Батыр Д. Тастандының тағдыры

Тастандынынтагдыры карамастан балагаггап, неше турл1 бэлелерд1 айтады екен. «Куйеущ шалдын баласы емес» деп айтып жургендер де солар гой. Жаксы, тусшю мол адамдар бар. BipaK солардын катары да сиреп бара ма деп ойлаймын. Адамдарды бузатын тш гой, — деп кария тэты да курсМп алды. — И э, менщ айтайын дегешм мынау балам - анау баланы кудай калап алып келген сон eci Kipin, айналасын танытанша коныстарынды езгерт1ндер. Ертенп кун1 сэби журепне жазылмас жара салатындар табылмай коймайды. — Оныныз рас, ата. Жанаты айтып келе жаткан энпме- лерщйздш 6opi де дурыс. Ондайды оз басымыздан Keuiipin те отырмыз. Tirni баска 6ipey емес, талай жыл кудайы керпп болып келе жаткан 6ip есерсок жакында неше турл1 балет айтып, балагаггап кетп. Соны ойласам журепм шаншып ауырады, - дед1 Гулютан куйеуше карап. Кдрия келшшектщ iuiKi сез1мш туеiигеидей, ундемей карап 6ipa3 отырды. Анда-санда терезеден айналасындаты ойдым- ойдым жазыктарга, шогырлана ескен тогайларга саргыш жанарларын кадап, штей 6ip нэрселерд1 киялдайтын секщць Сырт кезге елеус1з кер1нген1мен, шалдын ем1рден кергеш де, былайша окыган-токыганы да бар екеш KepiHin тур. Мундай кариялар Ka3ipri кезде сиреп барады, жастарга багыт-багдар усынып, акыл айтатын да жакын болашакта адам табыл­ май калады-ау! Ka3ipri жастар туггл, орта жаска келгендер1- нщ ез1нде кейшгшерге улп боларлык касиет жогалып бара ма, кзлай? Ендеше неге осы 6i3 улкендерд1 сыйлап, олар- дын акылын тындауга кулыксызбыз? Неге 6i3 в31мш1л, тек 03iMi3aiH коленкем1зден басканы кермейт1н керсокыр болып барамыз? Уакыт 6ip жерде токтап турмайды. Жыл втедк он жыл, ширек гасыр, елу жыл да eHipeTin оте шыгады. Сонда багамнан журдай, энпме айтпак тугш, ею сезд1н басын курап свйлей алмайтын энгудш урпактан котам калай рухани жагынан байиды; адамгершш1к пен парасаттылыкты, взара сыйластык пен ортата деген жанашырлыкты ауысып жаткан урпактын санасына юм Ышрмек? Bapi де акшамен олшенет1н бодцы гой. Кедей байта жетсем дейдк бай кудайта тенелсем деп тыраштантан 6ip сор дуние халыкгын санасын улап, азтындатып-ак барады. Бутан тоскауыл болатындай тылсым 6iP Дуниен1н жуык арада кулагынын калкиятыны кер1нет1н- дей белг1 де жок. KiM болып, кдй заманнын квш1не epin

Дэлелбек БАТЫР барамыз? Адамды 6ip-6ipiHe жакындататын да, алыстататын да тш деп оны жерден алып, жерге саламыз. Сол тищщ 03i шубарланып, талай гасырдан бери шурайпы касиетшен 6ipre- 6ipre айнып бара жаткан жок па? Кдлага барсан ею казак шулд1реп, 6ip-6ipiMeH баска тшде сейлеседг Кдзакша сурасан орысша жауап бередь Оу, адам тупл хайуан да ез типн ешкашан умыткан емес кой. Есек жылкы боп юсшемейда, сиыр туйе боп боздамайды, кой шошканын тишне салып корсылдамайды. Кудай берген ез тищерк Ендеше мын санатгын neci адамта не болтан, солардын iiuimre казакка?! - Кдратым, «жуздщ тусш бшгенше, 6ipaiH атын бш» дейд! той. Батанадан 6epi бшем, энпмем1з жарасып-ак келедг Мен де ашылып сейлесе бермейтш Kici ед1м. Жуздерщ жылы, адамды тусшедц той деп ойлап, шнмдегшщ бэрш акгарып тастадым- ау деймш. EciMiH юм, балам? - деп кария тунгиык ойдын кушагында келе жаткан Терегедщш cepninTin ж1бердг - Терегедщ. Экемнщ азан шакырып койтан аты гой. Олар кезшде еркелетш Тереш деп кеткен. Мен де кыздардан кейшп кенже улмын. - Бэрекелде. Сен тутанда эке-шешен кандай куанган шыгар, —деп кария жымиды. Алайда Терегелдшщ урпаксыз келе жаткан тагдыры eciHe Tycin кетп ме, шал тез езуш жиып ала койды. — Балам, жасымандар, купай он кез1мен карап, сендерге де 6ip сэбид1 бередь BipaK бет алган максатгарыннан айнымандар. Казак деген ырымшыл халык кой. Э р ттрлнс- Нн ез Tuieyi бар, сэби сэби шакырады дейдг Менщ каз1рп imKi ойым да осытан сэйкес келт отыр. Bipey емес, 61рнеше балалы боласындар. «Сабыр Ty6i - сэры алтын, саргайган жетер муратка» деген. Сондыкган куаныштарын сендерд1 алда кутш тур... Жана ceHiH атыцды сурап, ез1мшн eciMiMfli айтпай умытып барады екем, мен 0м1рбай деген аган болам. - Ой, рахмет, ага тшеувдзге. «Жаксы сез - жарым ырыс» деген, ага, «зге де жаксылыктшейм1з, - деп Терегелд1 шалдын сезше Te6eci кекке жеткендей куанды. - Айтканыныз келсш, ата, — деп бейтаныс адамнан осыншама ак тшек, жылы сез еспгенше Гуп1стан да 6ip жасап калды. - Мен1н Алматыда кызым бар деп айтканым естерщце гой. Мен сол баламнын aaipiciH жазып берейш. Сендер каладан 100

Тастандынын тэгдыры epi карай кеткен сон оран ез1м де звондап коямын. Олардын улкен жер yfciepi бар. Ауласында ею бремэнюа бар. Барсандар сендерге орын табылады. Ол жакта агайындарын бар ма? - Жок. Анда-санда барранда барахолюнщ касында туратын 6ip уйрырдын уйше токтаймыз... - Сен ол уйгырды кой. Ол сенен акшаны да сыдыртып алатын шырар. Бала алу онай шаруа емес. Егер 6ip киындык- тар туындап жатса, кызым эюмджте ютейдь Сендерге б1рде- неге кол ушын 6epin, жэрдемдест калар. 03i аккенш, конак- жай. 03iM де звондап, б э р т айтып тусщщрем рой. Солай ет, балам, — деп 0м1рбай аксакал отыррыштын успнде жаткан пенжарынын тес калтасына колын сунптш блокнотын алдыда, кезицпртн тагып алган сон б1рденелерд1 туртш жазды. Содан сон блокнотынын парагын жыртып, Гул1станга устатгы. - Рахмет, ата. - Мынау еншен тозыры жеткен есю кшмдермен жолрэ шыгып кеткешмд1 караты. Bipey керсе, кешедеп 6ip кайыр- шы деп ойлайтын шырар. Жана кшмдерймдй киюге де муршам болган жок, - деп 0м1рбай пенжагын колына алып карап, мурнын тыржитты. —Малдын Hici шырады. - Ештене етпейдк 0меке. Бул да 6ip уакытша болган ынрайсыздык шырар, - деп Tepermai шалдын сезш жуып- шайган болды. Екеуара болып келе жаткан энпменщ аркасында жол да кыскарып, сонры жет)-сег1з жылда кайтадан облыс орталыгы статусын алган шагын каланын бет-бейнес1 де кезге жылыушырай KepiHOi. Алматыга барар жол бул жерде еюге айырылады: 6ipeyi каланын орталык KemeaepiHiH 6ipiMeH Т1ке тартса, eiciHmici солга карай бурылып, каланын онтуспк шет1мен айналып етедь Терегелд1 калага жакындаган сэтге кариянын кай жерден тусе-riHiHсурап алды. - Айналайын, анау базардын касынан тастап кетсен дурыс болар ед|. Кызым соган таяу жерде турады. Балапар жумыс- та болса да, уйде немерелер бар. Kipin, дэм татып кет1ндер, шырактарым, —деп 0м1рбай аксакал тамагын 6ip кенеп алды. - Рахмет, ага! Б1з асыгыс ед1к. Дукен1м1з жабулы. Иттм!зд1 03iMi3re жанашыр достарымызра тапсырып кетш ед т . Деген- мен, шаруамызды тез 6iripin оралсак hit eai, - деп Терегелд! жен1н айткан болды. - Егер Алматы манындагы кызыныздьщ уйше барып жатсак, жагдайыныздан хабар берейж пе? 101

Дэлелбек БАТЫР - Жок, балам. Ею араны ушыктырып кайтем!з. Алматы- дагы кызым вз1мд1 жаксы Kepin, катгы сыйлайды. Bip куш барып ул мен келщщ куып шыгуга да ершбейдг 0здер1 ecin- енген yiinepi гой. Келшнен кетсем де, кыздарым мен! далага тастамайды. Кейш ecTice естш жатар, эз1рше дабыра кылудын кажеы жок, шырагым. - Экем неге келе жатыр деп сураса не деп айтам? - деп сурады жалган сейлеуд1 унатпайтын Терегелдк - Enai, бул жерде не деп айтуга болады, —деп шалдын 03i де ойланып калды. - Ен 6ip дурысы, каладагы кызына кыды- рып келе жатыр екен дей сал. Жалпы ез1м де OTipiK айтканга жокпын, балам. BipaK осындай кездерде жалган сейлеуге тура келедь Шындыкгы айтсан, кызымнын журепн ауыртамын. Мен осы кейб1р суайттарга танданамын да. EKi сезжщ 6ipi OTipiK. Э л ri «еырпашнщ шын ce3i зая кетедЬ деген бар емес пе. Бул Teri шын айтылган сез. 0йткеш 6ip рет алдаган адамга eHflirapi шын айтып турса да сенбейсщ. Солай емес пе? - И э, дэл солай, —деп Терегелд1 басын изсдi. —Ага, мен де жалган сейлемейтш адам ед1м. BipaK аманатьщызды езЫз айткандай гып жетюзш барайын. - Айтпакшы, —деп 0м1рбай шал тагы да ойланып калды. - Менде 6ipa3 тиын-тебен бар едь Сен Ka3ip базардын касында аялдай тур. Мен барып, сондагы немерелер1ме сэлемдеме алып бере кояймн. Варган сон бала болгасын дометт калады гой. - Макул, —Д«Й Терегелд! айнадагы шалга карап. —Мундагы куйеу баланыз капай, ага? Кайын атасынадеген кезкарасы... - Жаксы, балам, жаксы. ЭкеЫ алдынгы жылы авария- дан кайтыс болды. Кушам оте жаксы адам ед1, маркум. Баласы да экес! сиякты юилпсйш, жуас ж т т . MeHi туган экесшдей сыйлайды. - Дурыс болган екен, - деп езше унап калган шалдын алдагы eMipiHiH жаман болмайтынына Терегелд1 куанып калды. - Keft6ipeynep жаксы адамнын касиетш сыйлай бш- мейд1 гой. Ага, мына окымаган адамдардын акылы да, багамы да кемцпн согып жатады. Олар тшге epriui, баскага елпсгепш келедь KiTan-журнал окыса да адамнын 6ip мыскал сауаты ашылады. Ай налага акылды кезбен карайды. Жаксы мен жаманды айыра бшедг.. - Bapi дурыс, балам. Кудай ездерше куат 6epciH, - деп 0м1рбай кария аман-есен жеткенше куангандай терезеден 102

Тастандынынтаедыры сыртка кез ж1берщ. — Е, Алла жар болып, мше жетш те келщк. 0з1н мэшинеш ете жаксы айдайды екенс!н. Туу-туу, тшш таска. BipaK шын журепммен айтып отырмын, балам. Машина токтаган сон шал елпен катып базарга карай жупрш Kerri. Таза ауа жуту уппн Терегелд1 мен Гулютан да сыртка шыкты. Кун тура тебеде шакырайып тур. Манадан 6epi машинанын ектшмен соккан желден салон inii сэл салкын- дау, коныржай едь Мунда капырык екен. Осындай ыстыктан сон ауа райы бузылып, жанбыр жаууы да мумкш. BipaK отан дейш aai де 6ipa3 уакыт бар сиякты. Терегелд1 батыс жакка кез жберщ. Кубылада 6ip шешм булт калкып жур. Кезш таты да apire карай жылжытып ед1, ппектщ кырындай жука акжолактар KepiHtti. Эдетте бул жакка жанбыр кашан болса да, батыстан келедь Жердщ ылтал шскеме- reHiHe де 6ipa3 уакыт болып калган. Осынау алыстан кершген болымсыз ак жолакгар Терегелдке жанбырдын алташкы хабаршысындай боп кершш Kerri. - Кдндай ыстык, терлеп Kerriм гой, —деп Гулктан куйеуше наздана жымиды. - Жолда су кездессе, шомылып алсак кдйтеш, Тереш? - Мен де манадан осы сезйад Kyrin тур ед1м. Ойымды дел таптын, Гулеке, —деп Терегелд! де келшшепн костады. Содан сон эйелш жана кергендей он жакбетшдеп мещнен суйin алды. - Крйшы, уятболады. Осы сэтге 0м1рбай аксакал да 6ip пакет затын устап жетш кедщ. Сыртынан каратанда тым комакты. - Куйеу мен кызга 6ip казы, немерелерге кэмпит-шшения алдым. Балам, мен туралы шындыкты айтпай-ак кой, - деп 0Mip6att таты да ескертп. - Не айтсаныз, соны орындаймыз, ата, - деп аксакалдын сезше Гулктан жауап бердь - Е, балаларым-ай. 0те 6ip сирек кездесетщ жаксы адам екенандер. Кдйтейш менщ колымда болса, тшеген тшек- Tepinai бупн-ак орындап берер ед1м. Амал бар ма? Дегенмен мен1н тшепм жи( орындалып калушы едь Мактантаным емес. Адамнын 03iHe тшегеш орындалмайды, баската тшегеш жузеге асады. Матан сендердщ максаттарын осы жолы да, кейш де орындалатын секщщ кершдь - Лаймм солай болтай, —дед1 Терегелд! куанганнан шал- ды кушактай алды. - Ата, аздщ сездертздщ 6api де алтын 103

г Дапелбек БАТЫР екен. 0кемд1 сагынып журген маран туран экемдей керш т кегпщз рой. - М ше, Tipi Ke3iMiaae бэр1м!здщде кадр1м1зжок. Элп «еггщ дэм1 пюкеннен кейн, адам raaipi елгеннен кейш бшшеда* деген осы, шырарым. Ал, карагым, жолын болсын, жолдасын кыдыр болсын, - деп карт сонры рет Терегелдшщ аркасынан сипап коштасып, ез жешмен кете барды. - Тереш, капышелдешм... - Минералка ма, элде лимонад па? Мен де швлден елейш деп турмын. Ею термостын 6ipeyinne шай, 6ipeyi бос еда рой, — деп Терегелш машинасынын арткы eciriH ашып карады. Ею термос тур екен. Ол жакын жердеп дукеннен уш бетелке лимонад экелш, термоска толтырды да, калранын муздай болса да eKeyi белin, аузынан ciMipin алды. Ерльзайыпты шелдерш басып, сел аялдап алран сон, алган багыттарымен Lnrepiтартып кетп. 0Mip6afl аксакал тусш калган сон, машинанын imiHe тыныштыкорнады. Тек алга жылжыган кел1к моторынын сырылы рана естшш тур. Терегелщ шалдын эщтмесшен 6ipa3 нэрсеге каныгып, оны iurrett ой елегшен end3in кедац. «Расында да, баланы аларын аламыз-ау, 6ipaK содан кейшп онын тардыры капай болып калыптаспак? EciH 6min, икемге келген сон оган «сен булардын баласы емессщ, баска жакган алып келген» деп сэби журегще ешпес жара салатындар да, сез жок, табылып капар. Ондай сыр баска жакган емес, туп-тура ез1м1зшн кешем1зден- ак шыра келер. Сол себептен кез кермейтш, кулак еспмейтш жерге коныс аударуымыз керек шыгар? BipaK кайда?». Ол осы суракка жауап таба апмай, шггей киналып 6ipa3 отырды. Келшшегше кез кырын салып еда, ол да 6ip тунгиык ойга беккендей апдындагы жолга карап, мулгш отыр. Терегелд! эйелше ойын жетюздь - Ой, Тереш-ай, сен алга жупре береда екенсщ. Эуел1 бала­ ны алып алайыкшы, калганын сосын кере жатармыз. Кдрия- нын айткандарынын 6epi де дурыс. Ауылда да, ауданда да, баска жерлерде де достарымыз бар емес пе. Арайын-жураратгар да аз емес. Солармен акылдасып, 6ip memiMre келем1з-дагы. MeHi тыгырыкка Tipen отырган мэселе - ертен ол ер жетш, 104

Тастандынынтагдыры семьялы болган сон, жанагы шалдын кебш киш журмейм1з бе? Сол кинап отыр. Терегелд1 келшшегшщ сезше мэз боп кудщ. - Сен жана гана м е т алга жупре беред1 екенсщ деп жазгы- рып едш. Енш, Tirrri, езщ де менен эрмен шыркап кетпн гой, — деп ж т т эйелшщ иыгынан кагып-кагып койды. — Жара- йды, жаным, эз1рше неше турл1 бэлелерд1 ойлап, басымыз- ды ауырта бермешк. Б1здщ каз1рп алдымызда туртан ен 6ip манызды жумыс - ол баланы Алматыдан аман-есен алып шыгу. Кджегг! кужаттарды умытып кеткен жоксын ба? Тагы да 6ip TeKcepin койшы. Алматыга барып, санымызды согып кап журмей1к. - Ол жагынан кам жеме. Барлык кужат семкеде жатыр. - Е , жарайды, онда... Не icrrettMi3 Алматыга жеткен сон, 0Mip6aft аганын кызынын уйше тура тартамыз ба? Элде... - Эллен Heci? Баска жакка бармаксын ба? Анау шалдын сэлемдемес1н кайтем13? Жас ет бузылып кетед1 гой. Кун болса кайнап тур. - Е, сен дурыс айтасын. Ол етп пакеттмен машинанын артына тыга салдык. Бузылып кетсе, кызынан уят болар. Сондыктан ол erri алып, газет жайып, тусындагы терезен! ашып тастау керек. Жеткенше бузылмай, жел кагып барады. Екеу! жолдын шелне токтап, Тврегелд1н1н айтканын жузеге асырды. Жолда Аркарлы асуындагы асханадан журектер1н жал- гаган олар келесше Капшагайдын суына шомылып, серпп алган сон, кун батута шак калганда 0м1рбай аксакалдын кызы мен куйеу баласы туратын Алматынын терюкей жагында орналаскан ауылга Kipe 6epai. VII Гулназира шешес1 Ханымгулмен пэтерге кел1п юргенде, сагат Tuii тогыздан асып бара жатыр efli. Кунд1зп ыстыктын эсершен пайда болган капырык ауа да женшдеп, ашык тур- ган балконный естнен ажептэу1р самал ecin тур. Гулназира кабыргадагы туймен1 басып, белменщ жарыгын жакты. Содан сон барып тустен калган кастрвлдеп ет пен сорпаны. 105

Дэлелбек БАТЫР бф шэупм шайды отка койып кедщ де, диванга жайгаскан анасынын касына кедin отырды. - Кдлай, мама, жазгы Алматы унады ма? - деп шешесше icyaiMcipeft карады. — Буп тас кабыргалардын адамга унайтындай Heci бар дей- сщ. Е-е, кенколтык ауылга не жетердейсщ, кызым. Мен ойлай- мын, бул жерде 6ipeyе л т жатсада ешюм бшмейтт сиякты гой. Kepuii KepmiHi де дурыстап танымайтын секций. Tim i, неше турл1 б1рденелер каптап жур. Кытай ма, негр ме, тага да мен бурын-сонды кермеген адамдар. Баягьща 6ip келгенде мундай емес едг Онда кеше-кешелерде келж те шамалы болатын, бетен кескщш юсшер де аз едд. Ka3ip кайсысы казак, кайсысы кытай екенш айыра да алмайсын. T im i, казактын кыздары кы- тайга да, негрге де THin жатыр дегенд1 естш жатамыз. Оган Ка­ раганда ceHiH жагдайын кудай суйерлйе екен, - деп Ханымгул керген, еспген-бшгендерш кызына турасын айтып тастады. Гулназира шешесшщ сездерше ренж!гендей сэл буртия калды. Кдлжындап отыр ма деп ойлап, Ханымгулдщ жузше тесше карады. BipaK онын жузшен ешкандай эзшдщ белпсш таба алмаган сон, peHimiH сыртка шыгарды. - Сонда не, мама, менщ жагдайым саган унап отыр ма? — Жога, кызым. Кытай мен шурццтке rain кетпей, аман калганына шуюрлж eTin отырмын. — деп Ханымгул тэты да ойындагысын айтып калды. Алайда артык кетхенш TyciHe койып, кызынын шашынан сипай отырып, элпндеп айткан- дарын жуып-шая сойледг — CeHiH жагдайынды тусшем, кызым. Жанагы айткан ангшеннщ бэрше канык болдым. Жастык албырт не icreTneitzu. Bip кателжж1бергенекенсщ, енш сол ж1берген кателтн алдагы eMipiHe сабак болатын болды. Мурнын пушык, аягын аксак емес, ani де болашактан ум т н зор. Тапай жшт эл1 де сонына туседь Ананы ана гана TyciHe алады. Нэрестеннен коз жазып калганын эрине 03iH ymiH зор KacipeT болып отырганын да бш п отырмын. 9 з бепмен баласын тастаган ана ешкашан да екшбейдг Экещй де KiHani деп шггей жундей берме. Оны да TyciH. Онын беталысына мен де карсы болдым. Алып келт, 63iMHiHбауырыма салып алайын деп ойладым. Онын да талай жыл басшы кызметге журсе де, душпаны аз емес. Ал достын ертенп куш душпанга айналып KeTyi оп-онай. Сонда кызынын юнэЫн туккетургысыз 6ipeyaep 106

Тастандыныцтаедыры бетше басып отырса, ол да экен ушш абырой бола коймас. Соны TYCiHin, кейш амалдын жогынан экен жакка шыкканым рас, кызым. Е ю отгын ортасына тусетш кашанда ана, ecinae болсын, Гулназ, — деп Ханымгул кызына болган окиганын жай-жапсарын кыскаша Tyciwiipin бердь Гулназира анасынын сезш сана елепнен enci3in, ойланып 6ipa3 отырды. Расында да 6ip жагынан шешесшщ айткан- дары дурыс секши. Kyfteyci3 бала асыраган, эрине, казак ушш ешкашанда дурыс болмаган. TinTi, OKeci басшы кызмегге болмаган кунде де, осынау келеншз жагдайды еюнщ 6ipiHHe бетке басып, табалайтын пенделер аз болмайды-ау. Агайын- туыс та мундайды сыртка шыгармаганмен, олардын iiu- тер1нде де кастас итгш елш жатпаганына ешюм кепшдж бере алмас. TinTi бул жен де шыгар. BipaK аналык сез1мнщ тула- ган таудай толкынына, нэрестенщ емшек cyriH iздегi жылаган кез жасына юм тоскауыл болады? Ананын езыген журепн юм калпына келлреш? Гашык болтаны рас, ж ш тп кулай суйгеш де шындык. Онын гитарада неше алуан ыртактарды накышына келлрш ойнап, майда коныр дауысымен эн салтанда 63i де сол энмен, музыкамен 6ipre калыктап барып, жерге эзер тусуип едьау. Bip жагынан Жантаска елердей гашык болуына осынау эсем саз бен одеMi эн де зор себебш типзген. Уакыт еткен сайын жшттщ де кыздын гашыктыгын устемелей тусетш касиет- Tepi ашыла тусш, Гулназира да оган жел1мдей жабыса тускен. Сол зор сез1мн1н жетепнде журш, махаббаттын шарыктау шепне жеткенш сезбей калып еда. Ол ж тт к е сенген. Одан да эйел сез1м1мен тек кана ойнап журелндей пигылды ангар- маган. Онын бутан уйленем деген куаныш пен арманга толы сездерш де еспген. BipaK кешн шындыктын бэрш алдына жайып салганда, Гулназира тебесшен 6ipey токпакпен урып калгандай куй кешш, кулауга шак калганда, Жантас оны лк кетер1п алып, тесекке жаткыза койып еда. Ж ш т отан шынымен уйленгкл келген. BipaK онын ауылда эйел1 мен баласы бар- тугын. влердей жаксы керген кыздын журегше жара салмайын деп жасырып келген кепке дейш. Бул шындык кешн 6opi6ip ашыларын ол багамдамады ма, элде эйелш тастап, шынымен буган уйленпЫ келд1 ме, ж т т онын аяты ауырлаганын бшген сон да б1рден карасын батырмай, кепке дейш касында болганы 107

Дэлелбек БАТЫР да рас. Жантас: «Гулназира, жаным, менщ ceHi суйеттщппме кудай куэ. BipaK менщ ауылда эйел1м, юшкентай балам бар, eKeyiMiaaiH экелер1м1з бала кезден араларынан кыл етпейтЫ достар болган екен. Кез1нде eiceyi eMipnix куда болуга серт жасасыпты. BipeyiHae ул, екшппсшде кыз болган сон сол сертгерш орындауга барын сальш, eKeyiMi3aiуйленшрштынды. Мен карсылык бивдрсем де, «балам, кудай алдындагы антгы бузуга болмайды, эйтпесе, ант урады» деп менщ карсылы- гыма карамай ез дегенш гстедЬ, - деп акикатын айткан. Сонда Гулназира осы энпменщ бэрш о баста неге айтпаганын сураган. Мундай кезде ж тттщ де жауабы дайын екен: «CeHi р ен ж тп алам ба деп ойладым. Сенен айырылгым келмедЬ>. Ж М т Гупназирага ескертпей ауылына барып, айелшен ажырасып келуге де талпынган. Bip баламен ажырасу онайга соксьш ба? Экес1 «егер ажырасатын болсан, кайтып осы уйдщ табалдырыгын аттамайсын» деп энгшеш келте кайырыгпы. Экеге тэуелд1 баланын баска амалы кайдан болсын. Гулназира да езшщ тыгырыкка прелгенш се зт , агыл-тегш жылаган едь Онын жнтгке айткан жауабы мынадай болды: «Жантас, сен менщ журепмд1 жараладын, эке-шешеме маскара етгщ. BipaK мен ceHi cyRniM, саган сещйм, ceHiH дегенще кенщм. McHiH орнына келмейтш 6ip катсм — се т и жагдайын- ды, отбасынды да ce3iM кушагында ж урт сурамаппын. Тек 6ip сезшде айтканын «эке-шешем ауылда турады» деп едщ. Соган малданып журе 6epinniH. Екеум1з косылсакдеген арман пайда болып eai менде. Бакытгы гумыр KeuieTiHiMiaai коз алдымнан жш enci3in, ол туралы тесекке басым тигенде 6ipa3 уакыт киялдап жатушы eaiM. BipaK ещп 6ipeyai бакытсыздык- ка ушыратып, 93iM бакытгы бола алмайды екенмш. Эйелщ мен сэбищнщ коз жасына кала алмаймын. Баламды туып алып, 03iM-aK асыраймын. Оган кам жеме. Нэрестесш кайда болса сонда тастап кетзп жаткан кекек аналар туралы да керш, еепп журм1з. Ал мен олай етюм келмейш. Ал, ендГ хош, бул eKeyiMisniH сонгы кездесу1м1з болсын» деп Гулназира кез жасын булай отырып, энпмеш осыпай аякгаган. 1шшен кепке дейш эке-meiiieci онын тагдырына туЫтстткпен карайды деп ойлаган. BipaK бул у м т де жалыннан белшген кара тупндей аспанга ушып кете барды. Ен акыры, езшщ ыкылас, пейшназ epiKci3 кекек анага айналганын ещп гана сезт отар. 108

Тастандынын тагдыры Кзлзынан эцпмеш ун аз куткен анасы Ханымгулдщ аддына осынау болган окиганын бэрш стол басында шай iuiin, тамак жеп отырганда окиганын сонгы carrepi Гулназира жасырмай жайып салды. Анага перзентшщ басынан кешкен жайсыз жагдайлары, эрине, жаксы эсер етпеы белгш гой. Ханымгул де кызынын энпмесш тындаган сайын ещ бозарып, унем1 курешумен болды. Тамакка тэбетс де шаппай, анда-санда гана табакка кол созды. - Тусшем, кызым. BipaK сен кекек анамын деп ойлама. Олар потен туган нэрестелерш кайда болса сонда лакты- рып, eiu6ip емшшсйз, жандары ашымай кете бередь Кейш де жасаган кылмыстары туралы ойламайды. Ал сен булар- дын катарына жатпайсын, — деп жубаткысы келш кызын Ханымгул. - вйткеш сенщ iciH ак. Буган ешй кшалйн кайдан 1здейм1з... - деп анасы тагы да ойланып калды. - Кайдан идегеш Heci? - Айналайын, осынын бэрше экец/ii юнэлай бермейпош. Азаматын сыйлаган халыктын эйел1м1з гой. Оны да тусшуге болады. Бэлюм баланды босанган сон онымен осында да туруга болар ма ед1? Экен де осындайда nieiuiMfli тез кабылдап ж1беретш Kici гой. Осынын бэрше «неге алдын-ала бэрше коз жетюзш алмай урындын» деп 03iHQi де юнэлагым келмейдь 0йткеш Tipi журген адам шалые басып, кателеспей турмайды. Ж т т п н де KiHaci улкен деп тагы да айткым келмей/ц. 03iHHiH айтуын бойынша ол да ceHi жаксы кврген екен. Эрине, о баста барлыгын сурап алганда, бундай окига болмас та efli гой. BipaK ол жшт шындыкты жасырмай айтса жаксы. Жалган сейлесе, сен де оган сене салар едщ. Bip сезбен айтканда баланын тасталуына 6apiMi3 де кшашм1з. Онын обал-сауа- бын барлыгымыз боп кетерейш, жаным. EHflirici 6ip кудайдын колында. Тагдыр жаксыга буйыртып, азамат боп KeTyiH linen жургеннен баска бОДц колдан келетш ттрлн1м1з жок, кызым. - И э, солай болатын балды, - деп акыр аягында Гулназира да анасынын уэж1мен келюкендей сынай танытгы. Ханымгул кызынын басына тенген каЫретп туеше бас- таганына iurrett куанып калды. Расында да, кайгы мен мун шарлаган Гулназиранын iuiKi дуниеамен катар, сырт кел- 6eTiHiH де жудеп кеткенш анасы алгаш кергенде-ак байкаган. 109

Дэлелбек БАТЫР Бурын жузщщ кызылшырайы кою да, 6errepi буйрек сиякты топ-толык едь Жанарлары аркашанда кул1мдеп, от шашып туратындай KepiHeTiH. Шашы да кем1рдей кара, жылтыр-тугын. Ал каз1р? BeTiHiH кызылы суйылып, eKi жаты солып калган сиякты. Мойылдай кара кездер! idinipeftin, бурынты жалыны коламтага уксап нуры тая бастаган Tapiani. Шашынын б1рнеше талын да кырау шалып улгерген бе, калай? Ханымгул кызынын жузше туе токтатып, онын бурынты корю мен Ka3ipri пошымын салыстыра отырып, эп-эжеп- Teyip езгерюке ушыратанын ангарды. BipaK ана журеп iurrefl езшш отырса да, онысын кызыи одан api жасытып алам ба деген KayinneH сыртка шыгармады. «Е, бул да адамды уакыт- ша тумшалаган шер мен куса той. Бар гумыры эл1 де алда, унем1 ecTin турмайтын шыгар, 6api де ез орнына келедь Кешеп уакыт оны осындайга душар етсе, ертенп уакыт емдеп-жазады. «Уакыт —емпп» деп тектен текке айтылмаса керек»деп ойлаган Ханымгул кызынын парк шннде отырып айткан энпмесш eciHe Tycipfli. — К.МЗЫМ. сол жанатыда айткан дос кыздарын келш кеншнш аулап тура ма? Тортын мен Сэулен1 айтам-даты. — Сэуле анда-санда келт турады. Олардын сонты кезде емтиханнан колдары босамай жур. — Тортын ше? — деп онын eciMi аталмай калганына Ханымгул секемден1п калды. — Тортын, шынымды айтсам, пэтерге шытып кеткен... - деп Гулназира api карай айткысы келмей кумшж1п калды. — Неге? — Неге дерш бар ма? TapTin бузтан болуы керек, шамасы, - деп Гулназира да тартыншактап шындыкты айткысы келмедГ Эйел заты болтан сон Ханымгулд1н де жатдайды бшуге куштарлыгы арта тустг — Расында да, энпменнен сондай кыз ба деп ойлап калып ед1М. Сонда ол не ierren койган? — Bip ж1пттермен моншада усталып калыпты. Окудан шытудан aynipiMflen калган екен. Ол окуды жаксы окиды той. Топ басшысынан алып, жатакханадан шытарып ж1бер!тт. — Ойдейт деген. Э л л казактын «сенген койым сен бол- сан...» деген1 осы той, - деп Ханымгул кызды сырттай унатпай кабатын туй1п алды. - Дегенмен баскага кулер басымыз жок. ПО

Тастандыныктатоыры Осындайдын бет1н api кылсын. Жарайды, ещй мундай эн п- меш конырсытканды коялык. Баска aHriMere ауысалык. - Азаннан 6epi дурыстап жен де сурамаппын той. Кекемнщ жагдайы калай? Ага-женгелер1мнщ ше? Ауыл-аймакдегендей. - Ауыл деген эрине улкен кала емес кой. Журггын 6api 6ip-6ipiH таниды. З р и м не icTece де, алакандагыдай KapiHin турады. Экен сол кызметшде. Жомарт аган мен женген сол баягы жайлауда. Олардын шаруасын езщ бшесщ, кысы- жазы бггпейдь Женген мен ciHininai мен кайтып барганша уйге калдырып кетпк. Bapi де ceHi сагынып жур. Аудан- дагы агандар да cay. CeHi кашан келедй деп ондагы сщшш де барган сайын сурап жатады. Б1здщ де оган жауабымыз дайын: узамай келш калады деп кешлдерш жубатып коямыз. Баска кандай уэж айтамыз оларга, — деп Ханымгул кызына жабыркау жузбен карады. Гулназира да квп уакыттан 6epi туган ауылын, агайын- туыстарын сагынып, ciwii-iHLnepiH 6ip июкеп-суюге кумар- тып журген. Оларды кермегел1 жылдан асып кетштг Сагыны- шын тек кана туыстарын квз алдына елестетумен гана басушы едь - Мен де бэрш сагындым, мама. Ауылды, cimilaepiMai, ага- женгелер!мд1 керпм келедг Не ютеймш, - деп Гулназира келш анасынын мойнынан еркелей кушактады. — Ещн не, естш торга камалган торгайдай жалгыз елм 6ip бвлмеде отырам ба? Сэулеге 6ipre турайык деп етшш ед1м, ол группаластар- мен 6ipirin сабакка дайындалам деп келюпедг 03i 6ip жерде кешю сменада жумыс ютеп журмш дейдк Степендия мэз емес. Сол ушш эр студент косымша акша табуды кездейдг Кейде мугал1мдер де б1рдене дэметедг Студент болган сон, сабактан калады, эр нэрсеш окып улгермейдг Осынын 6api емтиханда ескершедг Бурын мундайга Торгын шебер едг Ол элпндей болды. Менщ ettai 6ip екшепшм, 6ip жылым текке кетп. Академ алып нем бар едг Солай да журе берсем KiMHiH кандай шаруасы бар. Баска 6ip факультеттен де 6ip кыз алданып калган екен. Окып журш, бапасын туып алыпты... Осы сэгге кызынын сезш uieuieci белin ж1бердг Жанагы- дай сез айтылган сон Ханымгулдщ кулагы елен ете калган. - Ол баласын не icTereH сонда? - Не icTeyuii ед1? Кдланын кызы болган сон meuieci асырап отыр дейдг

Дэлелбек БАТЫР - Паш. Мундай жагдайлар калада кеп болып жатады екен, э? Кдйта бапасын жасырын туып, тастап кетпеген екен. Балада не кшэ бар дейсщ, ол 6ip кунэаз сэби гой. Ол бакытгы екен, - деп Ханымгул 6ip жагьшан TiKciHin калса, содан сон жадырап калды. - Эрине, мундай улкен калада 6ipiH-6ipi 6uiin, жазгырып жаткан еш им жок. «Кызын пэлен eTinTi, туген erinTi* деп кезге шукып жататын ауыл емес кой. Анасынын касында калганы жаксы болыпты. Дастархан басындагы энпме баска арнага каншама бурылгысы келгешмен энпме жел1с1 сол 6ip жайсыз такы- рыпка epiKci3 ауытки бердг Муны Ханымгул де сезш отыр. Манагыдай емес, кызы да кайгыга бой урмай женге келе бастаган сиякты. 1штей мужше беруден ештене шыкпайтынын пайымдагандай сабырлы калыпка ауыса бердк Ханымгул енднт сэтте кызынын сонгы жазган хатынын мазмунын eciHe туЫрдк «бурнагы куш сэбшмдй 1здеп бар- дым. Меш ci3 eMip баки кермей етсещз де, тэуекелге бел байлап, сэбшмд! алып кетейш деп ойлап ед1м. BipaK кеш калыппын. Сэбжлз журген 6ip epni-зайыпты алып кетигп. Кэке, сондагы менщ кенш-куШмд1 керсешз! Маган ciaaiH 6ip жылга жалга алып берген 6ip белмелi пэтер1шздщ em6ip жылуы жок, мен1н жаныма пана бола алмай тур. Онын терт кабыргасы мен1 жан-жагымнан кысып туратын ceidnai Kepi- Heai. Мен ез!ме ен кымбат, ен жакын нэрестемнен айырылып калдым. Дуние-байлык, атак-абырой колдын Kipi шыгар деп ойлаймын. Бупн бар, ертенжок...» «Е, ашынган адамнын ойын туеiнуге болады. BipaK Ka3ip- ri киын заманда байлык та, атак-абырой да керек кой. Егер колда байлык болмаса, мынау пэтер кайдан болатын ед1. взщ 6ip жып imiHfle калай жан сактайтын едщ?» деген ойын унс1з ьщыс-аяк жуа бастаган кызына карай багытгады. Кызы memeciHiH ойын туешгендей жалт карады. - Кекем мен туралы ойлай ма осы? ¥мытып кеткен жок па? —деп сурады кызы TyciH суытып. - Неге ойламасын. CeHi бала жастан улдарынан бел1п, еркелетт ecipreH жок па. Жалгыз кызым деп, кайда барса да, ceHi машинасына отыргызып алып журмеуш1 ме ед1. Сонын бэрш умытып калдын ба, кызым? Сен анандай жагдайга ушырап калганда, кандай киналды дерс1н- Сенщ хатын келген 112

Тастандынын, тагдыры сон б1рден мен1 «ceHiH жардайынды бийп кед» деп экен ж1бердк CeHi ойламаса, осылай жасар ма ед1? —деп Ханымгул байсалды жауап бердь Осы сэтте терезе алдында жаткан уялы телефон «Сары- арканы» санкылдатып коя бердь - И э, Сауле, калын капай? - Гулназира дыбысын улгай- тып ж1бердг Аргы жарындагы кыз дауысы да ап-анык естшп ■ iypefli. - Хал-жардайым жаксы, Гуля. 03iHHiH жагаайын калай? Саран барура кол тимей Kerri. Ренжш журген жоксын ба? - Жок, Сауле. Жагдайынды тусшем рой. Менде улкен жаналык бар... - О кандай жаналык? - А л 63iH тапшы кандай жаналык екенш, —деп Гулназира кул1мдеп, дос кызына жумбактай свйледь - 0з1н кеншдющ гой. Bip жаксы жаналык болып жаткан рой, шамасы. Айтсай, —деп Сауле де кояр емес. - Жаналык сол, ауылдан мамам келдь - 0ге куанышты жаналык екен. О юЫмен кашан сэлем- десуге болады? - Такси алып, каз1р де кел1п жетуще болады. - Ka3ip дейсщ бе, Гуля... Б1зд1 жатакханадан шырарып жатыр. Bipa3 студентгер емтихандарын 6iTipin кеттп калды. Жендеу жумыстары журед1дейдг Патер i3flen сабылып журм1н. Кдсымдары ею кызбен 6ipre пэтерге шыккалы журмш. - Торрын кайда? - Е, ол пысык кой. Досрочно тапсырып, 6ip апта бурын KeTin калган. Гуляжан, тым кеш болып калды рой. Ертен сагат он 6ipre таяу барайын. Жарай ма? Ренж1ме. Сенщ жагдайынды 6LneftiH деп. Куанышына ортакпын. Ладно, пока. Жди завтра. - Рахмет хабарласканына. Ертен кутем. Ханымгул ею кыздын энпмес1н мукият тындап отырган efli. Дос кыздарынын Гулназираны умытпай хабарласып турра- нына штей куанып та калды. BipaK Торгын туралы niKipi онша болмады. «¥шарын жел, конарын сай бшетш тураксыз 6ipey болды РОЙ». - Бул кай Сэуле? Сен1мен 6ip белмеде турран кыз ба? - деп Ханымгул ойын нактылагысы келд1. - И э, сол Сэуле рой, мама. Анда-санда звондап хабарласып турады. 113

Дэлелбек БАТЫР Ол жаксы екен. Егер ол пэтср imen сандалып журсе, оны неге касына алмайсын? Б1р-б1рлерще тэп-Tayip cepiK боласындар гой. — Мен оны осы пэтерге ауысканда-ак касыма алмакшы болгам. BipaK пэтср Heci кел1спед1 гой. Одан да кыруар акша талап eiTi, - деп Гулназира ренжнендей дауысын бэсендете сейледг —Екеукнз турсак, эрине, женш болар еда. —Пэтершнщ иес1не телеген 6ip жуан жылкы аз болып па? - деп танданды Ханымгул. Гулназира шешесшщ айтканына тагы да кулш хаберцй. —Ой, мама-ай, таныстын кемеп болмаса, ол 6ip жылкыцыз Алматы ушш пул емес. Кеп болса, мын доллар гана болатын шыгар. Ал бул сома уш-терт айдын гана багасы. —Астапыралла! Сондай кымбатшылыкта журт мунда калам турып жатыр-ей. Э лп Алматынын халкы туйеш тупмен жутады деген теп рас екен гой, — деп Ханымгул кызынын сезше шынымен танданды. - Ендеше, Сэулеш тагы да тургызбайды гой мунда? — Ол да адам гой, тусшетш шыгар. Bip-exi айга Heci кетер дейс1н. — Эрине. Bip адамнан repi eKi адамнын турганы жаксы бой. Bip-6ip.icpiпс комскш1, акылшы боласындар. Ол кыздын тусшш бар, жаман адам емес сиякты. Bipre туруга келксе, касына алып ал. 1степ журген жумысы да бар KepiHeai гой, — деп Ханымгул кызынын ойын колдады. - Ал Торгын достарын кайда кеткен? —Бшмеймш гой, мама. Ол туралы Сэуле 6Lnyi мумюн. BipaK 6ipre журген достын баска киындык тускен сон жалт бурылуы онын кандай адам скен1н керсетпей ме? Сондыктан ол туралы бшпм де келмейд1, —деп Гулназира шорт кайырды. — Элбетте, дурыс-ак. Дегенмен, о баста 6ipre турып, 6ipre журген сон, эрб1реулер!ннш бастарына тенген ыстык пен суыкты, мен1нше, 6ipre кетер1скен жен сиякты, —деп Ханымгул орнынан турып, моншага бетгед1, - CyfaTycin, ceprin алмасам, Алматынын капырыкауасынан терлеп кетом гой. Ханымгул каншама шаршап, кеш жатса да, ерте оянушы ед1. ByriH де сол калпынан айнымады. Жайьшган диваннын кабырга жагында жузш api каратып Гулназира пысыпдап уйыкгап жатыр. Кызы тунде де б1рдене айтып мщпрлеп уйкы сураган. BipaK анасы уйыкгап жатып-ак мунысын сезсе де, 114

Тастандынын тагдыры оран мэн бермеген. Адамнын кундел1кп мысын басып журетш ой-киялдары осындай сэтгерде уйкыдагы сэтте сейлеу аркылы сыртка шыгатыны бурыннан 6epi ap6ip жумыр басты пендеге белгш жайт. Ханымгул орнынан турып, кише бастаран сэтте кызы былдырлап тары да сейлей бастады. - Мен айтып ед1м рой, айпы м рой, улымды бермеймш деп. Бермеймш, бермеймш ешюмге. Келип, келий бермен, жаным, кулыным, - деп туе керш, уйкысырап жаткан Гулназира он колын сарт етюзш кабыррара сорып алды. «Е, сорлы кызым-ай, imTeH шыккан нэрестеа жатса да, турса да мазасын алып тыныштык бермейд1 екен рой. Кеше мен келгенде куанып-ак калып едй Imi толган шер екен рой байрус кыздын. Не ютесем екен буран? Сэбш н ойлай-ойлай кияли боп кетер ме екен? Буйтш кайгыра кемийп журсе, ертен окуын калай бтрмек? Бурынрьшай емес, арыкгап, жудеп те калыпты. Касында камкор боларлык еш йм болмаран сон булай болмай кайтедй Элде окуын жалгастырранша уйге алып кетш, касымда устасам ба екен? BipaK экеш уйге алып кел деген жок кой. Ауылра алып барран сон eKeyi келюе алмай журсе не гстеймш?» Ханымгул асуйге келш, ойланып 6ipa3 уакыт отырды. Ана журеп де кызынын элпндеп эрекетшен кейш кан жылап отыр едй Адамнын ешндеп ic-кимылынан repi туеiHдеп айткан- дарын естзп, кеншге туйген эрекет адам санасына ете к у и т салмак Tycipeai екен. Ханымгулдш жуз1 киялдан 6ip бозарып, 6ip кызарды. Кызынын неге осыншама азып калганын ещй рана туешгендей болды. « М е н т алып келген сыбарам да, ез1м де кызыма онша эсер етпед1 рой. Эрю мнщ езегш жарып шык­ кан ез нэрестеш езше ыстык деген осы да» деп ойлаган Хан­ ымгул бей-колын жуып, белмеге оралранда кызы да оянып, диван уетшде шокиып отыр екен. Ko3i жасаурап, кеншйз от- ырганы анасына б1рден сезщдй Онын Ka3ipri жагдайы шеше- ciHe де белrmi едй Кыз анасына 03iHiH iuiKi сырын бишрмеуге тырыскандай жадырай жымиран болды. - Мама, калайсын, тыныш уйыктап шыкгын ба? - Эрине, жаркыным.Сенщ касындатынышуйыктамаранда, кайда уйыкгаймын, - деп uieuieci де кыз кенийн бузбайын дегендей жорта кушмшредй - Мама, ментуе керд1м. Сол жаксытуетштек канатуеболып калганын карашы. Кап! - деп шынымен еющй Гулназира. - Кдндай туе кердщ, кызым? 115

Дэлелбек БАТЫР - Балам маран карай келе жатыр екен. Мен оны ешюмге бермеймш деп кушагымды ала *yripeni екенмш деймш. BipaK ¥лым елее болып ушып кетед!, - деп Гулназира екси жауап бердь - вщмде болса рой, улымды тас кып устап, ж1бермей коятын ед1м. Ханымгул epiKci3 кулш ж1бердк Кызы жиырма жаска толса да, эш де езше сэби боп кершш кетп. Жакындап келш, кызы- нынтарыда шашынан сипап, бетшен e6in жубаткан болды. Он­ ын эл1де 6ipa3 уакыт нэрестесш ойлап, жаны жайтаппайтынын бшген ана шгшен терен курандь «Сэбш вд умыт, ол саран ен- fli мэнпге жок» деп жубаткысы келсе де, онын жаралы журепн одан api жасыткысы келмедь Сэби алдары кездерде де туеiне елее боп оралып, eciHe eMic-eMic Tycin отыратыны б1рнеше ба­ ла тэрбиелеп ecipin, аналык сез1мнщ сан алуан кырларын ба- сынан еткерген Ханымгулге бес саусарындай белгш едк 1цпнен тынып, кызын капай жубатарын бшмей, басы катып, ойы мын сакка жупрдг Болмеге шыбын ызыны еетшердей eni тыныш- тык орнаган. Bip сэтте Гулназира диваннан туеш, моншара карай бетгедь Кызынын осы сэтте не ойлап бара жаткянын 6ip кудай 6inciH, ал Ханымгул болса, онын болашагы жайында киялга ерж берген. «Бул байрус бала окуы басталганша, жапгыз e3i кусадан азып елепн шырар... Не кггесем екен? Ауылра апып кетудщде жеш жок. Ен 6ip ынрэйлы шепнм - оны б1рдене етт уакытша жумыска орнапастыру. BipaK кайда? Капай? Кдланын ез адамдары да жумыска орнапаса алмай жургенш телевез1р жю керсетш турады. Базарда тэшю суйреп, кунш Kepin журепн бшеп бакандай ж1ггг емес. 03iHiH cyfteri усак, нэзж кыз кан- дай жумыс 1стемек? Элде nponecip жерлеЫм1зге хабарлассак па? Таныс, дос-жарандары кеп кой онын. ©ткенде Жайык- бай егер кажет болса, сонымен хабарласындар деп едк Бул кыз да анау-мынау жумысты менсшбейд1 рой. YHeMi Tipi адамды 6ip белмеге камай бергеш тары да болмас, cipa. Неде болса, экесше звондап, акылдасайын. Ею-уш куннен кешн e3iM де жардайларынды 6Lnin, звондаймын деп едк Сонысын кутейш». Ханымгул ойын аяктап улгерюмен, кызы да жуынып шыкты. Гулназиранын ©Hi Kipin, уйпа-туйпа шашы жазылып, жылтырап тур. YcTinfleri кызрылт баркыттан титлген халаты ез1не Tinii жарасымды боп кершедь Кигаш кастары да со Kyfti, em6ip езгермеген. Кезш ашып-жумран сайын, карлыгаштын канатындай сызылып, желп-желп етедк 116

Тастандынын тагдыры Ханымгул кызынын сырт келбетшен взгерюи де осы жо- лы байкады. Кешеден 6epi туе токтатып, онын муешше караматан еда. Эрине, эйел болтан сон, ap6ip адамнын сырт nimiHiHiH езгеретш1 табити жайт. Кос алмасы толып, 6eKceci де денгеленш калтан. Журю-турысына да езгергс енгеш байкалып тур. Biprypfli мантаз, байсалды. Алайда сейлеген C03i, еркеллт бурынты куйшде калып койтан. Шашын иытына д е й т Tycip- мей, кидырып тастатан. Сазбен сылап койтандай, балтырлары да ак кайыннын дщшдей топ-толык. Тек бет-жуз1 мен мойны- на тана езгерю енген сиякты. BipaK табитатында ажарлы кыз- дын KecnipiHe булар зор нуксан типзш те турган жок. Осынын 6apiH екшеп келгенде жакын болашакта ез бакытын тауып, кызыкты eMip cypeTiHiHe ешюм де кумэн келтсрмес, cipa. - Мама, - дед1 Гуназира айнадагы жузше кудамарей карал турып. —Мен 6ip шелпмге келш турмын. - О кандай memiM, - дел Ханымгул кызына жалт карады. - Сен тэты б1рдененй булд1рейш дел турган жоксын ба? - Жок, мама. Йемене, меш унем1 будц1ре беред1 дел ой- лайсын ба? —дел кызы аузын буртитгы. — Керген тус1мнен кейшп тутан ойым той. - Айта бер. - Мен анада сэбилер уй1не Kipin те шыкпаппын. Сыргга турган эйелдершн сез1не ceHin, кетш калгам. Енд1 ойпап турсам, асыгып кеткен сияктымын. - Сонда не айтпаксын, кызым-ау, - дел Ханымгул Гулназиранын айтар ойын TyciHe алмай аузын ашып, анырып калды. - Айтайын деген1м мынау. Таты да сол жакка барып, ба- ламнын ол жерде бар-жогына толык кез!мд1 жетюз1м кайтсам ба деймш. TyciMe сенсем, ол эл! де сонда сиякты. - Кой, айналайын. Туе тулкшщ боты деген. Дор1герлер OTipiK айтпаса керек едВ 1здеп келген анасына баласын кай- тарып беред1 дел естш ед1м. Текке барып, журепщн ауыртпа, балам. Кайтесщ кайта-кайта мужшп. Болтан жатдайта мойын усын, Гумм. Гулназиранын 6ip бет алтан жагынан кайтпайтынын 6ip- беткей анасы байгус сэби кез1нен бшеттн. Ka3ip де кызы сол касиетше салып, кырсыгып турып алтан. Шешес1 epin бар- маса, сэбилер уй1не «жалгыз ез1м барам» дел китылык сал- ды. «Жарайды, онда барып шаршап калмаспын, кайта сэби- 117

Дэлелбек БАТЫР лер уйшщ калай болатынын жэне де сондаш жет1мдерш керш кайтармын» деп ойлатан Ханымгул акыры кызынын айтканымен epiKci3 кел1сп. Осы сетге есисгщ конырауы шылдыр ете калды. — Бул Сеуле шыгар келген, —деп Гулназира барып есисгщ кезшен сыртка карап алтан сон, юлтп бурады. Ею курбы 6ipiH-6ipi жана кергендей-ак кушактарын айкастырып, 6ipimH бетшен 6ipi cyftin, зор сагынышпен кауышты. Ханымгул де орнынан турып, кызынын жакын курбысын жылы лебйзбен бетшен ебш амандасты. — Калай, Сэулежан, жатдайын? Курбьшарывды умытай- ын дегенсшдер ме? - деп кути Ханымгул. - MiHe, uiemeci де Алматыга келш калды. — Жен екен, апа. взийздщ жагдайыныз, отбасыныз аман ба? - деп Сеуле де хал-жагдай сурап, каукылдап калды. Bipa3 уакытган кейш дастархан жасалып, yuieyi стол басына жайгасты. Ханымгул Сеуленщ окуын, ата-анасынын жатдай- ын сураганнан баска apire бармады. Онсыз да Гулназиранын жагдайынан хабардар екенш бшген Ханымгул кызынын кал­ ай тана осындай жатдайта ушырап калтанын 6uirici келсе де, оны артык енпмеге балап, ундеген жок. «Денбекгщ 6ip ушын бассан, екшин ушы келш мандайына тиед1» деген катиданы пайымы мол ейел шннде сактаган. вйткеш онсыз да cipxeci су кетермей журген кызынын журегш тары да ауыртып алам ба деп ойларан c;ii. Ymeyapa айтылып отыртан енпмеден кежнп сеттеп 6ip узипстт пайдаланган Гулназира шешесше манаты етйнигптаты да кайталады. —Мама, сен бармасан, 6i3 Сеуле екеум1з барып кайтамыз, — деп Гулназира курбысына карады. —Кдйда? —деп сурады тусшбеген курбысы. — Себилер уйше. — Неушш? —Баламды 1здепбарамын. Егер сонда болса, алып кайтамын, - деп Гулназира ойынын icKe асатынына кез! жеткендей нык сейледь —Барам, кызым, барам. Мумкш, расындада, сонда шыгар. Дернерлердщ де шатасатын кездерш жокка шытарута болмас, - дсш Ханымгул кызынын кенийн кимай. Bipa3 уакытган сон ymeyi жиналып кешеге шыкты. 118 »

Тастандынын тагдыры VIII Kyh енкейт калыпты. Аспаннын ap6ip белтвде калкып журген ала шабыр бупттардын 6ipirin, жанбыр шакыратындай Typaepi байкалмайды. Терегедщнщ барана облыс орталыгында жанбыр жауа ма деген киялы жай эншейш алдамшы умгг кана екен. Шакырайган куннщ ыстык леб1 ani де айналаны табадай куырып тур. Тек уясына конып, айналаны карангылык квмкерген сэтге рана куш бойгы аптаптын леб1 кайтатын се­ кций. Жолдын ею жарындагы жасыл алкап, кел-Kecip епстжтщ 6api ен1н бермей кулпырып тур. Э р-эр жерде кун сэулесшен нэр алып, толыскан кызылды-саргыш гулдер ap6ip жургшпй- нщ журепне эсемд1ктщ нэрш ceyin, олардын санасында cipec- кен He6ip кешлЫздш пен peHiurri эп-сэтте ыдыратып ж1бере- тзндей эсер! бар. — Кдндай гажап табигат, — деп тамсанды жол шеттндеп эсемхйкке кез салып келе жаткан Терегелдь Содан сон сараты- на карады. — Гулеке, сарат жет1ге жана рана жакындапты. Б1з бара жаткан уйдщ адамдары жумыстан келш улгерген жок шыгар. Сепзге д ей т 6ip жерге токтап, дем алсак кайтед1? — Макул. BipaK ауылдын imimie емес, сыртка токтап, сэл дем алуды ез!м де ойлап келе жатыр ед1м... —MiHe, жаным. Екеумгздщ кезкарасымыз эркез 6ip жер­ дей шырып жатады, - деп Терегелд1 келшшепне б1ртурл1 жу- peri елж1рей карады. — Баламыз болмай журсе де екеу1м1здщ 6ip-6ipiMi3fli суйетш1м1зге журт кызганышпен карайды. — Жаксы HapceHi квре алмай, оран кызганышпен карай- тындар адам адам болып жаратылрапы келе жатыр емес пе. Оран танданудын em6ip непз1 жок. T im i, арайын-туыстын да мундай жардайга салкын кезбен карайтындары жасырын ем­ ес. «Агайын жок болса, бере алмайды, бар болса, кере алмай- ды» деген сездер текке айтылмаса керек. Солай емес пе? — деп Гулкгган KeaaepiH куйеуше аударды. —Элбетте. Тврегелд! ауылдын орталык кешеамен ж урт отырып, ешкайла бурылмастан сыртка шыга бердь Жасыл алкаптын кейб1р ойдым-ойдым бвл1ктер!н бульдозермен куреп, кейб1р- еулер уй салура Kipicin кеткен. Кейб1р жерлерге б1реулер казык кагып, сым ж урпзт, болашак курылыстын орнын белплеп койыпты. Бурыннан 6epi журпншитердщ кез куанышына ай- 119

Далелбек БАТЫР налып келген квк жасанньщ кейб1р бел1ктерше уйшген юр- п|ш, тепл ген топырак пен кум кезге урады. Тым кораш. Кезще 6ipey топырак шашып ж1бергендей эсер етедг Ещц 6ipa3 жыл еткен сон, бул аймактын жап-жасыл алкабынын орнында салынган уйлер, кора-копсы туратындыгы анык. Мынау жасалып жаткан TipuimiK сонын бастауы icnen i Терегелд1 машинасын трассадан бурып, эл1 де адам колы т и т улгермеген, жасыл me6i тоеге таяйтын 6ip шалгынньщ шетше кел1п токтады. EKeyi машинанын артындагы тесенш пен сусын, консервтерш алып, кек майсанын uie6i жапырыл- ган жайпак жерше орналасты. Тура езшщ аулынын айналасы секции. Ойпатгын 6ipa3 бвлшнщ ap6ip нуктеЫнде жап-жасыл жапыракты агаштар ecin тур. Терегелд1 айналасына кызыкгай коз ж1берш, «бэлюм, бул жерлер де 6ipeynepre сатыпып кеткен шыгар» деп ойлады. вйткеш жер кодексшщ купине енгенше де 6ipa3 уакыт болып калган. - Мынау нагыз 6i3 туратын жер екен, - деп Гул1стан да айналасына кызыга карады. - Бэлнм, баланы алган сон, осы жерлердщ 6ipiHe кеппп келерм1з. Сен бул ойыма калай карайсын, Тереш? - Арманьщнан айналдым, Гул1м, - деп Терегелд! келшше- пн езше тартып, бетшен «шеп» eTKi3in сушп алды. - Бул мен- iH KanepiMe де юрмеген идея екен. Ойланып керуге турарлык максат. Алматынын ipreciHe туруды и м ансамайды дейсщ. Мен де болашакта осынау эсем каланын ез1нде туруды ойлап жургем. BipaK жанагы сенщ сезщ сол ойыма тамызык салган- дай болды. Ka3ipri Алматы алыстан Kepiicri болып кершгенмен, ауасы сумдыклас кой. Мындаган мэшинелердщ тутан койсын ба, барлык TipmmiKTi улап тур. Бурынгы кел-Kecip агаштары да жылдан-жылга xeMin барады. Талайдан 6epi т э т дэм1мен ауызды yfiipin келген апортын да каз1р кездеспрмейсш. Он- ын орнына базарда кытайдын кысы-жазы ипр1мейтш алма- сын сатады. Не дэм1, не 6ip татуы жок. Караты, эне, осы жер- ден-ак кала кершш тур, —деп Teperenai эйелшщ назарын кез ушындагы улкен калага аударды. Алатаудын аскар шындары кезге аскак кершгешмен, он- ын теменп бектерлерш сургылт KepiHic буркеп алган. Эр-эр жерден сонгы кездерде бой кетерген кеп кабатты уйлердщ сулбалары гана бозарып, кезге елее бередг Осы cypeTri кез алдынан втюзш шыккан Гулютан epiKci3 курандь 120

Тастандынынта<дыры - Рас екен, Тереш. Алматынын лас ауасы туралы телеви- зордан да керсетт, газетке де жазып жатады. Сонда неге буган шара колданбайды? - Буган сонда не icTeftni? - деп Терегедщ де Алматыга тебесшен т е н т турман тупнге жирене каралы. — Мунда жел аз болады. Жанбыр жауганда гана ауа сэл-пэл тазарады. Ылгал кепкен сон, ауа тагы да бурынгы калпына келедВ Bapi де келиспн шамадан тыс кепттнен болып отыр гой. Кдз1р 6ip уйде еи-уш мэшинеден бар. Келйс сатып алма деп айтуга ешюмнш де какысы жок. Сондыктан бул проблеманы шешу ете киынга согып отыр. Сонгы кездерде жолайрыктар сапын- ып жатыр. BipaK онын osi де мэселеш тубегейщ шеше алмайды. Бул капала турудын 03i - ap6ip казак ушш арманга айналды. Уй багасы аскактап тур. Анау олигарх, байлар жана салын- ган уйперден пэтерд! ондап сатып алып жатыр деген энпмеш естш журмш. Дуниенщ бэрш кымбатгатып жаткан да солар... - Кдлайша? —деп тандана сурады Гулютан. - Енш кыруар акшаны пайдалы жерге салу керек кой. Жылжымайтын мулнс олар ушш таптырмайтын олжа. Пэтерд1 сатып-сатып алады да, жалга 6epin кояды. Содан да кыруар акша жасайды. Акшадан акта туады деген осы, Гулеке. Мен енщ бул калага анда-санда товарга келш турамын гой. Сонда журтган ecTHTiHiM осындай энпмелер. Ауылдан барган казак- тар кала шепнде кангырып жур. Салган yftnepi зансыз деп полиция, шенеун1ктер кел^п, кокан-локкы жасайтын квр1нед1. - Сонда бул жакка келеек, б1зд! де тыркыратып куа ма? - деп тандана сурак койды Гулютан. - Б1зд1 неге кумак? - деп Тврегелд1 эйелше карады. - Кыруар акшаны калтага басып кел1п, занды турде уй сатып апамыз. Кдпанын езшен болмаса да, соган таяу жерден. - Кыруар акшаны кайдан аламыз? - Жинаймыз-дагы. Bipa3 каржымыз депозитге жатыр. Та- гысын тагы да кере жатармыз. - Банктен карыз апсак не болады? Тврегелд1 айшине «не айтып отырсын» дегендей бадырая карады. - Банкт1н береин пайызын сен бшмейд1 екенс!н гой. Жылына ен кем дегенде отыз пайызбен бередк Ол с е т н мой- нына eMip бойы салынган кыл арканнан 6ip де кем емес. Ал­ тай карызыцды eKi-уш есе кып телеп бересщ. Eci дурыс адам 121

Дэлелбек БАТЫР Ka3ipri заманда банктен карыз апмайды. Уйдш батасынын ас- пандап кетершуше екшпп жагынан банктер юнагп. Акшасы, уй1 жок 6ipeynepre онды-солды тарата берген. Карыз алу эринё оп-онай. Бар мэселе оны кайтаруда, Гулеке, - деп «ещц тусш- ДЩ той» дегендей Терегелд1 келшшепне сук саусатын шо- шайтып басын изедь Батыстан салкын самал желтил етп. Уакыт вткен сайын кун уясына конура жакындай бердг BipaK жазгы аптаптын леб1 жуык арада кайта коймайтын секций. Э л п эп-сэтге жанды жадыратып еткен самал да етинцп болып шыкты. Швп басын кимылдатып, шырыска карай алыстай берген желемлс пе, элде куйын ба, эйтеу1р, не болса да, алыстан шаршап келш, 6ip мезпл тыныгуга отырран ерльзайыптынын терлеп-теппнген денелерж жадырата алран жок. Дегенмен салкын судын да осындайда аз да болса жан серптетш касиетт бар екен, EKeyi термостары лимонадтан imin, шелдерш кандырып алды. Квз ушында ергстен кайткан ipLni-усакты мал KepiHeai. Журе жайылып, ауылра беттеп келед1. — Тура б1здщ ауыл сиякты екен, Твреш. Анау малдарды караты, ерютен бет алып келе жаткан, — деп 6ipiHiui боп сиырлар мен койларды Гулютан байкады. — Ешп ауыл болтан сон, мал да болады гой, —деп жауап берд1 Терегелд1 бутан кеп мэн бермей. - Тереш? - Ау. - Мен Ka3ipri сэтге 6ip нэрсе ойлап отырмын... - деп Гулютан жымиып куйеу1не каралы. —Не туралы? - Шынымды айтсам, бул жер маран унап калды. Мумюн, расында да, осы жерге кешш келуд1н жардайын карастырсак кайтед1, Тереш. Мен алатын баламыздын болашарын ойлап отырмын. Анда болса, расында да, душпанкез бар дегендей. Баска алыска кайда барамыз? Мына жерде 6epi де бар кершед1. Алматы эне тиш тур. Бул жерден дукен ашсак, алыска шапкылап киналмаймыз. Барахолка да жанымызда. Тамак алатын оптовка да жакын... — Бул ойынды элпнде де айткансын. Маран да, эрине, осы жер катгы унайды. Дегенмен, 0м1рбай аксакалдын кызынын уйше барганда, сол юсшермен акылдасып керелж. Бэлк1м, 6ip ынгайы келш калар, — дед1 Teperenai эйел1н1н niKipiHe 122

Тастандыныцтаздыры косылып, — Бул ауылдын yfli де арзан болу керек калага Ка­ раганда. Мумюн, жер де сатып алып, кейш оган уй салып алармыз. Bip сезбен айтканда. бул мэселеш eKeyiMia рана шеше алмаймыз. Ол уш н мыкты жерде гстейтш тамыр-танысын болу керек. Бул жер/ii тегш улесттре беретш б1здщ ауыл емес. Алматынын касындагы жер тел1мдер1 ете кымбат. BipaK бэрш де зерттеп, бLain керемгз. Бэлюм, кудай болысып калар. - Кудай болыспайтын деm i идей ешюмге жасаган зияны- мыз жок. KyHOMi3 де шамалы гой деп ойлаймын. «Акка кудай жак'> деген. Кейб1р кудайынан корыкпай эспенсш кеткендер де жетед1 бул дуниеде. TinTi, шылым шегш, арак та iiuneflMi3, —деп Гул1стан семкес1н актарып, куйеуше тумарын керсетп. — Буны OMip бойы алые жакка шыкканда тастамай алып журем. Кеп сэттерде жолым болып жатады. - Лайым, осы жолы да жолымыз болгай, - деп Торегедш бурын да б1рнеше рет керген ушкш тумарды «бюмшлэ» деп алаканына салды. —Ей, Алла Тагалам, жолымызды бере кер. - Айтканын жараткан иенщ Кулагина шалынсын, — деп Гулгстан да iiiimeH Ky6ipaen б1рдене айткан болды. - Уакыт та зымырап е-пп барады, Гул1м-ау. 0м1рбай ага- нын жазган кагазын апшы. Кун жарыкта балаларыньщ уйш тез тауып барайык. Гулютан былгары кара семкесшен 6ip жапырак кагазды алып куйеуше усынды. Терегелд1 кагазды карап шыкты. - Кызынын аты - Сандугаш, куйеу баласы — Нургали. EciMxiepi де айкайлап тур екен. EKeyi затгарын мэшинеге жылдам-жылдам орналастырып алган сон, Терегелд1 машинасын Kepi бурып, келген жолымен зырлай женедщ. Бул ауылдын тургындары казактар екенш Терегелд1 бурыннан 6epi бшетш. Ауылдын iprecirweri терен сай аркылы езен агып жатыр. Сол езенге таяу жердеп жаркабак- тын уетшде труба аркылы жогарыдан томен карай куйылып жаткан ыстык су бар. Балшыгы да жанында. Жаз болса, бул жерге адамдар каптап кетедг Bapi тепн. KeH6ip узынкулактын айтуларынша, бул жерге де 6ip докей коз Tirin журген керше- fli. Шырпы сындырмай, май шелпекке батып жургендер ушш бул да аспаннан тускен комакты олжа сиякты. Терегелдшщ eKi K03i жолда болганмен, санасын эр-алуан киял жайлап алган едк Дегенмен нысанага алган уйш тез тауып алды.. Сырты кек дуалмен коршалган, енсеЫ бшк ак 123

Дэлелбек БАТЫР Yft. Будар каклага жакындап келгенде, аргы жактан ит ypin коя 6epai. Б1раздан сон какпанын он жапсарындагы еЫк ашылып, сыртка курен шайы халат киген эйел шыкты. Сандугаш ек- ен1н Терегедщ 61рден таньщы. Бет-жуз1 0м1рбай аксакалдан аумайды екен. - Е, куггы конактар, аман-есен жетпндер ме, - деп Сан- дуташ ерлнзайыпты Kicuiepfli коргенде, туган бауырлары кел- in калгандай-ак куанып калды. - Ал, уйге юршдер. Мен каз1р какпаны ашайын, мэшинелер1НШ де imKe юрпзш койындар. Калай, аман-саусындар ма? - Кудайга myKip. ©здерйнз калайсыздар? - Bapi дурыс, айналайындар. Батана экем жумысыма звондап, бэрш де тусшшрт айтып едь Жумыстан ертерек суранып кеткен ед1м. Сэл Kemirin калдындар той. - Ендеше, 6i3 ci3fli жумыстан Kemirin келед1 екен деп, ауылдын сыртына барьт, дем алып кайтгык, - деп Teperenai шынын айтгы. - Ал, келш, уйге Kip. Мен тамакты дайындап, сендерш кут- in отырмын, - деп Сандугаш Гулютанды ертш, уйге бет алды. «0Keci сиякты аккешл, ашык Kici екен. Расында да, жолымыз болып калар» деп ойлатан Терегелд1 ашык какпадан мэшинесш пике юрпздг Содан сон салондаты 0Mip6aft ак­ сакал 6epin ж1берген сэлемдемесш алып, «шстент кетпесе ип едЬ> деп етке мурнын жакындатгы. Бетен игс болтан жок. Ол бутан да inrreft куанып калды. Уйдщ келенкел1 бурышындагы уйпппнщ касында дау таргыл тебет жатыр екен. Yft neci эйелмен epin юрген сон ба, ит ею кезш Терегелд1ге кадап, yHci3 жатып, тшш салактатып демне бастады. Баяты Терегелдйе таныс ауылдын карапайым Tipminiri. BipaK Терегедщнщ ауылы кайда, бул кайла? Бул жерден он минут кана журсен, улкен каланын кайшыласкан TipminiriHe барып койып кетеЫн. Кейде кала мен ауылды бес-он-ак шакырым белш турады. Ал бунын ауылы? Бес жуз шакырымдай жерде. «Шьшымен, турса, туратындай-ак жер екен» деп ойлатан Терегедш сэлемдемесш кетерш, есйс алдына таяп келгенде, Сандугаш та Гулютанды орналастырып, кайыра сыртка шыгыпты. - Kipe той, бауырым. - Экещздш ci3re берген сэлемдемеа едь.. —деп Терегедш колындагы ет салтан пакетп уй иесше усына бердь - Рахмет, айналайын. Несше киналды екен. Эйте^р, балалары лесе, жаны калмайды-ау шалдын. 03iM де кеп бодцы 124

Тастандыныц тагдыры кермегешме. Bi3 де сагынып калдык экекпздь Алыста турса да, аскартауымыздай керем1з. Шешем1з кайткалы жудеп те барады e3i, —деп Сандугаш экесше деген сагынышын 6uuipin erri. Bipa3 уакытган сон, дастархан жайылып, дэмдд TaraMfa стол ycri толып кетп. Буы буркыраган 6ip табак ет те дэл ортадан орын алды. Терегелд1 отагасы Нургалидын осы уакытка дейш кайда жургенш 6mrici келш, ол туралы сурагысы келш eai, 6ipax ол ойын сыртка шыгаруды ынгайсыз деп санады. Шешесше кемектесш, уйде тек кана жасы жиырмага таяган кыз жур. Турше Караганда студент сиякты. - Нургалига багана телефонмен ескерткен ед1м. Bip шаруаларым бар, сел Keiuirin келем деген. Кеп узамай, ол да келш калар, — дед1 Сандугаш стол басына жайгасып жатып. - Э й , кызым, сен де келш отырсаншы конактармен 6ipre. Танысасын, энпмелесесщ дегендей. Багана конак келед1 деп айтканым осы юсшер. - Рахмет, мама. Кундеп болып жаткан сериалды керуге отырам, - деп кызы дастарханнан бас тартгы. - 03i сондай уялшак. Конак келсе, телевизорга жупнехй, —деп Сандугаш та кызы жакка карап койды. — Ойбай-ау, 6ip нэрсен1 умытып бара жатканымды карашы. Сандугаш барып, 6ip бетелке коньяк пен 6ip шелмек шам- пан шарабын алып келд1. Стол успнде минералды сумей 6ipre булар да мойындарын жогарыга созып, катарласа орналасты. - Жок, апай, 613 iumeyiiii едпс, —деп Гул1стан ьщгайсыздана свйледг - Не, таныстык уш1н елу грамнан алып коймаймыз ба? Мен де мундайды татып алмаушы едм. Конак келсе, коямыз деп сакгап журген дуниелер1м1з гой. Кейб1р конактар мундайды коймасан ренжш те кетед1. Нургали да бутан эуес емес. Эйтеу1р, iuieriH конактармен 6ip-6ip стопка алып коятынымыз рас, — деп кулд1 Сандугаш. - Рахмет, тэте, пейшвдзге, - деп Терегелд1 уй Heci эйелдщ конакжайлылыгына риза боп калды. - Папаныз да ете жаксы кенпейш Kici екен. - Рахмет, айнапайындар. Кдзак айтады гой «сыйга сый, сырага бал» деп. Сендер де ол Kicire катгы унапсындар. Бара жаткан шаруалары ете манызды екен, колдарыннан келген- ше кемектесш ж1бер1ндер деп ет1нд1. Эрине, колдан келш турса адамга адамнын кемектесш жургеш жаксы гой. Адамнан 125

Дэлелбек БАТЫР кайтпаса да, кудайдан кайтады. вздерщ де тэп-Tayip адамдар екенсвдер. Эмбе жерлес болып шыктындар. Ынгайсызданбай, ерин отырып, энпмелеЫндер. Ka3ip жезделерщ де келш калады, — деп Сандуташ сезш аяктатанша арс еткен итгщ дауысы шытып, ine басыла калды. —Е , мше, e3i де келш калды, —деп Сандуташ жедел басып сыртка карай женедщ. — Сендер келед1 деп батана звондап койтам. ...Нургали жуынып-шайынып, дастархан басына жайгас- каннан кеШн, таныстыктан сон, энпменщ де тиеп аштылып коя 6epai. Отатасы е з т щ бедедщ 6ip компанияда лауазымды кызмет аткаратындытын баяндап OTri. Окытан, зиялы азамат екеш сырт nimiHiHeH де, айткан сездержен де байкапып тур. Алайда сырт козге 6ip тана м Ы бар. Мандайынан желкесше лейж 6ip кылтанак шаш калмаган таз екен. Эдетте мундай кубылыс ойлау кабшетт жогары, тыным таппай жумыс icreftTiH, беделд1, жогары кызмет иелер1нде жш кездесеттиш Терегелд1 шггей пайымдап отыр. —Ал, шалдын аркасында ездерщмен де таныс болып кал- дык. Буйымтайларынды баяндай отырындар, - деп Нургали ерл1-зайыптьшарды тэты да жанарымен жуг1рт1п етп. — Сандугаш-ау, мына шелмектер1н ашылмай, со куй1 тур той, — деп отатасы «бул калай бодцы?» дегендей эйелше карады. —Бул Kicinep арак шшеШй екен. —Жок, болмайды, —деп Нургали коньяктын аузын ашты. — Ен курытанда, epiHttepiHe типзсендерш1. Оу, конактар-ау, мундай болмайды гой, — отатасы шагындау келген бедерл1 рюмкеге коньяк куйып, Тврегелдшщ алдына койды. —Bi3, шынындада, imiMaiioce жокпыз ага. —Жарайды, эйелдер imnece, 1шпей-ак койсын, екеум1з осы рюмкедеп коньякты дастарханнын сонына дей1н 6ip тауы- сармыз. 03ipme буйымтайынды айта отыр, бауырым. Topereani б[раздан сон кесшш сейлеп кетп. Кай ауылдан келген1н, келе жатып жол успнде 0м1рбай карияны кездес- TipreHiH, оны облыс орталыгына жетюз!п салтанын, онын осы юсшердщ мекен-жайын жазып берген1н тэптштеп ай- тып берд!. Содан сон ездершщ кандай шаруамен келген1н, каншама жыл отасса да, 6ip нэрестеге колдарынын жетпей журген4н, eHfliri максатгары - каладаты 6ip балалар уйшен нэресте асырап алу екеншпн де жасыртан жок. Нургали мен 126

Тастандынын тагдыры Сандураш энпмеш унс1з тындады. Алайда жылы сез айтып, муаркеген жок. ©йткеш кейб1р адамдардын муаркеу сездерд1 кемсггу деп тусшетшдер1 анык. Буны уй Heaepi де пайымдаган сиякты. Терегелд! энпмесш айтып болтан сон, тунжырап ун- ci3 калды. 03iHiH басынан кешipiп отырган KacipeiTi тугел1мен жайып салу оран да онайга сокпаран Tapisfli. - Эрине бэрш де тусшем1з. 0Mip болтан сон мундай жар- дайлар да кездест турады рой. Крлымыздан келген кемепм1з- fli сендерден аямаймыз. Кужаттарыннын 6api дурыс кой, — деп Нуррали 6ip сэт ойланып калды. - Дурыс. Сол жакта бшетш б1реулермен KeHecin, кажетт1 кагаздардын бэрш алдык, —деп Гулютан e3i жауап бердг - Сенщ THicri мекемедетаныстарын бар рой? —деп Нуррали эйелше карады. - И э, бар. Ол жагынан бауырлар кам жемесш. Тек ку- жаттары дурыс болса болды. Жетш балаларды шет елден де келш асырап алып жатыр рой. Оран Караганда, булар езийздщ караквз кандастарымыз емес пе? - И э. С онры кездерде шетелге бала сату деген бурын-сон- ды ест1меген соракылыктар да болып жатыр. TinTi сол мухит асырып экеткен сэбилерге де дурыс карамай корлап, Tin­ Ti, enripin жаткандар туралы да естш отырмыз. Сататын еш- тене калмарандай, ещй кунэаз жеДмектерге ауыз салдык, — деп кеййн Нуррали. - Ол баланы бара сала «мэ» деп устата салмайды. KeMiwie он кундей бегелеандер. Онын да машакаты квп. Алматыда таныс-туыстарын болмаса, осында боласындар. Ауладагы eKi времянканын 6ipiH екеуще 6epeMi3. Бул жакта конак уй дей ме, тапсыратын пэтер дей ме, эйтеу1р 6apiHiH барасы аспанга ушып тур. Bi3 сендерден кек тиын да алмаймыз. Bi3 каланын тургындары сиякты ем естз, казактын конакжай касиетш умыта 6epreMi3 жок. Солай ма, Нуреке, —деп Сандураш куй- еуше жымия карады. - Дурыс, дурыс. Осында болсын, — деп Kytteyi де костап койды. —Атамнын жардайы капай екен? 0 м1рбай аксакапдын? - Жаксы. - Жай келе жатыр ма екен? - И э, кыдырып. Кдпадары кызына келдк - деп Терегелд! кариянын осылай айтындардеп тапсырган сезш кайтапады. - Б1зге келем деген жок па? - деп сурады Сандураш. 127

Дэлелбек БАТЫР Олай деп айтпады. Осында келсе, алып келетш едж, — деп сезге Гулктан араласты. - Ол шалдын да к у « болмай жур-ау деймш. Ылги да тусше жудеп-жадап Kipc.ii. Keaeci айда алатын демалысымда ауыл жакха барып келешн деп ойланып журмш. Екеу1м1з де барсак жен болар eai, - деп Сандураш ет жеп отырран куйеушекарады. - Осы келш бцщецеш будщрш журген сиякты. IuiiM резедь Олай деп ештене айткан жок па? Гулютан Тврегелдпе карады. Ол кызаракгап, «жок» деп жауап бердь - Сендерге ашылып, сырын айтпаран гой, - дед1 Сандуташ жай тана. - Жарайды. Шалдын жатдайын сосын бLain алармыз. Сен енда мына конактарта б1рдене айтып, алдындагыларын кетертш кой. - Уй neci отырганда мен айтайын ба? Нургали ерлнзайыптыларра арнап 6ipa3 жаксы тшектер бицнрт, e3i шагын рюмкедеп коньяктьщ жартысына дейш алып койды. Терегелд1 рюмкенщ шетше ернш ти пзт кана ырымын жасады. Аракгы жаксы кермейтш ж т т уй иелертщ адал кен1одер1 ушш алып койрысы келсе де, оран журен дауаламаган еда. — Кеппрйцз, ага, мен расында да бутан жок ед1м. Кещл- дервдзге улкен рахмет. —Кептен 6epi шпейсщ бе, Теке? —И а, он жылдай боп калды. Аракты салынып iunceH адам- да береке бола ма? Б1здщ ауылда мундайды жек кермейтшдер жетед1, —деп Терегелд1 шынын айтты. — К,онак келген сон койып отырранымыз рой. Эйтпегенде 6i3 де салынып шшейм1з. Кейде кеше-кешенщ бурышында сштеп алып, булгактап жургендерд1 кергенде, соларра жанын ашиды. Кейб1р жастар iuiin алып, машина айдап, ездер1 де аварияга ушырап, 6ipeyaepai де окыс кып жатады. Жарайды, аракты энпме кып кетгж кой, баска энпме курып калгандай. Ал енш, ауылдын жардайы калай, сол туралы ecririM келедь Казекемнщ тен жартысы каладан алыста турады гой. BepiMi3 де кез1нде ауылдан шыкгык. Калага келт, оку бтрдйс, сосын осында б1ржолата калып калдык. Сандуташ эпкен де ауылдын кызы, ез1н де б ш т келе жаткан шырарсын. TinTi, 6ip атанын баласы да шыгарсындар. Жерлерщ де, суларын да, тауларын да 6ip сиякты... 128 to*

Тастандынын тагдыры — Ауылдын жастарынын б1разы калада окуда, енда бiразы сонда жумыс ютейш. Бурын ауылымыз дурищеп турган улкен шаруашылык едг Терт тулйс малы да, eriHi де мол-тугын. KeiiiH 6opi де аз уакытта тарап, колы жеткендер сыбагаларын алып, жетпегендер ездершщ ею-уш сиыры, оншакты кой- emidciH гана Mice тутып калды. Жерд1 де белгске салды. Онын да шурайлысы тиеттндерге rain, тимейтшдерге шет пушпагы гана Lniwii. EipaK жумыс icTen пайда табам деген адамнын езше де кеп нэрсе байланысты той. Э л л Абай атамыздын «есектщ 6ip нэрсесш жусан да мал тауып кел» деген сездер1 бар емес пе. Сол Kici айткандай, енбек еткеннщ олжасы койнында. Мен де 6ipa3 жыл мугашм боп мектепте биологиядан сабак берд1м. Алгашкы жылдарда б1рнеше ай жалакы ала алмай эуре-сар- санга туспк. Кайта уйдеп 6ipa3 малдын аркасында гана жан- ымызды сактап журдж. Bip жаксысы экем кезшде жауапты кызметге болган еда. Сол KiciHiH аркасында 6ipa3дуниеге 6i3 де ие боп калдык. Кейш экем, содан сон шешем кайтыс болды. Ол кезде жана уйленген кезйм еда... — К.иын болган екен, —деп Сандугаш шынымен Терегел- даге жаны аши карады. — Эке-шешеден б1рден айрылу юм- юмге де онай емес кой. Bcipece, шешеден айрылган Titrri ауыр екен. Мен1н экем де бэйбшесшен кез жазып калган сон, желм баланын куйш кешш жур. Кандай каза болмасын, етене жакыннын ел1м1 кабырганды кайыстырып жзбередг - Эрине, - деп Гул(стан Сандугаштын сездерш костап койды. - Содан сон, - деп Нургапи аз-кем узипп калган энпме- Hi одан api жалгауын етшгендей Терегелдне карады. - в л - гендердщ топырактары горка болсын. TipuiepfliH Tipuiuiiri уз- акка барсын. «Туягы бутш тулпар жок, канаты бутш сункар жок» деген, менщ де эке-шешем о дуниеде. - Содан сон кейб1р дос-таныстарым саудага кешкен сон, мен де ойланып кагщым. Мугал1мдж кызмет кажытып ж1бердг Гул1стан eKeyiMii келгсш, саудамен айналысуды уйгардык. Bipa3 малды сатып, акшага айналдырган сон, осы жактын барахолкасынан келin кеп товар алып кетпк. Кейш уйдщ ауласынан дукен салып алдык. Кудайга rnyidp, одан 6epi кеп жыл етп. 0ftTeyip бет алысымыз жаман емес, - деп Tepereaai энпмесш аяктады. —Дурыс екен, —деп Нургали басын изедг -305 129

Дэлелбек БАТЫР - Bapi дурыс болганымен, 6ip жагдайымыз келюпей тур рой, - деп Терегедш жабыркай жауап бердк Онын не туралы айтып отырганын тусшгендей Сандугаш жубата сейледь — Кдмыкландар, айналайындар. Жаксы адамдарга кудай ерте ме, кеш пе 6api6ip 6ip жаксылык жасайды. Менщ экем де сендерге 6ipa3 энпме айткан шырар. Ол юсшщ кез1 ашык, KOKiperi ояу. Варган сайын газет-журнал, ютаптар апарып берем1з. Ол KiciHiH батасы да керемет. Кдор кудайра кулшылык жасап жур. — Сен экеннщ мактауын асырып ж1бердщ рой, теп, —деп Нуррали эйелше карап кудщ. - И э, айтса айткандай жаксы адам екен. Сондай юсшер бул емiрдс кеп болса рой, — деп Гулютан Сандураштын айт- кандарын коштады. - О KiciHi калай кездеспрд1ндер? Маган сол жумбак боп отыр, —деп Сандугаш Терегелдйе карады. Эйелдер табиратында сез1мтал халык кой. Экесшщ жайдан- жай ciwiiciHiH уйше келмегенш кызы да сезш отырган сиякты. Жанагы 6ip сезшде де ол туралы емеуршш б1лд1рщ калган. Бэлюм, булар шындыкты айтып кала ма деп кутш те отырган шырар? Алайда eneyi де шалдын ескертулер1нен атгап ете алмай 1штен тынып отыр. Кызынын айткандарынан акес1н ете жаксы KeperiHi де ce3lnin калды. «03i кейш экесшщ тагдыры туралы бшсе бше жатар. Bi3 ол туралы жак ашпай коялык» деп ойлады eKeyi де. Егер бар шындыкты актарып салса ше? Онда сенб1-жексенб1 кундерш пайдаланып, машиналарымен сол жакка ж етт, келш1мен 6iricnec дауга калатыны сезаз гой. Сол кезде булар да ею жактын арасына от жаккандай боп шыкпай ма? Сонда ceprri бузган булар шалдын жуз1не калай карамак? Осылардын барлыгыда ез кажетше жарайтын адамдар сиякты. Алдагы уакытга да калада 6ip таныс болуы керек-ак. Эрине eKeyi де 6ip ез бастарына жетерл1к акылдан кенде емес. Сейтсе де, адамнын кун1адаммен деген. Терегелд1аз-кем ойланып отырып, Сандугаштын капел1мде койган сурагына жауап беруге мэжбур болды. - Жолда турранда ала кетпк. —Танертен ерте ме? —Иэ. Сандугаш будан кейш сурак койган жок. «Bapi белгш1 боп калды» дегендей басын енкейта де койды. Kytteyi де унс1з 130 I»

ТастандынычTaf-дыры тындап отыр. Ол KiciHiH ойында не жатканы тары да белпаз. Б1раздан сон тамак iuiuiin болып, журт тояттап кдлрандай сынай танытты. Кднша дегенмен уй иелершщ буларра деген ыкыластарынын езгермегенш Tepereaai мен Гулютан да штершен сезш отыр. — Bi3 екеум1з далага шыгып, сонда энпмелесешк, etci эйел осында болындар. - деп Нуррали Торегелдш1 epTin аулара шыкты. Кун уясына батып кеткен екен. Манагыдай емес, айналага коленке Tycin, кущцзг1 жер куырран аптаптын аз да болса жел1гш кайтарып тастапты. Коныржай, тымык ауа уйден ыстыктап шыккан екеудщ кеуделерше салкындык сыйлап, анадай жердеп отыргышка барып отырып, энпмелерш жалгаура эжептэу1р cenTiriH THri3in тур. Нуррали 6ipa3 журю керген жасыл «Камри» женит KeairiH гаражына ю р п зт койган сон, Терегелдшщ касына келт отырды. BipaK дер кез1нде майлап, кут!п мшген адамга кандай колж болмасын Судан шыккан балыктай-ак жылтырап KepiHepi анык. - Осы «Дамастар» жаксы машина рой деймш. ¥шкыр да, opi женш, —деп Нуррали Терегелдшщ кобдиша кел1пн жанары- мен аралап шыкты. —Жаксы, эрине. Бензитш де аз женш, жолаушылар да, жук те тасиды. 03iMi3re таптырмайтын KOMeiaui, — деп Терегелд1 кол тн б1раз мактап алды. — BipaK жапоннын мэшинелерше 6api6ip кай жарынан да жетпеШн рой. — Онын рас, — деп кел1ст1 Нуррали. — BipaK «Камрилер» жук тасура арнапмаган рой. Кдланын iuiimre рана журуге бей1мделген. EKeyi техника туралы, кала кошелер1ндеп машиналардын сансыз KenTiriHeH куралган тыгылма жайында, сонын сал- дарынан кала ауасынын сонры торт-бес жыл келемшде ете ластанып кеткеш туралы 6ipa3 энг1ме козгады. - Бул enfli осыпай кете бередй Кдланын 03iHe Караганда б1здш ауылдын ауасы элдекайда таза. Бурын м е н т калада торт болмелi noTepiM болтан. Кдн кысымымыз кетерше берген сон соны сатып, онын орнына осы yitai сатып алдык. Кудайра шуюр, рахат. Гаражы, моншасы, времянкалары бар. Осыларды кей!н салып бт р д ж . Bipa3 жемю арашын да епп койдык. - Жаксы екен, - дед1 Терегелд1 шынымен кызырып. - Сонда бул ауылдын тургындары юмдер? 131

Дэлелбек БАТЫР - Heri3i тургындары жан-жактан жумыс iaflen келген казактар. Ke6ici жер апып, уй салып алгандар. KeH6ipeyaepi жерд1 зансыз иеленш алгандар. Оларды зан бойынша жазалап жаткан да кертедь Уйлерш бузып дегендей... - Обал гой. Сонда калай, олардын отбасылары далада кала ма сонда? — Ол жатый екщ бшмеймш. 0рине, кандастарыма жаным ашиды. Bip жагынан олардын ездервде де юнэ бар шыгар. Иен жаткан ауылдын жер1деп ойлайтын болу керек шамасы. Терегелдшщ де осынау улкен шаЬардын манайына келт коныстану ойы одан api белен алып, Tim i, ертен кош т келт, осы ауылдын 6ip жерше коныстанатындыгына ceHiMi арта тустт. «MeHiH жан-жактан агылып келген казактардан кай жер1м кем? Бэлюм, жолым болып калатын да шыгар. Неде болса, осы мэселенщ сонына тусш, Нурекеннен буган катысты мэселенщ бетш ашып алайын» деп ойын туйшдеген Терегедщ айналаны кушагына капсыра алып келе жаткан карангылыкка карай отырып, отагасына сурак койды. — Нуреке, егер мен осында келт коныстансам, жер алу киынга сокпай ма? - деп ол сауалын бастады. — Бауырым, бул жерде GipiHiui кезекте таныстык, екнлш кезекте езщ 6LneciH гой, каладагы алга жылжытар ен манызды нэрсеш... Ол, эрине, акта гой. Кдла манына келт коныс- танудын ен непзп шартгары осылар, бауырым. Буларсыз бас- ынды тауга урсан да, таска урсан да еиггене enaipe алмайсын. - Эрине, бшем бэрш, - деп келкгп Терегелдк - Bipa3 каражатым бар, б1рактаныс жагынан уялымыз. «Е, солай ма?» дегендей Нургали уназ басын изедт взшен жас шамасы 6ipa3 Kuni Терегелдшщ тагдырынан аз да болса хабардар болган уй Heci шынымен иман жузш, ашык мшезда, 6ipaK ом1рден урпаксыз келе жаткан Терегелдпе шынымен кемектесыш келдь Bip жагынан кез1нде суй т косылган адал жары Сандугаштын жерлеЫ екеш де ж т т п езше жакындата тускен. Эйел1 де ypin ауызга салгандай ажарлы екен. Тагдыр мавдайларына осындай 6ip адам OMipinae сиректеу кездесетж Kaciperri жазып койса, кудайга ютер шара бар ма. Нургали ойланып 6ipa3 отырды. Онын расында да 6ipa3 мэселелерд1 шешетш эр-эр жердеп мекемелерде танысгары бар-тугын. Tim i, Kefl6ipeyaepi кезшде жогары оку орындарын- да вз!мен 6ipre окыган достары да ед1. Терегелд1 оган баягыда 132

Тастандынычтагдыры он еюде 6ip гул! ашылмай таудан кулап мерт болган жалгыз iHiciHe де уксап кеткендей болды. Содан 6epi етене туыссыз, 6ip 63i гана жалганды жалпагынан басып жургендей жайы бар. - Мен саган кемектесем, бауырым. Адам KyHi адаммен деген. 0з1не с е н т отырмын. К е й т арамыз ажыраспас туыс та болып кетерм1з. Сеш керш отырып, жалгыз iHiMHiH eciMe Tycin отырганы, - деп Нургали iHiciH eciHe алып, кез алдына елестеткендей унс1з калды. Элден кейш созш жалгап Kerri. - Сен эуел1 осы шаруавды тастай гып 6mpin ал, бауырым. Ал enfli бул мэселе туралы кей1н отырып, емен-жаркын энпмелесерм1з. Мен ез1м кеншшек адаммын. Кулык, зэл1мд1К, сухитгык дегенд1 жаным жек квредк Байкал отырмын, адал да шыншыл ж т т кершесщ. Мен осындай адамдармен гана дос болгым келедь Кднша жаксы кершгешмен, элп Абай атамыз айткандай, штершен кулык ойлап турады. Бул калада юмдер жок дейсщ. Жан-жакган каптаган кел1мсектерден аяк алып журе алмайсын. Кытайын ба, ш у рш тн бе, сыганын ба, тэжж- езбегщ бе, койшы, дуниеде канша улт бар, бэрш осы каладан табасын. Ешй ауылдын адамдарынын мшез-кулыктары ani бузыла койган жок шыгар? —деп Нургали Терегаш ге карады. - Баргой, aFa. Ел болган сон, онын агыда, карасы да кездесе- fli гой. Жумыссыздык белен алып тур. 1стейтш icrepi болма- ган сон, кейб1реулер аракка кумартып жур. Эке-шешелер1- HiH пенсияларын тартып, немесе урлап алып йпетшдер пайда болды. - Шет жагасын 6i3 де ecTin жатамыз. Мен ез1м Маркакел- дщ жiгiтiмiн. Ондай жерд1 ecrin пе едщ? - Эрине. Кезвде сол жакта туратын кудаларга кьшырып баргам. Табигаты эдем1 жер екен. - О -о. Ондай табигат сирек кездесед1 гой. Тура мына турган Алатаудын 6eicrepi сиякты. Менщ де экем кайтыс болган. Шешем улкен эпкемнщ колында турады. Алексеевка деген ауылда. Кдз1р онын атын Терект1 деп казакшага озгертйгп. Ол жакка торт-бес жылда 6ip барам. - Дурыс екен 6opi, - деп Терегелд1 тобеде жакын ушып ба­ ра жаткан алып самолётке карай калды. - Мына ушактын да- уысы естшмейд1 екен. - Иэ, Алматыга келш конатын ушактардын 6api бйздщ тебем1зден ушады. Шетелдщ ушактарынын дыбысы онша естшмейдь Ал Ресейдщ самолеттер! кулакгы тундырып ж1бе- 133

Делелбек БАТЫР РЗДЬ Bipfli айтып, еюнип б1рденеге ауысып кете берщк кой. Ал енд1, алдаты кунщнщ жоспарын айт, - деп Нуртали сез арнасын непзп мэселеге бурды. - Ертен сол анау балалар уйше барамыз. Баланы алган сон, ауылта тартамыз, кудай каласа. Енда ен 6ip непзп шаруамыз осы гой, казактын 6ip каракезш алайыкдеген оймен келш едис, - деп Терегелд1 сезшщ сонын баяулата бтрдь Онын ойына тага да керип ж тттщ анау кездеп айткан ащы сездер1 оралды. Масанын жексурын ызынындай эсер eTin, манадан 6epiтыныш жатканжурепн дауыл тиген теректей Giprypni шайкалтып ж!бергендей болды. «Ол корил туртанда, 6i3 онда тыныш OMip суре алмаспыз». Содан сон Нургалидщ жанатыда айткан «кемектесемш» деген ce3i еректген кеншн лезде басты. «Жаксы сез —жарым ырыс» деген теп рас екен. Нургалига туган агасындай 6ipTypui im тарта карады. - Сендер ертен баратын жерлерще барып, барлык жагдайды 6inin келщдер. Егер шешшмейтш киын мэселе болса, уйдеп эпкелерщ кол ушын бередь Бутан да таныс-тамыр керек, бауырым, —деп Нуртали Терегелдйн тыныштандырды. - Рахмет, ата! Bi3 де шздердщ жасатан жаксылыктарын- ызды ешкашан умытпаймыз. Осы сэтге уйден ею эйел шыкты. Каранты коюланып, ас- пандаты сан-мындатан жулдыздар жымындай бастатан. Кала жактын оттгары да самсап жанып тур. - Bi3 уйде 6ipa3 энпменщ басын кайырып тастадык. Сен екеущнщ энлмелерщ aai де бггпеген бе? - деп Сандуташ куле сойледг - Барып дем алындар. Конактар жолдан шаршап кел- д1, ертен тага кггейпн шаруалары да коп. Нуртали, сен кейде коп сейлеп кетесщ. - Ешкандай да артык сез жок. Бауырыммен жеке шыгып энпмелесш отыртанымыз гой. Ею эйел сейлессе, ею еркек тыныш отырулары керек пе, - деп Нуртали да эйелше эзшдей сейледь - Уйге тесек салып берейш деп едам, келш времянката жаткысы келдь Кдз1р сонда тесек салып берем, демалындар, — деп Сандуташ кайтадан уйге юрдт Соньшан Гупютан да ердь Б1раздан кейш жататын орын дайын болтан шатын уйге ерл1- зайыпты орналасты. Времянканын iuui кен, терезелершщ желдетюштер1 ашык, салкын екен. Ею белмелт Tepri белмеш жатын орын да, юре 134 Ь.

Тастэндынын, тардыры 6epici ас уй. Газ ошары, ьшыс аяры - 6api де орнында. Баска б1реулермен сырылысып 6ip белмеде жатканша, мынау Tiirri eKeyiHe ез уйшдей KepiHin кегп. Кейде уй иелер1 астарын осында отырып iuicrin сиякты. Кол жугышы да бар. Манагы 0 м1рбай шалдын айтканы туп-тура келл тур. «Bip- еулердш уйлде жатсан, акшаны кырып алады» деп eai кария. «Bip апта болсан, шынында да, кыруар каржы кетед1 екен. Мынауымыз ип ic болды» деп ойларан Терегелд1 шалра риза болып, шннен тары да алгысын айтты. Расында да, Алматы шайарында патер жалдау ете кымбат. Turn 6ip ceTKeHin 03i удай. Bip адамга бакандай терт-бес мын тенге. Ал булар eKi Kici. Оны бес-алты кунге кебейтл байка. Ал булардын будан да кеп уакыт жатып калмасына им кепш? Терегелд1 ешн уй иелершщ i3ri кеншдерше де iiui катгы жылып калды. «Неткен жаны жайсан жандар едц». Кднша дегенмен, онын кез апдында жудеу жузд1 кара шалдын бейней 6api6ip аскак керщщ. Осынын 6api сол KiciHiH аркасы рой. «Жолы болар жнтгщ, женгей шыгар аддынан» деген, «бет алысымыз жаман емес сиякты, кудай он кез1мен карар». Терегелд1 он сапар болатынын 6ipey кулагына сыбырлап тургандай-ак ертенп кундерлщ жемнят болатынына сенгендей «иэ, солай болады» деп сыбырлап ж1бердь Касында жаткан Гулютаннын кулагы кашан да TypiK едь Осы жолы да куйеушщ сыбырын анык еспп, басын кетерл алды. Карангыла куйеушщ жузш жобалай алмалы. BipaK жанагы кулагына жеткен сыбырынын сырын 6uirici келл, сурак койды. - Не солай болады? ¥йкы сурадын ба, элде туе кордin бе, басын жастыкка тимей жатып. Кане, не кердщ, маган да айт- шы. Мумкш, жаксылыктын жаршысы езш боларсын, - деп куйеу1нщ шашынан игскеп, бетшен сипады. - Эл1 кез1м LniHe берген жок, ГулЫ. Бшмеймш, 6ip тыл- сым куш меж жаксылыкка жетектеп туррандай эсер алдым. Жолымыз болып, максатымыз орындалатын сиякты, — деп Терегелд1 жузше TOHin турран келшшепнщ ею бетшен жум- сак алаканымен кысынкырай устап езше тартгы да, жылы ер- шдершен ем1рене суйin алды. - Жаным менш, KyHiM сол жар- кыраран. Келшшеп де ыстык ce3iMre беленл, куйеушщ HiciHeH, ле- 6i3iHeH лэззат алгандай дем алысы жишеп, ен алгаш кергендеп шекс'з рэшыктыры ойына орапрандай жан жарынын дегенше 135

Дэлелбек БАТЫР кене берда. 1Шрюн, шынайы махаббатган да асыл сезш буп таламда болып па, сол лаулатан ерггей ыстык суйхпеншшк осы жолы да шыркау шепне жепп, лэззат тунгиырына сунпп, элден уакытган кейш рана кушактары ажыраган еда. Бурын ез ошактарында мундай тэтп лэззатгы басынан Keulipin кормегендей-ак eKeyi осыдан кейш де 6ip-6ipiH аймалап узак жатгы. Балдам, жана ортанын, бурын кермеген айналанын да acepi аз болмаган шыгар. Гулкгганнын кез алдына осыдан кейш колын ербендеткен сэби елестеп кетп. Неткен KyHaci3, тэтп едН Аналык сез1м оянрандай-ак езше карап, мэз болып кулген аккуба нэрестенщ бейнесше колын созып, e3i де кулшЫрегендей бодцы. Кдял мен еннщ арасы жер мен кекгей рой. Сонын езшде де тэтп ой адамнын жабыккан жанына араша Tycin, тан лэззатына киял nepiurreci косылып, сэбиЫз эйелдщ 6ip сэтге ен бойын жадыратып ж!берген еда. Неге екеш белгклз, ол да жарыкдуниенщ адамга сыйлайтын ен 6ip баралы сыйлырын колына устап, тосте жакындататынына ншнен аса 6ip сешмдшк таныткан. Kyfteyi де уназ. Терезенш ашык K©3i аркылы белме йпш араларан тунп салкындыктын сарыны бш ш п тур. Ай жарык екен. Ендал 6ip сэтге eKeyi де 6ip-6ipiHiH жуздерш тамашалай алатындай элаз жарыкка кездер1 уйренл, аз-кем сырласып, nixip алысуга жагдай да туып калган седалдеши. EKeyi уй иелершен болтан анпмелер1 туралы 6ip-6ipiMeH болюккл кедах Сезда эйел бастады. —Маган апай 6ipa3 энпмелер айтты. - О кандай энпме? —Эртурлх М е н т жардайымды жаксылап сурап алды. Осы уакьггка д ей т дэр1герге кершбей келгешм1зд1 ecrin, танданып кадды. Балдам, уакытты боска отюзбей, 6ip жылдан сон каралранда рой, мумдан 6ip нэтиже шыгып калар ма едадеп ол Kki ойланып каллы. - Содан сон? — Бул юсшердщ тамыр-таныстары ете кеп сеюлда. Жу- мысындагы вз1мен 6ipre кызмет icTeftriH эйелдщ flapirep подружкасы бар екен. 03i тэж1рбиел1 маман дейда. Bipa3 кел- шшекп емдеп жазран коршеда. Кейш соран сеш апарып кор- сетем дейд1. - Мынауын жаксы хабар екен, - деп Терегелд1 ойланып кадды. - Гул1м-ау, 6i3 шынымен акымак екенб1з. Bip-6ipiMi3fli 136

Тастандынынтагаыры ренж тп аламыз ба деп, шынында да уакытты боска е п а з т келген екенб1з той. Ырак мен бул туралы ылри да ойланып журетшмш. Ал енш бул жайындагы энпме бастапды. Алайда екеум1здш кайсымыз кшэл1екешм13белгклзгой. Бвдщ казакта бала болмаса, тек эйелд1 тана к т эга жыгады. Ал еркек ше? Онын да белей болуы мумкш гой, солай ма? Гул1стан куйеушщ кеншше юрбщ салудан и м ен т, ундеген жок. Эйел ойын epi де сезш жатыр едь - Жарайды, Гулеке. Эуел1 келген максатымыздагы ша- руаны 6iTipin апайык. Кейшпсш тары да кере жатармыз, —деп Терегелд1 бул шаруаны тары да кейшге калдырды. - Бэлюм, дэрйерыз де кушм1з онынан туып калар. — Мумкш, —деп эйел1 де куйеушщ сезше карсы келмей. — Ал ещц е й азаматгын не туралы энпмелескенш бшуге бола ма? — Bi3 де сол баяры куйю TipminiK, каланын жардайы жай- ында сез козрадык. Нуррали агай e3i туралы 6ipa3 энпмелер айтгы. 03i ш ы рысты н жптп екен... - Жер, уй туралы энпмелестшдер ме? Бул жакка келш коныстанудын жагдайы калай екен? — деп Гупштан да су- рактарды бастырмалата тусп. Мумюн ол осы TipniK туралы жаксы жаналык естимш деп умптенген шыгар. — Бул туралы кейййрек энпмелесетш болдык. Эуел1 кел­ ген мэселелер1нд1 шеипп алындар дейдь —Ал мен апайдан бул туралы да сурадым. Шынымен, бул жер маран катты унап калды, —деп Гулютан куйеушщ бетше бетш типздь —Сен менен де кеп бшетш болып шыктын рой. - Энпм е арасында осы туралы да сурай салып ем... — Эйелдер ку гой. BLnrici келген нэрсесш кандай жагдай- да да 6min алады. Молодец, Гулеке. Кулатым сенде. - Осы жерге жакын 6ip ауылда 6ip орыс Ресейге кешем деп уйш саткалы отыр дейдг Онын баласын Нуррали агай таниды екен. Жакын таныстар болса, узак мерз1мге де 6epin кетпекин. Кдсында ездершщ дукеш де бар дейдг - Оу, мынауын жаксы жаналык екен, - деп куанраннан Терегелд1 дауысын кетерш сейпегенш e3i де сезбей калды. - Мше, эйелдердщ 6ip жаксы кдсиет1 осы, ойындагыларын ipiKnefl айта сапады. BipaK бул кейде 6ipeyre унайды, 6ipeyre унамайды. - Неге олай дейсщ? 137

Далелбек БАТЫР - Мен жалпы турашылдык туралы айтам-дары. Кейде 6ipeymH шындырын кезше айтсан унатпай калатындар кеп кой. Турасын айтсан туранына жакпайды деген осы да. - Сен де турашылсьщ рой, - дед1 Гул1стан дауысын созынкырап. - Енш кудай берген мшезд1 калай сылып алып тастайсын. Ол денедеп суйел емес кой. Жарайды 6api де. Ертенп маныз- ды шаруага дайындалып барайык. Адам асырап алу да онай шаруа емес. Сен еткенде балалар уйпнн мекен-жайын жазып алдын рой? - И э. 1стщ 6api маран прелin турса, кам жеме. Тек осы жердей шаруанын онтайлы бпсйнш тшеп жатайык. Балалар уйшщ sflipici Достык данрылынын бойында деп керсетшген. - Ондай болса, киналмай табады екенб1з. Бул e3i каладагы улкен кешелердщ 6ipi рой. HeMipiH бтсек, адаспай табамыз. EKeyi осыган токтап, уйкыра кетп. Терегелдшщ езше тан 6ip жаксы касиет1 бар турын. Оран тан атпай жатып уйдщ шйн шырылдап дангаза кыпатын будильниктш де кажетз жок еш. Кай уакыгга оянатынын жадына туй т алса болды, тура сол кезде жастыктан басын кетерт, жанындары memin койган кол саратына ущлет1н. Сарат Tuii кажетт1 уакытгы кврсетш турганда, e3i де буран epiKci3 танданатын. Тунде тангы же-riHi мелшерлеп, буны санасына туйin алып жаткан. Бугш сол уакытга кез1н ашты. Уй иелер1 де оянып, далара шыгып жур екен. Шынжырдагы ит K63i уйренген конакгарды Kepin, жай кынсылады да тангы асы болу керек, шылапшын- дары сорпаны сорпылдатып ппе бастады. Уй иелер!мен тары да дастархандас болып, булардын кел- ген шаруалары тарыда жешл-желп1 сез болды. EKeyi телефон- дарын 6ep/ii. - Егер гаига байланысты ьщрайсыз жардай болып жатса, маган хабарлас, - дед1 Нуррали визиткасын усынып жатып. - Балалар уйшде киындыктар туындаса, маран телефон шалындар, - деп Сандураш та куйеушен калыскысы келме- гендей аз визиткасын берда. — Bi3 енш кеш батканда 6ip-aK ораламыз. Времянка сендерд!ю. Кулпы кигомен ас уйд!н те- резесйпн алдында жатыр. Kj>i3 уйде болады. Егер ерте кел- сендер, ол сендерге тамак nicipin беред1. 0 зше де тунде ес- KepTin койгам. 138 ни

___________________________________ Тастандынынтагдыры - Ж ок, апай, рахмет. Жатын орын бергендершзге де ри- замыз. Тамакты 03iMi3 алып, nicipin iuieMi3. Кудайга шуюр, ыдыс-аяк, газ бар екен, —дед1 6ipeyre масыл бола бергешн жак- сы кормейтш Терегелд1 ынгайсызданып. - Жарайды ендь BopiMi3 де ауылдын тумаларымыз гой, - деп Нургали да екеуше алма-кезек коз жупртп. Б1раз уакытган со к ею жуп ерльзайыптылар ею жакка атганып Kerri. Сагат rlni сепзден жана асса да, кун б1ршамага котерипп улгертть Туске таяу ми кайнатар аптаптын каз1рдщ езшде леб1 6ipa3ra барып калган екен. Шакырайган сэуле- лер1 сол жакта отырган Терегедщнщ бетш , мандайын кыз- дыра бастады. Алайда 03ipme соншама Kynaipin экететгндей улыгаусар ыстык жок. Тек шыгыстан бет кврсетш жаркыра- ган кун бар да, 6ipaK онын кызуы а м де булыгып, сыртка толык шыга алмай жаткан Topi3fli. Кдлага карай агылган колж Honipi уакыт еткен сайын коюланып барады. Гул1станнын бул mahapra келмеген1не де торт-бес жыл болып калган. Осы аз уакыт iiuiwie кала 6ipa3 03repicKe ушырапты. Жол шетшде курылыс материалдарын, уйге кажеп-i буйымдар, шаруашылык заггарын саудапайтын 6ipa3 базар жолдын туст1к жагын 6ipaK жауып тастапты. К,онак уй, сауна, медициналык орталык, сауда yitnepi, мейрамхана дегендерде кисап жок. Тек тутЬн TiK KOTepLriin, аспанды шарлап кетш бара жаткан 6ip кэсшорын ж ок. Кез1нде Гулютан осы каладагы макта-мата комбинатында 6ip жылдай жумыс icren кеткен ед1. Одан 6epi де 6ipa3 жылдын жуз1 болыпты. Ka3ip ол кандай куйде екен? Kyfteyi бул калага жи1 катынап журетшд1ктен осы бшер ме екен деп оган сурак койды. - Осы А Х Б К жумыс icTefi ме? «Не сурап отырсын?» дегендей Терегелд1 оган тандана карады. - Кдйдагы А Х Б К ? Баягыды жумыс icTen кеткен жер1нш сагынып отырсын ба? - деп кулд1 ол. - Сен ол А Х Б К бар ма деп неге сурамайсын? - Н е бопты. Ж ок па? —деп тандана кайыра сурады Гул!стан. - Эрине жок. Оны 6ip калталылар элдекашан сатып алып, дукен жасап койган. - Сонда онын 6ip цехы да жумыс 1стемей ме? - 1стесе, сонын маталарынан TiruireH кшмдерд1 KHin жур- мес пе сдж. Ж ок кой. Бурыннан 6epi жумыс icTen келген зау- 139

Дэлелбек БАТЫР ыт-фабрикалардын 6epi де канырап бос тур. Сен анау Сейфул- лин KomeciH керссн... Kepin-бшмеген ю с т щ сурагы сол адамды анкау епп кер- сетед1 екен. Осы жолы да Гулгстан бшмегещйктщ эсершен куйеуше тага да анкау сурак койды. - Сейфуллин кешешнде керетшдей не бар ед1? - Кэапорындар icreMereH сон, ондага жумыскерлер кай- да барып кундерш кврмек еш ... Сол Сейфуллин кешешнде еркектер! де, эйелдер1 де топ-топ болып, б1реуден жумыс та- былып кала ма деп таннан кешке дешн кутумен турады. - Киын екен, Тереш. Мунда к е ш л келш, далада калып коймаймыз ба? - деп Гулгстан куйеуше сен т о зд еу квз тастады. - Кррыкпа, жаным. Енбексуйгш адамдарта жумыс кашан- да табылады. Сауданы да жаксы менгерд1к, астымызда Koni- riMi3 де бар. Акшамыз да, малымыз да бар. Неден коркамыз. Ана юсшер де уй тауып беруге квмектесем1з деп отыр. Так что не переживай, - деп Терегелд1 сешмд1 свйлегеннен Гул1стан- нын санасывда да сен1мдш1кпен катар алта деген купшыныс пайда болды. - Маган ана юсшер ете катгы уналы, Бшмейм1з, таны- маймыз деп eMeypiH бицармесе не icTettMi3. Басымыз ауган жакка кетем1з-дагы. Сондыктан, Тереш, - деп Гул1стан сэл- пэл ойланып калды. - Алмакгын да салмага бар деген гой. Ап- ай мен агайга, кызына сыйлык тарту етейш, куанып калсын. Були керек адам ертен де керек. Б1здщ бергешм1зден олар байып кетпейд1, берген 6i3 кедей болып калмаймыз. Bepi де кенш ymiH гой. Кенш кетерщю болса, 6epi де болады. Эм бе 6i3re уй тауып беруге де кол уштарын бергел1 отыр гой. Солай ма? - Бул туралы e3iM де тунде ойлап едЫ . Сен менщ алд- ымды орап кеттщ, Гул1м. Осы жолы анкаулыгьщнан акылын басым болды. - Ал енщ не аламыз, соны талкыга салайык. - Йемене, каз1р ме? Кеше толган машине. Bi3 6ip HepceHi талкылап отырганда, байкаусызда 6ipeyaiH артына Kipin кетш, маскара болармыз. Неде болса, кайтар кеаде кенесейж, —деп Терегелти келйс толган Райымбек дангылымен солга карай бурылды. Булар уйден шыккан сон, 6ip сагатгай уакыт еткенде, ны- санага алган жерлерше езер жетгк 9p6ip кеше, ep6ip жолки- 140

Тастандынык iaf-дыры ык каптаган шетелшн неше алуан кел1ктерше толы. Гулютан бурын кермек тугш, тусше де енбеген мэшинелерщ Kepin, танданганнан тандайын кагып отырды. Мше, «Дамас» кеше-кешенщ арасымен жылжи отырып, балалар уйшщ касына келт токтады. EKeyi максатгарынын алгашкы кезещне табан прегендерше шпей куанып, 6ip-6ipiHe култшрей карады. Содан сон олар алдарындагы гимаратка жанарларын кадап, б1рдене ойлатандай 6ip сэт уныз калды. Кулактарына жылаган сэбидщ у т кедщ. BipaK уй М н д е болтан сон ба, ун араюдцс узш п, узшп талып жететш сиякты. Бэлюм, мысык дауысы шыгар? Кейде булар уШккенде немесе карындары ашканда баланын жылаганындай созылган дауыс шыгарушы ед1? Таты уздаге, кинала, шымыркана естшген дыбыс шынында да баланын дауысы екен. Бастарын каспрет булты торлаган каншама сэбилерге бупнде пана болып туртан уйдщ сырт KepiHici де суык, зш- мауыр коргасыннын бейнесшдей суп-сур. Кеп кабатгы уй- лердщ ортасында орналаскан сур yRai каракеленке KOMin тур. Манайында баска жерлердегщей каптаган квлйс те жок. Тек жалгыз-ак шетел машинасы есйске таяу кантарылыпты. Ерльзайыпты iuiKe Kipai. Ак халат киген 6ip келшшек кез- десть Ол мезгшаз келген конактарды керш «булар юмдер еш ете ерте келген» дегендей буларта куддктене карады. — Оэдер юмге келдщ1здер? — деп келшшек буларды бв- гегендей алдарына тура калды. — Б1зге руксатсыз Kipyre бол- майды. — Bi3 осы мекеменщ басшысына келт еднс. Руксат бол- са, сол Kicire Kipyre бола ма? — деп Тврегелд1 келшшекке киыла карады. — Ол Kici 6влмелер;й аралап жур. Жарты сататган кейш босайды. Э з1рше сыргга Kyrin отырыныздар. EKeyi кайыра сыртка шыгып, анадай жерде туртан от- ыртышка келт жайтасты. KeHumepi, неге екеш белпаз, 6ip нэрсеге аландатандай ерекпи берщ. Канша дегенмен бала асырап алу онай прлпс емес екендтн eneyi де тусшгендей. Алдаты уакытта осытан орай кандай киыншылык кездес- се де eneyi Gipirin KOTepin алуга дайын едь «Шеийнген су- дан тайынбайды» деген. Апта журсе де, айлап зарыта кутсе де, эйтеу1р, 6ip шиш екпеш enrepin экететзидерше eneyi де бек сешмдк 141

н Далелбек БАТЫР — --------------------------------------------------- - - Жарты сагат мерз1м жарты айта созылгандай уакыттын алта жылжуы тым баяулап калган секций. Алатаудын эр жер- iHe элем1ш-элем!ш боп тускен кун сэулеЫ минут тип алта жылжыган сайын cyftip-cyflip шындардын койнау-койнау- ларын келенкеден ажырата бастады. Жанаты келшшек ескерткен уакыт б т п , eKeyi тэты да eciKTi ашты. Жасы шамамен кырыктардын кыркасына шык- кан, 6ipaK ещн бермеген, караторы, журю ширак эйел жедел басып осылай карай келе жатыр екен. Булар да эйелге карап тура калды. Эйел ерл1-зайыптылардын келген шаруаларын сурап алтан сон кабинетше ертш келдь Ею арадаты энпме сут nicipiM уакытка созылды. - Кужаттарынызды кврсетвдздер, - дед1 эйел Гулютан- нын айткандарын тындап болтан сон. Ол семкесш алып, ею аптата жуык жинатан 6ipa3 катазды бас дэр1гердщ алдына койды. - BipHeuie кужатжет1спейд1 екен. Олар мшдегп турде керек, - деп бас дэрйер коныр к е зт eKeyiHe алма-кезек жупртш етп. Терегелд1 мен Гулгстан «бул калай болды» дегендей 6ip- 6ipiHe каратан. Сол жактаты бшпштердщ ттз1мге жазып берген кужаттары осылар ед! той. - Ол кандай кужатгар? - деп сурады Терегелдь Бас дэр1гер ею-уш документа атады. Солардын iuiiime жумыс орындарынан жалакылары туралы аныктама бар. - Bi3 кэсткерм1з. 0зЫ1здщ дукешм1з бар. Ауылда жумыс жок. Сонын аркасында кушм1зщ керш отырмыз. Сонда 6i3 ол аныктамаларды кайдан аламыз? - деп Гулютан тытырыкка т1релгендей дауысын д1ршдете сейледь Осыдан кейш шаруасы б1тпейпндей куммж т, басын енкейтш отырып калды. Эйел- iHiH унжыртасы б1рден Tycin кеткенш сезе койтан Терегелд1 де тек отырмастан, оны жубата сейледь - Е , ол аныктама алудын еш киыншылыты жок. Б1здщ дукен салык мекемесшде ттркелген. Сол жерден барып алып келем. Ондай аныктама жарайды той? - деп ж т т бас дэрперге карады. - Эрине. Б1зде шетелден де келт бала алып кетеда. Оларга Караганда, 6i3 ез азаматтарымызга беруге муддел1м1з. Бай- каймын, Ыздер жаман адам емес сияктысыздар. Кептен 6epi шаршап жургендертоз де бипнт тур, —деп бас дэриер буларта жылы кезкараспен мойнын бурды. —Алыстан кедшшздер ме? 142

Тастандынын тагдыры - Жок, онша алые емес. Алакелге карай бес жуз шакырым- га таяйды, - деп эйелдщ бул cvpaFbiHa Терегелд1 жауап бердь - Жакын екен рой. Кел1ктертз бар ма? - Бар. - Ендеше, жанагы айтылган кужатгарды реггеп кел1ндер, - деп бас flapirep аталмыш кужатгарды каразга жазып Тере- гелдшщ колына устатгы. Бупнп шаруа осымен беткендей болды. Осы сэтте Гул- 1станнын кез алдына кунааз сэбилер елестеп Kerri. Солардын жуздерше кез тастап, дауыстарын есту ол учли бурыннан 6epi санасында калыптаскан арман- турын. Ештене тындыр- май кете 6epyfli шынымен асырыстык санаран Терегелд1 де ки- ялдап отырып, сэлден кешн Гул1станнын ойына деп тусп. - Апай, кужаттарымыздын ретгелетшше сенЫдпаэ, —дед! Терегедщнщ Нуррали мен Сандугаштардын айткандары eci- не Tycin. - Алатын бапамызды кдордщ езшде Kepin шыгура бола ма? - Неге болмасын. Kepmiaaep, - деп бас flepirep орнынан турып, нэрестелер жаткан белмеге алып журдг Э р тесектш успнде eid сэбиден жатыр екен. Б1реулерМн кездер1 жумулы, уйкыда. Kefl6ipiHiH кездер1 ашык, ояу. Кер- uii белмеден баланын жылаган дауысы ecTuiefli. Кэдушп бала- бакша секций. Сырт кезге солай кершгенмен, мунда канша- ма ата-аналарынын ыстык кушарынан айырылран бейкунэ сэби жатыр десенгзип. - Булардын осында келу1 де эркилы, — деп aapirep эйел сезж сабактады. — BipeyiH анасы тауып далага тастап кет- кен, екшшшершен перзентханада бас тарткан. MiHe, осын- дай килы-килы тардырлар жатыр мунда. Эрине аянышты-ак. Кдраныздар, кврщ!здер. Жакында 6 ip казактар тары да бала - Сонда ондай адамдар жш келт тура ма? - деп сурады Гулютан. - Жш келмесе де, эйтеу|р, анда-санда келш бала асырап аламыз дейт!ндер бар. BipaK 6i3 де оларра б1рден «мэ, ал» деп устата салмаймыз. Кужатгарын тексерем1з, турлерше карай- мыз, сездерш тындаймыз дегендей. С онры кезде каракез- jicpiMi s тым кебейш Kerri. 9cipece жастар жары квбшесе бала- ларынан бас тартады. Студентгер, мектеп окушылары да сирек болса да осындайга ушырап жатады. Обал-ак, - деп KypciHin

Дэлелбек БАТЫР концы бас flapirep. - Ал енщ карап, оздервдзге унаганын тан- дап койыныздар. Ерл1-зайыпты белмедеп оншакты нэрестеге кезек-кезек карай ж урш, 6ip мандайы жаркыраган, аксары, он жак беинде бурыштай гана мещ бар, эдем ш е келген нэрестеге кездерш токтаты. Бас aapirep колындагы белпге карап eciMiH аныктады. - Осы балага токталдык, - дед1 eKeyiде жарыса сейлеп. Осьшан кейш Гулгстан осы калада калып, Терегелд1 ауылга аныктама кагаздар экелетш болып шешщщ. EKeyi кешке жумыстан оралган Нургали мен Сандугашка жэне кызына да комакты сыйлыкгар усынып, оларды да 6ip куантып тастады. Казактын э л п «жан киналмай, мал табылмайды» деген ce3i осындайдан туындаса керек. Терегелд1 ауылга барып 6ipa3 шабыла журш, кужатгарын толык реттеп кедш. Ал Гулгстан болса, ездер1 келш тускен времянкага кона журш, тандаулары токтаган балага кунде барып, колына алып элдилеп, бетшен, тамагынан шскеп, анапык ce3iMiH оята тускен. Бул жерде Сандугаштын да коп жэрдем1 тид1. Акыр аягында ерл1-зайпты Терегелд1 мен Гулютан екеулеп журш, ана Hicme уйрене бастаган аксары жузд1 суйюмд! улды сур кабыргалы казына уйшен жалпак элемге алып шыкты. Егер букш жан дуниен мен акыл-парасатынды, оган коса енбепнш максат еткен 6ip нуктеге багытгасан, онда алынбайтын камал жок екенше epai- зайыптынын осы жолы Keaaepi толык жеткендей болды. IX Гулназира ойланып келед1. Коз апдында сол 6ip сургылт уйдщ ызгарлы бейнес1 келбендеп, сол yRaiH ншн козше елестете отырып, он жак беттнде м е т бар аксары жуад нэрестен1 (здедг Киялы кыран кустай шалыктады, 6ipece сол баланы кушактап экеттп бара жатканы, содан сон оны бесйске белеп, сут толган омырауын кшжентай аузына тосып, eMi3in отыр>ганын коз алдынан етюз1п келе/ii. Ойымен inecin, он колы тосше де барып калады. BipaK ойы екеш есже т у с т , лезде анасы Ханымгул мен курбысы Сэулеге карап, жорта жымиган болады. Булар бурылып, гулама талым атындагы кошеге багыт ала бергенде, Гулназиранын ойына тагы да 6ip нэрсе орала к е т . Токтап, ол ойын ш тей пысыктап алды. Бул жерде майда- 144

Тастандынынтагдыры шуйде дукендер де кеп едь Темен 6ipa3 журген сон базар да бар. Сол дукендердщ 6ipeyi назарын аударган Гулназира екеуше алма-кезек кез тастап, содан сон ты катты. - Мама? -А у. - Ол жерге барган сон, жет1мдерд1 Kepin, кенш кулазиды, оларды аяп кезще жас келедн Олардын сыйлык апарып беретш туыстары жок. Мен сол сур уйдщ сыртын керсем де, irniHe Kipin сэбилерди керген жок ед1м. Б1рак бэрш де кез алдыма елес- тетш келем. Кудай уш н ол жерге кур кол бармай ойыншыкала барайыкшы, -д еп шешесше карады. - Дурыс айналайын. Сен не айтсан соны ктеуге эз1рмш, ботам, - деп Ханымгул кызынын сезш б1рден куп алды. - Бул айтканын рас. Кдзакта «жетзм корсен, жебей жур» деген аталы сез бар. Сондыктан ол кам-кещл жандарга не апарсак та жарасады. Гулназира дукенге Kipin, 6ipa3 жан-жануарлар бейнелен- ген жумсак ойыншык, неше турл1 сылдырмактардын б1разын апып шыкгы. -Д ур ы с жасадын, кызым, —деп Ханымгул куанып калды. Кызынын ойынын кемелденш, эжептэу1р ecin калганына ана uuiHeH шынымен риза болып калып ед1. Адамды кайгы мен мун 6ip жагынан сырттай жудетш, аздырып ж1берсе, eidHmi жагынан алганда ой-киялын жетшд1р1п, дурыс memiM кабылдауга итермелей-riHiH де жокка шыгаруга болмас. Кеше- ден 6epi Ханымгул кызынын сейлеген сез1нен, ic-кимылынан осындай езгерктерд1 байкап келед1. Булар бапалар yfliHe квшедеп мэшинелерд!н квпт1пнен 6ip сагатгай уакытта эзер жето. 0здер1 де 6ipa3 энпме дукен курып отырып, уйден де кештеу шыккан. Кун де тас тебеге таяп калыпты. Сол баягы сургьшт уй. Eui6ip e3repic жок. Шетелден келген бе, ол жагы белпс4з, еркек пен эйел ауладагы отыргышта 6ip-6ipiMeH тусшйсаз тыде энпмелес1п отыр. Осьыарды Kepin Гулназирага аяк астынан тагы да куаныштан алшак 6ip ой сап ете тустн «Шетелден бала асырап алу ушш келген б1реулер шыгар». Ол ойын сабактап улгермей жатып Ханымгул де турлер1 орыска уксаганымен, Trnaepi баска б(реулерге назар аударып, олардын юмдер екен1н шамалай алмай Гулназира мен Саулеге ортаксурак койды: - Мыналардын былдырлаган тш н тусше алмадым, юмдер 03i? - деп екеуше тжсше карады. 10-305 145

Дэлелбек БАТЫР Ауылда турганымен шетелге бала сатып жатыр деген кэуесетп Ханымгул де талай есттген едг «Кдоай-ау, енгем1з ж етш т, енде осы калды ма» деп танданганнан тандайын кагып, жагасын устаган. Кдз1р де осындай ызгарлы ой эйелдщ журепн ер ек п т п ж1берд1. «Бейшара бала осындай атасы баска кэтрлерге сатылып кетпесе и п едй> деп ш ш ен бюмшласын айтып, анадай жерде отырган еркек пен эйелге куджтене карады. Онын берген сурагына Гулназира ойлана турып жауап бердг — Сол баягы кекейлерш т е с т бара жаткан бала гой. 0з елдер1нде жеттм бала курып калгандай, — деп ол да екеуше кабагын туйе караган. - 0 з баламызды 03iMi3 ала алмай журсек буларта не жорык! — И э , рас. Бала сату деген суркиялыкты и м ойлап тауып жур екен, теп. Обал-сауаптары сол сатушыларда болсын, - деп Сэуле де iminaeri о й ьт акгарып калды. Содан сон шамамен отыз кадамдай жерде отырган екеудщ сездерше кулак турдг - Агылшын тшшде сейлесш отыр. Yuieyi iuiKe Kipfli. Гуназира анау кездеп керген эйелд1 б1рден таныды. Орта бойлы, жуз1 жылы, караторы эйел терезенщ алдында езш щ кол астында ютейтш б1реумен сейлесш тур. Белгклз Kicliiepfli керш , бас дэрпер осылай карай бурылды. Жакындап келген сон, Гулназираны б1рден тани койды. — Сэлеметаздер ме? Ci3 вткенде келш-кетш едвдз гой, - деп Гулназирага карады. —Не буйымтай? —Тагы да сол балама келш турмын, —Гулназиранын дауы- сы д1ршдей шыкты. — М ен ci3re баланызды 6ip KicLnep келin алып Kerri деп айтып ед1м гой, - деп бас дэрнер «шынымен тусшген жоксыз ба?» дегендей Гулназирага тандана карады. Осы кезде сезге Ханымгул араласты. Жасы езшен эжептэу- ip киш екенш ангарган ол: — Кызым, мен бул кыздын шешес1 ед1м. Алыстагы 6ip ауылдан осынын тагдырын бшейш деп эдеш келш ед1м бул калага. Адам басынан бул ем1рде не кешпеши дейаз. Алданып, осындайга урынып калган екен. К атеан кеш TyciHin тур, - деп Ханымгул болтан окиганын акикатынан жалтаруга мэжбур бодцы. — Егер ол бала осында болса, алып кетейж деп едж. Кдтелеспейтш адам болмайды. М уминш к болса, кемектесвдз, айналайын. Канымыз 6ip туыспыз гой. 146

Тастандыныч тагдыры Бас дэрнер де ана болгасын, шеше мен кызынын сана- сында тулап жаткан неше алуан ой толкындарын TyciHin-ак тур. BipaK акикаты солай болтан сон колдан келер не амал бар? Буларды куантам деп бетен 6ip нэрестеш «мынау ыздердш еда* деп кундакка орап бере салмайды той. Он жак бетшде мещ бар екенш оны дуниеге алып келген анасы да бтед!. Иэ, адамды куанту ce3iMi ерл1кке пара-пар касиет болса, Ka3ipri сэтте оны орындау колдан келмейтш ic екенш дэрнер эйел де TyciHin тур. Таты да шындыкка жупшп, гстщ мэн-жайын тэп- тйптеп TyciHflipyre Kipicri. - A na, мен аздерш жаксы TyciHin турмын. Баласын кайтарып алтан ананы 6i3 де курмеггеп, рахмет1м1зд1 айта- мыз. Мунда юм кеп? Кдзактын каракез балалары кеп. Кейде бутан камытасын, намысын келеда. Бала асырап алуды квздеп келетш кандастарымызды да бул жерден сирек кврем1з. С он - гы кезде бала асырап апуга келетш шетелд1ктер каптап Kerri. Анау сыртта отыртандар да солар. Мухит асып, Америкадан келйгп TinTi. Сонгы кезде мундайларта K03iMi3 yftpeHin Kerri... - Ой сорлы бейбактар-ай, - деп Ханымгул терен KypciHfli. - Кдзактар келсе, куантанымыздан бврюм1зд! аспанта ата- мыз. Кдзакты казак бала гып алсын дейм!з-дагы баягы. С он - дай кандастарымыз осьшан 6ipa3 уакыт бурын кел1п, осында 6ipa3 аялдап, акыры 6ip баланы алып Kerri, вздер! ауылдан келген екен. Жасы отыздан аскан, жатдайлары бар, Tan-Toyip Kicinep. Сол эдем1ше келген, бетшде мещ бар нэрестеш ездер1 тандап алды. Фамилиясы да ес1мде... - Кдп, эттеген-ай! —деп Ханымгул кызына карады. —С ол - ардан бурынырак келсен той. - Сонымен не керек, бала кететш жерше Kerri. Эл1 де 6ip ceHiMi iiuiaae жаткан Гулназиранын кос жана- рына жас ipKmin, жыламсырай тш катгы. О н колы д1рищеп, ойыншыктар салынган пакет! уысынан сусып Tycin Kerri. Оны Сэуле KOTepin алды. - 0 з кез1ммен Kopin шыгайыншы, апай, - деп бас дэрпер- гежалына карады. - Кдрсылыкжок, айналайын. Бас flopirep ymeyiH сэбилер жаткан белмеге epTin келд1. Гулназира K03i жасаурай журш, 6ipeyaepi аятын кимылдатып, exiHiuLnepi колдарын ербендет!п жаткан сэбилерд1н бэрш мукият карап шыкты. 147

Дэлелбек БАТЫР BipaK, кеюрепне кондырып, кез алдына елестетш келген, тас емшегш хй б тп , тар курсагын кенейткен нэрестеж он- шакты баланын шпнен таба алмай шыкты. Сонга рет лаулап келген умгг оты мэнгшкке сенгендей болып, Гулназира- нын шарасыздыктан кемейше екс!к тыгалып, акыр аягын- да кос жанарынын алды булдырап, кулап бара жатгы. Онын арбip кимылын бакылап, сонынан 6ip ел1 калмай epin келе жаткан анасы мен курбысы Сэуле он буШрше кисая бастаган Гулназираны ею колтыгынан демеп устал калган еда. Кыз есш тез жиды. Колтыгындагы анасы мен курбысынын колдарын б1рден ысырып тастамай ею кезш тагы да кумэжпз жепмек- терге кадады. — Неткен аянышты, булардын не кунэа бар, —дел ani де есенпрегенш толык басып улгермеген Гулназира сэбилерге карал сыбырлады. Осы кезде бас дэрнер орындык алып келш, Гулназираны ушеулеп соган отыргызды. —Ойыншык, ойыншыктарым кайда? Сэуле бвлмеге юрген сэгге пакетп есйсгщ он жак ка- быргасынын еден1не коя салган еда. Алып кел1п курбысына устатгы. Гулназира ойыншыктарды кврген сон ауыткыган кенш1н басып, сэл квнщденейшдедь 9з баласына устатындай- ак етш пакетп алып, орнынан турып барды да енд1 гана OKcin- вксш жылай бастаган караторы булшрш!ннщ ербендеген колына сылдырмак ойыншыкты устатып, онын ананын омырауын кермей келе жаткан оймакгай аузына сондай 6ip аянышпен кез тастады. Ханымгулдщ осы сэтте жанарлары боталап, кызынын эрекетше жаны куйзеле карал калган. Курбысы Сэуленщ де бет-бейнес1нен Гулназирага деген ая- ныштын белпс!н байкауга болатындай. Тек бас дэр1гер ос- ындай окигалардын аракдак кездесш отыратындыгынан ба екен, эйтеулр eniH езгерткен жок. Гулназира дорбадагы ойыншыктарды 6ip-6ipfleH алып, тесектеп жаткан ap6ip сэбидш касына койды. Ол бейбактар жас ананын ботасынан айырылган бозшгендей боздап келш, нэрестесш таппай куйзелш, киналганын сезер ме екен? Алайда вз басын осындай KacipeniH кара булты тумшалап вткен Гулназира каз-катар боп, ap6ip тесекге Ti3Lnin жаткан бул- Д1рш1ндсрд1н кайгылы тагдырларын тусшген ед1. «Осылардын кайсысы ер жепп, елшщ азаматы болар екен, KaHcu6ipi атасы да, Tuii мен дйп де баска б1реулердщ кушагында кетер екен?» 148