Мұртаза Ш. Бойтұмар

pan жаткан жемтйсп мензедг — Жещмпаз теке суга кулат- паганда — кушмйз не болар едг.. — дедк Жещмпаз теке кеудесш суйрегенмен, бексес1 кетерщ- мейдг Таргыл жартастьщ куысындагы каткан кара кас- пакка — мумиёге жетуге ынтызар. Ж етсе — бексесш кетерш журуге, Аксу-Жабагылы жаткан беткейге жетуге жарап калар едь Тауфихсыз желептер муны жалгыз тастап кетп. Еркек сорлынын пешенесше осы улес буйырган. ¥ры к шаша- ды, урпак калдырады. 0 з басын курбандыкка шалады. Ыцырсыган <Ke6iK шашкдн». Асау езеннен тетесш ен ете алмайды. Абадан бастап, жемтйсп суйрелеп, К,акпактастыц астына Kipri3in тастап, каскырлар кайтадан ылдилап, езеннщ жайкуат, жазык жерше жетш, аргы бетке e iri. Аргы жагага шыгып, дур- д у р сшкш1п алып, ерге карай шапшьщы. Жещмпаз текенщ устш ен калбитан деу каракус шыр айналып калыктады да журщ. М ол олжадан о да домела Жещмпаз теке кимылсыз калган с е т и кутедь Эне, сонда тышкан аулагыш куладын кус текенщ ен алдымен кезш шукып жемекпп. Куртка бастаган топ Жещмпаз теке жаткан жерге жа- кындаган сайын, ала канат сауыскан жан ушыра шыкы- лыктап, жагадагы калын жыныс тогайдьщ ер бутагына шошандап, уш ып-коны п, шыжбындай бердг Абадан ерге карай ушаякдап журуден калжырап калды. Куртка каскыр артына карайлай бередг Ал, белпристер ершеленш, ед1рендеп кеттшз. Алда тагы да молшылыкка кенелерш сезш, liroepi салактап, ата каскыр мен ана каскыр- дын аялдаганына шыдай алмай, кынсылап-кынсылап кояды. - 248-

Т ебесш е аспан тиген карлы шындарды мекендейтш Тенбш барыс элдекалай таудын шыршалы белдеуше тус- кен. «Жургенге жергем шеседг» дегенда барыстар да бше ме, efrreyip ж урш -ж урш , Ешкж.органнын тусына шыгып, жан-жакка шапыраш кезш Tirin едк байбалам салып ш ы- кылыктап журген алаканат сауыскандарды керш. Сауыскан бурын 6ipey едн ещп екеу болыпты. К,ызык деурен тым кыска болды. Ж енш паз теке алдын- гы eKi аягымен жер тырмалап, алга кеудесш суйрегенмен, б е к с е а зш батпан болы п жылжымайды. Тенбш барыс аспанда баяу калыктап, 6ip жерд1 шыр айналып журген К,уладын кусты кердг Алда жемтйс ба- рын сезш , адымын узарта T y d i. Осы кезде ылдидан врге карай ершелене умтылган кек берш ер де KepiHfli. Бершер жотадан т у сш келе жаткан Тенбш барысты кездер1 шалып калды. Мундайды кутпе- ген каскырлар тобы сости ы сы п 6ipa3 турды. Жогарыда — Тенбш барыс. Теменде — бес 6epi. Бесеу деген саны болмаса, ата каскыр аксак. Уш бвлтзрйс — yrneyi де жас. Гпиндеп жарамдысы ш ш алар каукарлысы ана кас­ кыр — К,уртка. BipaK жабылып кетсе, кумырскалардын e3i арыстаннын TepiciH сыпырып алатын керш едп KiM бш едш . Ортада жардай болы п, Таутеке жатыр. Keyaeci сау, KOKiperi Tipi, б е к с е а кетерш мейдг Алдынан Тенбш барыс­ ты керш , артында 6ip топ бершер турганын сезш , Жениипаз теке жан ушыра алдынгы eKi аягын таска Tipen турып, кеудесш кетергенмен, бексесш суйрей алмады. Жан д ау- сымен бакырып барып, сул к Tycin, тагдырга мойын усы - нып, коз1нен жас парлап, жата Kerri. - 249-

Таутеке ешкайда кашпайтынына кез1 жеткен Тенбш бары с ен д ш Kecip-кедер п бер ш ер екенш сездн Егер мэмш еге келсе мына жаткан жардай теке бэрш е де жетер едь BipaK Тенбш барыс пен кек берш ердщ одактасып, б1рлесш жургенш ешк1м керген емес. Осы уакытта 63eHHiH аргы бетщ деп К дкпак тастын ас- тындагы унпрде калган жемтнсп уялас ш иебершер жабы- ла жеп жатгы. Ш иебершер ете аш еда. Бершердщ унпрше олдекалай сандалып к е л т , жемтжтщ mciH ce3in, унпрде еш кш ж ок екенш бшген сон гана шиебершер молшы- лыкка кенелш, той тойлап жатыр еда. Дэл осы кезде, — Тенб1л барыс акырып кеп калганда, — тау тенселш кеткендей болды. К,аЬарлы дауыс жангырып, букш шаткалды аралап Kerri. Tinri аргы бетге мол жемтиске кенелш жаткан сумакай шиебершердщ e3i куйрыктарын бутына кы сы п, 6ip сетке жым болды. Ал, аксак Абадан, ана каскыр К,уртка бастаган бершер Т ен бш барыспен кез арбасып, ш окиы сы п отырган жерлершен атып-атып турды. Тенбш барыс шиыршык атып, тагы д а 6ip акырып, Жешмпаз текенщ устш ен 6ip- ак каргып, каскырлармен бетпе-бет к е л т , калш-калш турып калды. К,аскырлар 6ip-6ip адым кейш шепнда. К,аша женел- ген ж ок . К,асары сы п, карсы ту р ы п б е л п бердй Тек белн рж тер К,уртканын бутына тыгыла берда. Тенбш барыс тагы да акырганда, белпрж тердщ 6ipeyi кьщ сылап, анасынын бауырына тыгылып ед1, К,уртка оны желкесш ен алып, аулакка лактырып ж1бердь О сы с е т и пайдаланып, Тенбш барыс К,урткага 6ip-aK шапшыды. К,уртка тайыншадай барыстын соккысына шьшас бере алмай, eKi-уш домалап т уеп. А ксак Абадан Тенбш барыс- - 250-

тын куйымшагынан арс етш ала тускенде, Тен бш шыр айналып, аксактын езш сш кш тастады. Дегенмен сан eri Абаданнын аузында Kerri. Тенбш барыс ш иы рш ы к атып, сала кулаш куйрыгымен сабалап, шыр айналганда бел - TipiKTepaiH 6ipeyiH жардан ушырып ж1берш, асау толкы н- га кулатты. Кдскырлар тобы абдырап калды. Б о л и р т жардан кула- ган К,уртка, канша айтканмен Ана гой, баласын кутка - руга умтыла берш, кш т токтап, сауырынан кан соргала- ган Тенбшге карай садакша атыдцы. Алкымынан алган- мен, кещрдепне жете алмады. Барыстын ж уш кшздей тыгыз екен; eciH жиган Тен бш ш ыр кобелек айналып, К,уртканы тагы да лактырып хабердо. Абадан уш аяктап умтылып Kepin efli, Тен бш куйрыгымен урганда, Абадан кара тумсыктан соккы жеп кулап TycTi. Тен бш куйрыгы ­ мен урганда К,одастын 03i бел омырткасы узш ш кетш , омакаса кулаушы еда. Тенбш барыстьщ е п з елт1рер була Kymi enni оянгандай, тау сшкщ щре тагы акырып, К,урткага кайта шапшыган- да, каншык каскыр эр ен легенде буга калып ед1, барыс онын устшен каргып етп. Кдншыкты кудай сактап кал­ ды; барыс зор салмакпен сокканда, парша-паршасы ш ы- гатын едк Тенбщщ енда енсере алмайтьшына кездер1 жеткен бершер кенет жалт бурылып, ещ ске карай булкектей женедщ. К,ос болтзрк куйрыктарын бутгарына кысьш алыпты. Тенбш барыс «мен жендам» дегендей тагы 6ip акырды да, тенки1п жаткан Таутекеге бурылды. К,аскырлар жайдак Судан е т ш , К,акпак тастагы ез унпрлерш е cyMipeftin, сулде суйретш жете бергенде алда тагы 6ip сумдыктьщ кутш турганын сездь Алдымен уц прдщ аузынан мойындары кылкиган 6ip топ тазкара кус уркш уш ты. Олар алыска кетпей, таргыл тастардын устш е коны п, сункиы п-сункиы п, кулкын кагып отырып алды. - 251-

Куртка мен Абадан унпрге Kipe бергенде, кара келей­ ке ту к тр д ен суман кездер жылт-жылт етш, ары-бер! агып Tycin, алас урды. Ш иебершер тыгыларга жер таппай жан ушыра шын- гырып-шьщгырып ж1берд1. Онсызда туда бойын ыза кернеген Куртка каскыр мен Абадан ш иеберш ердщ бы т-ш ыты н шыгарып, тулактай кылып сыртка суйреп, жардан кулатканда, осыны куткен тазкаралар енда шиебершерге шукшиды. Кейш ге деп сарымайдай сактаган текенщ етш шиебе­ ршер сыдырып жеп, тек канкиган кабыргалары мен омырт- каларын тана калдырыпты. Ата каскыр, Ана каскыр к о с белттртм ен косылып, кур cyfteKTi каужандап KeMipe берд1, кем1ре бердо... К ущ йз жауган кар ылдидагыдай лезде epin кетпей, к ы р бы к тан ы п жатып алды. Зипа арш алар, жатаган аршалар, ш ырганак пен долана, 3ipiK, итмуры н, Кы­ зыл кайын, жыныс орман ак желен жамылып, мулгш калган. К у н енкей ш , уясына конуга бет алганда аспан ас- тын, тау шындарын кызгылтым, кегШмжай торгынга белеп , кан ж осалы Е ш кщ орган шаткалын кара келен- келеп, кы м -ку ы т арпалыс д у н и е сш кимай батып бара жатты. Bepri 6erreri шырганакка тойган улар кус какылык- тап уш ып, аргы бетке е т п . К ундозп киян-KecKi какты- гыска куэ болган кыран-бурют ел! калыктап жур. Кырбык кар кун шыга бере курдек жусан басынан ын- жьщсыз жерге Tycin, epin кетш жатты. К оныр куз бойы тамшы кермей шан татып кураган жусан кун кезш ен б у- санып, балбырап жiбiп калган. Ш ол ак ш опан тас корадан айдап шыккан койлар жер­ дей бас алмай, кызыл изен арасына Kipin кетш, тырп ет- пей тыныш жайылды. -25 2-

Курдек изенд! курт-курт шайнап турган ауыздыксыз курен ат кенет басын кетерш алып, камыс кулагын л к ш и л п , кереге тас жакка т е с т е карады. «Кунге гимн». Има Сумак. Шыркау бжк сарын. Басы т е с т е салбырап отырган Ш олак шопан уйкыдан оянгандай селк етп. Кереге тастын басына карады. © з кезш тырналап кайта карады. Кереге тастын басына гайыптан орасан зор кершкедей ескертюш орнап калгандай. «Елее пе?!* — деп кезш жал- гыз колымен тагы суртп. Аппак алып каекыр алдынгы аяктарын кесиип ж 1берт, арыстай болы п жатыр. Аумаган М ысыр сфинкс1 сиякты. К енет тас м у с т Tin катгы. — Амансьщ ба, Ш олак?! Bi3 Kepicnereni талай заман болды. Ш олак шопан атын тебш ш, тура кашпак болы п едп, торы ат Kicmen-Kicmen, арткы аяктарын талтайтып, с и т - с и т шберщ. EipaK орнынан козгала алмай, сшейщ де калды. Аппак MyciH тагы да тш катгы: — Корыкла, Ш олак бауыр! Мен саган тшепеймш. Мен К ек 6epiMiH. Сенщ nipiH боламын. Баягы-баягы жаугерш шк заманда сен журтга калган жап-жаланаш нересте едщ. С е т мен асырап алганмын. Сен Ана берш щ, касиетп К уртка- нын емшегш емш, ер жеткенещ. Y мьптьщ ба? Деулеткерей. «Кероглы». Умыттын, тауфихсыз! Жер бел мьщгырган кызыл киш , акбекен болар еда. Bi3, Bepi тукы мы со л жабайы авдар- дын аксак-токсак, ауруын азык ел п , д у н и е т ластан, ауру- сыркаудан тазартып журген дэрушггер едак. Сендер, тау­ фихсыз, тарих танымас косаяктылар киш тукымын кырып бптщ дер! К екберш ер калдыгы адамдардьщ асыранды ма- лына амалсыздан лажы жоктыктан тшеедг Соны туеш бей е з riipinfli езщ жау кердщ. — Абайла, Ш олак! С е т асырап адам еткен к е к б е р т щ кударетп Ilipi урып кетпесш. Жер б ел не н К ек 6epi тукы ­ мы у з т е е , сен, Адам, тап-такыр ж елм каласын... -25 3-

Има Сум ак. «Кунге табыну niMiii». Ш олак ш опан Кереге тастын басына карап efli — жым- жылас. Арыстай аппак арланнын орнынан epireH кардын буы буркырайды. — C ipe, меш б1рдене шалыктаган шыгар, — деп Ш о­ лак. шопан торы атты к ос екпеден тепюлеп, домбаздай салган муржасынан TyTiHi будактаган уйше карай шаба женедш.

МАЗМУНЫ Жумабек С. Шырцыраган шыншылдыцтыц шарайнасы.............. 5 бцпмелер 41-жылгы келшшек.............................. .......... ........................ 18 Бф нез!к сеул е................................................. ........................ 21 Аксай иен Кексай ........................... 28 Бойтумар ......................................................... 55 Суднерде изен ызындайды............................ . 70 Жуз жылдык жара 79 Шекшек шырылдайды 90 Тортай шалдын есеп 96 Интернат наны................................................. 108 Каскырлык тарамысы 114 Tuici3 конырау ............................................ ..........................123 Аманат .............................................................. 128 Алтын пкен ................................................... . 134 Туйык шарбак 138 Квкемарал гулдегенде ......... 145 Жанбырлм той .................... 153 Сусамыр 160 Журекке ож1м туспейги ......................... 171 А-iaiiap мен Днжо ......................... 182 Согыстык сонгы ЖСС|р1 ...... 190 Тоуекел той ...... 204 Келшшектау сагымдары................................. 216 Сталиниен коштасу .......................... 222 Шагалалар мен кангыбастар .......................... 231 Текебуркак .......................... 239

Муртаза Шерхан БОЙТУМАР Энпмелер Редактор Е Дуйсенбайулы Cypenui Б. Сер1кбай Компьютердс бетгеген Г. Еамбекова Корректор С. Ыбраева Теруге 31.07.06 *лбер1лд Калпы 84x108'/,,. Ката Б. т. 16,0. Таралымы баспа компан>!ясы, 050022. Алматыкаласы. оф. 14. тел.: 92-87-18, 60-67-08. тел./факс