Ж.Дәрібаева Ақ бура сезімдер

*



ББК 84 Каз 7-44 Д 20 Казахстан Республикасы Мэдениет ж эне аппарат миниспрлш Аппарат ж энемурагат качитетшщ багдарламасы бойынша шыгарылып отыр Дэр1баева Ж . Д 20 Ак бура сез1мдер. Энпмелер. - Алматы: «К,айнар» баспасы, 2009. - 240 бет. ISB N 978-601-212-016-5 Белил! акын, Казакстан Республикасынын Мемлекетпк ал- гашкы Энураны авторларынын 6ipi - Жалыра Дар|баеванын бул кйабына керкем проза жанрында жазылган тунгыш знпмелер1 ен- EaiMiaaiH eHceci кетершп, халкымызаын caHa-ceaiMi ecin. бо- лашакка нык каламбаскан бупнп журтымыздын о бастагы жара- тылысынын жаркын да улагатты болмысын кейжп урпакка жетазу ap6ip коркем соз ueciHiH парызы. Ата-эжслер1м1здш мейipiNtni де шапагатгы кен пейш мен та- биги тунык пайым-туйст He6ip зулматты кезендерде жутаган кешлдерге нар. жабыркаган жандарга медет болганы хак. 9p6ip iari адамнын KaaipiHC жетш, суй1спенишпк пен жанашырлык, канагатшылдык пен тэубешинк, кайсарлык пен жжерлшк, сабыр- лылык пен пайымдылык сиякты асыл касиеттерд! бойымызга ciHipc алсак кана 0Mip тамырынын куатты болатынын автор бул шыгармаларында ушкыр да риясыз теб|решспен айшыктайды. Сыр OHipiHiH перзенп - ол озшт энпмелерже туган ортасын Осы жинактагы шынайы да шымыр шыгармаларында автор езскжарды сан килы тагдырлар мен окигаларды бастан кешкен жандардын бейнесш утымды да нанымды етш, зор cyHicncH- шшкпен сурсттсйдг з у о г - Г4702250201-002 ББК 84Каз 7-44 ¥ЛИЙВКвМ»№ © Дэр1баева Ж., 2009 © «Кайнар» баспасы,2009 ОРТАЛ ЫК.ТАНДЫРЫЛГАН К1ТАПХАНА ЖУЙЕС1

МЕЙ1Р1МГЕ K Vm TAP Ж УРЕКПЕН (Ал гы сез орнына) Адамнын жан д ун иеа жаратылысынан таза да н эзж . Саби кашл кандай риясыз! Жан-жагымыз бен ескен орта- мыздын сана-сез1м1м1зге ыкпалы зор. Б1здж болашак тулга- лык калпымыз со н ау балалык. шактагы алган тэл1м- тэрбием1зден, карш-туйгежм1зден, артурл1 эсерлерден бас- тау алатыны анык. А л , ap6ip талант иеснпн болмысынын маныздылыгы — сол саф мелд1рлжт1 сактап, суй ж е де, куйж е де алатын ж ур еп нд еп була к у и т куаттандыра, нарленд1ре 6Lnyiaae. Шыгармашылык процестж нэтиж еа рухани 1зден1стер мен толганыстар тогысуы аркылы дами- тын жан дуниенж жангыруына байланысты. Керкем шыгармашылыктын MianeTi — адам табигатын байыту, ой-epiciH ecipy, бж ктету, apKiMfli а з ж ур еп н ж тукж р ж д еп тунык сез1мдерге, сана туй тк ш н д еп алуан турл( агыстарга у ц Ш р ш , манайындагы баска да жумыр бастынын шырылдаган жан айкайына кулак астырып, сыршыл элем тынысын тындату. С а з бен сез1м кушретж журек, пен санага байлату уш ж ыкылым заманнан 6epi керкем ой neaepi тынымсыз 1здешсте журш , эртурл1 агым- дар, HipiMflep, м у м к ж д ж те р аш кан. Кл асси кал ы к па, модернистж пе т.б. кептеген эдебиеттеп, анердеп багыт- багдарлардын б э р ж ж максаты 6ipey — ол адам жаратылы- сынын психологиялык, философиялык болмысынын курделшп мен aMip суру кагидасын зерделеп бейнелеу ар­ кылы, онын жан-жагымен, когамымен байланысын ай- кындап, журек пен сана шынырауынан е т м з ж , шынайы, керкем бейнелеу. Мынау жарык дуниенж манызы мен ма- гынасы адам баласынын 6ip-6ipiHe, aMipre деген куштар- лыгына, онын имани, саналылык, рухани таза устанымда- рына байланысты екенж бойга да, ойга да ciimipe бж у, толгандыру, тамсандыру. М ен ж де ам1рден карж-туйгешм аз емес екен. Сонау

¥лы Отан согысынын зардабы, сурапыл кезендердщ экел- ген кайгы-KacipeTi журттын кенш нде шер болып катып, гумыр боны таркамаганы ауыр акикат. Балауса кезден журекте капталып, жадымда жатталып калган аяулы жан- дардын жан ышкынысын, жылай журю 6ip-6ipine суйешш, •прек бола б!лген, канша киындык пен зарлы таукыметп ар- калаганымен, жакынды да, жаггы да MeftipiM шапагатына бвлеп, жасты аялап, картты ардактаган, аталык сана угымы- на 6epiK, март К01йл де б т к парасатты журтымыз жайлы осы энпмелерщ жазу мен уипн перзентпк парыз едь Мен туып оскен Кызылорда облысы Теренвзек ауданы Сырдария озен1нен бес-алты шакырым кашыктыкта орна- ласкан. Ka3ipri Сырдария ауданынын орталыгы. Бул шагын ауыл мен ушш буюл казак даласынын кшжентай модел1 секций. Тукан халкымды менщ елж1реп сукпм сол Терецв- зектен бастау алганы хак. Елге ынтызарлыгым, карапайым адамга деген ю р ш ж св ыкыласым мен ceHiMiM кшдж каным тамган осы алакандай аумакта калыптаскан екен. Саби кез1мнен ecTin те, Kepin те жургешм: «Tipi жаннын обалына калуга болмайды», «адамнын каргысын алма, апгысын ал», «туган жер1м, киел! топырагым» деп Te6ipeHin, о дуниеге ат- танар алдында да сол бауыр баскан мекеншде, ата-бабала- рынын, жакындарынын касында калатынын жанына медеу туты п, жасы улгая бастаганнан Ж аратканны н алдына KyH0ci3 боп бару ушш 03iHiH HanciciH де, ауызын да тыйып, жан дуниесш таза устап, иманын жолдас еткен, MeiiipiM мен пэклктен жаралган асыл журтымнын талiMi мен eHereci болды. Теренвзекте де К ен ес О дагы ны н квптеген улт в ю л д е р ж щ тагдырлары тогыскан едг Ж ер аударылып, амалсыз ел-журтынан айырылып, жаутандаган каншама жанды агейсггпей бауырына баса бшген, кейш айнымас дос, туыстай 6iTe кайнасып, татулык пен ынтымакта QMip cypin, 6yriHri тэуелазджке 6ipre кол ж етю зт отырган журтымыз- дын кен пейш н е адам баласына деген ерекше i3eTi мен ыкыласына калай TSHTi болмассын- Осы емес пе жерпин, елшш, oMipain кашрше жете бкпу легеш\\йз. Дуниедеп озык ойлы адамзаттын 6apiHiH шынайы ыкыласы осындай адамгериплжке кол жетюзу. BapiMi3 армандайтын улы гу­ манизм идеясын 6i3fliH халкымыз баягы да-ак бойына ciHipreH екен. 6

Егемендтм1здщ тугырын б т к , босагасын 6epiK е т т , отаншылдыктын, суйюпеншинктщ, тулгалылыктын. жалы- нын жас урпактын бойында лаулатамыз десек - 6i3 тугаи журтымыздын касиетпл т мен г у м а н и с т келбетш адебиет пен енер аркылы ж етю зе 6iayiM i3 керек. А яул ы ата- эжелер1м1здщ, эке-аналарымыздын замапнын не 6ip сора- кылыгын каре ж у р т , бойларын да, ойларын да юрлетпей таза сактап калуы , олардын ак ниет1 мен уш кыр керегешилж пайымынын, сабырлы саликалылыгынын e3i — тулгалылыктын шынайы aHereci емес пе. Керкем шыгарма ем1рден ершсе гана журектерге жег- пек. Ал бейнелеудщ кай TypiH алу - шыгарма иесшщ оз еркшде деп бшемш. MeHiH бул ютабыма енген энпмелерд1 автобиографиялык керкем шыгармаларга жаткызуга бо- лады. Алгашкы энпмелер1мд1 окырмандарга усына отырып, жаркын келбетп халкымыздын кад1р-касиетш кешнп урпак артгыра туссе екен деп 'плеймш. 1за ниетпен. Автор.

ОТТАН ДА Ы СТЫК СЕ31МДЕР Bipi едщ взщ кеп Нардын, вм1рдщ аз ба жарасы... Белгюз солдат боп калдын. Дэр1байдын жалтыз баласы. Автор. Дархан ата мен Рыскул шешейдщ уш перзентт 1932 — 1933 жылгы ашаршылыкта шей1т болганнан кейш, Саты- балды атты улы мен Биб1ганша кызын аштан елмесш деп оларды амалсыздажбапалар уй1не тапсыртан. Сондагы вз1не тиес1л1 кундел1кт1 бершетш к1шкене т1л1м нанды жемей, жи- нап, арттарынан келген эке-шешес1 мен жанындагы карын- дасына белin 6epin турып: «м ен т карным ток, кеп уайым- даманыздар, ж т т п ш гой, шыдаймын, тек Бибтаншаны бул жерден тез1рек уйге алып кетщ1здер1ш , ездерщ1зд1 сакта- ныздар», —деп, терезедеп TeMip торта жабысып, карауыткан кездерж жалтарып, кунде аштан ел in жаткан балалардын Keyin кеткен iштepiнeн аккан нэж1стщ сасык HiciHe зорта шыдап туртанын керсетпеуге тырыскан каршадай, он жасар Сатыбалдысынын бейнеа Дархан атанын кез алдынан ке- тер ме, cipe. Аш а туяк калдырмай, мал 6iTKeHHiH барж ук1мет тартып алып, ел-журтты бака-шаянта да зар еткен efli-ay. Колдан жасалтан сол сумдык жутгы бастан Keiuipin, кунде ep6ip уйден 6ip кора жаннын ел! денесж арбата тиеп, ауыл сыртындагы сайта кемш к е л т , етреген азаматгардын тенселж зорта жургендерж кез1мен керген аксакалдын журеп эл1 кунге дейш ун а з епледт Еяш сол кыртыны аз- дай, сеп з жыл арата салып, тэты 6ip зулмат - Улы Отан со- тысы деген шыкты. Ойлап караса, осы дуниеге 63i 1879 жылы келген екен, содан 6epi 6ip рахатганып eMip cypMenTi. Заманы каИарлы болыпты, талай тар ж ол, тайгак кешулерден етуд1 Кудай

мандайга аямастан жазган екен. Ресей Патшалыгы кезшде керген киыншылыктары да аз емес ед1, 6ipaK 1917 жылгы казан TenKepiciHeH кей1н, эйтеу1р, елде тыныштык болмай кетп гой. «Актар» мен «кызылдар», «бай — кулак пен кедей- шаруа» болып 6ipiH-6ipi кырды, iHiciH агасына, баласын экесше айдап салып олт1рткен деген бурын-сонды ест1меген маскара, соракы кундер де отп журттын журен не кап-кара танба салып. Будан кейш колхоз деп барлык колдагы мал- дан айырып, елд1 ук1метке караты п, телм1рт1п койды. Акырында, бас котерер, арка суйер азаматгары жок, колын- дагы барынан айырылып, дубэра болган халыкты аштан кырып тынды гой. Одан сон туган ултынын сез1н сейлеген, жанашыр, коз1 ашык, 61л1мд1, асыл улдарына неше турл1 кисынсыз жала жауып, итжеккенге айдатып ж1берш, сол жакта олардын кездер1н жойды. Бул кандай саясат ойыны екен1н Дархан ата TyciHe алмай- ды. 03i осы Сыр бойынын Теренозекке карасты «Далакел» деген ауылында карапайым диханнын отбасында туган. К1шкентай кездер1нде oxeci балаларына жеп атасынын аты- жендерш жатгаткызып, олардын Есентем1р деген батырдан тарайтынынан баска ештене айта алмай, жумган ауызын аш- паганы нел1ктен екенш, ол б1лмей-ак койды. Э к е а бул он еюге келгенде кез жумды, торт баламен калган шешес1н1н ортаншысы —03i де жастайынан жумыска жегши. Сосын ке- нес уюметшщ ашкан «ликбез1» бойынша окыды. Одан кейш де сол диханшылыкпен айналысып, колхоздын епнш ектк уйлен1п, бала-шагалы болып, солардын рахатын Рыскул exeyi керем1з бе легенде 6ip сурапылдан кей1н одан да соракыпары к е л т , акыры мынау, KeMnipi exeyi телм1рт, кунде жолга карап, согыска кеткен жалгыз улдын бары-жогын б1ле алмай, кунде елендеп, yMiireHin, кут1п отыргандары. Елд1н сорын кайнатып, барынан айырып ешреткен бул согыс та 6irri. Миллиондаган кылшылдап турган азаматгардын шашылган канынын, туткынга тускендерд1н ышкынган жанынын адам T03iici3 азабы мен ардапянан айырылган ата-ана, айел, бала- шаганын зары — К,удайлын ici емес шыгар. «Жалгыз улдын алдында алшы»,- деп Алладан Tiaeyiui eai. BipaK KopeTiHiH кормей, корге де Kipe алмайды екен гой бул пенде. Дархан аксакалдын ойы осылай сан-сакка жупр1п, тун1мен коз iae алмай жатып, Сатыбалдысына деген сагынышы журепн ортеп, баласы есжтен Kipin келетшдей болады да турады.

Сатыбалды жастайынан MbiFbiM д е н е т , енсел1, мшез1 сырбаз, салмакты едь Елд1 аралап, уйден уйге барып так ат- канша жыр жырлайтын жырауларды тындау уш ж ол экеамен 6ipre, уйыктамай б1рнеше тун журе беретш. Сол жыраулардын acepi ме, ол KeiiiH, ер жете бастаганда, олен шыгаратын болды. Ол тек эке-ш еш еа мен карындасынын гана емес, туган-туыс, жекжат, дос-жарандардын 6apiHiH камкоршысы. суйешип болып ocin келе жаткан. Он бес жаска келгенде Теренозек ауданынын орталыгынан жолдастарымен 6ipre осы какыраны салып, «Дапакелдеп» ecKi жер тамнан буларды осында кеппрген. Ол он жепге толганда ¥лы Отан согысы басталып кетш, елш коргаймын деп, комсомолта муше болып, жасын он тогызда eiin жаз- дырып, майданга атганып кеткен. EKi жылдай олендетт хат келш турды да, кейш сап тиылды. MiHe, coFbic б!ткел1 де ею жылга аяк басты, Сатыбалдыдан эл1 хабар-ошар жок. Жал- гыз улына деген сагынышы мен ынтыктькы журег1нде шер болып каткам Дархан ата Биб1ганша кызынын домбырамен термелетт айткан Сатыбалдынын жырларын тындап кана жан сактап жур. \"Баласынын жазган ap6ip жолын еслген сайын журег1 кансырап, езеп ертенедк Оралды жагалай б1ткен болады тал, Жамигат, енпмеге кулагынды сал, Алдымда агам да жок, iHiM де жок, Барады калып аргга кем тр мен шал. Аэроплан аспанда жур агылып, Зорга журмш ата-анамды сагынып, Ертелнкеш дамыл таппай сабылып, Германия бара жатыр кагынып. 1спн арты не боларын бшмеймш, Ж е н т шыксак 6ip амалы табылып. Артына ерген жалгыз улын мен ед1м, MeHi ойлап калма, эке, шагылып. Хат жаздым бес жол етш жиырма катар, Оздердщ тарыккань1Н маган батар, 10

Бапаннын ез басында болса epKi, Enairi бул арада негып жатар. Жаз болып турган шыгар, шептер жайнап, Тотылар журген шыгар сансыз сайрап, Азамат бас кетерер 6api кетш, KeMnip-шал отыр ма екен соры кайнап. Ата-анам артта калып е п л ш , Кезден жас ыршып жерге т еп лещ, Жалгызы ем 6ip KiciHin «жаным» деген, Кдйтам ба жаудан есен ю м бмгедь Биб1ганша 63i епл-тепл болып отырып, кемгпр мен шал- га, жиналып калган корпи, туыска агасынын журек лупинн эуендете теб!ренедк К,олга кару апармыз, Жауга ойран салармыз, Bip кунпдей болмай-ак, Ауылга аман барармыз. Талай жерд1 корупк кой, Талай нарсе 6iafliK кой, Коп энпме eciiin, Оган да кенш бол;нк кой. Осы хатгы алган сон, Сезге эбден канарсыз. EKi бетге кан калмай, EKi аякта жан калмай, Bi3 барганша, папажан, 03iHi3 эбден жарарсыз. Ага деген алда жок, iHi деген жэне жок, Алды-артынызга карарсыз. Жалгыз балан мен ед1м, Артыма ерген карындас, CyfleHimiM сен ед1н, О г басында бас косып, Отырганда, карагым, К1мнен артык - кем едщ. Атам менен анамды

Кызыкты eMip сурпз1п, Гулденд1рсем деп едм. К ез жасына булыгып, енюлдеп, уЫлеген жандардьщ демшен юшкене уй тенселш кеткендей. Сатыбалдынын жырлары ep6ip KGKipeicreri uiepfli козгап, эркайсысынын сол согыстан оралмаган жакындарын кез алдына экелш, боздатты. Отырган туыскан агайындар ездерше жазылган мына шумактарды eciin, кез жастарын тия алмай койды: Хат жазылды ата менен агата, Нелер келш, не кетпейд1 санага, Атам менен анам калып барады, Туыскандык жолмен кара, жан ага. Осы хатгы жазган Сатан iHiHi3, 1нщ1здщ айткан сезш бш ш з. Капаланып кеп камыкпай, ата-анам, Агайынмен араласып журпйз. Оздер калып, б1здер KerriK ауылдан, Жан деГенде жалгыз aFa, бауырдан Айтмаганбет артта калып барады, Тату ед к тэтп тск е н кауыннан. Б1разырак елец жаздым кещлден, Жас журепм агайынга белшген, Кепке дейш кез1м тартып журш ем, Эскерлкке кету1ме кершген. Осындай жыр жолдарымен жазылган хатгар Сатыбал- дыдан агылып келш жатты, Ханша да оган еленмен жауап кайтарады. Сатыбалдынын жаксы керген кызы, караторгайдай гана, суйю мдн ж урепнен жыр ecin туратын Нурзат та калды eHipen. Ол Сатыбалды согыска кеткен сон уш жылдан кейш Дархан ата мен Рыскул шешейдщ колына келген. «Саты­ балды аман оралса, кел1ндер1шз болайын, ал ол Тэшрдщ жазуымен жазатайым кетсе, азд ер д щ кыздарынызбын. М еж ездерщ1зден белектемежздер, куаныш-кайгыны 6ipre белюш, колымнан келгеншше Ыздерге Сатыбалдыны жок- татпауга тырысып, TipeK, суйежш болайын», - деп Нурзат KeMnip-шал мен он алтыга келш калган Биб1ганшага бэйек болып, сол уйдшотымен Kipin, кул1мен шыгып журдк 12

Согыс та 6 in i. Нурзат Сатыбапдыны ani кутуде, у м т н узбейдь Рыскул шешей мен Дархан ата, Биб1ганша yujeyi Нурзатка абден бауыр басып калды, онын, жайдары жылы C03i мен биязы ic -кимылы к у лазы п, абд ен жудеген кещлдерше медет. Сатыбалды yuiiH eMipiH сарп етюзуге дайын осы мелд1р жаннын асылдыгына т э н г болтан Рыскул шешей, оны оз кызынан артык кермесе, кем кермейдг Нурзатгын кунде жолта карап телм1рт, б1лд1рмей кез жасын сыты л алып ж ургеш Рыскул ш еш ейдщ жанына абден батгы. Б1рде ол отагасына: «Кара жолта карай-карай Нурзатжаннын абден кур сулдеа калды гой. Обалына кал- дык па, кайтейш? Кой, булай журе берсе, болашаты тул бо- лар, жарык дуниенщ жаксылыгын KopciH, шал-ау, оган калай айтам бул ойымды, онсыз да т ш м -т ш м журепне туз сепкендей боламын-ау жаркынымнын», - деген KeMnipiHiH ce3iH унс1з тындап отырган Дархан аксакал, Tin-TiK бойы буг1Лin, жер таянып орнынан арен турды да, калбалактап барып, босагадан устап, кенетоз кара кайыс MaciciHe кол- пылдак резенке Ke6iciH телгректеп турып арен киш, сыртка шыкты. Жасы жиырмага келген кыздын болашатын ойлап, Рыскул шешей жан дуниеа канша алай-дулей болып, бауы- ры езш п, конш н щ жарыгы Нурзатынан кез жазгысы кел- мей турса да, 6ip куш езш-ез1 камшылап, катуланып алып: «Согыс бтгкел1 де, Mine, ушшцп жылга аяк басты. Bi3fliк ку мандай болып отырганымыз мынау, 6ip баланын бар-жотын бше алмай. А л , Нурзат, карагым, е н д т жерде с е т и кезщнен аккан соранды Kopin отырар б1зде дэрмен жок. Bi3fli сорлаган ycTine сорл атпай, уй щ е кайт. © зщ н щ eMipinai сур. Балам аман-есен болса, осы уакытка дешн 6ip хабарын берер eai гой. Б1з саган ризамыз. Кектеп кегер, ecin ен , осы мешн саган берер аналык батам!» - aeai куйзелгенш б ^ р м е у г е тырысып. Сонда Нурзат Рыскул шешейдщ уЫлеген кеудесше басын койып, е к с т н баса ал­ май, узак жылаган. Дархан ата ене мен келш болуды Кудай жазбаган eKi байгустын журектершщ как айрылып кете жаздап турган ycTinen тускен. Ол кеудесше тыгылган ащы OKciKTi imiHe тыгып, 6ip сет ун-тунс)з турып калды да: «Кемгмр, шей дайында. Нурзаттыц езеп талды гой, жылат- пасайшы», - деп, дауысынын flipiaine не бола алмай, шы- гып Kerri. Н урзат атасынын соны нан ж у п р ш : «Ата!

BepiMi3fli амандыкпен кездесуге жазсын!» - дед!, ем1рене толганып. Дархан ата бурылып келш , Нурзаттын ман- дайынан шекель «Бап>щ ашылсын, балам!» - дед> де, абды- рап, сел Kiflipin турып, аулага шыгып кетп. Ертенже Нурзатты Рыскул шешей, Биб1ганша, жакьж туыс, женгелер мен Kepuii эйел, бала-шага Кызылордага ат- тандыруга жиналды. Нурзаттын эке-ш еш еа ертерек кайтыс болган екен. Булар ciwiici exeyi каладагы агасынын уйшде турыпты. Енд1 сонда кайтып барады. Рыскул шешей Нурзаттын жанына туыскан 6ip келшд1 косып, есек арба ай- дайтын он бестердеп керил баламен 6ipre оны жолга атган- awpyfa Kipicri. Рыскул шешей Нурзаттын юшкене кол сан- дыгын арбага салдырып, жолда карындары ашып калмасын деп жугер1 нан, туйшген тары, айран салынган дорбаны жа­ нына жайгастыргызды да, Нурзатка ашык кызгыш гулдеpi бар сатиннен т ш л ге н кейлект1 сыйлап, бе з орамалды иыгына жауып турып, онын мандайынан, кезжен су№п, жа- нарындагы жасты ipKin тастап, толгана сейледг. «Осы кейлекпен орамалды Сатанжаннын келжшегже деп арнап, ырымдап, балам aiii согыска аттанбай турганда, калага ба- рып 6ip сэудегер грек эйелжен кум>с бшезш, сакиналарыма айырбастап алып ед1м. Маган езщнен артык келж кереп ж ок, шырагым. YMiTiMfli узбеймж , Сатышжан аман-есен оралса, eKeyiHHiH балаларынлы багып-какканнан артык, шал екеум1зде арман жок. Кайдан бшейж, жалгыз улды ewri кайтып бул дуниеде керетж кун бар ма екен? Алладан тш ейж, ен болмаса жастын л л е п н , сенж Tiaerinfli кабыл етер. Анау сормандай шалды аяймын, 1ппнен тынып каусап бара жатыр. Баласын сагынганда журеп ертенш кете жаз- дайды, ол менен жасыргысы келгетмен, мен, бейбак, барж Kepin ж урмж гой. Кунде ауыл сыртына шыгып, сарыла ба­ ласын куте-куте eKi Ke3i канталап келедг Кдйтейж, не ама- лым бар. Биб1ганша кыз, анау, ашушак болып алды, сез кетермейдь Агасына еленмен хат жазады да жатады, онысы кайтып келед! поштамен. Он сепзде гой. Нагыз жауказын- дай жайкалатын кезк К у согыс-ай, талайдын тубже жетпн- ау! CeHi ойлап тапкандарга, лагнет! Кайгы-каареттен K03iMi3 ашылмай-ак койды гой. К.удай-ау, сонша не жазы- гымыз бар efli ceHiH алдында? Каншама боздак кырылды, желмаредн жэутендеген жас кыздар мен келжшектердж, балдыргандардын жан айкайын неге есттмейсж? Сонш а 14

ешретерщ бар, неге жараттын бул байгустарды? Элде тай- рандаган кейб1р канагатсыздардын тойымсыз пигылы уш ж, кшэаздер азап тартуы керек пе? Элде, осылай билжкумар, канкумар б1реулердш курбаны бола берекйз бе? Мен окымаган карангымын, ал K03i ашык азаматтар неге жол беред1 мундай кыргынга?» - дед1 де, алкынып, ж урепн устап, отыра кетп. Нурзат ж упрш келш, «апалап» мойны- нан кушактап, о к с т н баса алмай койган сон, Рыскул ше- шей оны бауырына басып, мандайынан суйл1 де, жэймен турегелдн epi карай шыдауга дэрмеш жетпей, жанындагы эйелдерге: «Нурзатжанды аггандырындар,» - дед1, карлык- кан дауысын зорга шыгарып, сосы н , бел1 б у п л е , арен ж ур т , уйге Kipin K e iri. Нурзат коз жасын колымен суртш , солкылдап жылап турган Биб1ганшаны кушып турып: «Ж ы лама, жаным! «Эйел кырык шыракты» дейд1 гой халкымыз. Э ш -ак шыра- гымыз жанар, кекен аман-есен келуш Кудайдан тшей бер. Мандайын ак, жолын тола бак болсын, калкам!»— деп, онын басынан сипап, бетжен суйдк С осы н eciK алдында анырап турып калган Дархан атасына, Сатыбалдынын оз колымен салган какыра уйге Mijiin сэлем салды да: «Кош болыныздар, кайтып Kopicyfli буйыртсын!» — деп, ол жы- лай-жылай кызарып, бшеуленж icin кеткен ею кезш колы­ мен калкалап, басы салбырап, тэлт1ректеп барып, арбага отырды. Есекке жеплген арба сыкырлай орнынан козгалды. Нурзатты н кулагы шынылдап, K03i карауытып к е т п . KoKiperi ортенж, алкымына ащы OKciK тыгылып, GKipin жылагысы келд1. Сатыбалдынын езже eMipene карап, ерке- леткен correpi келд1 коз алдына. Балан, уян сез1ммен, жана- ры алаулап, т1л ката алмай, салалы саусактарымен мунын шашынан сипай берген онын бейнесж, enai бул умыта ала ма. Ал Сатыбалдынын езже арнап жолдаган мына жырлары журен нде мэнп жазылып калды гой: Арнап жаздым осы хаггы бул рет, Шын жаксынын 6ip белгга бш нер, Сынык мжез сипатынды керген сон, Тыным таппай тереннен ой тербелер, Айып етпе, артык соз1м болса егср, Зер Kaaipin зергер бшер деген ед. Колда барда кулаш урып калайык,

А з ба, кеп пе enrip, iuipidH, KiM 6inep. Балдыргандык балалык шак баста тур, Ж е т келсе од да 6ip кун женелер. Алатаудын алмасындай ансаймын, Ашып айтшы, кешл калай емлелер?... Нурзатгын 03iniH жазган жауабы да есжде: Сатан а л ы , асыл залы , карагым, Хатынды алып, сез нашына карадым. Тэттт т ш н булбулдайын сайраган, Толтырыпсын ак кагаздын паратын. Катарында артык екен акылын, Ж урепне еккен екен маржан создщ дакылын. Сознпзден сынап, кадкам, айтайын, Жараткан нем колдасынн!ы акынын. Э д е т арнап койыпсын маган суракты, Бул CQ3inai жан жолдасын уналы. Э з т efli сонау кезде айтканым, К о н ш н тузу болсын, кадкам, туракты. Б1зден алые аздер елдщ шынары, Бул OMipaiH, жас дэуреннш кумары, Кон ойланып, коп толганып Слз ушш, Осы болды жылы создщ тынары. Нурзат бул жырларды нитей кайталай беред1, сонда ©3i Сатыбалдымен кауышкандай. щ к э р л т арта тускендей, сол гажайып сез1мдерге кайтадан боленгендей болады. Саты- балдынын бул дуниеде ж ок екенш е сенбейдн ceH rici де келмейдк Нурзат онсыз ©Mip суре алмайды, мына дуниенш Сатыбалдысыз Maui жок. ал, магынасыз ©Mip кешудщ кереп бар ма? Осындай ойлар жанын жегшей жейдн Адам коп уайымнан eceHripen калады екен. Ж ан-жагы кулазыган дала, кыстын соны болса да, салкын кабагы oai TyciHKi. Нурзат сыкырлаган арбанын. успнде отырып, ирелендеп, сазды топырагы иленш жаткан жолга карап, кайда жатканы белпЫ з Сатыбалдыны, сол сиякты туган жер топырагы буйырмай кеткен е с т ерлерд1 ойлап, лыксып келген отган да ыстык сез!мдерден журен вртен т бара жаткандай едь Ен д 1 6 ip -eK i айдан кейж коктем келедК 1947 жылдын коктем1... 16

Э р эаманнын урпагына дайындаган вз куйыны, ез зулматы бар. Bipax. ондайда адамнын бойында соларга тетеп бере алатындай асыл касиеттер де шындала тусед1 екен. Эйтпесе, аштыкта да, жоктыкта да, аппауыт кааретпн ара- ны ашылып, журт ен ардактысы мен асылынан айырылып жатканда да MempiM, жанашырлык, i3riniK, manaFaT шуагы- нын молая Tycyi нел1ктен? Ал бейбгг ем1рде, баршылыкта жаксылык шенбер1 сонша тарылып, безбуйрект1к, (илтарлык, дуниеконыздык, кумарлыкка куныгушылык етек алып кетеп'т Heci? Мумкш, адам бойындагы касиетп шырактар мундайда Kip-ластан TiTipKeHin, шошып, ceHin капатын шыгар? Адам жаманнан, юрден, эйтеу1р, 6ip арылгысы келедь Ол мелщр бастауларды 1здей бастайды. ГТАЛДЫКОРГАН о 1/0 КАЛАЛЫК ОРГАЛЫК в К1ТАПХАНА

КЫЗЫЛ ТУЛК1 Д УН И Е ¥лы Отан согысынык экелген кайты-xacipeTi мен батпан- дай з1л-зардабын биж адамгершшпмен, i3ri ниспмсн, жнер- T03iMiMCH жене б1лген жандарта арналады. Автор. Bip жапырак кара кыздын аты — Сэуле. Ол бул дуниеде тек Дархан атасы мен Рыскул эжесше гана керек сиякты, ce6e6i, онын эке-шешеа косыла салып, GipixieH 6ipi сыйыс- пай, жылга жетпей ажыраскан. Ата-анасынын колына кай- тып келген Бибнанша нэрестеж туганы болмаса, емшп те карык кылмай, квмшр-шалдын бауырына салыпты да, e3i эйел! кайтыс болып, 6ip жасар улымен калган, узын бойлы, кас-кабагы, epinflepi калын, MiHe3i ауыр Жармедет деген KiciMeH бас коскан екен. Бул ¥лы Отан согысыны н б1ткен1не уш жыл болтан кез. Жапон урысынан аман келш, Берлиннен 6ip аятын сылтып басып оралтан, содан НовоЫб1рдеп орман шаруашылыты техникумын 6iTipreH инженер Жармедетпен Бибтаншанын конин жараскан. Ал майданда рота баскарып журш, сол колынын терт саусаты- нан айырылып, кей! н Алматьша окып, осы Теренезек ауда- нында сот кызметш аткарып журген алташкы косаты, С эуленщ axeci Ыбырайымды ол унатпапты. Биб1таншадан ажыраскан сон, кеп кеинкпей, жиырма бестеп Ыбырайым да Нэзжул атты караторынын эдем ю н е уйленштй EpKiH есксн Ыбырайым мен Бибжанша exeyi 6ip-6ipiHe дес берме- се керек. Сэулеж кемтр-ш ал ез атгарына жаздырып, со- тыста хабар-ошарсыз кеткен-жалтыз улытщай xopin, Tirni, онын кыз екефн e& ep i де умыткандай* Рыскул эж е а С э у л е т ак каска жалтыз е ш ю т н cym ieH асыраган. Куырылтан тарыны туйнй, талкан-'жасам, с(ны сутке кайна- тып берелн. Сауле бес-алты жас'Ка келгейШе, онын жанын- да атасы мен эжесгебетстеумен, тглепн exi етпей, бетшен

какпай ocipreH. А тасы ауыл аксакалдарынын iuiiHfleri беделд1сй Аллына дау-дамайын шешюзуге келген журт ол KiciHi «сот Дархан» деп этап кеткен болатын. Биб1ганша Ж армедеттщ маркум болтан Ж1бек атты косагынын шешёсше кызынын орнына кыз болып, Сания сгщйсГне опкел1к камкорлыгын аямай, анасыз калган 6ip жасар Санатка бойындаты бар MeHipiMin теки. 1954 жылдын кантар айынын басы. Сауле алты жаска аяк басканда. ел шпнде «кызылша» дергп аскынып, балалар eaiMi кобей1п кеткен ель Bip кун1 Санат тула бойы куйш- жанып жатып калды. Биб1ганшанын, Д ар хан ата мен Рыскул эжейдщ зэрелер1 ушып: «Кудай-ай, осы баланы са- уыктырып, амандытынды берий. Жармедет «егей шеше бол- тандыктан, дурыс карамады» деп ойлайтын болды-ау енд1», — деп ушеу1 б1рдей С анатты н жанында кур ак уш кан. Б1рнеше куннен кей1н Соуле де кулады. С ол дерт, балаларга кыргидай тиген «кызыл боле». К е м т р мен шал дедекгеп, ездер1н коярта жер таба алмай жур. Терлетем1з деп олар С а - натты кызып туртан пеигпн жанына жаткызып, калын мак- та керпеге орап, басына ешк1н1н туб1т1нен токылтан ecKi коныр бокебай жапкан. Соуле apFbi жактаты бурышта сан- лырактап жатыр, онын аузына ауык-ауык су тамызып, сор- падан аздап iuiKi3in Дархан атасы калбалактап exi ортада жанын шуберекке туй1п орен жур. Бес мезпл намаз окып. Кулайдан ек! балата шипа т1леп жалбарынтанда, онын коз жасы оппак сакапынан тамшылайды. Y ш болмел1 кесек уйдщ шапян терезелер1 мен ecix- Tepinin бор1не кызыл мата тутылтан. Э р уШл аралап, шар- шап-шалдытып келген aopirep болмен1н ауасынын тарылып кеткен1н айтып, булкан-талкан болып урсып жур1п, бук1л тумшалаган маталарды жулып тастап, ж ел д ет м о т ашып, Санатты салкынлау жерге жаткызып кете.щ. Ол кетюмен «сгипкын тиед1, дэриерщ не б1лед1, бул дертт1 тек термен шыгару керек» деп ушеу1 кайтадан eciK-TeciKTi бек!т1п, ба­ ланы ыстык пештщ туб!не тыгып оуре. Шагын гана жиырма шакты адамдык балалар ауруханасында ине шаншар орын жок. Булар осылай o6irepre rycin жургенде, Санаг узЫ п Kerri. KeMnip мен шал да, Биб1ганша да егш п, оздерл! кыл- мысты санап, баланы кулды одей1 олт1ргендей, бауырлары езОпп, iniTepi удай ашиды. Жармедет унс1з. Не болса да 1ш1нде. Курсшедн 6ipax сыр бермейдг Юшкентай кулынша-

гын анасынын жанына жерлегенде катты 6ip eKipin жыла- ган. Содан кейш ешюмге Санатты айтып, «лэм-мим» деген емес. Сэуленщ 6eTi бермен карады. К.ызуы басылып, щггеп дерт сыртка шыгып, т е г Ы п , денес1 кып-кызыл болып борткен. Оган дэрнер как flapi жагып койган, денесппн де, 6eTiHiH де сау жер1 жок, как ала торгайдай. Ол енд: тамак сурады. Атасы мен эжеЫ оган базардан аздап экелген сиыр етж унемдеп кайнатып, ыстык сорпа жэне айран каткан кур1ш каже 1ШК1зе берген. Кырык шакты кун еткен сон Сауле дерттен айыкты, 6ipaK абден элареген, мойны кыл- тиып, басын эзер устап, карген адамдарына карап, ыржия- ды. Эйтеу1р, аягын калт-култ басып журед!, 6ipaK тез шар- шап, алсш-алсш уйыктайды. вздерш щ камыс уш сыз, жа- гатын отын аз болгандыктан, булар yiueyi Биб1ганшалар- дыюнде кыстап шыккан. Коктемшн жылы ae6i есе бастаганнан Дархан ата мен Рыскул э ж е а С эулеж алып, аз какыраларына кедш. Бул юшкене гана камыс уйдщ сыкырлаган eciKTepi кулыпталып та карген жок, сыртынан агаш лрей салады, ешюм тшспейдк журт урлыкка деш кпеген, api мунда оншакты ecKi кврпе-твсектен, тозыгы жеткен кю з, алашадан баска йнп алар да ештене жок- Сатыбалды кекеа согыска атта- нардын алдында салып 6epin кеткен eKi бел мелi осы жертв- леде С а ул е дуниеге келген. Еш й а з уйш е келген онын к в н ш серги бастады. Ол еркелеп, атасынын мойнына м ж ш , ойнайды, эн салады. Жалгыз айнаны еден етш жар- кыратып койып, a3i агаштан куыршак жасап, оны турлн тусп шуберекке орап, бауырына кысып жургеш. Дархан ата кун жылыса болды, есек-арбасына MiHin алып, тогайдагы куйген талдан отындык Kecin экелуд1 Kacin етш жургенше де уш жылдай болды. Уйде езшен баска бас квтерер азамат жок. Жармедет куйеу баласына ол Miидет арта 6eprici келмейдь Жалгыз улдын не ani, не Tipi eKeHiH бм ш ей , бастары дал болы п, imTepiHeH тынып, KeMnipi eKeyiHin кур сулделер1 гана калган. Бул дуниеде адам учли жакынынан хабар ала алмай, ею K83i терт болып куткеннен еткен азап ж ок екенш Дархан ата жаны сарсанга Tycin, Kapin жур. Рыскул эж е а , юшкентай гана кара кем тр, бел1 б у ю р е т п , шалынын кара т е р г е т у с т , влт -т ал ы п Kecin экелген агаштарын базарга сатуга апарарда, Сауле онын 20

касында epin журедь Аркасындагы тевдеспре буран отын- нын астынан exe ci кершбейш, б1раздан сон, од жэтелген- нен eHTirin журе алмай калады да, алкынып, арканды ею иыгынан босатынкырап, бума отынга суйешп, шалкасынан жата кетедк Bip кезде буктетш п отырып, кып-кызыл кан кусады. «9pi кет» деп еж е сж щ колымен ишарат еткенш Сауле тусжбей, онын аузынан аккан канта у н а з анырап карап турады да, сосын бакырып жылайды. KeKiperi сырыл- дап, e3i зорта демж алып отыртан Рыскул ех е н щ каршадай кызын жубатута дермеш жок. Сэлден сон ол езж-ез1 колта алып, журесжен шалкалап жатып, ж упн кайтадан аркасына аударып артып, «эу, nipiM!» деп ышкына ецкейш, орнынан зорта кетертледк С еуле еж е сж щ аятына турганын Kopin, жылаганын кояды да, томпандап сонынан epe/ii. Бибжаншанын уйжен келгеннен кейж кеп узамай Рыскул еже тесек тартып жатып калды. Уй д ж imi салкын, кврпе-тесек дымкылданып кеткен, Бибжаншалардыюнен атасы сексеутл экелш, аямай-ак жатып жатыр, калын кара- катаз твселсе де, жер еденнщ сызы табаннан OTin, тебеден 6ip-aK шыгады. Дархан атасы ©3i от жатып, тамак дайындап, кудыктан су тасиды, 6ipaK, шаршатанын бшд1рпй келмежи. Жасы х е т т е ею ге келсе де, ол узын бойын TiK устайды, ширак коржедь Сонгы кезде кез1 дурыс кер1нюремей жур. 03i куннен кунге швпп, азып та кеткен. Буюл аудан бойын- ша торт-бес кана кудык бар, су жетпегеншктен, журт онын тубждеп лайта шейж каута шелекпен саркып алады. Kefi6ip кундер1 Дархан ата тангы шейш iuie салысымен кудык ара- лап, с у i3flen, тустен к е й ж шаршап-шалдытып 6ip-aK кележж бар. Кектем басталып, кун exenreyip жылынып калтанымен, ауада ел1 ызтар бар, epireH кардын суынан жер лайсан- Дар­ хан ата бупн де, едеттепдей, алакеу1мнен турып, аркасы эбден жауыр болып котырланган жалтыз ала eceriH e денгелектер! кирелендеп, шикылдап зорта журетш арбасын ж епп, ауданнан жет1 шакырым жердеп куйген тотайга отынга шыккан. С еуле атасы кеипккен сайын тас жолга шыгып, кас-карайтанша Kyrri. Ауырып жаткан еж еане де ауык-ауык xyripin барып, карап кетедт Q x e c i де тагатсыз- данып, epi карай шыдап жата алмай, суйретшж, тосектен турып, б!лте шамды жакты да, терезеге карап: «Шалга не болды, KemiKTi той. Ам ан -есен болса едк Кдртайтанда 21

киындыкты 6ip 03i тартты-ау. Артынан ерген жапгыз кара- сын да Кудай кеп керд1 го й » ,- деп ынырсыйды. Сауле ата- сын уайымдап, езж коярга жер таба алмай, тенселж, ес1ктен Kipin-шыгып ж ур. Рыскул ш еш ейдш ж урен дуреiлдеп, апкымына т1реле баста ган сон ол Сэуленш колы- нан устап, тэл-пректеп сыртка шыкты, сейтш eKeyi Сагын- тай коримнщ уйше карай аяндады. Онын эйел1 Райхан Дар- хан атанын рулас карындасы болып келедь Кейде пендешшктер1 устап, Сагынтай eKeyi сез таластырып кал- ганда, Райхан: «6i3 Есентехпр деген батырдын тукымынан боламыз», —деп, 6ip ж е л т н т алатыны бар. Оган Сагынтай мырс етш: «LUipKiH-ай, сен мыктысын гой, бойын 6ip тутам болганымен», —деп, кекетзп кояды. Сагынтай согыста 6ip аяк, 6ip колынан айырылган. Арка жагы эр жершен бозарып, она бастаган коныр гим- настеркасынын иыгынан бос салбырап турган женж шалба- рына кыстырып койып, агаштан жонып жасаган протезд1 жуан санына кайыспен байлап алып, ол жортып жургеж, кейде, TinTi, аяк-колы саулар оган т е с е алмай калатыны бар. Сагынтай акжаркын мшез1мен, сез тапкыштыгымен, эзткойлыгымен журтты баулап алгыш. Э ж е а мен Сеуле екеу! келгенде, олар кешю тамактарын жана гана iiuin бо­ лып, дастархандарын жинастырып жатыр екен. Булар кел- ген сон Райхан дастарханын кайтадан жайып, самаурынга с у куйып, оган пештеп шоктан салды. «К айынсщ ш м-ау, шэйга эуре болма, м е н т ештене iiuetiH шамам жок, ауруы кургыр, эбден мендеп апды гой. Мына Сэуленж карны аш, осыган бере бер тамагыннан калса. Анау шал, байгус, отын экелемш деп танертен куйген тогайга кетш eai, карангы тусе бастады, эл1 ж ок . Бул уакытка дейш журмеуцп едь Карны да ашты-ау, жарты таба жугер1 наны мен азгантай айраны элдекашан таусылган шыгар. Bip жерде MepTirin каллы ма, не болганын? 1здеуге баратын да еи ш м жок. Ж армедет те жумыс бабымен кеткен екен, ауылда жок кершедь Еркек кшд1кплердщ тубше жеткен, заман-ай», - дед1 ол дауысы д1ршдей, зорга сейлеп. Сагынтай мен Райхан елмел1 KeMnip мен куИтзыдай кызга жандары ашып кетп. 0 з балаларын жумсайын лесе ani жас. Уйж де туыскан iHiciHiH мектепте окитын exi улы бар едь Улкендеу Муратгын жасы он алтыларда, Kimici - Алмат он тертке келген. Сагынтай соларга карап: '-Сенлер есекпен, ауыл шеззндегз жолга шы- 22

рып келеандер ме? Дархан ата 6ip жагдайга ушырап калды ма екен, кемек керек болуы мумкш», —деп уйыктауга дай- ындалып жаткан балаларды тургызы п, жылы кш ш йрш , сыртка eprin шыкты. Сосын жартылай Te6eci ynipeflin, ecxi камыстары карангыда ебедейаз жерге салбырап турран мал Keneuiiicreri кара eceKTi ертгеп, оран балаларды MiHrecTipin жатып: «Ауылдан алыска узап кетпендер, жан-жактарынды байкап кэрлш ер, мум ю н, есектщ , не адамнын дауысы есплер, тунде дыбыс анык шыгады рой», —дед1 де, балалар- дын колына жабык шыны кол шамын устатып жатып: «То- рай жакка бармандар, эрмен карай айдала, ол жерде шакал- дар мен каскырлар журедЬ>, — деп, акыл-кенесш айтты да, корадан шырарып салды. «Эттен, балаларды тун ш ш д е жал- рыз ж1бермей ез1м баратын, сорысы кургырдыц араш аякка танып койганын кайтерсщ», — деп кынжылган ол амалсыз терен KypciHfli. Ауыл иттер1н эутлдетш , балалар тас жолга т усп . Жан- жактын 6api карангы, эр жерден 6ip от жылтылдайды, ас- панда жулдыз аз, ай эл! тумаран. М урат пен Алмат эуел1 ж урексш бей -ак келе жаткан, eKeyi ж ан-ж актан дыбыс аулап, сыбырласып сейлеседп Bipa3 жол журген сиякты, 6ipaK ештене коршбеЩп де, естшмейд1 де. Кенет астарын- дагы eceri оскырынып, акырып коя 6ep;ii де, токтап калды. EKi бала колдарындагы таякпен байгус жануарды сабапап жатыр, ол бэтшагар орнынан козгалмайды. Балалар шам- нын жарыгымен жан-жакка уншеш, 6ipaK ештене байкал- майды. Bip кезде алдарына караса, кызыл тулю жуг1рш ба- рады жэне тура кол созым жерде сиякты, жап-жакын. Тун ортасы болды, балалар эл> ж ок. Y йдеплер эбден ур е й л ет п , сырттан тын тындап, ap6ip дыбыска кулак туруде. Сагынтай далара 6ipece шыгып, 6ipece Kipin, эбден мазасызданды. «Кап-карангы айдалада, мына салкында байгус балалар адасып кетп ме екен, ж ок, элде хайуанга жем болды ма, бул жайшылык емес кой», — деп Сарынтай iuiTeW аласурганын эйелдерге бицирмеуге тырысты. Калай болганда да тан атуын куттп Аслан бозара бастады. Алакеу|мденш уйлер, агаштар айкындалгандай. Сагынтай- дын exi K03i жол жакта, кулагы эр дыбыска елендейдь Тус-тустан ерше урген ит ундерше карай мойнын бурумен, онын деi6ipi кашты. Басына неше турл1 жаман ойлар келе бастады. И т улыган сиякты ма, 6ipey OKipeai ме-ау-. «Кан 23

майданда булай урейленбеген ж урепмнщ , бейбгг -прлкте сонша куты кашканы Heci бул? Элде, жуйке жукаргандыю ма екен. Ж ок. Жауды женген1м1з де артымызда туган ел, агайын-журт, ecin келе жаткан урпагымыз болгандыктан’ 03iMi3fliH соларга керек екен1м!зд1 бмгеш иктен. Мына урей каншама азаматтык сол согыстын курбаны болганды- гын квзбен квргеннен кейш, ep6ip Tipi жаннын кад1рже жеткеншктен шыгар. Е н д т жерде тек амандык болса екен деген т1лектен гой», - деп ол 03iH-e3i жубаткан болды. BipaK туда бойы д!р1лдеп, ойлары ер кж е багынар емес. «Кой, бул жайшылык емес, булар анык 6ip нэрсеге ушыра- ган», — деген оймен, ол уйге Kipfli. Рыскул мен Райхан ypnHicin, буган телMiре карайды. Сэу ле н ж ycTiHe ecxi сыр- мак макта шапан жабылган, 6ypicin, керпеше устшде уйыктап жатыр. « Е ш ю м кер ш бей д ь мен Козыбайдын уйже барамын. Сонын есек-арбасымен, не езж , не балала- рын epTin, i3fleyre аттанамын», — дед4 де, Сагынтай шыгып кетп. Рыскул ж ецгесж ж жетел1 удеп, аузын сурткен ора- мал кан-кан болганын керген Райхан, оган таза шуберек 6epin жатып: «Ж енеш е, Кудай сактасын, квп уайымдай бермещз, Дэрекен де, балалар да Ka3ip келер, 03iHi3 кина- лып каласыз гой. Дэр1герлерге неге каралмайсыз?» — дед1 ол Рыскулдж жагдайына шошына карап. «Доктыр калага бармасаныз болмайды», — деген. О ган калай барамын, мына кыз бен анау шалды KiMre тастаймын. OfiTeyip, 6ip ашм бар гой. в л сек жасарымызды жасаган, асарымызды асаган. Kepi, 613 влей(к. Артымыздагы жастар аман бол- сы н . Кы р ш ы н ы н ан киылган дегенд1 К удай енд1 керсетпес1н. ©MipfliH 6ip жаксылыгы болмаушы ма едь Каш ангы жылата бе р есщ , TaH ip iM -ay?! А н а у eKi бала аман-есен келсе болганы гой. 0 з балапарымыздан айырыл- ганымыз аздай, ешй KecipiMi3fli KiciHiH балаларына типзбе, Кудайым. Жастардын OMip жасын узагынан бере гер, бо- лашагын жаркын ет! Ауыртпалыгын кететж 6i3re аркала- тып ж1бер де, ж е н ш н жастарга буйырта кор, Жараткан Ием! Шал байгус жапан тузде MepTirin жатыр ма екен? Ар- тынан (здейтш улдарынын 6ipeyiH де буйыртпаганын кермейсщ бе? «Жазмыштан озмыш жок» деген осы да», - деп Рыскул шешей кемсендеп, жаулыгынын ушымен коз жасын сурте бастады. Райхан оган басу айткан болады, 6ipaK 03i де урей кушагында отыр. Ол Рыскул жецгесш аяп 24

Kerri. Согыска агганган Сатыбалды атгы жалгыз уды да ха- бар-ошарсыз. Од кан тепс бггкенже де, м ш е, он шакты жылдын жуз1 болды, ал онын ел1-т1р! екеш б е л п а з . Байгус ана кан кусы п врен ж у р , бел ж жаза алмайды , эбден шумшшп калган. Ж урт муны «кылтамак» дер-пне шалдык- кан дейдь Шалы екеушш алданышы бауырларына салган мына юшкентай кыз. KeMnipiHe б Ш р м е й , Дархан акса- калдын кунде кешке ауыл сыртындагы тебеге шыгып, колымен кез1н калкалап, батыс ж акка карап, баласын кутетшш квргендер айтып жур. Рыскул отагасынын 1штей тынып, к у ж р е н т жургешн битее де, жарасын тырнагысы келмейтш шыгар. © зЫ ж айтуы бойынша, оган Сатыбал­ ды жайлы аузын ашпауга тырысады екен. Ан а журепнен кансыраганда кан тамады, 6ipax амал бар ма. Дэрекен жазатайым жазым болып кетсе, KeMnipi де узакка шыда- майды гой. ТиДмдей С э у л е ш еш есш е барар-ау. Эж еЫ мен атасы оны вбден еркелетш ж1берген. «Биб1ганша ек еуш ж басы птепейдь С ол уйде арен ею ай шыдадык-ау, балаларымен сыйыспай мына кыз ыгырымды шыгарды», - деп Рыскул ж енгеа Райханга мунын шаккан эн еукунп 6ip сезшде. Осындай ойлар Райханнын eciHe вз oMipiHiH кей сэтгерш Tycipfli. 1932 жылгы ашаршылыкта мунын да уй 1илндеплерден аман калганы 03i гана. Э к е -uieiiieci, бес бау- ыры кайтыс болып кетп. Бул уилнил бала едь Он уш жасар езш 6ip агайындары уйше колканат болар деп алган. Он бес жаска келгенде муны олар, эйел1 елген, уш ересек баласы бар, жасы елулердеп 6ipeyre куйеуге 6epin ж1берген. 03inin балалыгы ши кетпеген Райхан, ж епм балаларга ана болуга тырысты, 6ipaK эбден киналып Kerri. К ур сах кетермедп Кейш xyfteyi дуние салды. ¥лы Отан согысы басталып Kerri. 1944 жылы осы Сагынтай жаралы болып елге оралган. Райханды керш, унатып, свз салган. Бул «кет epi» емес екенш бшд1ргеннен сон, exeyi бас косты, Ka3ip, шуюр, exi ул с у й т отыр. Нурланы OHFa келди Жарас жеД жаста. Тэу- бе. «Таглыр о баста, ананнын iiuinae жатканда, мандайына жазылып кояды», — деуим ед1 улкендер, солай шыгар шы- нымен. « K ep ecini кормей, керге ю р м е й с ж , б а р ж де Kopeciii, кенесщ. Кенбесен курдымга кетесщ, OMip 6opin 03i реттейдп 6ipa x, ен басты сы , бойындагы MefiipiMMen, адамгершшк шуагын сактап калуын керек, ызакор, кекппл, 25

дыкшыл адамга Алланын нуры туспейш», - деп айтушы efli- ау экеск маркум. Бул дуниеде эр адамга 6ip сын дайында- лып койгандай гой». Осындай ой устшде отырган Райхан сыргган б1реудщ дауысын еспгендей болды. Ж упрш егак алдына шыкты. Жан-жактан ешю-койдын элс1з манырап, итгершн кынсылап ypreHi естшедь Тан аткан, кун шыкпаса да, жарыгы жан-жакка тарай бастаган. Bip кезде Дархан атанын уйш щ тусынан есектщ акырганы естшдг Райхан саскалактап, солай карай журдь Е сектщ устш де 6ipey келденен Tycin жатыр, жакындап караса - Дэрекен. «Рай­ хан, шырагым, ceHciH бе, маган есектен тусуге комектес, мына жамбасы бар болгыр, шыгып кетсе керек», —дейд! ол ынкылдап. — Амансыз ба, барсыз ба, Дэреке! Балалар кайда? - дед! Райхан шапшан 6ip иыгын тосып, оны колымен суйеп Tycipyre ынгайланып жатып. — К ай балалар, еш ю и ш кермед1м гой , — дегенд1 еспгенде, Райханнын тула-бойы муздап, imi алай-дулей бо- лып KeTri. Ол Дархан аксакалды кеудесшен суйеп, эрен ле­ генде жерге суйр ете, кулата есектен Tycipfli. Райхан Д эр екеш и уйге Kipri3yre комекке корил Тасболаттьщ уйшен адам шакырган. EKi бозбала оны уйше кетерш ю рпздь Шалынын келгенш ecrin, Рыскул кемшр eHTirin, ею eKneciH колымен устап, уйше жеткен. — Ш ал-ау, xipiciH бе, барсын ба? Зэр-иманымызды ушырдын гой. Аллага шуюр! Енд! балалар аман-есен келсе болар efli. Кудай-ай, KecipiMi3fli жастарга типзе кэрме, - деп шалынын су болган кшмдерш ж тттерге шешюзш, оны тесекке жаткызды. Дархан ата езш i3flen кеткен балаларды уайымдап, Жа- ратканга жалынып жатыр: « И э , Алла! Жасостр1мдердщ аман-саулыгын бере гер. Абыройдан айырмай, жастардын алдында алшы. Олардын жамандыгын 6i3re кэрсетпе. 9 з ба- лаларымнан айрылганым аздай, енд! 6ipeyfliH жетюншектершщ обалына калдырма м е т . Алдына жуз1м жаркын болып барайын. Бул дуниешн кунэсш о дуниеде тарткыза кэрме! Картайганда доска кулю , душпанга таба етпе. Кор кылмай алшы, Кудайым», - деп уЫлейш ол дауы- сы flipi;uien. Куннщ K63i бултгын арасынан сыгалай бастады. Уйкы- дан оянган керин-колан, туыс-жекжаттар малый жайгасты- 26

pa журш, 6ip-6ipiHCH Дархан аксакалдын жагаайын ecriren. 03iHiH кенййн сурап келгендерге ол болган окиганын мэн- жайын баяндап жатыр: - Отын шауып, оны жинаганша, кеш болып калды, - деп бастады ол энпм есш .М ен тогайдан ымырт тусе шык- тым. Карацгыга калмай ауылга жетеййн деген оймен тетен- ше жолга тускенмш, ез! ойлы-кырлы такыр жол гой, мына лайсан кезде ете тайганак. «Эншешнде журмейтш бул жол­ га бекер бурылган екенмш» деп, ез1мд1-ез1м ж е к т коямын, 6ipaK амал жок, гас жол алыста калды. Ауыл KepiHe баста- ганда, 6ip юшкене сайдын жанындагы дэу домалак таска есек cypiHin кулаганы кеп, мен ушып тускенде соган жам- басыммен соктым. Турайын десем, аяктарымды жинай ал- маймын. Э б д е н e6 irep re т у с п м , манайда Tipi жан кершбейдк Анадайда есек жатыр, арба 6ip жагына кисай- FaH, устж д еп отын аударылган. Н е icrepiMjii би ш ей м ж . «К.ор болган деген осы екен гой, жасым жетшстен асканда тузде анга таланып елш, маскара болмасам еда», - деймж. Ауылдан 6ipey шыгып калар деген умп1 кею р епм де кеулейдк BipaK emKiM кержбейдн Тун болды. Айкай сал- сам, 6ip жырткыш ан, жетш келер деген оймен, ундемед1м. Б1рталай уакыт orri. Жер сыз, успмдеп макта шапаннан ыз- rap OTiri барады. Тонып, калшылдай бастадым. «Булай жата беруге болмас, жаным барда, амалын тауып, кайтсем де ауылга жету!м керек», — деп бекж ш , кеудеммен жылжып, есекке жакындадым. Есек деген жануарда ес бар ма, ол ат емес, 6ip жатса туруы киын. Эбден жалкау сорлы, таяк жа- нына батпай, орнынан козгалмайды гой. K,a3ip маган со- нын турмаганы керек. Ол турып кетсе, ycTiHe мж е алмай- мын. Эудем жердеп есекке жеткенше, бел1м ауырганда жа­ ным мурнымнын ушына келдь Барып ен алдымен 03iMfli G3iM есектж yen не енгерд1м, сосын оны арбадан босатгым, eHtti eceriMfli тургыза алсамшы, терт аягын бауырына жинап жатып алган, козгалатын Typi ж ок, колыммен api 6epi ургыштаганыма пыскырмайды. Сосы н арбадан шыгып турган отындыктын 6ip агашын икемдеп суырып алып, сау- ырынан тартып-тартып ж1берген сон турды-ау, бэтшагар. Б1раз елекке rycipin барып журдк эй -reyip. Е с е п м басы аугап жакка лагып кете ме деп, узенпсж тарткылап жатып, тан ата ауылга итшглеп жеткешм!з осы, - деп эн п м е сж 6iTipin, enTirin калган аксакалдын eciHe 03iH 1здеп кеткендер 27

Tycri де: «Олардан ani хабар жок па?» — деп кайтадан уай- ымдай бастады. Жиналгандардын бэрш щ тиюп балалардын усттнде, кен1лдер1нде урей мен ум1т арпалысып, олар Дэре- кен мен Рыскулш жубаткан болады. Bepi шэй iujin отыр, дастарханлагы бес-алты y3iM жугер1 нанлы 6ip-6ipiHe ысы- рып, сабыр сактап, эркайсысы iuieKTepiHiH шуркыраганын сезд1рт коймайыкдеп, ынгайсызданады. Тан сэскеге уласа бастады. Дерекеннщ 6ip курдасы сы- ныкшыны ертш келдк Жасы елулердеп бул Kicire жан-жак- тагы журт аягы саябырламайды. BipaK жергшкт! басшылар руксат бермеген сон, ол, кебшесе, жасырын емдейдь Аты Ертай, емшшк касиет экесшен берииен. Жастайынан axeci оны сыныкшылыкка баулытан екен. Эртурл1 суйек сынык- тары Ертайдын касиетп колымен калпына келш, тез арада 6iTin кетед1. Ол Дархан аксакалдын 6ip жамбасынын шыгып кеткенш керш, e3i экелген койдын куйд1ршген куйрык пен жылкы майымен укалап отырып, келгендердш 6ipeyiHe аксакалдын аягынан, eKiHiuiciHe eKi колтыгынан таркызып койды да, G3i: «Бисмиллэйи рахманир рахим! И э , Алла! 0 з щ шипасын берС гер, шыкканын орнына келтзре гер! Ия, n ip iM , колдай гер!» - дед1 де, eKi колымен жамбастын ж ш п н HTepin апарып, сырт епаздь «Ал, орнына келд1, енш ж!бер1ндер, аяк, колын босатындар», — дед1 мандайынын TepiH колымен суртш жатып. «Дэреке, шамалы кун кеп кимылдамауга тырысыныз, К.удай каласа, 6ip аптага жетпей кулан-таза жазылып, аягынызга турасыз, балалар аман шы- Fap, Кудай сактап, эруактары колдап, кеп узамай келin те калар, уайымдап, таусыла бермешздер. М енщтагы 6ip бара- тын жер1м бар едЬ>, - деп, ол кетуге ынгайланган. Рыскул шешей: «Колыннын касиетжен айналайын, саган 6i3fliH жа- сымызды бер ет, мынау жана такияны KHin кет, ©збекстан- нан келген 6ip саудагерден алган ед1м, езщ е буйырган екен», — деп, ак жштен муй1здеп, зерделеп салган езбектщ кара такиясын сырты кызгыш клеенкамен капталган агаш чемоданынан алып, Ертай eMmire бердь Bip кезде сыртган: «Барсындар ма, Tipiciaaep ме? Кайда журандер, ойбай»?! - деп, айкайлай жылаган эй елдш дауысы естьпгенде, уйдеплер удере турегелт, апыл-гупыл далага шыкты. Кара- са, Сагынтай агаш аягын жалгыз колымен Tipen, арбадан Tycin жатыр. EKi ж т т Мурат пен Алматгы KeTepin алды, ба­ лалардын турлер1 боп-боз, K63flepi шарасынан шыгып ке- 28

тердей, алак-жулак, элденеден коркып тургандай, бе п -epi жырылган, колдары канаган, ктмдер1 жыртылган. Оларды Сагынтайдын уйше алып Kerri. Bapi сонда карай журдн Рыскул эже касындагы карий эйелдщ кольта су й е н т , А л - лага рахметш жаудырып келе жатыр: «Ия, Жаратушы нем, TineriMiaai кабыл еткенше uiyKip. Балалар аман-есен табыл- ды рой. К.удай катты сактады, е н д т Tipi емес шыгар деп ед1м. Кайрыдан эбден шайлырып калган журек кой 6i3fliKi», —деп кеудеа сырылдап, курюлдей жвтеле ол Сагынтайдын табалдырырынан аттады . М ур ат пен Алматты Tepri болмеге ж аткы зган. Ол екеушде ун жок, жумган ауыздарын ашпайды, кастарына келгендерге жалтак-жалтак урейлент карай бередй Yiire Сагынтай да юрдк Bopi онын аузына карап, кандай жагдай болганын 6mrwepi к елт тур. «Бул eKeyin 6i3 дариянын жа- расынан тауып алдык. Ec-Tycci3 жатыр екен, с у б у р к т ж ур т , арен естерт жирыздык. «Не болды?» - деп сурасак, «Кызыл тулю алдымыздан шырып, буландап, 6i3re карап жымындап, «сонымнан ер», — дегендей, 6ipece, токтап, 6ipece, ж у п р т кез алдымыздан кетпей койлы. Сосын 6ip от эл с ж -э л сш эр жерден жаркырайды. Bi3 сол отка карай журехпз, тулю алдымызда. Есек журмей койган сон, оны жолда калдырып, 03iMi3 элг! т у л к ж щ артынан ж уп р е бердш. Bip куш жетелеп журген сиякты, тек тулю мен отган баска KG3iMi3re ештене коршбейдь К,анша жургешм1з;й де, уакытты да байкамадык. TinTi, шаршаганымызды да сезбедк, жуг!ре бердж», — деп осындай адам ceHrici3 6ip эшзмелерд! айтады exeyi де. Сонда, ойлап карасан, балалар жет-сег1з шакырымдай жер журген екен. Дариянын 6epri жагындагы капын камыстар мен жынгылдардын шпнен булар капай еткен, танкаларлык жагдай», - деген Сагын- тайдын энг1месшен к е й т жиналгандар: « Б т м ж л э, Бшмшлэ, бул жын-шайтаннын ici рой», - деп демдерж iLLncpiне тартып, жагапарын устап, кэлимасын кайтара бас- талы. Ертай емш1 дереу балапардын жанына барып, 6ipa3 дугалар окып, с у бурюп ушыктап, дорбашасынан улкен кара пышагын алып, олардын кеудеа мен аркасынан кагып, кыргыштады да, адыраспан эк ел д !р т , TyTeTin, аластады. Кейш 6ip аптадай Ертай емий к е л т , оларды тары емдеген, содан балалар вз-аздерже к е л т , айыгып Kerri. Журттын 6api бул aiiriмеден шошынып: «К,удай бапапарды мыктап 29

сактап, олар естерш ен адаспапты. О , тоба, сактай гер мундайдан», - деп эйел, бала-шага кепке дешн кешке карай сыртка шыгуга коркып журдп Осы окигаларга да 6ipa3 жыл болыпты. Сол кездеп тулымшагы желб1реген алты жастагы Сеуле каз1р он тертке келген, кездер! каракаттай, талдырмаш, e3i кшктж лагын- дай суп-суйк!мд1 кыз болды. Дархан атасы оны орысша окытты. Рыскул еж ей С эу л е н ж мектепке барганын кере алмай, кайтыс болып кетп. Дархан ата кызынын окута де­ ген ынтасына риза. Ол атасына KiTan окып бедой, e3iHiH жазган елендерш жатка айтады. Жетжгш класка кешкенде атасы да кез жумды. С еуле каз1р Биб1ганша апасы мен Жармедет кекесж ж колында жур. Атасы мен еж есш сагынып кеткен кезде, олардын екмрлершщ киын болганы жайлы ойлап, онын жаны епледь Сеуле ecin келедь Керген-бглгенж кеюрепне токып, жан-жагына мей1р1ммен, ыкылас-ынтамен карал, жудырыктай журепмен адамдарды кулай с укуй ол 83iniH балалык шагындагы сол кайсар да MempiMfli жандардан уйренген. К,атал татдыр таукыметш жанкештшкпен тарта ж ур ж , 6ip-6ipiHe деген адалдыгымен, жанашырлыгымен, сез1м жомарттыгымен комеск1 кундерге нер берген сол жандардын улкен адамгерцнлт — Сеуленщ кенййнж адас- тырмас жаркыраган шамшырагы. в с е келе, кейб1р пенделердщ айл акерл т мен алдау- арбауына Tycin калган сеттержде, онын кез алдына сол бала кезждеп ест1ген кызыл тулк1 жайлы окига келедй 03i ангал да анкау, тек адам баласына жаксылык жасау керек деген угыммен ескен жан, баска да Tepic пигылдардын бар екенж Kepin, басынан 6TKi3in журсе де, алгашкы устаны- мынан айнымайды екен. ©зжен улкен курбылары Сэулеш уйретуден жалыкпайды. «Анкаулык урлыкшы болудан да жаман. С ен щ жаксылыгынды epKiM пайдаланады, акымак кылады. Сен болсан колындагынды таратып жургешн, ол сен щ ез Heci6en, оны беталды шаша беруге болмайды. Журттын жыртыгын бггеймж деп, езщ жарымай каласын», - деп олар муны ездершше тербиелеген болады. BipaK С еу л е 03iHiH ой, т у с ш т н е н жанылган емес. Ол бшетж 6ip-aK шындык бар: адамнын кад1р-касиетше жете алган жан гана «eMip сурд1м» деп айта алады, ейткеж, Tipi жан- нан артык бул дуниеде ештене ж ок. Жаратушы да мына 30

эленш сол -пршЫ к иелерш суйгенджтен, о п а р та сыйга тарткан. А л , eMip тамаша, ce6e6i, жаксы адам коп, тек олар ездершщ сез1мталдыгынан, ел гезекттнен, уяндыты- нан, томагайлытынан урыншак, анкау, айласыз. Сондык- тан олар сурш ш ек, жан-жатынан коп таяк жейдь С оуле сондай жандарта TipeK, суйешш болтысы келедк С о л yuiiн He6ip киыншылыкты жешп шыгуга бел байлатан. Алдында жап-жарык тандар мен 03i армандаган нурлы жылдар бар. С о у л ен щ л ут л д е ген ж ур еп KeHicTiKTi ансайды, e3i де канат кагып, жанындагыларды да кайраттандырып, op6ip жанды куандыртысы ке л ш турады . C e6 e 6 i, ол 03iH ем1рлержщ жубанышы корген Дархан атасы мен Рыскул э ж е с ш щ ; жаны жырмен жалындап, ж астайынан оз1н ел ш ш перзежп е к е т н ce3in, ата-ана, жакындары уш ж журепн суырып беруге дайын туратын, сотыста хабар- ошарсыз кеткен Сатыбалды атасынын; катулы боп KopiHrici келгешмен, тунтышы Соулеш жан-тэшмен жак­ сы керетж Биб1ганша апасынын; MiHe3i ауыр, 6ipaK ж уреп шуакты Жармедет KOKeciniH; жуздер1 суык, жандары жай- сан да жомарт Сатынтай агайы мен Райхан апайынын; ба- лаларды арбасына MiHri3in алып: «ак сункар неге конбай- сын жайган торга а-а-ай!» - деп ондетш , олардын кешлдерж KOTepin, ауылды шандатып, 6ipHeme айналып шыгатын Крзыбай кекесж ж ; кыстын куш де жаланаяк да- лада шауып журш, Соулеш Корее куанып: «Атамнын бала- сына солем бердж», — деп шлетж Кулшат ж ен гесж ж ; ар- саландап келш, компиттерд1 мунын калтасына баскаларга корсетпей тыгып жатып: «аксакалдын кызына карасакал- дардан 6ip солем!» — деп о зж еркелетт кететж, Жолдас- бек, Ш айкын, Есет сиякты нагашыларынын; тэты да кептеген анкау да албырт, оз ата-бабасынын саналык, достурлж устанымдарына берж, ары би ж , кешлдер1 таза, метрбан агайын, туыс, жакын, ауылдастарынын - Соуле домалап ыршып тускен коз жасындай укшеген у м т гой. Сол жандардын арман-тшектерш ол кылмындатан кызыл тулю-взозшге торк етк1збей, актауы керек. Ешп анкаулык- тан пайымдылыкка, алгырлыкка, жешмпаздыкка жететж кез келдк BopiMi3re де. 31

УРКИЯ Маусым айынын жазгытурым жайнаган куш. Туе ауган кез. ¥ркия бупн эдетгепдей eKi кап Kerepin каткан нанын юшкене к е п еи и ктт алдында жайып отыр. Ж ас балалар аулага куйындатып келш, наннан ала кашады. Эппак шашы дудырап, аягындагы мыжырайган, жыртык бэтенкесш кол- пылдата Уркия оларды куа жонеледь «Нанымды кайтар, тез кайтар, ейтпесе, аягынды сындырамын, дурной тип! Неуже­ ли, саган эке-шешен нан бирмэйд1? MeHiH наным, ол ceHiKi емес, ведь», —деп эр баланын сонынан жупрш жургень Ба- лаларга сол керек. «Жынды гой, кенкелес, 03iHiH жупрпиин кара», — деп келемеждеп, эркайсысы Уркиянын алдын кес- кестеп турады да, ол умтыла бергенде, зымырап каша женеледь Ш ыр-пыр болып, жыларманга келш , урсып журген Уркиянын дауысын eerrin, 6ip кезде уйден Tayin эж е шыгады. Э р балага умтылып, далактаган Уркияны Kepin, ол Kici балаларга жек1п беред1: «Шешелер1нмен жас- ты адамды мазактап, шырылдатып не Kepi ши, туте. Бул, бейбак, сендерге не icTen ед1? Барындар эрмен, ш'ра'з неме- лер!» - деп, ол Уркияны н аркасынан сипап, уйге алып кетед1. Kepuii балалардан Уркия Сэулеж жаксы керед!. Сауле осы кузде он eKire толады. BeciHmi класты узд!К бтр ген ол каз1р жазгы демалыста. Олар Дархан атасы exeyi ездер1н1н К1шкене какырасында турады. Сэуле атасына колканат бо- луга жарап калды. Атасы оган Кызылорданын базарынан ак алюминийден жасалган exi шагын шелек пен гул сапынган кыска и1нагаш экел1п берген, соны мойнына салып, Сэуле кыздар мен Уркияны касына epTin, Майжарма каналына кунде кешке барады. Бул канал аудан орталыгынан exi ша- кырымдай жерде. Жол бойы Уркия буларга кеп энпме айта- ды. Орыс акындары Пушкин, Лермонтов, Некрасовтан елен- дер окиды. 03iHiH кай жерден келгенш умытып калган.

Эй-reyip, есшде тещз калган. Тещ з туралы айтканда ол толга- нып, толкып турып Лермонтовтын «Желкен» аггы елещнщ: Играют волны - ветер свищет, А мачта гнется и скрипит... Увы, - он счастья не ищет, И не от счастья бежит! — деген шумагын мэнерлеп таза орыс тимнде окыганда, 03i де тещз сиякты буырканып, кунге куйш , торлаган ж узпшеп донгелек кездер1 ж арк-журк етш , тура тещ здщ ортасын- дагы кайыктын устшде, дауылга кеудесш тосып, жанына дауа таба алмай турган тэкапбар да кайсар тулга кез алдына келедь 03iHiH айтуы бойынша, ол Улы Отан согысы басталган- да Ресей жершде, мектепте жогаргы класта окып журген екен. Туган мекеншщ аты есшен шыккан. Мектепке бомба туседь Кап бала кез алдында елш кетш, Кудай сактап, бул аман калган. Э к е а майданда. Уркия уйше барса, кирап тас- тапкан болган KipniuiTepfli гана коред1, шешес1 мен бауыр- лары жок. Со л жерде шыр кобелек айналып журген жасесп1р1М кызды б1реулер сапырылыскан эйел-бала-шага- мен 6ipre TeMip жолдагы вагондардын 6ipeyiHe Kipri3in ж1бередь Содан ол осы Теренозектен 6ip-aK шыгады. Мунда келгел1 ол б1рнеше уйде xypim i, акырында Tayin эже оны cepiK, api колканат етш касына алган. Уркия ешк1мн1н уйшен TeriH тамак 1шпейд1 де, ктмд1 де т еп н алмайды. Карш1лерд1н суын тасып, ауласын сыпырып, отынын жа- рып жур1п, акысына тек нан алалы. Сосын ол нанды жинап, ше-пнен суга салып, e3in iuiefli. Tayin эж е алгашкы кезде урсып жур1п, Уркияны ез)мен 6ipre отыргызып, тамак 1шк1зет1н, кей1н ол 6api6ip кашып барып, жалгыз Q3i нанын жеп отыратын болгандыктан, OFaH тамакты баска болмеге апарып коятын болды. «Бейбагым-ау, ауру боп калсан,, са­ ган KiM карайды. Санан мынау к1ресщ1-шыгасылы. Мен ку мандай жалгыздыктан каусап алжып журм1н. Екеум1зд1 де еам*зден адастырган атана налет ку согыс кой. 1шсей, мына журек ж;1лгар ыстык кежеден, кегерген нанды каужаи бер- мей, елес1Н гой. Наннын Kanipi еткен, байгусым-ай. Ей, касиетщнен айналайын, Кара Нан! - деп, Tayin аже Уркияга TocraranFa куйылган кеже мен бидай нан эк ел т 33 154-2

алдына кояды. Кейде imi шерге толып кетш, Tayin еже уЫлеп, Уркияны бауырына басып, кез жасына epiic 6epin те алады. Оны н шалы ертеректе кайтыс болтан. Е м улы зщпттей ж1пт болтанда, Улы Отан согысы бастапып кеткен. Bipeyi жиырма терт жасында, eKiHujici он тогызда эскерге алынган екен. Арасына 6ip жылдан салып, екеушен де кара кагаз Kejiimi. Осы узын бойлы, сунгак, ер мшезд1 ак кемтрш журггын 6api Tayin эж е дейдк Балалар ауырса осы Kicire апарып туюртедк шептен жасаган flapici талай дертке шипа. Ол e3i сабырлы, устамды, eTKip кап-кара кездершщ уытына анау- мынау адамнын тетеп 6epyi киын, суеты. BipaK онын журегшщ жумсак, MeftipiiHfli екешн 6api бшедк сондыктан киналса да, эб!рж1се де Tayin эжеге барып, ауылдастары т э т мен 6ipre жанын да емдететж. Рыскул эж е а кайтыс болганнан кейш, 6ip куш Сэуленщ тамагы icin кеткенде, Tayin эже кара казаннын куйесш ор- таншы саусагымен апды да, «Ия, Алла! Шипанды бере гер. MeHiH колым емес, BH6i Бэтима анамыздын колы» дед1 де, мунын аузын аштырып турып, iuiiwieri iciriH басып-басып ж1бергенде, жаны шыга жаздаган, осылай уш кун танертен ашкарынра басканнан кешн, ауруы жазылып кеткен едь Кей дэршерлер: «Ол KeMnipre сенбендер, OHbiKi GTipiK, казбояу- шылык» деп журтгы айнытуга тырысканымен, Tayin эжеге баргандар ауруларынан айыгып кете\"пш рас. Уркия балалармен эртурл1 ойын ойнайды. «Арадан су ат- тап кел, б1зден ci3re н м керек»? —деп Уркия ycriwieri иыгы жыртык бурме кейлепнщ eTeri желтлдеп, eKi колымен жа- нындагыларды устап турып, карсы топтагыларга каская карап, сарнай женеледк баскалар оран косыла KeTefli. Неше турл1 ойындарды ойлап табатын да Уркия мен С ау­ ле екеуь 8 р н м e3i бшетш epTericiH айтады, «сокыртеке», «тыгылмак», «куыспак» ойнайды, aflTeyip, кас-карайганша еш нм кайтлайды. Улкендер оларды артгарынан куып келт, арен уйлерше юрпзедг Ал, куншз, ыстык аптап басылысы- мен, Уркиянын сонынан манайдагы бунл бала-шага ш ест, Майжармага су экелуге, api шомылуга барады. Жол бойы неше Typfli энпмелер айтылады, 6ip-6ipiHiH евздерш кайта- лап 6api iuieK-cinenepi катканша кулеш, сосын адеHi Уркия- ны сейлету ymiH, онын жынына тие бастайды, булкан-талкан болып екпелеген оны ездер1 кайтадан жубатып алады. Уркия 34

бурын окыган ютаптарындагы окигаларды 03i кергендей eTin айтып берпш . «Менщ атам, — деп бастайды ол ацпмесш щ 6ipiH,— кунде тещзге барып ж урш , 6ip куш алтын балык устап апды. И э, иэ, настоящий Алтын балык! Сосын ол ба­ лык «не тгпесен Tuierimii орындап турайын, тек Meni кайтып тещ зге ж1бер, деп атама езщ калай шакыратын купия свздерд1 айтып (ну, код такой у этой рыбки был, она же не простая, а золотая), жалынып койматан сон, атам оны аяп кайтадан суга ж16ередь Ал , эжем, хитрая такая, сол балыкты хорошенько использовала, царица болтысы келген, представ­ ляете?» Балалар жамырасып: «¥ркия, ол Пушкиннщ epTerici гой», — деп шулап коя бередь ¥ркия: «Да что вы говорите? Мен, ведь, OTipiK айтпаймын. Ол менщ дедушкам мен баб- каммен болган история», — деп, дес бермейдь Осылай 6ipiMeH-6ipi айтысып, олар Майжармага да жетедк Куш бойы денелер! ысып, пысынаган балалар апыл-гупыл шеипне са- лып, cyfa «кумп» бередь ¥ркиянын шыт кейлепнщ етеп суда жайьшып, e3i шанкылдап, рахатганып, жузе жонеледг Итше, улша, кызша жузудщ, сунгудщ неше турл! эдютерш менгер- ген оган ешюм де шесе алмайды. Сондай 6ip жарыса жузш бара жатып, cyHrin берген кезшде, онын кейлепнщ етеп TypLnin, бутындагы дамбалынын бауы шешшп кетштт, бала­ лар кейж кепке дешн сонысын айтып, кездершен жас аккан- ша кулш, кездескенде 6ip-6ipiHe: «¥ркиянын куйрыгынын эппагын —о-о-ой!»-деп, сол c o n i 6ip жангыртып, рахатгана сыкылыктап алады. ¥лы Отан согысы кезщде Сы р бойындагы Теренозек жерше Кенес Одагынын т уктр -туктр ш ен жер аударылган- дар коп болган. Солардьщ iiniHae уш-торт молдаван отбасы да бар едь Олардын еркектер! шетшен уста, осы аудандагы букш агаштан жасалатын буйымдардын 6epi солардьщ колынан шыгатын. Солардьщ 6ipi — Ставерлердщ улкен кызы Любамен Сэуле 6ip класта окиды. Люба да езш щ iHi- ангилер1мен ¥ркиянын «командасында». Ол эн салганды жаксы кередк Оган ¥ркия татар эндерш уйретт элек. «Мин сэни яратам, яратам, яратам , Мин сэни барибир озиме каратам», - деп Уркия П1ыркай бастаганнан, Люба кипалактап, кашып KeTKici келш турады, ce6e6i, Любаньщ т ш н буран, эннщ 35

сезш бузып турганын кергенде, Уркия булкан-тапкан бо- лып ашуланады. «Ты че, свой молдаванский знаешь, рус­ ский знаешь, а почему мой татарский не хочешь знать,а ? Не надо «ля , ля». Давай, пой за мной», - деп жеюп ж урт, эйтеу1р, 03i бшетш эндерд! уйретш шыгарды. Кейш аудан- дык, облыстык, республикалык байкауларда орыс,молда­ ван, казак, татар эндерш накышына келтзрт шыркаганда алдына жан салмайтын Люба, талай рет жежмпаз болтан. Аудан орталытынан apipeKTe окшаулау турган 6ip аласа шатын уй бар, онын KeceKTepi эр жерден опырыла бастатан. Мундагыларды журт «бес урташы» этап кеткен. Олардын улкеш Батила, онын eKi кулаты да еспмейдк тас керен, жасы алпыстарта келген ол, куйеуге шыкпатан, ciHJiici Сэлиманын уш кызына карап, сол уйдщ барлык ттрлтн 6ip 03i аткарады. 1л м тп, мойны ыртайдай болып, ижагашы иыгынан туспей, ылти су 1здеумен журетш Батила ешкашан ашулануды бшмейтж жан efli, кашан корсен де ыржиып к у л т , epHiHHiH жыбырлаганына карап турганы. Салима болса, ак сазандай, толык, бойшан, сыландатан адеMi айел. Оны н да куйеу1 согыста каза болып, уш кызымен ж еар калып, ауданнын курылыс баскармасында apin терунп бо­ лып ютейдп С ол Сэлим аны Уркия иттщ етжен де жек (середь Сыртынан онын журюж салып, талтандап, келемеж- деп жургень Етшендеу 6ipeyni корсе болды: «Фу, какой от­ кормленный, люди голодают, ал, мынау ceMipin алтан», - деп, 6ip тшспей етпейдь Онын c©3iHe ешюм мэн бермейш, жымияды да кояды . Салима бала-шатасы бар 6ip еркекпен кездесш турады екен. Bip куш Уркия андып ж у р т , д укен нж жанында, журттын 6apiHin козжше сол еркектж бетш аймандай гып, оны жерден алып, жерге салмасы бар ма. «Сен еркек емессщ. Настоящий азаматтар согыста елш кетп. Подъюб- ник несчастный. 03iHHiH жастайыннан косылтан, Tineyinai п'леп, неше жыл жылап-сыктап жолынды тосып, сатан ул- кыз туып, тарбиелеп берген жарыкнан, какая-то проститут­ ка артык болды ма? Да она выеденного яйца не стоит!» - деп Уркиянын шыж-быж болып айкайлатанына жиналтан эйелдер штершен риза болып, ундемей тура берген. Сойтсе Уркия: «Вот, казактар, сендер сыртынан айтасындар, ал когда надо сказать, молчите, как-будто в рот воды набра­ ли», - деп жинапгандарга да тшскен. Сонда 6ip Казына де­

ген узын бойлы, толыкша, жасы елулердеп караторы эйел турып: «Мына Уркиянын ce3iHiH жаны бар. Н е, Сэлиманын 6ip жер1 артык па? К уйеуж ен айырылган жалгыз сол ма екен? Ж ап-жас келшшектер де колындагы 6ip-eKi баласы- нын бетже ертен 6ipey-Mipey танба гып: «мунын uieuieci Кудайдан безген ж урпш едЬ> деп баспауы уш ж , ез HanciciH тиып, ж еткж ш ектержж болашагын ойлап, ем1рдж не 6ip киындыктарына тотеп 6epin жур гой. Ан ау Гулзира юмнен кем келжшек, каркж е акылы сай, ол да жиырма бесжле epiH согыс жутып, 6ip ул, 6ip кызымен калып, балаларына эк есж ж орнын жоктатпай, куйеуж ж эруагын ешюмге был- гатпай, мунтаздай болып отыр гой. Э й , Кылышбай, жасьж елуге келш калса да, эл1 тук акыл KipMenTi гой езж е. Далба- саламай ж енж е жур, уйже кайт, api. Ж уртгьж еркепн буза- тын осындай катындардьж сазайын беру керек кой, тайран- датпай», — деп Уркияны костай кеткен. Артынша б|рнеше эйел косылып, 6api Кылышбайга жабылып урыскаи, ол кашып, зорга кутылган KopiHefli. Содан кайтып ол Сэлимага жоламайтын болыпты. К е й ж осы anriMeHi ecTiren кейб1реулер: «Уркияны накурыс дейс1ндер, создер1 Mipaiit огындай, сау адамнан бетер гой мынауын», — деп айтып журет1н. Уркия Сэулес1з ешкайда бармайды, мектептен келгенше оньж жолын тосып жургенк Bipeyre окпелесе де, куанса да Сэулеге айтканша асыгады. Сауле де оны аяйлы. Уркиянын энг1мелер1н С ауле Дархан атасьжа айтады. «Е, балам, бул согыс канша адамды елж ен, журтынан, жакындарынан, уй1нен айырды. Уркия да сонын курбанынын 6ipi гой. С о - нау Ресей жер1нен келген оган да Терецазект1н туз-дам1 буйырган. 03i окыган, тэрбиел1 отбасынан шыкканы KapiHin тур. Этген, эке-шешес1н1н аты-жешн, туган жер1н eciHe Tycipe алмаганы киын, эйтпесе, eHfli i3fley салып кору- ге болады гой, KiM 6iaefli, муны да жакындары таба алмай журген шыгар. Мына согысы кургыр, мандайы жаркыраган талай урпактын eMipiH ойсыратып кетп-ау. Enai калганла- РЫН аман болып, К.удай елд1 кайгы-KaciperreH сактасын», - леп соплста хабар-ошарсыз кеткен жалгыз улы Сатыбалды- сы eciHe Tycin, атасы терец курсжед1. Сауле Терецозектен кеткел1 6epi де он жыл ате шыгып- ты. Туган жерге журеп лупшдеп жеткен сайын Сауле сол бала кездеп досгарын жинап, Биб1ганша апасынын KiniKciie 37

уш белмесшде вткен-кеткешн еске алып, дастархан басында экпме-дукен курып, маз-мэйрам болып калатын. Ондай жиындарга Уркиянын аягын аттап баспайтынын бьпетж Саул е, баягы Tayin эж есш щ шагын уйше оны i3flen бара- тын. Студент Сэуленщ экелген азтантай базарлыгына бапа- ша куанып, шабыттанып, Урки я муны кушактап алып, ар- сыл-гурсй! вальс билеп кететш едь Б1рде Сауле окып журген Мэскеудел Эдебиет институ- тынын жатакханасына Уркиядан хат кел1ггп. Как каламсап- пен apinTepiH эдеммеп тор квз дэптер парактарына \"пэген онын хатында, ешкандай кате жок, свз саптауы да уйлеймш, тек арасында орысшага бурылып кететш болмаса. « С е у л е , сен м ен i ум ыт па, - деп баст апт ы ол. — Олецдерщд/ газеттен ок,ып, ж ш а п алдым. Сенщ улкен адам болатыныца, мен сенемш. Дархан атацнан кешн Tayin эже, ровно, ж е m i жылдан кеш н к,айтыс болды, быесщ гой. Exeyi жак,сы doc edi. Она тож е святая была, как и твой дедушка. Они, наверное, в р а й попали. Есщ де м е, сенщ атацнын, жаны киналып жат ып, ауадан ж ем к узт, ауызына салып жегендей болып, б1реулермен свйлест, «бугш бармаймын, ертец сэскеге барайын» дегеш, сосын шынымен де ке/ieci куш сол уацытта квз жумганы. Кайтыс боларыныц алдында атац сенi Биб/ганша м ен Ж арм едет квкеце тапсыргандагы свздерт Tayin аж е квзтщ жасын ipxin алып, айтып отыратын. Сондагы Дархан атацнын: «Ж армедет, мен ертец о дуниеге аттангалы ж а- тырмын. Арамызда т уст беуш ш к, р е н т , пендеш ш к болса, кешip. Сенщ отбасыцдагы анау ж уг!рт журген жамандар, мен'щ немерелер'ш, оларды бвтен xepedi екен деп ойлама. Eipax,, щгэлэп жарык, дуниеге келгеннен бауырыма баск,ан, к,ыз да бол­ са, жалгыз улымныц орнына К удай берген, кш к ен т ай мен 'щ С эу л е ш ш н щ ш екесш ен 6ipeyiH, luepmemin болсацдар, мен о дуниеде тыныш ж ат а алмаймын. А нау Б и б ш н ш а осы цызды жонге саламын деп квп muicemiHi бар. Азаматсыц гой, Жарме­ дет, Сэулеге ешк'шнщ свзт де, взш де тигвбеймт деген yodendi бер, Жаратцанныц алдында», - депmi. Сонда Жармаганбет квкец шын ыцыласымен medipenin: «CepmiM сол, эке, Сэулещзд1 вз'щадщ казицздей керема. Оныц орны эрдайым тарiMаде боли­ ды. М ен вз1м бала xeeiMHeH ж ет 'илшшк корт ocin, садермен табысцалы, аркам кецт, алдымда оздерща журген соц аягым- ды алшац басып ж урт ем. Риза болыцыз, эк е ! Tipi журсем 38

Саулет институтта взЫ окытып, кутты жертв кондыра- мын», - den mevipene свйлеп, одан api шыдай алмай шыгып Keminmi. А ведь через год и дядя Жармедет уш ел из жизни. Значит, все-таки, тот осколок снаряда в его груди, про кот о­ рую ты мне рассказывала, с годами дал о себе знать. Мен сол баягы уйде турып ж атырмын, эж енщ торт е ш к ю , ек/ цойы калган, олар ocin, шамалы квбейе бастаса, мен эженщ эруагына арнап сойып, emin таратып турамын. К озip 6ip кои, жалгыз еш ю , торт лак, уш козы бар, соларга карай - мын. Сен келсец кой соямын. Л акт ар сондай суйкшд1, келеек б!рге ойнаймыз. Оларга ар к о ннан ceKipydi уйрепип ж урм ш , acipece, 6ip текеийк бар, в31 эп п эк , макдайы мен кулактары к ап-кара, оныц атын мен «Чем пион» деп койдым, унай м а ? Сол калай ceKipemium сен керсеп гой, обхохочеш ься. М у ш з- сымактарымен жердi сузе жуг/рт, оргып барып ушып mycedi- ау, сабазыц. Сенщ Биб/ганша опара комектест турамын. в зщ туралы мен оган (приз эц гш е айтканмын. Она про тебя, оказывается, многого не знает. После м оих рассказов, Биб/ганша тебя полю­ била еще сильнее. К акие у нас, в Теренозеке, люди хорош ие, меня все принимают, как свою родственнику. Ты приезжай по­ скорее. Мы с тобой будем ходить в гости и купаться в М ай - жарме. Н а этом, до свидания, Саулеш. Мы все тебя ждем с нетерпением. Твоя Уркия. 15 апреля /971 года.» Бул Уркиянын Сэулеге жазган алгашкы да сонгы хаты ед1. Ол демалыска бартанша Уркия ауырмай-сыркамай, аяк астынан кайтыс болыпты. Онын жасы сол кезде шамамен кырык алтыларда шытар. Жараткан киянатсыздарды кина- май алады деШи гой. Ешюмге Kecipi тимей, уетже 6ip »i6i тузу кшм кимей, ем1рден рахат тауып жар, бала суймесе де, тугандарынан, елшен, журтынан айырылып, кара басы канбактай ушып, Теренозек жерше конакгатан, осы кайсар да ожет жаннын бойындагы шуагынын куаты мол e;ii. Ж а- нындагыларды шатгандыра да, сактандыра бшетш, кинал- гандардын жанынан табылып, колканат болтан, ез1н бауы- рындай жаксы корген Уркияны, Сауле умытпайды. Жы- 39

рым-жырым етеп желб1реп, кун мен желге тотыккан бидай ©Hi кейде жубаныш сез1мше боленсе, енш б1рде долданып, буырканган тешздей аласурып, езше-ез1 сыймай, жулынып, журтка THicin, айкайлап шерш шыгарып алатын сол жартас- тай жалгыз жан С эу л е н щ санасында адамгершшктщ, naKTiKTiH, бапандыктын белriciидей болып калган. 0 з басы- нан еткен OMipiHiH iuriHae, жаксы адам саналып журген. неше турл1 санасы сау пенделердщ сол «ауыш» Уркиянын рухынын жанында кур эншейш компиып турган унджтей, бойларында не жылуы, не езшдж акыл-парасаты жок, 6ipaK ж аттап, хаттап алгандарынын аркасы нда, e6iH тауып OMipaiH кун шуагында журетшдерш каргенде, Сэуленщ ж урепнде Уркияга, Tayin эж есш е, е з ж щ жакындарына жэне алуан турл1 тагдырды басынан втк1зе журш, адамдык касиеттерже ие бола бгпген ауылдастарына деген туп-тунык ыстык 1лтипат ce3iMi мелд1рейдг F умырларында думанда- тып 6ip той жасай алмай, Жаратканнын ак жолынан ауыт- кудан коркып, «сауап, обал, куна» атты улагатгы устаным- дардан атгамай, урпагына ездерж ж жылдар бойы жинаган абыройы мен ак н иетж , карапайым адами кагидаларын мура eTin, сыйлап кеткен сол асыл жандардын Рухтары эрдайым бижте ек етне, бул дуниеде кормеген рахатгарын олардын о дуниеде KepeTi Hiне Сауле сенедь

СУ FA КЕТКЕН П ЕРШ И Е ННлденщ аптабы ж ердепнщ бэрш шыжытып, куырып барады. Шагын Теренезек ауылында мундай кезде кыбыр естишейдь И тгщ де уруге, мысыктын да мияулауга шамасы келмейдь Tipi жан атаулынын 6epi куыс-куыска Kipin кет- кен. Аласа тамдардын алдында саялайтын келенке де та- былмайды. Кейб1р аулада рана азын-аулак карагаш ecin турганы болмаса, араш т у г ш жерде как шеп жок. Судын тапшылыгына журт та кенген, эйтпесе, ауданнан жет1 ша- кырымдай жердеri Сырдария езеншен орталыкка с у тарт- кызуга да болар едн Оны колга алатын басшылардын 6api жогары бил1ктеплерге тэуелдк ез 6errepiMeH ештене шеше алмайды. Кызылорда облысы, онын iuiiHae Теренезек те Kypim ecipeTiH а йм ак болганды ктан, С ы р д ы н суы да есептеулк онын устш е дариянын жогаргы жарындагы взбекстан мактасына да с у керек. Сондыктан аудан орталы- гында бау-бакша ecipy онай емес, тек кана Майжарма кана- лынын бойындагылардын eciKTepiHiH алдында мэуе, шие, алма, алмурт сиякты жемгс араштары бар. Жаздыкун! онын да суы азайып калады. Ж урт дария жакка барып еккен бак- шасын мал, кустан корып, кузге дейш басында жатады. Сол саз кумды жерде ескен карбыз, кауындардын уылжыган Terri fleMi жегендердщ аузынан кете ме, cipa! К.ауындардын imiwie, ecipece, «eMipe», «торлама», «Куляб» сорттарынын жупар Hicrepi буркыраранда танауынды жарып ж1бере жаз- дайды. Алгашкы болып niceTiH сап-сары тостагандай эцгелектерлп «пейш ж ем!а де осындай-ак болар. И я, Алла, биылгы бул неабене де жетюзгетне, ш у ю р »,- деп, улкен- лер еруактарга багыштап, осы кумды, тузды далиган лала- ньщ HapiH бойына cinipreH саран табигатгын мына сыйына елж1рей, куана отырып, онын ep6ip т Ы г ж т э у б е ш ш к сез!ммен колына апады. Сырдариянын жагалауында, сирек болса да, жынрыл.

жиде, шенгел камыс eceai, оныи агысы катгы болгандык- тан , суы лай, mpiMflepiHiH eKniniHiH Kyurrmiri сонша, карауга дэтш шыдамайды. Улкен кайык сиякты жайындар жагада судан басын шыгарып, кыздырынып жатады, сосын с у iuiyre келген бузауларды, койларды олар куйрыгымен урып кулатып rycipefli де, кылгытып жута салады. Осын- дай лака, жайындарды аулайтын балыкшыларды мемлекет каржыландырып отырады. Жайын аулау ете киын. Оган арнайы катты тем1рден улкен кармак жасалады, узшмейтш капрон жштен жуан аркан еседк оны мотоциклге мыктап байлайды. Кармакка коян, немесе балыктьщ етж медь Жайыннын басы кармакка iniHiciMeH, оны балталап шаба бастайды да, мотоциклмен жагага тартып, суйрете ж енеледь Б1рде, сондай жайынды балталап сойганда, irniHeH эйелдщ узын шашы мен сагаты шыкканнан кейш журт онын eTiH жемейтш болды. Дарияга богет салынган- нан сон жайындар, 6ipeH-capan болмаса, келе алмай кал- ды. Улкендер балаларды дария жакка ж1бермейдь BipaK олар жасырынып,,агысы бэсендеу жерге барып шомылады. Жылда 6ip-eKi бала суга Kerin жогалып, ата-анасы зар илеп жаткандары. К,ысы адуынды, карлы, боранды, Ky3i мен кектемшщ алгашкы айлары жанга дауа, коныр жел1 жусан, жалбыз, жиде сиякты неше турл1 кыр еам дж тер ш щ буркыраган т а м е н кенш ги н KOTepin, с е р т л т с е , ал жазы бар кек 6iTKeHfli Kyftaipin, жерд1 Kemipin, кансытып Ж1беретш осы ор даланын адамдарынын да болмысы туган табигатпен ас- тарлас сиякты. Куанса To6eci кокке жеткендей, колындагы барын шашу Fbin шаша салатын, ашуланса караспан устшен тонгендей, булкан-талкан болатын, 6ipaK KeuiipiMLUM де MeftipiMjii, аркасынан 6ipey кагып, жылы соз айтса, бала си­ якты анкылдап, жаркылдап шыга келетж, менмеш йкп осалдык, жагымпаздыкты бейшаралык деп санайтын, колы- нан келсе, аянбай жаксылык жасай алатын, ж уздеpi катал, жандары жайсан адамдар осы Сы р бойында, 6i3flin заманы- мызга дейш OMip сурген сактар мен сарматтар жершде ту- рады. Бупн де сондай ыстыктан Me3i болган журт, самаркау козгалып, денелер1 дел-сал болып, мынадай аспан айналып жерге тусер ыстыкта кесек тамдарына Kipin алып, eciK- 42

терезелерш кап-карангы гып кымтап тастап, кун кайтканша жаткан. Ауданны н ш етш деп, дариядан тартылган канал жаз бойы кужынаган бала-шагага толы. Онын бастау жагында камыс, кота каулап ecin кеткен, олардын арасында жабайы уйректер тыгылады, майда шабак балыкты да бапалар сол арадан аулайды. Каналдын ортасына карай айдыны жазык, жатасынын кейб1р жерлершде шеге кумы бар, журт сонда шомылады, суды да жазда осы каналдын бас жагынан тасып iujefli. Аудандагы кубырдын аздыгынан, ocipece, кыстын кундер1, журт айналдырган терт-бес кудыкты жагалап, су 1здеп с у р л т п ж ургендерк Кумды ж ер болгандыктан, терендетт кудык казу киын. Мапга да, адамга да с у жетюзе алмай, кун суыта бастаганнан об1гер-сарсанга тускен катын-калаш, бала-шага кудык тубшдеп лайга д е й т еселеп тартып тургандары. 1962 жылдын сондай 6ip аптапты жазы С эуленш коз ал- дынан кетер емес. Эдеттегш ей, туе бесж ге ауа, уйкыдан aeneaepi дел-сал болып турган балалар, 6ipiH-6ipi шакырып, Майжармага бет алды. Ж урт «кенкелес» санайтын, Ресей- ден согыс кез1нде жер ауып келген, жасы отыз алтылар ша- масындагы Уркияны epTin, С оуле де, турл1 туст1 бояумен сыртына майда гулдер салынган и1нагашка ш н ге н бос шелектер1Н салдыратып, Ерболатты н уй ш е, Жамалды оздер!мен 6ipre алып шыгу ymiH сокты. Ол eKi жасар Баг- ланмен отыр екен, «уйде буган карайтын euiKiM ж ок, папам мен мамам жумыста, балалар совхоздагы туыскандарга кыдырып кеткен», — деп, Жамап iHicin аркасына MiHri3in алды да, eciriH кулыптап, дарбазасын б е к т п , Сэулелерге iflecTi. Жолда буларга 6ipa3 кыздар мен балалар косылып, 6opi каналга пысынап жеткен бойда, апыл-гупыл inemiHe сала, суга койып кегп. Жамал Багланды алып, жагага жай- касып, саз кумды ойып, оны суга толтырып, iHiciH ойнаткан болады, 6ipaK eKi K63i шомпылдап рахатка батып журген курбыларында. Оларга кызыгып, суга «кумп» 6eprici кел1п, open отыр. Уркия кел!п, Багланньщ томпиган 6errepin eKi апаканымен кысып-кысып, мандайынан nicKen, кушырла- нып cyfiin-cyHin алды да, колын булгап, ол да к е й л еп т н eTeri параш ют сиякты ж азылып, суга KipiciMeH жузе жонелд(. Балалар каз(р жазгы демалыста. Соуле алтыншы «ласта, 43

Жамал жетжииде окиды. EKeyiHiH уй нд еп улкендер 6ip- 6ipiMeH туыстык карым-катынаста болтан сон, будар да езара араласады. Ал Уркияны Сеуле аяйды, ешюмге типзбей, жанына ертш журедь Онын улты татар, бурын, кебж есе, ол орысша сейлейтж. 03iHiH айтуынша, сотые кезжде булар окып жаткан мектепке бомба тускен екен, со- дан болар.еш тузу емес, 6ipaK, кейб1р кездерде, санасы сау- ларды мын орап алатын ойлар айтады. Корин балаларды жинап алып, Уркия неше турл1 енпмеш OTipiriH шындай тып сота бередк оган тындайтын адам болса болтаны. Онын Теренозекте турып жатканына да жиырма жылдай болып калган екен, каз1р казакша сойлегенде алдына жан сапмай- ды. Teyin еже колканат, epi cepiK болсын деп оны колына алтан, сол KiciHiH 6ip белмеанде турады. Teyin еже Уркия- ны суык Kynaepi куып ж у р т жуындыргызуы киын, ал жаз болса, оны Майжарманын суынан шыгара апмай влек. Туе кайта журтгын уйше су тасып беруге кетш, кеш карая 6ip- ак келетж Уркията Teyin еже жеюп жургеш. Ондайда Уркия буртиып, алдына койган аска да карамай, жатып ала- тыны бар. Сосын Je y in еже: «Бул байтуска HeciHe урсамын. Бул да 6ip yHipiHeH адаскан уйрек кой. Ел-журтынан, вке- шеше, бауырдан айырылып, кайта жер басып Tipi журген4не myKip. Кудай жалгыздыкты emKiMHin басына 6epvieciH, онын таукыметш 63iM де тартып, ку басым какшиып, отата- сын да, балаларды да согыска 6epin, отыртаным мынау емес пе», —деп yhmen кел4п Уркиянын басынан сипап, айналып- толтанып, таматын imKi3efli. Свйтзп, ею жарты 6ip буттн бо­ лып олар 6ipre oMip cypin келедь 03i бойшан келген, октау- дай Tin-TiK, ашан жузд!, жаз бойы узын бурме кейлек пен кара камзол к и т , ак кимешепн басынан шешпейтш, кейуа- наны емш1л1к касиетз ymiH ауылдастары «Teyin еже» деп этап кеткен. Балалар ауырса, бул Kici дем салып, шептен жасаган тундырма 6epefli, «т(л-кезд(» дуга окып, алып тас- тайды, сейтзп, eMi шипа болып келгендер дертзнен айыгып кетед!. Сута койып KeTKici Kenin, e3i зорта шыдап отырган Жа- малдын жанына EpciH деген кластасы кел!п: «Судын шетзнде шомпыллатып жатып-ак iHiHe караута болады той. Ол жагада ойнап отыра береш, немесе оны да сута шомыл- дырып алайык, кел, мен саган кемектесейш», - деп Батлан- ды колына алып сута 6ip с у н г т п efli, бала «шар» eTin

бакырган сон оны с у жиегже кайтып отыррызды да, EpciH 93i каналдын ортасына карай жузш кетп. Жамал шыдай ал- май ш е ш ж ж , ж ука саргыш мая матадан т т л г е н iiiiKi койлепмен судын ш етже тускен, 6ipaK eKi K03i жиекте отырран iHiciHfle. Соуле жэне 6ip-eKi курбылары суда ж у р т , Жамалга б1рдене деген болады, 6ipaK балалардын шанкыл- даган дауыстарынан ештене ест1лмейдг Баглан да колын ба- лаларга булгап, мэз-мэйрам болып шыкылыктап куледь Жамал артына карап бурылып, кыздармен сейлесш , 6ip- 6ipiHe су шашысып жатып, бапаны 6ip сот квзден таса eTin апган. Ол жан-жакка квз ж упртш керш ejii, Баглан еш жер- де кержбейдг Bip кезде судан атылып шыкты да, урейлене бакырып ж1бердк «Ойбай! Баглан, Баглан кайда?! Баглан! Баглан! Кайдасы н?!» - деп жанушыра eKipin, жагада жуг!р1п журген Жамалдын жанына балалар жиналып, 6opi жаганы да, суды да шарлап, i3flen жур, бала еш жерде жок. Улкендерден 6ip-eKi суга келген ойел, жагдайды eciTin: «Жана гана су шетжде ойнап отырса, суга кеткен гой, ой­ бай, судан 1здендер!» — деп, ересектеу бозбалаларды суга с у н г т п ед1, олар таба алмаган сон, 6ip-eKi баланы Ерболат- тын уйше хабар беруге жупртш ж1берген. Соуле мен Уркияны н куты кашып, ор жакка зыр ж у п р т , баланы 1здеп жур. «Маскара, Баглан табылмаса, Жамалдын жагдайы не болады, мамасы вгей гой», — дей/и Соуле. «Ешн Жамалды папасы влпредЬ», —деген Уркиянын свзж ен кейж , онсыз да корыкканынан калш-калш eTin турган Соулеш н бетжен каны кашып боп-боз болып кет­ кен. «Жамалды ш т р м есе де, ешй огей шеше ондырмайды гой, анасы жок болган кандай жаман», —деп (штей ойлаган Свуленж Жамал курбысына жаны ашып кетп. Соулеш н кез алдына Жамалдын анасы Нурхатша апай келдг Ол Kici С о у л ен ж екж ип oxeci Ж армедетж рулас карыидасы болатын. 03i оте сулу, талдырмаш, узын бойлы, дене б т м ж д е 6ip уй л еам бар, ак кайындай сымбатты Нурхатшанын кою кара квздер1 кул1мдеп, акша жуз1 жар- кырап туратын efli. Ерболат exeyi кол устасып, Жамалымен К.уат атгы улын ергш, ж т конакка баратын. Журт оларды «К.ыз Ж1бек пен Твлеген» деп кеткен. Ерболат аудандык сот, Нурхатша ютапханашы болып ютейдь Рыскул в ж е а кайтыс болганнан кейж С оуле Дархан атасы exeyi Биб1ганша апасы мен Жармедет KOKeciHiH уйше 45

Ke;iin, 6ipre турып жаткан. Олардын терт баласы бар, ездер1 уш белмел1 кесек тамда турады. Осы юшкентай уй демалыс сайын конактан арылмайды. Жармедет орман шаруашылы- гында инженер болып штейдк К,ус, ан аулап, саятшылЫк жасап, кыргауыл, кояннын етше туган-туыс, Kepuimepai карык кылып журедг Конактын аягы саябырлап калса, оларды шакырып алатын Жармедет пен Биб1ганша «еле же- генше, беле жеу керек» деген кагиданы 6epiK устанган. Кыргауылдан жасалган куырдак, палау ерекше дэмдг К,ысы-жазы аптанын сонына карай, осы уйге жиналган туыс, жолдастардын эйелдер1 Биб1ганшага квмектесж, кле­ енка дастарханды ортага жайып ж1берш, ен т т н баса алмай турган самаурыннан шей iuiin, б1рде куырдак, кейде палау, не куырылган сазан балыкка тойып алып, энпме-дукен курып, эзш-калжындары жарасып, 6epi мэз-мэйрам болып отыратын. Баска белмеде балаларга да дастаркан жайылады. Тамактарын iiuin болып, Сеуле олармен 6ipre далага шыгып ойнайды. Q cip ece, Жамал exeyi дос болып алды. Олар энпмелесш керген-бшгендерж айтады, сосын резенке доп- ты дуалга лактырьщ, кагып алу , одан кейж он тертбурыш- тан 6ip аякпен ceKipin шыгу сиякты неше турл1 ойындар ой­ найды. Жамал «уй, отбасы» ойындарын унататын. Kepiл ген ж т к е ecKi перделерд1 ijiin, жасап койган «шымылдык» i111iнде онын сызылып, уялып темен карал, кел1ншек болып отырганын Kepin, жас балалар: «0л э, Жамалды карандар, байга шыккысы келш жур екен, куйеу]н кайда, келшшек?»,— деп келемеждеп, еркайсысы 6ip келш «шы- мылдыкты» ашып, Жамал оларга умтыла бергенде, каша женелел1, сейтш жургенде, онысы сусып жерге т у с т кала- ды. «Куйеу» табу киын, еркек баланын 6epi ондайдан ат-то- нын ала кашады, сондыктан С эуленщ к1шкентай терт жа- сар Бакыт iHiciH булар «куйеу» eTin сайлап, оны шымыл- дыктын imiHe Kipri3in койса, балалар «уят болады, кыздар- дын касында отырма», деп, оны да азгырып шыгарып алады, сонымен ойындарынын шыркы бузылып, Жамалдын «келжшектж» дэурен1 узакка созылмай, булар баска ойын- дарга Kipicefli. EciKTiH алдындагы бес-алты карагаштын екеу1не Жармедет кекеа жуан аркан байлап койган, онын ортасына к1шкене ecKi керпеше ралып, балалар таласып- тармасып «еткеншек» тебедь «Тыгылмак», «куыспак», «жа- лак» ойнайды. Ойындардын неше турл1с!н ойлап табатын да

сол Жамал. 03i анасына уксайды, бойы да сунгак, юшкене кара К0 здер1де кул1мдеп, нур шашып турады, 6ipaK океане тарткан бидай енш. Нурхатша апай сиякты бул да сауык- шыл. Кыс тускенде конак азаяды, ол кезде балалар кар атыс- пак ойнап, шанамен сырганап рахатганады. Осындай бала- лык шактын кызыкка толы кездер1 де кезден жарк еткен- дей болып, Ж амал уипн 6ip кунде, анасы аяк астынан ауырмай-сыркамай, отыз тогыз жасында кайтыс болганда, онымен 6ipre келмеске кеткендей. Тамыз айынын сонгы кундершщ 6ipiHae, Нурхатшаны жер койнына тапсырып келгеннен кешн журттын 6opi Жамал мен онын он жасар Куат iHiciH кушактап керюкенде, эйелдер безерш турган Жамал Fa тан калган: «Мы на кыз тасж урек екен, K03ine жас алмады Fofl. Сактай гор мундайдан»,— легендеpi де бар. Кейб1реулер1: « К ай тсш , байгус кыз iuiiHeH т у й ш п калды-ау, онан да iiuiHUeri зарын сыртка шыгарып алганы дурыс болар eai гой. Он екще 6ip гул) ашылмаган жас кыз дергп болып калмасын», — деп ор1мдей, он eKi жасар Ж а- малды аяп жатыр. Куат eHipen, 6ipa3 кунге дейш коймай жылады. Жамал оган: « Ж т т емессщ бе, койсай ендь Жал- гыз сен бе анасыз калган. С ен ен юшкентайында ж е т г калгандар каншама», - деп ж сю ген болады. С о й т ш , 03i онаша 6ip жакка кетш калады да, 6ip куыска тыгылып, унс1з жылайды. Уй ге келгенде коз ж асын керсетпей, euiKiMHin сезш е жауап катпай, сазарады да журедк Соуле курбысынын кандай кош л-куйде жургенш сезедк 6ipaK калай комектесер1н бшмей киналады. Окыган ютаптары туралы айта бастаса, Жамал мунын соз1н бол in ж1бере;п: «Жарайды, Соуле, менin жумыстарым бар, Ka3ip Куат са- бактан келеда, тамак 6epyiM керек», - деп бурылып KeTefli. Осылай жургенде Нурхатша апайдын кыркы да, щ з \\ де orri. Bip куш Соуле курбысынын мынандай халше шыдай алмай Kerri де: - Жамал, сен ешюмд! де жаксы кормейтж сияктысын. Эйтпесе, озпцп осылай устамаган болар едж. Папай мен Куаттын, туыс-жанашырларыннын да саган карап журектер1 ауы ры п, не ютерлерш бж мей жур. Ешюммен сейлеспей, тунжырайсын да ж уресж. «03inniH кайгы-кааретпцп жанындагыларга артпай, басына тускен киындыкты мойнынмеи кодере 6ia», — дейд! атам. Сен озпин гана ойлайды екенсщ . Сонда саган жаны ашып 47

жургендер жау ма? Жарайды, мен ешп саган ештене ай- тып, мазанды алмаймын, — деп Сеуле орынынан турып ке­ ту ге ынгайланган. Сонда Жамал: - Сеуле, кетпепм! - дел ышкынып жылап зшбердЕ — Мен мамамды сагындым. Кунде онын дауысын естимш, ceHeciH бе. Сосын ол келт басымнан сипап, еркелетш: «Жамалым, жаным, еппагым», — деп бауырына кысады. — Осылай мен оны кунде керемш». Ж аска булыккан курбысын кушактап, Сеуле де епл-тепл болды. Тусте уйге келin, С еуле Жамалдын жаг- дайын атасына жетюзген. Ол Kici бул жагдайды ecTin, тол- кып: «Мундайда молдага дем салдыру керек, 6ipaK Ерболат кенер ме екен, ем м ет адамы гой, тусшбей журсе, ынгай- сыз бола ма, кайдан бигейш. Айтып керей1н, Жамалды бул жагдайдан шыгармаса, дертп болып калуы мумкш», - де­ ген. Атасы сейлескеннен кейш, Ерболат Жамалды емдету- ге KeflicinTi, содан 6ip молдага астыртын уш кун дем сал- дырган со н , Жамал ез-езш е к е л т , адамдармен сейлесе бастады. Арага eKi жыл салып, Ерболат Айымторы деген отыз eKi жастагы, орта бойлы, кап-кара шашы жерге тусетж, кездер1 мойылдай, касы карлыгаштын канатындай, кара- торы жас келжшекпен бас косты. Ол бала кетермеген сон, Kyfleyi баска ейелге уй лент кеткен екен. Айымторы Жа­ мал мен Куатка анасынын орнына ана болуга тырысты. Екеу1не кniм сатып алып 6epin, колынан келгетнш е к е н т д е р ш аул а п , MeflipiMiH T e rin , айткандарын eKi етпейтж. Bip жылдан кейж дуниеге осы Баглан атты ул келген. Онымен 6ipre уйге береке, ынтымак. куаныш Kipe бастаган e;ii. Кайгыдан кулазыган журектер! *i6in , Жамал мен К,уат нерестеш кезек-кезек к е л т колдарына алып, с у й т - с у й т кегель Оскен сайын кылыгы артып бара жат- кан Багланды кермесе тура алмайтын олар мектептен уйге жеткенше асыгады. Баглан eKi жаска кектемде гана толган efli, e3i балпанактай болып. былдырлап сейлеп, «тетелеп», «агалап» eKeyiHiH сонынан калмай, тел^ректеп журетж. Ен дь MiHe, сол балдай булд)рш ж iHiciHeH кезд1 ашып- жумганша капел1мде айырылып, Жамал ежреп жагада ала- сурып ЖYripiп жур. Шамалы уакыт шпнде ауыл жактан Майжармага 6ipHeme адам жанталаса ж упр ш жеткен едь BipiHUii бо­ лып, майлы карны булюлдеп, табаны жерге тимей енгезер-

лей Ерболат келедь онын артынан екшелей басып алкына е н т к е н Айымторы, олардан кейж кас-кабагын таре туйш, кос танауынан б1рдей дем алган Бибжанша ж ене 61рнеше корил эйел-еркектер жагага жеткен. Ерболат ба- лалардан мэн-жайды сурап алып, e3i суга с у н п п ж у р т , бфаз жерд1 cy3in шыкты. BipHeuie ж т т онымен 6ipre (здеп жур. Таты б1реулер1 каналдын т е м е н п сатасын коруге Kerri. Bip кезде аласа бойлы тапалтан келген кара ж т т коз жасын тия алмай, ею колымен Багланнын жансыз денесш кетер1п, сол жактан келе жатканын кергенде, эйел, бала- шага ойбайлап коя бердь Ерболат баланы колына алды да, бауырына кысып, eKi иыты селюлдеп K03iHeH жас парлап, ah урып тур. (ркленш, iciHin кеткен Батланды корген А й ­ ымторы талып калды. Онын 6eTiHe су буркш Ханш а мен eKi-уш эйел ж упрш жур. Майжарманын жатасы улытан да шулытан болып кетп. Жамал жакындауга коркып канал­ дын жотарты жатына карай кеткен. С еуле мен ¥ркия eneyi оны 1здеп артынан барды. Жамалдын бетжде кан-сел жок, аяк-колы cipecin калган, жылап та отыртан жок. Ол yHci3 6ip нуктеге кадалып, судан кезш алмай есенпреп калган- дай. Жиналтан журт Ерболат пен Айымторыны жубаткан болады: — Бул Алл ан ы н ici. О л nepiuiTe той, к у н э о з куйжде Жаратканга керек болтан шытар. © здерж аман болсандар, эл1 Кудай берер. Ан ау Жамалын мен Куатын бар гой, — деген 6ip эй елдж сезш бел in, Ерболат дереу жулып алгандай: — К.айда ол кыз езь Онбатан неме! Есш - дерт1 су болып ж у р т , акыры баланы жутып тынды ма? Шакырындар 6epi, кележ, кез!мен KepciH 83iHiH iciH, — дед1 flipiflflereH дауысын KGTepin. Ж урт демдерж imiHe тар- тып, ун -т ун оз тур. Bip кезде eciH жиган Айымторынын э л о з дауысы еетшдп - К,ой, THicne Ж амалга. Ол юнел! емес, едеHi ктеген жок. Багланжаннын мандайына о баста осылай ж азылган. Е ю -а к жыл 6i3fli куанты п, керген тустей, KeTin калуы керек болтан. Жамал байтустан неоне кер еоц, бул Кудайдын MeHi жазалатаны болуы керек, - деп солкылдап жылайды. Сонда М иуа атты Ерболатын ту- ыскан ж ецгео турып: — Ей, М ы р за ж т т ! Bip балам елд! деп, анасы нан ж ас калган Ж амалды н Te6eciH ойып ж!беретшдей, каЬарланганын болмас. Мына co3/iepiruii ол кыз еепмей-ак койсын. 03i (штен тынып турган ол корла- 49

нып, 6ip жамандыкка ушырап калар. К,ой, ашуынды бас, - дегеннен сон, Ерболат сабасына TycTi. Бул окигадан кейш Жамал б1рден есейген. Ол енш бай- ыппен сейлейдь орынсыз кулмейдк Айымторынын кас- кабагына карап, онын айтканын eKi етпейдь Айымторы да оны е р к е л е т к т ке л ш , меМ рлене карайды, 6ipaK ол кемейж е келш турган жылы соз1н Жамалга айта алмай киналады. Булар eKeyi ryciHicin, 6ip-6ipiH жаксы Kopin кет- кен. Bip жыл еткен сон Айымторы жэне 6ip ул тапты, онын атын Жубан деп Жамал койган. Содан кейш Ерболаттын отбасына ж эне ул, кыз келдь «Кудай адамнын пейинне карай беред1» деген осы шыгар. Мектеп 6iTipiciMeH Жамал турмыска шыгып Kerri. К.уат Алматыга институтка окуга TycTi. Айымторы Жамалды да, Куатты да оз балаларынан артык кермесе, кем керген жок. Олар да Айымторыга бау- ыр баскандары сонша, кейш бала-шагалы болганда да сагы- нып, «апалап» ке л ш , а ун ап-кун ап кетпесе, кошлдер1 кенннмейтш. Айымторынын улкен адамгершшп мен пайым-параса- тына, жайдарлылыгына агайын-туыс, ауылдастары да тэнть Ол сыйлы эже, кад1рл1 жан болып гумыр к е н т . Сол кезде, тунгышы Багланынан айырылып турып, Жамалдын да, езш щ де болашагына сызат туармей, сабырлылыкпен акыл сактауынын e3i - Айымторынын болмысынын тектШ пн таныткан едь

АК БУРА СЕ31МДЕР Bipiimii энпме I960 жылдын кыркуйек айынын ортасы. Жаймашуак куздж кун1 жан-жагына елж1реп нурын б1ркалыпты ceyiri тур. К ш к е н е какы ранын алдында уш -терт сексеу1лд1 OipiHiH успне 6ipiH айкастыра койып, осы Теренозек кыста- гында туратын Дархан аксакалдын уй ж е Кызылордадан кыдырып келген Шайкын атты нагашы агасы yuiiHiui клас- та окитын он жасар Сэуленщ шашын майда ricri мушз та- ракпен тарап отыр. Жасы он сепздеп бойы сыптай, аккуба келген, коныр шашы буйраланган, денгеленген ж узже эдем1 курен кездер1 ерекше KopiK 6epin турган бул peiifli ж т т Сэулен1н Дархан атасынын каладагы немере iHicinin баласы. Сэулен1н эж есж щ кайтыс болганына eKi жыл болган, уйде атасы екеужен. баска уш eiUKici, eKi лагы бар. Дархан атасы есек арбага он бес литрлж алюмин флягын салып алып, ауыл шетждеп кудыктан уйге де, еш юлерге де су экеледк тамак nicipeTiH де озь Эйтеу1р, булардын Kip;iepin Биб1ганша апасы жуып 6epin жур. С а ул е де юшкентай какырасынын кара кагаз твсеген еденш су шуберекпен сур тж , устж деп ecxi к ш з, алашасын сыпырып, eKi-уш керпешеж далага жаюга жарап калды. Шашын да, былтыр- дагыдай атасы емес, ол 03i ерген болады, 6ipaK, acipece, To6eciue келгенде ыгыры шыгады. Онын устже, дурыс та- рагы да жок, атасы алып берген eKi пластмасса тарак та ор- тасынан морт сынган, солардын жартысымен тарайды. Онын шашы вте калын емес, 6ipaK узын, белже туседн ата­ сы «кызга шашын кыркуга болмайлы, багы таяды», - деп оган кайшы типзбещп. Шайкын калада техникумда окиды. Е ю айдан 6epi ол студенттсрмен 6ipre осы Теренозек ауданына карасты сов-