске кетерш етш эн. Элем ы ш кы н- ган сет. Керегетас кыстауына ылдидан жана кеш ш келген ш о- пандар койларын корадан шыгарып, epicKe бетгеген шак. К узп кун булт арасынан 6ip керш ш , 6ip керш бей кетет!н тангы мезгш. Кдзангап icyfli «Кешл». Шетк1 корадан ш ыккан отардын сонынан салпы карын торы атка мшген ш ош ак берйсп ш опан Абаданга таныс сиякты Kepinai. Абадан оган суп -су ы к кездер1н суктана кадады. Timri ш окиган орнынан турып к еп п , аксандай басып, жакпар тасты тасалап, эл п торы ат м шген ш опан- га кадала каралы. Тыва сарын. бнеш елеш- «С оны н езЬ , — дед1 1ш1нен Абадан. - 239-
Тыва (урынкай) сарын. Онеш елею. Ш опанны н он колы ш олак- Ш олак колдын жeнiн б е л д т н е кыстыра салыпты. Торы атгын то п га де найза- дай узын, таягы да Gip-ак колда. С ол колында. К^м кобыз. Улыма дыбыс. К,акпак тас. Tyci кызыл курен. Асты куыс. Куыстын аузында Tyci суы к, кездер1 ызгарлы кекшулан К,уртка кас- кы р алдынгы аяктарын к есш ш жатыр. Алты айлык уш белпрйс. Айнала ipmi-ycaKTbi канка суйектер. Белпристер аш. Буралып жатыр. К,акпак тас астындагы унпрдщ аузы айнала агарган ку суйектер. Кекшпстщ кауырсыны. К,ызыл суырдын тулак Tepici. М уж ы е-м уж ш е си кы кеткен койды н басы мен ж1лйстер1. Барыш сарын. Элем астан-кестен заман. 03i аксак, 03i аш Абадан буда-буда бултгарды куала- ган кунбатыс желше кап-кара тумсыгын тосып, ауаны узак ш скеледь Элденеш сезгендей, о н жамбасы шойнандап барып, орнынан турды. Батыстын жел1 куалаган буда-буда бултгармен арала- сып 6ip ерекше Hie келе жаткандай с уп -су ы к кара тумсы гын желге карсы умсына те се л . Курмангазы куй1 «Квбш шашкан». К,аскырлар уялаган какпакты жартастын асты терен куы с. Твменде ак к е б т н аспанга атып, асау взен агып жатыр. - 240-
K y pK ipen жаткан, ак Ke6iriH аспанга аткан асау езеннщ аргы 6eTi дулей орман. Зипа бойлы терек, уш кш арша, арасында жемнл уылжыган долана мен 3ipiK, n iciri ебден жеткен алтынсары шырганак, кызылкурен итмурын — 6opi-6api араласып, айкасып, арасынан адам ете алмай- тындай сарыала ну орман. Орманньщ ылди жагы аланкай. Айнала д эн к ш п - д е ц к ю п жаткан туйе тастар. Орман арасынан 6ip топ тауеш ю шыга келш , алац- кайга шогырланды. Эуел1 жан-жагына карап, тосыркап калгандай болды. Адам-каскырдан, терт аякты арлан к ас- кырдан зэрезап болган TayeuiKi «exi ш окып, 6ip карауга» мэжбур. Абадан каскыр какпак тастын устшен бэрш де керш. Керд1 де кудай 03i айдап келген «олжага» кызыгып, кьщ - сылап-кьщ сылап ж1берд1. К,акпак тасты н астындагы куртка каскы р мен жас белпрж тер кулактарын тйсшите калды. Орындарынан атып-атып турды. Жарапазан. Ауыл балалары. Ораза айы. Ылдидагы ауыл адамдары а к т а м шагында Н э т л койшынын уйше жиналган. Ауыл молдасы дуга окыды. Дастаркан басында отыргандар енщ э р турл1 э ж ж - кужнс энпмеге KipicKeH. У й Heci Н эш л койш ы о н колы - нын жен! салбырап, сол колымен ш окша бурыл сакалын сипалап, уыстап койып отырган. К,урдасы К,ияс т а к т : — Эй, Н эке, Абадан арланнан о н колынды к а т а н д ау- лайсын? Н этл: - 241-
— Онда Абадан арлан менен арткы о н аягын даулайды. К,ияс: — Он аягын атканын рас па 03i? Нэшл: — Рас. Жакында У нпр тастын устш ен кэрдш. К,ойды корадан шыгарып, еркке беттеп бара жатканда кершм. Жар басьшда ш окиып отыр екен. М енщ мылтыгым ж ок екенш сезш, серейш орньшан турды. Bip аягы жок.. Журепм су-у-у ете калды. Кдцалып карады да турды. М ен де карадым. К ездерЫ з 6ip-6ipiHe туй!ст1 де калды. Абадан тшскен жок. Курмангазы. «К вбж шашкан». Аслан тутас тунерш, кар аралас жанбыр жауа бастады. Жартас астындагы езен врепкш, ершеленш кеткендей болды. К,ияс: — Э й, Ш олак батыр, онда ол ата жауынды устау онай гой, 6ip аягы ж ок болса... Нэшл: — Устамаймын. Атпаймын. К,ияс: — Неге? Нэшл: — Ол KHeni каекыр. К,ияс: — С е ю ш олак кылган жауьщ киел1 ме? Непш: — Ол маган шапкан ж ок. YpiKKeH атган ез1м куладым. К,ияс: — Атган талай куладык, еш жер1шз сынган жок. Журипз гой, аяк-колымыз аман-сау. Нэшл: — Жазым болса, быламыктан Tic сьшады. (Дастаркан басы. Эргурл! эжж-кужж энпме. Bopi намазшам намазьша турады.) Жанбыр азайып, кар калбалактап калын тусе бастады. Аргы беттеп тауеш юлер сулбасы эрен KepiHefli. - 242-
Еарыш сарын. ' Абадан уш аяктап орнынан турып, жартасты жагалап темен тусе бастады. Сонынан квкш улан Куртка мен серейш -серейш уш белирпс ш есть А ксак Абадан вз кан- шыгына ум1т арткандай, Курткага бурылып кайта-кайта карай бердь TayemKi;iep шотырынан eid теке бел ш ш ш ыгып, exeyi eKi жакка meriHin кетш, Kepi бурылып, 6ip-6ipiHe карсы шапканда, мушздер1 ш ак-ш ук согы сы п, арасынан от ш ык- кандай болды. Бершер взен жагасындагы калын шырганактьщ ара сынан бул шайкасты бакылап узак турды. «Ke6iK шашкам». Таутекелер согысы кепке созылды. Осы екеудщ кай- сысы женеш — сол ана уркердей шотырланып туртан урга- шы еш кшердщ жеке-дара кожасы болы п калады. Ypra- шыларында тандау ж ок. Мына екеудщ кайсысы жещмпаз, сонын «карамында» калады. Аш берш ер толкынмен ж арысып, т1лдер1 салактап, та- жалды суга сунги жаздап, амалы куры п, айла таппай, ал- кына кесшедь «Юсен ашкдн». Жанкияр арпалыстан сон аптыгын баскан Жещмпаз теке 6ip кора ешкшердщ алдымен ipinepm тавдап, ш етш ен асыла бастады. Элде урей, елде кы зы гу сез1м деп жас шыбыштар шолак куйрыктарын шошандатып, шыжбан- дай бердь BipaK ереше TepTi6iH еш кайсысы бузбай, болар юке тэуекел деп мойын усынгандай. Баягы-баягы багзы замандагы зшзалада шыннан кулап тускен зш тастарга толкы н согы п, ак к ебш аспанга аткы- - 243-
лайды. С ол тастардьщ 6ipiHe кексе теке -п р ел т , кептел т калды. Денкиген тастын тасасында HipiM пайда болган. Есектей т е к е т сол HipiM уршыкша айналдырды. Ж еш мпазтеке аузынан сшекей агып, алкынып-ак кал ды. «Гаремды» корашалаган куйде тастап, таргыл-таргыл жартастьщ куы сы на Kipin кетш , тебед еп каткан кара кабыршыкты комагайлана жалай бастады. Бул бойга куат 6epeTiH тастын сел4 еда. Миллиондаган жылдардан 6epi 6epiin болып катып калган кара каспак. М уны 6ipeyaep мумиё девдь Судагы туйетас пен асау езен жагасы онша алые та емес — онш акты кадам. Абадан каекыр уш аякпен жузе алмай- ды. Абадан мен К,уртка 6ip-6ipiHe карайды. Кезкараспен- ак 6ip-6ipiH туеш едг Куртка булт баскан аспанга карап, тум сы гы н KOTepin, Т э щ р г е жалынгандай улы п-улы п ж1бередп ©зеннщ булкына аккан агысына карсы жагадан каргып туседь Bip с эт ак кебйске к е м ш т , керш бей KeTin, туйе тастын тусына жете бере кайта калкып шыгып, т р эд ц е шыр айналган текеге азуы шнедо. Жагага суйреп шыга бергенде, алкынган толкы н Куртканы Да, текеш де жанка курлы кермей агыза женеледг Таргыл тастын кап-кара каспагын жалап-жалап алып, Жешмпаз теке корашаланып турган ешкшерге меюрене шапкылап кайта оралды. Шыжбындап турган шыбыштарга карай айбатгана каргиды. Ынырсыган куй сарыны. «Ke6iK шашкдн». А к Ke6iK аткан толкындардан К уртка каекыр мен женшген теке 6ip KepiHin, 6ip батып кетш, кайтадан кылан етш, кайта KepiHin, асау агыстын ыркынан кутыла алмай, эл1 агып кетш барады. Жагадагы Абадан уш аяктап, жан ушыра куалайды. Суга каргып туспекке элденеше умты- лады. BipaK бата алмайды. Артынан белпрш тер кулды- равдап жупредь - 244 -
Нысапсыз Жешмпаз теке кексе ешюлерд1 тоятганды- рып болып, жас шыбыштарга кезек-кезепмен асыла бередь Лэззатка беленген еш юлер пыскырынып, 6ip тутам куйрыкты ш ыжбындатып, табигат орнаткан тертшт1 бузбай, корашаланган шенберден шыкпай, Жешмпаз жулкар текенщ ыркына кенш тура бередь Асау езен тар шаткалдан алкынып, KeHicTiKKe ш ыккан сон жазыктай жайылып, жайсан жайдары калыпка туседь Аспанта атылтан ак кебйс те ж ок, туй енщ езш агызып екететш тентек, асау мшез1 де жок,, жалу б улкекке туседь Эне с ол кезде Абадан суга уш аяктап каргып т у сш , текеш алкымынан алып, жагага карай суйрейдь Бексе жагынан К,уртка итередь Жатадагы белттржтер шыдай алмай, олар да езенге каргып-картып тусш , 6epi жабылып каумалап жатып, курбан болтан текеш жатата алып шытады. «К ебш шашка»». влЫреген сэт . Он е ю emKiHi урыктандырып болтан Жешмпаз буры н- ты арынынан арылып, калжьфай бастады. Э д еп ю здешне басып, ешкшердщ 6ipeyiHe асыла 6epin, толпректеп кетедь Муны сезген ешюлер шенберден шыгып, кораша тэртсбш бузып, бастарын кетерш , калжыраган Жешмпазга мелие карасып, пыскырынып, анырып турып калады. Жешмпаз теке жартас астындаты уц п р ге, тебеде кат- кан кара каспакка жетуге зар болы п, орта жолда cypiHin кетедп Кун курюреген, найзагай жаркыл ойнатан сэт. Жагага жабыла суйреп шыгарган текеш бер ы ер кар- нын жарып ж 1берт ш ек-к ар ны н, екпе-бауыры н, жылы- жумсагын кан-жынымен аралас комагайлана асап-асап кылгытып жатты. Текенщ iuim кеулеп болтан с о н , берш ер 6ipa3 ты ны с- тап, ашкарынга тускен олжаны кетере алмай, енд! жана -24 5-
тускен жукалан карды карпып-карпып жутып, кисайып- кисайып жата Kerri. К,ар да, жел де сап тыйылып, жаркырап кун керщдк Тош ртаудын карлы аскар шындары кунге шагылысып, KyMic жалаткандай жалт-жулт етедь Кдскырлар сэл тыныстап алган сон, текенщ калган д е н е сш ж абыла суй р е п , ез мекендер1 К,акпак таска жетюзуге орекет жасады. Э л п 6ip алай-дулей буркактан кейш аспан шайдай ашылып, кегШ мжай 6ip керемет нурга белендк Tiirri ар жактагы жакпар-жакпар, куж -куж тастардын, жана ту с кен келш ш ектей ак жамылган Зипа шыршалардьщ 6epi- 6opi сызылып, сы нсы п тургандай... Аргы беттен 6epri бет- ке карай калыктап улар ушты. К,арны кеуек текеш жа была суй реп зоры ккан каскы рлар, тау жангырта какылыктаган уларга назар да салган ж ок- Сулап-сулап жата Kerri. Орманы жок, шыршасы ж ок жаланаш шындар тым- тым аскактап кеткендей кеюрейедг Има Сумак. «Кунге табыну гимн!». Тек асау езен гана бурынгыша ерепкш, гуршдегенш кояр Опасыз дунне сарыны. Bspi де еткншн. А рп>1 бетгеп аланкайда урыктанган, махаббат сайра- н ы н той лаган е ш к ш е р аум и н , isiM-кай ы м , ж ы м -ж ы - лас жок. Элп де гана барлыгы кулды к урып, бастарын шп, «лэббай, таксы р», деп турган еш юлер ешн Жешмпаз текеш жалгыз тастап к е т т т г Аргы бетке А ксу-Жабагылыга асып -24 6-
кеткен еш кшердщ сонынан ш еспек болган Жеьимпаз теке 6eKceci салбырап, 6ip аттап, eKi аттап, cineci катып, сшекеш шубырып, жата кетедг в к п е с ш алга суйрейдй, тура ал- майды. 0лес1 болган Жешмпаз текеш какпак тастын устше шыккан Абадан жазбай таныды. Bip турып, 6ip жыгылып, кирелендеп калган Жещмпазды Kepin, Абадан теменде ыйкы-жикы кулай кеткен уяластарына ырылдап белп бердк Абадан ырылдаган каЬарлы дыбы сы н адам т ш н е аудар- ганда, шамада былай естш едк Bip тойганга м эз болы п керпмевдер. Алда катал кы с бар. TicKe басатын тышкан табылмай ашыгасындар eni. Bi3re к о р жинау керек. В1л- дидагы ауылдьщ малый алу киындап Kerri. Bepi сак K83ip. От шашатын мылтыктары бар. Малый алдырмайды. Ш эуш дек HTrepi де кеп. — Сонда негыл дейсщ ? — дегендей К,уртка каскы р Абаданга ызгарлана карады. Кдрындары шенб1ректей б о лып тойган белттрпстер кисалан-кисалан етедь М елш ераз тойган да мае. Сонда Абадан айтты: — Эне, анау аргы бетке каравдар. С уйретш ш , тура ал- май жаткан TeKeHi кердщдер ме? Жешмпаз теке сол! К,анша тояттап, карындарын кетере алмай жатса да, К,уртка мен белирйстер орындарынан уш ып-уш ы п турды. — Текелер нысапсыз, — дед1 пшнен Абадан, — 6i3 де елмей журм1з жалгыз катынмен. Текелерге обал жок. К,уртка сунгыла ойлы гой. — Жешмпаз теке кеп катынга не болмаганда, 6i3 аш калатын едне кой. Мына байгусты, — деп жарылып, жай- - 247 -
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
