Батыр Д. Тастандының тағдыры

Тастандынын тагцыры EHfliri сэтге ол взшщ нэрестесшщ шетел асып кетпей ез кандастарынын куанышына айнапатынына сенгендей, iuiid жан-дуниесше элс1з 6ip куаныштын леб1 пайда болган едк Кез алдына сыртга отырган riai де, жуз1 де баска екеудщ бейнелер1 квз алдына тартыла калды. Булар анау кандастарынан бурын келгенде, бетвде кара меш бар аксары булшршйщ тандап, алып кету1 де мумюн eai foft. «Ой, кудай сактады-ау. Егер мына касымда турган дэрйер шетел асып Kerri десе не бетаин айтпакпын. О , кудая тоба». Осы ойынан сон Гулназиранын шуберектей куарган жузше кан жупрш, бет-элпет1 калпына келш калды. взш щ туган анасы Ханымгулдщ касында жургеш де жшерше канат 6iTipin, бойын б1ржолата т1ктеп алура себеп бодцы. Булшршшдер жаткан белмеш жанарымен мукият аралап шыкты. Бес-алты тесек, 6ip-eKi шкафтан баска ештене жок екен. Экпен сыланган терт кабырга. Белме imi мунтаздай юрнпксп, шшденщ ми кайнатар ыстык куншщ эсершен жылы болганымен жетсмектердщ тагдырын ойлап турган адамга осынау терт кабырга 6api6ip аязды кунп суык уйдей эсер етет1н1 анык едк 03iHiH нэрестес1 е н д т сэтге «анашым, 6epi келый» деп кол булгап, езше шакырып тургандай елестеп Kerri Гулназирага. TinTi кайда болса да, баласын кайтарып алу ce3iMi ана журепн тага да кобалжытып хаберш. Анадай жерде буларды уншз бакылап турган бас дэрйерге жалт карады. —Апай, мен 6ipTypni киналып турмын. Кудай ymiH, балам- ды алып кеткен кюшердщ anipiciH 6epiHi3mi, —деп flapirep эй- елге карап жалына сейледк Ханымгул кызынын бул етшдшн epci кергендей колынан тартып калды. BipaK буран назар аударран Гулназира болган жок. Еы жанары дымкылданып, одан 6ip жаксы хабар куте- ■ пндеймелшиш карап калды. Бас aapirep мундайды естимш деп ойпаган жок болу керек, жагага шыккан балыктай шоршып тустк - Жок, болмайды. Бала асырап алган азаматтардын мекен- жайын беруге б1здщ какымыз жок. Зан бойынша да, мо- ральдык-этикалык жаганан да. Буынсыз жерге пышак урура болмайды, айналайын, - деп бас дэрпер ce3iHin аягын жум- сарта жауап бердк «Мен саран жана ескертпед1м бе?» дегендей Ханымгул кы- зына карады. 149

Дэлелбек БАТЫР Осыдан кейш мунда бегелудщ жеш жок екенш сезген конактар эйелге «рахметгерш» айтып, сыртка беггедЕ Отыр- гашта отыртан шетелд1ктер буларды купп отырды ма, элде белпленген уакытгары келш жегп ме, есж ашылып, ушеушщ жуздерш байкатан сон орындарынан турып, осылай карай бет алды. — Бул юсшер казакша бше ме екен? - деп Ханымгул келе жаткан екеуге алма-кезек карап втп. Осы сэтте кутпеген жерден 6ip кы зжупрш келш, элплермен сэлемдесш, солардын тобына косылып Kerri. Ол немен де атылшын TiniHe судай екен. Олармен вз таныстарындай шуМркелесе бастады. Казактын кэдш п кыр мурынды, кара шашты, кигаш касты ажарлы кызы. — MiHe, аудармашьшары да келш калды, - деп Сэуле Ханымгулдш суратына жауап берд1. — 0 й , аудармашысы бар болсын! Анау казактын кызы ен- fli мынау 8мрикэн1 жарылкаймын деп жур ме? Жетюкен ек­ ен, - деп Ханымгул ani вздершен узай коймаган, джинси шалбар киген, кыска жейдес1 юнд1пн ун1рейт>п керсеттп тур- тан караторы кызта кабатын туйе, квзш аларта карады. — Не сонда, баска жумыс таба алматандай осыларта жапшы болып жур ме, катынтыр. Мен де керд1м. Жанаты жаткандардын 6api де карадомалак казактын балалары. Енш мына албастынын кызы барып, солардын 6ipeyiH алып кетуге кол ушын беруге даяр жур, —деп Ханымгул намыстан булкан-талкан болды. — Мама, Hepeinai тауысып кайтесщ, — деп Гулназира ашулантан анасына басу айтты. - Ол онын жумысы. Бул ар- кылы нанын тауып жеп жур. — Буйт1п тапкан наны курысын! Не сонда, аудармашы болатын орыс, жебрей, кэрю курып калып па? Мундайлар капала каптап жур той. Ойпырм-ай, э . Э л п «тегш танымайтын текс1з есекпен ойнайды» деген осы той... Ею кыз imTepiHeH мырс eTin купит ж1берд1. Ханымгул аудармашы кызта 6ipa3 сездер айтып, акыр аягында сабасына эзер TycTi. Расында да намыстарын юр шапып улгермеген ауыл казактарына кез алдындаты келенс1з жатдай Ханымгулдш канын кайнатып ж1бер1п efli. Кызынын аянышты татдыры 6ip жатынан ана журепн кан жылатса, еюнш1 жагынан ойламаган жерден KepiHic тапкан мынау эрекет отка май куйтандай эсер егп . «Кдз1р каланын кыздары эбден бузылтан-ау. Мынау енд1 не? Кеп узамай булар im ки1ммен квшеге шытып тайранда- 150

Тастандынынтатдыры йтын шытар. Кыз кез1м1зде кшдж керсетпек тугш, узын кей- лек киш, жазда да шулыксыз журмеуий едж. Мынау не маека­ ра?» деп Ханымгул шынымен iurreft куйзелдг Жасы алпыстан асса да мундай соракылыкты 6ipiHini рет Kepin тур. Осыдан 6ipa3 жыл бурын келгенде мундай танданарлык жагдай бол- маган. Сонда жылдан-жылта KHiM де езгерш, азып бара ма, кудай-ау! Тыртитып денесше жабыстырып шалбар кнель Омырауынын жартысы кеу-кеулеп KepiHin туратын, еркек атаулынын кез куртын коздыратын, кеудеЫ жартылай ашык кыз-келшшектер каз1рп заманда тансык, болмай барады. Куд- ды 6ip анайы тэртйгп бойына cinipreH европалыктар, иэ бол- маеа, американдыктар сиякты. К,оршаган орта, тэрбие солай болтан сон, бутан карсы келетшдей не куш бар? «Жуз кубыл- ып арекет жасасан да, буюрлюн жазылмайды» деп 6ip даныш- пан айткандай бул заман енда кейiн шепнбейдьак. Осыпай кете 6epefli, кете бередЬ. Ханымгул алда кетш бара жаткан шпапмнщ денгешндей тана шортик киген кызды Kepin, эр нэрсеш киялдап келе жаткан кений тэты да жаси калды. T im i эйел-кыздардын Ke6ici осылай кшнед1 екен. Журген сайын кез1 де уйренш, тещз- дей толкыган киялы да 6ip нуктеге аялдап, уакыт еткен сай­ ын мундай KepiHicTepre eTi де уйрене бастап едь 0зш щ кызы мен Сэуленщ иманжузд! келбеттерше карап, шйнен «бутан да тэубэ» дедь Ymeyi аялдамата келдь Шешесш каланы аралатып, KepiK- Ti жерлерш керсету Гулназиранын манадан 6epi ойындаты максаты едь - Апаны 6ip жерге апарып дем апдырсак... - деп Сауле кур- бысынын киялын тап баскандай Гулназирата карады. - 03iM де осы турапы ойлап келе жатыр ед1м. Не ютейм1з? - деп Гулназира «сенщ niicipiHfli тындайык» дегендей Сэулеге бурылды. - Айнапайын кыздарым. Онсыз да жетюш келе жатканы- мыз шамалы, уйге барып, демалсак кайтед1, —деп сезге арапас- ты манадан 6epi cipKeci су кетере алмай келе жаткан Ханымгул. - Жок, мама. «Болары болды, бояуы cinfli» дегендей 6ip жерге барып демалып, жанымызды серг1тсек дурыс болар едь Енд1 ecTin салымыз сута кетш журе беремп бе? —деп жйерлене сейлед1 Гулназира. 151

Дэлелбек БАТЫР Yuieyi такси устап, орталык демалыс саябагына келда. Та­ за ауа, жасыл желек жамылтан аташтар. Демалута келген ад- амдар да бала-шагаларын ертш, топ-топ болып, napicriH эр куысына шубап барады. Кун ыстык. Алайда бутактары жан- жакка жайылтан дэу теректердщ шогыры кеп болтандыктан, келенкел1 сая да жетерлйс. Аспаннан кулдыраган кун сэулесш сол аташтардын жапыраетары жерге дарытпай ездер1 тана какшып апып жаткан сиякты. Кдладаты табитаты эсем де Kepiicri, койнауы мол орындардын 6ipi осы жер. Bip аташтан еюнплсше ауысып, айналаны эсем сазта белеп туртан неше алуан кустар каншама. Кейде олардын дауыстарын картанын епетейслз каркылдатаны epiKci3 жауып кетш жатыр. Сауыскандар да анда-санда шыкылыктап, теменде жылжып бара жаткан адамдарта суктана карайды. Анда-санда жып етш тшндер де кайдан шыта келетщцер! белпаз, жортып барып, аташ басына ермелсп шытып бара жатады. Ауылда кездеспейтш осынау aaeMi KepiHicTepre зер сала карап, ею кыздын сонынан ш б т басып, Ханымгул де келе жат­ ыр. Таза ауа, анда-санда 6 e n i суйш ететш коныржай самая ауыдцан келген эйелдщ де денесш жадыратып, езшген enceciH к етер т, езш 6ip сэт кеншд1 сезшуге жетектеп келе жаткан- дай еда. Алда кеттп бара жаткан кызынын да жайдары калыпка ене бастатанын ана журеп сезгендей бодцы. Ауаньщ 6ip сэт салцын тартып туртанына айнадай жаркырап жаткан шашн квлдщ де ce6e6i бар шыгар. Булар судын касынан вте бергенде Бетпактын самалындай 6ip салкын леп тага да карсы алды. —Ш1рюн, кандай тажап eai мына жер, —деп Ханымгул ай- наласына кызыта карады. - Анда-санда сендер де осында кел- in, демалып турсандаршы. - Бос уакыт болтанда кел1п турамыз, апа, - деп Сэуле кел ортасындаты аралда орналаскан мейрамханата кэз ж1бердь — A na, KemipiHi3, бэрш1з де конакжай казакпыз той. С1зш конакка шакыратындай жатдайым болмай тур еда. YfliM бол- са той, анамдай кутер ед1м. EHfli далада берген дастарханды корашсынбай, анау су ортасындаты кафеге барып отырып, энпмелесш , 6ipa3демалып, mepiMi3fli таркатайык. Бшем, жан- ыныз куйзел1п, шаршап келе жатканынызды. М енщ де с1здей анам бар. Э р ананын бала деген бауыр eri той, тус1немш. Журййздер, кафеге барып демалайык, - деп Сэуле мейрам- ханата баратын жолта бурылды. 1S2

Тастандынын тагдыры - Айналайын-ай, езш студентсщ, киналып каласын гой. Одан да мен сендерд! ез1м апарайын, —деп Ханымгул Сэуле- нш eTiHiuiiHe карсылык бщщрдь - Жок, апа. «Улкен келсе, аягынды аяма» деп атам айтып отырушы едг Гулназирамен кимас дос болып журген сон, ci3fli конакка шакыру парызым деп ойлаймын, —деп Сэуле анасы мен кызын алга бастап журщ. Ханымгул iuiiHeH ынгайсызданса да, кызынын досынын етишшн кабылдамауга амалы капмады. Ашык жаркын, акыл- дан де кенде емес, ашан денелк суйымд1 кызды б1рден унатып калды. Эуелде Торгын туралы ынгайсыз энпмелерд1 еспгенде Гулназиранын достарынын 6api де сондай шыгар деп пышен TiKciHin калганы да рас еда. Енда мше Сэуленщ кызына шы- найы дос екешне кез1 б1ржолата жеткендей болды. «Адам- дардын неше турлю1 болады гой. Бес саусак б1рдей емес. 03iHe-e3i 6epiK болмаса, адам айналасына калай елйсгеп кеткенш сезбей де калуы мумюн гой. Мына агы мен карасы толы улкен калада He6ip сумдыкгар жок дейсш. Жаманды жаксы деп кабылдап, сол жаманнын жетепнде кетш жаткан- дар каншама. Кудай e3i сактасын». Ханымгул мейрамханага жеткенше ой кушагында келд1. Кафе iuii салкын екен. Буй1рден кондиционер запга жел урлеп тур. Э р жерде орналаскан уш жуп адамнан баска еш им KepiH6eftai. Елпен кагып даяшы кыз отыргандарга сыра, тамак таратып жур. Кезек буларга да келдь Дастархан neci K33ipri сэтге Сэуле болгандыктан тапсырысты да e3i бердг Етген жасалган салат, дунген Kecneci, бауырсак, 6ip шэупм шай 6ipa3 уакыттан кейш стол устше орналасты. Азанда шай мен сары май косылган ботканы гана талгажау етш шыккан булардын шынында да карындары ашып улгерген екен. Онын устше кун ыстыкта шолдсгендеpi де бар. Дастархан басында Ханымгул ауылынын жагдайы- нан сыр meprri. Heri3i талай жыл басшынын эйел1 болып келе жатса да, кейб4реулер сиякты байлыгын айтып, eflipin- масатганбайтын касиет атанасынын канында бурыннан бар efli. Ka3ip де жайдары свйлеп, эзш-оспак айтып кул- aipin, кыздардын enceciH 6ip Korepin тастады. Содан сон кыз кез1ндеп бастан кешкен кызыкты окигаларын да энпме етш, сол кездеп жастардын KimineflLn, улкенд1 сыйлап, олардын 153

Дэлелбек БАТЫР алдын оратытып аттап етпейпш туралы да кыздардын кула- рына всиет eTin угындырып erri. Ханымгул сейлеп отыр- танда ей кыз 6ip-6ipiHe жымия карап, куптарандай, бастарын изеп отырды. - Ол кезде шынайы махаббат, кыз бен ж т и щ 6ip-6ipiHe деген суйюпеншйпктер1 вте таза едь Bip-6ipiHiH калтасында акша бар ма, жок па оны ешйм де сурап, калталарына сурын- ып карамайтын. Кыз бен жшт б1р-б1рлерше хат жазысып, сез- i\\mepiH сол аркылы бшйретш. Ташыктар окыган кызыкты йтаптарымен бел1й п , керген киноларын енпме гып айтып берет1н. Кдз1р ауылдагы йтапханада сол заманнын йтаптары рана азып-тозып, шан басып тур. Жана шыккан йтаптар келмейдк TinTi балалардын саусакпен санарлыгы болмаса, жалпы кпапка кумартып журген окушы некен-саяк. Менш ез1м каяршн езшде бос уакытымда квзит-журнал окып отырамын. Сонда неше турл1 адамнын ойын кенейтетш жаксы энпмелер, макалалар жазылады. Тек соны окып, журекке токура ынта- жиер жетпей жатыр. Кдз1рп балалар йтап окудын орнына телев1зер кергешп, доп тепкещн, кэмпитур ойнаганды жаксы кередк Будан олар акылды болмаса керек, - деп Ханымгул жогарыдан т ен т турран телевизорра карады. Мунда да атыс пен шабыс орын алран шетелдщ фильмi журш жатыр екен. Даяшы мен бармен кыз соларра кызыктай карап калыпты. Эне басында айдары бар 6ipey жаркыпдаран ак кыпышпен карсыласынын басын шауып туЫрдь Бассыз калган анау бейбак алга 6ip-eici адым жылжып барып. кесшген теректей сулап туей. Манай- дын 6epi кан-жоса. Бул керш1ске карап отырран Ханымгул «кудай-ай, мундай сумдыкгы KiM керген» деп одан epi карауга лей шыдамай басын бурып екетй. Ал анау ей кыз болса, буран карап кимылсыз катып калган. — Сеуле, шырагым, аналарга мына киноны euiipciH не- месе баска 6ip казактын киносын койсын деп айтып келип. Мундайды карауга жуз!м шьщар емес, - дещ телевизорра карап отырран Ханымгул. - Мундайды керш отырран й й асын да дурыстап 1ше алмайды екен. Сеуле барып, бармен кызга ескерту жасады. 6здер1 казак болранымен бул шалалар улт фильмш карамайды екен. Пайгамбар жасындагы ейелд1 сыйларандары болар, «КТК» телеарнасын косып койды. Мунда футбол журш жатыр екен. 154

Тастандынынтагдыры - Кулай-ау, казакша кино немесе концерт деген болмай ма? — деп Ханымгул сейлеп турган жэппкке тэты да муная карады. - Апа, казак тшндеп фильмдер мен концерттер сагат он еюден кейш болады, —дед1Сэуле шэугтмдеп шайды тостаганга сыздыктатып куйып жатып. Ханымгул сагатына карады. - Он ею тупл, TinTi б1рден асып KeiTi гой. - Мама, кушцзп емес, тунл он еюш айтады, - деп кызы сезге араласты. - О , тоба. Ол кезде журтгын 6opi уйыктап жатпай ма? - KiMHiH Keprici келеда, уйыктамай-ак коре 6epciH деген­ дер! шыгар, - деп кулд1 Сэуле. - Бул 6ip ойга да келмейпн соракылык екен. Сонда те- левез1рд1 кущцз журт уйыктап, тунде гана керетш болды гой, - деп Ханымгул шынымен налыды. — Кой. курысын 6opi. Одан да сут каткан шайды сораптап отыра берешн. Тамагы мен шайына да рахмет бупардын. Заманымыз осындай боп бара жатса, оган б1здщ ютейтш не шарамыз бар. Мен эз1рше ез ойыммен 03iM боп отыра берейш. Сендер маган карамай б!р-б1рлерщмен энпмелесе бер!ндер, - деп Ханымгул ею кызды ез ерюне ж1берш, e3i апандамай шай irnyre KipicTi. Сэуле сонгы кездеп аудитория мен жатакханада болган окигаларды Гулназирага кыскаша баяндап erri. Торгын ту- ралы 6ipa3 жайтгарды да ортага жайып салды. Онын кей1нг1 кезде курт езгерген1н, жатакханадан шыгып. пэтерге барып орналасканын, хабарландыру бойынша калталы 6ipeyfli тау- ып алып, онымен шектелмей, 6ip ж1п тпн тагы да басын ай- налдырып жургенш осы жолы Гулназирага кешнен баяндап 6epai. Бул кезде Ханымгул кажетп жагдайлармен сыртка шыгып кеткен eai. Ею кыздын 6ipa3 энпмес1нен ол тыскары калган. - Мен Торгынды солай деп ойпамап ед1м. Б1рак Ka3ipri заманда оган танданудын да кажет! жок. Мен1мен хабарлас- пай кеткен1 болмаса, ол кыздын маган жасаган жамандыгы жок. Шынымды айтсам, ез1н керпм-ак кел1п жур, - деп Гул- назира 6ipa3 уакыт 6ipre жур1п, 6ipre окып, 6ipre турган дос кызын 6api6ip жамандыкка кигысы келмедь - Маган да жагымсыз ештене жасаган жок. Шайтан аз- гырды, сонын жолымен кетп. Мен де оны кермегел! 6ipa3 155

Дэлелбек Б А Т Ы Р -------------------------------------- ------------------ уакыт етст. Ойпырым-ай, ушеум1з кандай дос едйс десений. Аяк астынан кездесш калса, 6api6ip кимастыкпен кауышат- ынымыз рас. - Эрине. Кднша айтканмен, адалдос болдык кой. Дегенмен ол 03i ашык-жаркын аккенш кыз емес пе. BipaK кеншде 6ip туйтюлдщ де жатканын жасыртым келмейш. Келш «кал- жатдайын калай, Гуля» лесе, немесе телефонмен звондап сураса, мен куанып калатын едш гой, эжептаулр кеншм кетершп... Осы кезде Ханымгул келш орнына жайгасты. Ею кыздын энпмеа юлт токтады. BipeyniH артынан тайбат сез айтканды шешесшщ жактыра бермейтшш Гулназира бшунп едь Сон- дыктан жалгасын тауып, api карай кыза берген энпмешн желюш ержсЬ y3in жым болды. Салкын запда отырып, энпме-дукешп одан api сабактап, эл1де 6ipa3 уакыт осында болута мумюндйс те бар едд. BipaKбет алыстары одан api жалтасатын болтан сон, yuieyi орындары- нан кетершп, кетуге ынтайланды. Осы сэтге Ханымгул бар­ мен кызта бурылып, iuiimieri базынасы мен тшепн жетюздт - Кь1зым, осьщан былай казакша таспаларды да кептеп алып келш кой. Мунда каланын шала казактары тана емес, ауылдан келетш туыскандарыннын бар екенш де есщнен шытарматын. - Ала, поняла. Постараемся, - деп так-так endaoi кыз. «Мына мэнгурт ез тш н де бшмейтш шытар» деп ипшен ку- 6ipnefli Ханымгул. Булар парктщ ойын аландарын тамашалап, кайыкпен кел устщде ж узт, содан сон шайтан-шенберден де 6ip рет айналып Tycin, хайуанатгар парюне юрдт Кдз-кзтар лзшген торлардын арты жатында неше алуан сугкорекп жануарлар- дын 6ipeyaepi шеп шайнап, куйк кайтарып тур. Енш 6ipi келенкеде сулай тусш жатыр. Keft6ipi адамдарта жакындап келш, 6ip нэрсе дэметкендей ыныранып, ауыздарын ашады. Онтустж Американы мекен ететтн туйе тукымдас жануарлар - лама, гуанаколар да мундайларды бурын керш-бшмегендер- ге тым тансык ттршшк иелер1 eai. TinTi ездерше бурын- нан кезтаныс кос epKeurri туйе де бар екен. Ханымгул Ke3i жасауратан, арыктыты жантайган ею еркешшен бшшш туртан туз жануарын аяп кегп. 156

Тастандынынтатоыры - Мыналарга обал-ак. Кен далада емш-ерюн сайрандап журсе гой, естш мусешрдщ кебш кимес еда, —деп кез алдын- дагы шгенге аяй карады. - Мама, бул саган гана таныс жануар. Сол ушш сен оны аяп турсын. Бундайды ем1рщде кермеген адамдар да кеп. Солар ушш бул кед1мгщей жаналык, - деп Гулназира сезш аяктасымен-ак басында жайылма кен калпак, кеудесшде белгклз 6ip кесем бейнеленген футболка, аягында жылтыр кара туфли к и т , кезше алакандай кара кезицйрж таккан шетелд1ктерге тым уксас жшт расында бул жануарды алгаш рет керш тургандай, касындагы cepiriHe TyciHiKci3 6ip тщце тандана сейлеп, адамдарга дагдара карап турган туйеш шырт- шырт end3in, б1рнеше рет суретке Tycipin адды. - Мше, жана гана езще айтып ед1м гой. Булар туйенщ су- ретш ел1не апарып, ездер1нше жаналык ашып келгендей болады. Онын тар торга камалып, киналып турганында булар- дын ешкандай шаруасы жок. - 03i осы калада жан-жакган агылгандар Tim-i кеп екен. Tim i анау адам кермеген кап-кара негр де жур. Сонда булар агылып кел1п жаткан конактар ма, элде Алматыга коныстанып алган б1реулер ме? - деп Ханымгул тандана сурады. - Баганагы бала асырап алуга келгендер де жат журггыктар емес пе? - Булардын б1разы калада бизнес жасайды. KeiiGipi шстел- ден туриспк жолдамамен келедь Енш 6ipeyflepi жерг1л!ктт кыз- дарга уйлен1п, осында турып калгандар, - деп Ханымгулд1н сурагына Сеуле жауап бердь - Ой кудайым-ай! Жерпл1кп жштгер жетпегендей о неЫ- ай. Олардын imiaae казактын кыздары да бар шыгар? - Бар апа. Б1здщ факультетген де 6ip кыз тур1кке турмыска шыкгы. Мундайга 6i3 enai танданбайтын болдык, - деп Сеуле де шындыкты букпестен жауап 6epai. - Расында да танданатын жайт емес екен. Ещн гана мундайга кез!м де, кулагым да уйрене бастады. Анау баганагы емериканша сейлеп, йндш н ynipeftTin ашып журген кызда кандай казакшылык калды дейс1н. Ол да 6ip куш б1реудщ колтыгынан устап, шетел асып кетер. 03i соган уксап тур. - Мама, емерикан деген тш жок, оны агылшын Tu ii деп атайды, - деп Гулназира шешесшщ мулт Ж1берген катеЫн дурыстап койды. - Багана да солай деп айткансын. 157

Да; ;БАТЫР - Ой, не болса да 6api6ip емес пе? Kanip рой баягы. Кдйта сен айткан мусылман rypiKxe шыкхан кыз баскаларра Караган­ да бакытты екен, —деп Ханымгул Сэулеге карал, бул эрекетке де мойынсунрандай бодцы. Yiueyi акырын Lnrepi жылжып келедг Аласа келген кор- шаудын аргы жагында Kepinin марал тур. Муй1з1 шанырактай буры да осында екен. вздершщ табири ортасында кунелтпе- ген сон тар коршаудагы жануарлардын 6api туа бггкен касиет- терш жогалткандай тым жнерйз, жудеу кершей. Эрине ушы киырсыз жапан далада немесе Ke6eci кекжиектен де асып кететш кел-Kecip орманда емш-еркш TipuimiK ететш неше алуан хайуан атаулы бас аягыeciK пен тердейтарторга камалган кезде олардын кандай куй кешеттш ездерше рана мэл1м дуние. Мше осыдан-ак булардын жардайы белилi. KeH6ip анпар тар капаста тукым 6epin, TipmuiiriH жалгастырура бейiMci3. Ал ен- дд б1реулер1 осыган да карамастан дуниеге 03i сиякты Tipmi- лж neciH экелш, санасыз макулык болса да ем1рлерш жалгас- тырып жатады. Гулназира жабайы койлар камалган тордын алдына келген сон осындай суретке кез1 туеп. Аркары тастан каланран жота тастын уетше шыгып алып, карарайдай муШзш осылай каратып тур екен. Ал одан сэл шагындау келген койы кошаканын eMi3in, куше кайтарып, керермендерге кызгана карайтын секши. Гулназира туз жануарларына кызыра карал калыпты. Оны acipcce суп-суйшмд1 козысы кызыктырран. Хайуан екеш хайуаннын да ез1нщ iuiiHeH шыккан телте деген сезш т осы жерден де байкаура болатындай. Баласын ем1рене ем1зш, жш- жи1 куйрырьтан nicucn кояды. Содан сон «керд1Н бе ананын капай болатынын»дегендей буларра манырап, дауыс шырарады. К,ыздын кез алдына тары да сэбш елестеп Kerri. KoHLni эп-сэтге кулазып, журегше сагыныштын шаншуы кадалмай турганда осы жерден кетуге асыкты. Ана да кызынын каз1рп сэттеп кенш-куй1н туешген сиякты. Кезше жылыушырай кер1нген малдын жабайы тукымын 6ipa3 кызыктап тургысы келсе де, Ханымгул кызынын эп-сэтге бозара калган жузше назар аударып, бурылып, 9pi карай аяк баса бастаган Гулна- зиранын сонынан еруге мэжбур бодцы. Сэуле де кншеентай да cymciMfli кошаканга карал калган. Ана мен кыздын 6ipa3 жерге узап кеткенш кеш байкап, сондарьшан аярын жылдам басып 158

Тастандынын тагдыры жеп-i. Журеп булкынып, басынан етгоген ынгайсыз жагдайды epiKci3 есше алган Гулназира касына ерген eid жанды кина- майын деп ойлап, 6ipa3Fa созылган унсщ ркп e3i бузды. - Мама, мына кустардын эдемюш-ай! - деп кыргауылдар камалган торга жакындап кедщ. - Рас-ау, - деп Ханымгул де кауырсындары кызыл-сары, куйрыгы узын эдем! куска кызыга карады. - Бул кустар осы жакта бар ма? - Бар, - деп жауап берд1 Сэуле. Мундай кустарды жабайы табигатта кездест1рт кермеген Гулназира: - Кдй жерде бар? Алматынын айналасынан кездеспрме- д1м гой. - Алматынын манайында мундай кустар болмайды гой. Эне, анау кус табличкадагы жазуда кай жерде мекен ететщцш жазылган гой. 1ле езеншщ бойында. - Ол езен осы жерден алые па? - деп сурады Ханымгул де калыспай. - Bipa3 жер, —деп жауап бердй Сэуле. — Кдпшагайды кор- сем де, одан api 1леш жагалагам жок. Biased 6ip MyraniM тан- ыстарымен 6ipirin, анда-санда сол жакка барып турады екен. BianiH Алакол жакта да бар деп ecTireM. - Ол кай MyraniM? — деп Гулназиранын кулагы елец ете калды. - Ой, анау такырбас ассистент агай бар гой... - И э, иэ. Бшем, - деп Гулназира да басын изедк Ханымгул api карап, кустарды тамашалап турганда, Сэуле осы сэтте алаканымен колегейлеп, Гулназирага сыбырлай сейлед1. - Ол агай сонгы кездерде 6ip кызга кырындап жургенге уксайды. - Оны саган юм айтгы? - Т -с-с, - деп Сэуле api де ары карап турган Ханымгулге кабагыныц астымен нускай сыбырлады. - Ондайды каз1р энпмеге айналдырганды коялыкшы. Маман ест1мей-ак койсын. Гулназира «жарайды» деп сыбырлаган болды. Торгын ту- ралы тагы 6ip энпмен1н кулагы кылтиганын Гулназира ой сарабынан OTKi3in, сонгы кездерде неше-алуан создерд1н ны-

Дэлелбек БАТЫР санасына айналган дос кызын шггей аяп та кетп. 0 з басынан еткен окиганы бурын жаксы Kepin келген дос кыэынын таг- дырына шынымен кимаран едь «Эдем1 кызга им кырында- майды, онда турран не бар?» дел, Сэуленщ сезш байсалды кабылдады. BipaK еспген кулакта жазык жок, буны айткан Сэуледе не юнэ бар? Yiueyi буюл жер шарын мекендейтш ан-кустар, жылан- кеиртке, колтырауын-тасбака; езен-келдерд1 кутгы мекешне айналдырган неше алуан адем1 балыктарды кызыктап, тары да апдан не кездесед1 екен дел мойындарын созып, uirepi жыл- жып келедь Ханымгулге кундел1кп e3i керш журген ит, тауык, кой- ешю, жылкы-туйеден баскасынын 6api де тансык еда. Куда тузде азуын аспанга бшеп, 6ipeH-саран мал керсе сояудай етир TicTepiH акситып, солардыц сонынан жортатын кдндыбалак каскырды да, аппак кардын усладе шиыр-шиыр жол салып тышкан, коян керсе сонын сонынан шапкылай женелетш Кызыл тули де мунда бар болранымен, булар да оран пэлен- дей жаналык бола койган жок. Scipece маймылдардын ic- кимылдары кызык-ак. Жалы куд!рейгендер1 6ip-6ipiHiH бит- аркелерш караса, ен д т 6ip эумесер 6ipeyi шенберге асылып, содан сон бутадан-бутара ceidpin барып, кдйта айналып келш, кып-Кызыл куйрыгын «мэ, кердщдер ме* дегендей керермендерге каратып тура калады. Жиналран журт онын бул ынрэйсыз icine кулуден баска амалы калмайды. Typaepi де, журй-турыстары да кэдушп адамдардан аумайды-ау. Адамнын e3i кез1нде маймылдан жаратылган деген жорамал Teri рас шыгар. Осыны Ханымгул де байкаран сиякты. - 0 й , мына адарем калгырлар тура адам сиякты рой. Bip- ак ездер1 уяпан уш кун бурын туган екен, — дел касындагы журиы кулд1рш en i. - Дурыс айтасыз, ала, буларда ешкашан уят болтан емес. - Макулык болтан сон онда уят кайдан болсын. - BipaK ездерше жетерлйс сана-сез1мдер1 де бар. - Егер 6i3 осылардан лайда болсак, б!зден н е т кутуге болады? —деген сеадер жан-жактан шырып жатыр. - Эне, 6ipeyi баласын eMi3in отыр, — дел келеЫ тордын алдында турран 6ip бала айкай сапды. Гулназира сол тордын алдына 6ipiHmi жетп. Кылшык жун- дер1 жылтыраран 6ip кара маймыл расында да баласын алдына 160

Тастандынынтагдыры алып, eMi3in отыр екен. Баласын eMi3in отырган кэдушп ана сиякты. Баласы былп-былп end3in, енесшщ емшепн емген сайын маймыл да жадырап, телшщ басынан сипай туевой Bip уакытга алдындагы езш тамашалап турран керермендерге «сендерге не керек еда» дегендей бажырая карайды. Осы жолы Гулназиранын журеп толкып, кецш босаган жок едй Онын да ce6e6i бар-турын. Ана маймылды толык тамашалауга мурша бермеген 6ip тылсым куш Гулназираны алдынгы торлардын алдында турран адамдарра жалт каратты. Таныс жнттке б1рден K63i туей. Жантас! И э, сонын дэл e3i. Ол да буран анырып карап калган. Юммен 6ipre жургеш белпшз, касында 6ip топ адам маймылдардын кылырын тамашалап тур. ¥зак карауга батьшы бармай, кыз жанарын epiKci3 тайдырып экетй. Bip жарынан жакын жердей тордары маймылдардан эл1 де кездер1н тайдырмай карап турган анасы мен Сэуледен де ьщгайсызданган. Касына жейп баруга iiiiKi т у й ст итермелеп турса да, сабырлылык пен уятган атгап ете алмады. Кара Henip болмаса да, кыз журегшде Жантаска деген шынашактай 6ip ce3iMi бары рас едь Не icrey керек? Ж т т те буны Kepin катып калган. Онын да Гулназирага деген 6ip ce3iMi шннде сиякты. Гулназира ж тт гщ мойылдай кара кездершен осыны ангарды. Кь1здын жалгыземес екендйтнжшт кешн сезда. Алайда Сэулеге жузш керсетпестен api карай бурылып, касындагы жтггерге 6ip нэрсе деп ескерткендей, ею ж1пт эрмен карай жедел басып кет1п калды. «Кажет болса, звондар» деп ш тей куйнпп Гулназира калды. Анасы мен курбысынын Жантасты байкамай калганына да кыз шшен капы куанып калды. Еюнин жарынан онын кейп калганы да абырой болды. Егер ентелеп жейп келсе не icrep ед1? Солай болган кунде оны шешесше юм деп таныстырар eai? Егер анасы бул ж тттщ тастанды баланын aKeci екешн бшгенде кандай куйде болар ед1? Эрине басынан сипап, бейнен суймеш анык. вйткеш анасы кызынын Ka3ipri кезде кандай азап шегш жургенш бес саусагындай бшед1 рой. Кдй ана курсагынан шыккан перзенйн коррамайды, ол ушш арара туспейд!? Онын и м екешн бшген сэтге ана да бйрден ашу шакырып, мунда турран дуШм журтты дурлшйрш, алданып калган кызынын мудцесш сезбен болса да коррайтын едй Бул кумэназ акикат. Сондыктан Гулназира да жш гйн ешюмге бицйрмей-ак кейп калранын штей куп керген едй -305 161

Дэлелбек БАТЫР Гулназиранын epeKnireH кенин осындайды ой елелнен eTKi3in алтан сон б1рден басыла бердо. Ол uieiueci мен курбы- сына карады. EKeyi эл! де маймылдардын эрекеттерш бакьш- ап, кэперлершде ештене жок, жайбаракат тур екен. Гулнази- ра жылыстап келш, ештене болмагандай олардын катарына келш косылды. Манаты ыстык куннщ аптабы кайта басталтандай эсер бай- калып, айнапата жан жадыратар салкындык туеin келе жатты. Алатаудын аскаралы шындарын жауып улгерген каракошкыл булт кек тунык аспанды енсере тумшалап, 6ipre-6ipTe кор- тасындай коюланып, кун кезш буркемелеуге асытып келе жаткандай эсер бар. Ещй 6ipa3 уакыт еткен сон жанагы бол- ымшы салкын желдщ 6ipre-6ipTe еюиш де кушейш, жакын мандаты агаштар сынгырлай ыргалып журе берди MiHe, айна- ладагы жарык пен ыстык сэуле шашып туртан кун кез1 де кою булттын арты жатында калды. - Алматынын ауа-райы тез озгеред1 екен, - деп Ханым- гул булт торлаган аспаига карады. — Б1рак жанбыр да керек- ак. Дегенмен аяк астынан езгере салатыны кызык екен. Ал enai 6i3fliH ауылта ею апта бойы 6ip тамшы тамбады гой... - Эл1 де жанбыр жок па ол жакта, апа? - деп сурады Сэуле жалпылдаган кейлегшщ етепн ею колымен басып турьш. - Жанбыр жаугызудын да ырымы болады, кызым. Бул атам казактан келе жаткан дэстур. Ондай кездерде молда ша- кырып, куран окытып, кара койдын канын шытарады... - Содан сон жанбыр жауды ма? - Жауганда кандай! Жарты тун, жарты кун тынбай не- cepaeiri той. Азып-тозып бара жаткан жер-дунисн1н 6api 6ip жасап калды. Сэуле «мына Kici эзшдеп тур ма?» дегендей Ханымгулдщ жуз1не тавдана кэз салды. Сэуленщ iunci дуниес1н сезген Гулназира сезге араласты. - Рас, Сэуле. Сендер жакта ондай ырым жок па? - Мен бшмейтш шытармын, бар болса да. вйткет Алаквл ешршде жанбыр кудайдын кутга кун1 жауады. Таулы, орман- ды, суды жерде жауын да кеп болады той. Естш отырсам, биыл да ылгал квп дейд1. - Сэулен1н айтып турганы дурыс. Жанбырдын да жер тан- дайтыны рас. Бетпак сиякты кушагында meMiurriH беттндей 162

Тастандыныцтатоыры де ком болмаса аспанра булт кайдан ушршсш. Жанбырдын да жш болуы жердег1 сура байланысты гой. Бул жерде де солай шыгар? - деп Ханымгул аспанра карады. - Солай, апа. Мынау Алатаудын арры жагында тешздей шалкып Ыстыккел жатыр, awrrycTiriMiaae Капшарай. - Жарайды суды квп сез erin кетпндер гой. Енда денем1зге су тимей турранда, таксимен уйМ зге ж етл алайык. Колы- мызда колшатыр да жок. Малмандай су боп варранта, барып таксиге тез мшешк, —деп Гулназира алга карай жылдамдата журдь —Калган энпмеш уйге жеткен сон жалгастырармыз. Олар жолда кездескен жабайы жылкыларра, муй1зтумсык- тарга, су сиырра, жалы жалбыраран кодастарга тек кез киык- тарын салып, жеделдете ж урл, ешкайда бурылмастан парк- тен кектей о т т , такси, троллейбустар аялдайтын аланкайра келш б1р-актоктаран. Осы кезде жанбырдын алрашкы тамшы- лары да бшше бастады. Олар уйге жеткенде жанбыр шелектеп куйып тур едь Ас- панда найзарай ойнап, «шатыр-шутыр» е т т , букш аспан эл- емш аралап барып, акыры 6ip кедерпге сорылрандай «гурс» eTin тынады. Расында да бул жакгын ауа-райына тасатгык 6epin, кара кой союдын да кажет1 шамалы едь Yiu-терт куннш 6ipiHfle найзарай ойнап, жанбыр жауады. Кейде ж т тускен ылрал туррындардын да мазасын алып, дурыс демалуларына жагдай жасай бермейтш. Ocipece сенбп жексенб1 кундер1 ашык турган кунн1н ншдей бузылатынын кайтерсщ. - Мына жанбырдын жартысын б1здщ ауылга апарып жаурызса рой, —деп армандай сейлед1 терезеден тыска карап турган Ханымгул. - Рас, б!зде биыл жауын вте сирек болып тур. Мундайда шептщ де бой KOTepyi баяулайды. Швп каулап еспеген сон малдын да коны тез кетерше коймайды. - Эрп м нщ вз кайгысы 03iaae, - деп Гулназира шешесше карап кулдь - Енд1 не ттейш. Сенщ жардайынды да квзбен Kopin, KOHiniMi3re токып отырмыз. Болды eaai, уайымдай бермегш. Б|раздан кейш сабагын басталады, окуынды кайтадан жал- гастырасын. - Сэулелерден 6ip курс калып коятын болдым, - деп Гул­ назира диванда отырран курбысына кентаздеу коз таста- ды. - Ол менен окуды 6ip жыл бурын 6iTipin кететш болды. 163

Дэлелбек БАТЫР — Оган дейш 6api6ip 6ip-6ipaepiimi керш, кезайым боп турасындар рой. —И э, апа дурью айтады. Bip жатакханада турамыз, 6ip кор- пуста окимыз. Мумкш 6ip белме де rain калар, - деп Сеу­ ле курбысына дем бере сейледь - Кейшп группада да жаксы кыздар кеп. Сен олардында б1разын танисьщ. Осы сэтте кабырра алдьщцары тумбочканын уепнде тур- ран телефон шылдырлай женелд1. Алрашьщда Гулназира арры жагындары адамды Жантас деп ойлап калган. Жупрш барып трубканы кетерш ед1, арры жагынан екесшщ дауысын б1рден танып, трубканы дереу шешесше усына койды. —Элеу, мен рой, танымай турсын ба, - деп Ханымгул кулдг. —Жагдайымыз жаксы. Bepi дурыс. Аман-есен жетгш. —К,ызьщнын да xani жаксы. Сол пэтерде турып жатыр. —Касында Сеуле деген курбысы бар. — Денсаулыры да жаксы. Каланы 6ipa3 шарлап, кьшырып келш отырранымыз осы рана. ©здерщ калайсындар, бала- шаралар сау ма? Келш мен кыз уйде ме? —Тары да жанбыр жауып тур дейсщ бе? Ол жаксы емес пе. Алматыда да каз1р кун курюреп, жанбыр шелектеп куйып тур. Мунда жанбыр жи1 жауады екен. Калы ыстык болса, сонынан ше жауын куя салады. — Баска кайда барушы едйс. Келген1м кеше рана рой. BipaK 6ip жерге барып кайтгык. —Ол туралы барран сон айтам рой, —деп Ханымгул кызына карады. Бупнп саяхаты туралы айтсам, кызымды тары да кещлЫздещпрщ алам бадеген ана ойын да осыдан ангару киын емес. - Кыскасы, 6i3re кеп апандамандар. — Keiiiipefli рой. Кеипрмей кайда барады. 03i де меселенщ мен-жайын тусшед1 гой. 164

Тастандынынтагдыры - Жарайды. Мен де енш кеп жатпай уш-тврт куннен кейжпгс билет алам. Кызынды ауылра шакырмайсын ба? - KeftiH келсш дейсщ бе? Ол да жен екен. Ауылды, туран- туыстарын сагынып жургеш рас. 03i де аздап жудеп калыпты. Ауылдан келген ет пен майды керш, туран жерш кергендей болды. Эрине буран да киын рой. Баланын жанын ана рана тусшедь Тек тусшш кана коймайды, онын басына тускен ауыртпашылыкты ез басына тенгендей сезшедь 0з1мен сейлесесщ бе? - Жарайды онда. Аман-есен болындар. Билет апсам, анау аудандары улга звондаймын. Сол келш кутш алсын. 03iHin жагдайын сурап, eMeypiHiH бишргенше Гулнази- ра iuiiHeH куанып калса да, экеЫ Жайыкбайдын осындай жардайга жетюзт, KacipeT шекпргеш санасына epiKci3 орал- ып, жуз1 Алматынын аспанындай бозара кадды. - Тары да не боп кадды? —деп Ханымгул креслога сулесок отыра калган кызына карады. - Жай эшейш, шаршаганым ро й, —деп кызы да сыр биипр- rici келмед1. Осыдан кей1н де б1рнеше кун erri. Сэуле оншакгы кунге ел1ме барам деп, ею-уш кун еткен сон ауылы Алакелге атганып кетп. Келген сон курбысымен 6ipre турура уэде берген. Ханымгул Алматынын ылгалды ауа райы мен кек тутш1не шьшамады. Bip кшпсене уакыт калада журш келсе болды, басы айналып, K03i карауытатынды шыгарды. Сонын ез1нде де кекбазарды, барахолканы кызы eKeyi арапап, барлык бала- шаралары мен немерелер1не сэлем-саукат алып, Гулназирара кетер!нде акыл айтып, Алматымен кош айтысып, акыры ж урт кеткен. Кетерщде «кызым, ауылды да, apa-im, ciHainepinni де сарындын. Экенмен акылдасып керей1н, мумюн 6ipa3уакыттан кейш ез1н де кел1п кайтарсын» деп кезше epiKci3 жас алран сдь Коштасып турган Гулназиранын да осы сэтге кенш1 босап, жанарлары боталап кеткен. 165

Дзлелбек БАТЫР X Гулютан нэрестенг Нуррапидын ауласындагы уакытша турып жаткан уйлерше екелш, орауын жазранда, оймактай аузынан тш н шырарып, ынырсып, асказаны тамак linen жаткан. Беттнде меш бар суйюмш улды кергенде, тура e3i перзентханадан шырып келгендей-ак тебеи кекке жеткендей куанран. Bip кашретгщ артында 6ip куаныш бар деген осы- ау. Терегелдшщ де жуз1 бал-бул жайнап, axeci мен uieuieci Tipinin келгендей-ак юшкентай булщрппннш жузше кайта- кайта карай берш. — Гулеке, тура езщнен аумайды екен, - деп Гушстанды белшен капсыра, аймалап суйе бердь — К.ойшы, Твреш. Бала тамак сурап жылайын деп жатыр. Анау бетелкедеп айран-cyrTi алып берип. Булар бапаны алранда оран кандай тамак берудщ жай- жапсарын сондагы жумыс icreiiriH кызметкерлерден сурап алРан. Tiirri алты-жетт бетелкесш булардын канжыраларына байлап та берген. —Ал, енд1, айналайынлар, бакытты болып, юшкентай нэр- естен1 ренжггпей, азамат етш шырарывдар. Кдцамдарына гул 6iTciH. Жерлерщ онша алые та емес екен. Жылына 6ip рет бар- ып, сэбидщ жардайын 6Lnin туру бйздщ м1ндет1м1з. Бала асырап алран адамдарды 6i3 купил устаймыз. Егер жакын 6ipeynepi табылып жатса, 6i3 оларра ешкандай купияны ашпаймыз. Та- лап осындай. Баланьш денсаулыры жаксы, осыдан кейшп нэрестенщ oMipi ездерщ1зге байланысты. Байкал турмын, жаксы адамдар екенещдер, ем1рлерще куаныш, вздерще де сэби суюш тшеймш, —деп бас дэршер —кара торы эйел акыр- ры сездерш айтып, машиналарына отыррызып сапран ед1. - Жарцайларын да бар кершедк Булар да aapirepre шын журектен алгыстарын жаудыр- ып, ею аптадан аскан эбпгершткке толы уакытгын акыры зор нэтижемен, улкен жет1спкпен аякталранына бул дуние- де ешкашан дэл осыпай куанбаган шыгар. Сол куаныш умгг отымен 6ipre шайкалып журген кайретп, MiHe, кеншден 6ip- жолата алыстатып тастаран сиякты. Сутке тойран балпанактай нэресте ездер1 кундагына ора- ган эке-шешесш керш, жымиган белды. Epni-зайыпты буран 166

Тастандынын, тагдыры одан api шат-шадыман куйге енш, баламен 6ipre олар да мэз болып, acypeicrepi 6iprypai елжредь - Атын KiM деп коямыз? —дед1 Гулютан нэрестенщ карай- ган мешнен кез алмай. Терегелд1 ойланып капды. Куаныш, шаттыктын кушагын- да масайрап жургенде, ойына балага «ат кою» деген дэстурдщ бар екенш де умытып кетсе керек. Гулютаннын сурагынан кейш тез айылын жинап алды да, санасына неше алуан еим- дерда Ti36eicren жинай берди Акыры eciHe TycTi. Мумюн осы баладан кейш де онын жалгасы болар деген умилен, казактын ырымшыл эрекетже жугшш, «Жалгас» деп атауды уйгарды. - Жалгас деп коямыз. Бунын да жалгасы болатынына сен- м бщщрейж. Кдзагымнын бурыннан балага ырымдап ат коя- тынын 6i3 де жалгастырайык. M iH e, сез1мнш 6api жалгаска келш -прелт тур. ¥лдын eciMiH осылай коялык, - деп Терегелд1 эйелше карады. - Дурыс eciM екен, - деп Гулютан аяк-колын кимылдат- ып, imiHe «уыз» барып кеншдене бастаган нэрестеге аналык MeflipiMi оянып, елж1рей карады. —Сенщ eciMiH осыдан былай Жалгас болады. - BipaK Ka3ip осылай атасакта, ауылга барган сон шшдехана жасап, анау молда аганды шакырып, азан шакырып кою керек. - Ол да дурыс. Дегенмен де каладан Терегелдк Гулютан, Жалгас боп, ушеу болып шыгайык, —деп Гул1стан cpine кул- 1мдей карап, Жалгас деген eciMre ие болган аккуба нарестен1н жаялыгын ауыстыруга Kipicri. Денес1не ылгал тиген сэби эдетге дауыс шыгарып, шыр- ыдцап жылап, анасынын мазасын алушы eai. Жалгас жай ын- ырсыганы болмаса, мундай оспадарлыкка барган жок. Онын бул касиет1 де ерл1-зайыптыны 6ip куантып тастаган. К,олды- аякка токтамай 03i де киналып, уй йн1ндег1лерд!н де тыныш- ын апса, онда оган кандай шара колданар efli? Эрине, ата- ана болган сон сэбишщ барлык кылыгына кенуден баска ла- жы болмае. Терегелд! багана жолда келе жатып, уй иелер!н де 6ip ку­ антып тастауды кэпершен шыгармаган. 9 з кандарынан кур- алмаса да, бауырларына басып алган нэрестснщ ен алгаш керген eciri мен жаткан тесеп де Нургали мен Сандугаштын берекел1 шанырактары екен! ойына туеш, ол киялын эйел!н1н • 167

Дэлелбек БАТЫР eciHe салган. Содан сон жолай 6ip дукеннщ касына токтап, оларга беретш сый-сияпаггары мен азык-тулйс, шпмджтерщ де кажетп мелшерде машиналарына тиеп алган-турын. Гул- icTaH екеу! сэбидщ жолын Сандугашка усынуды да 6ipaecin mciuin койран. Гулгстан сэбшй жана кундакка орап, кайыра уйыктатып тастаран сон шай койып, азаннан калган тамакты жылытура Kipicin кетгь Терегелд1 машинасьш аулага Kipri3in, uuumeri затгардын бэрш уйге тасып, орналастырды. Кудай каласа, кешке уй иелер1 оралранда оларды да куаныштарына ор- тактастырып, дастархан жайып, шщдехананын алгашкы отыр- ысын конакжай уй иелерше арнамак едк EKeyi гумырларында тунгыш рет «ата-ана» деген атка ие болып, тердеп уйкы кушарында алансыз жаткан сэбиге кез кырларын сала отырып, кеп кутпрген куаныштын буына масайрап, астарын iinyre icipicri. Мундайда дуниенщ He6ip таршылыры да, кейб1р кара ниетп, кара жузд1 адамдардын арам пирылдары да эп-сэтте умыт болып кетеш екен. Кунаев сэби езшщ пэктлг1мен, бара жетпес суйюмдийгшен бул жарык дуниедег1 барлык жамандыкгы демде умытгырып ж1беретш сиякты. Алайда екеушщ жолында айтарлыкгай жамандык- тар да болып керген емес. Адам каншама жаксы, айналасына сиымды кершгежмсн, ктеген icin, осындай жаксы касиетщ 6api6ip 6ipeyaepre унамайтындыры анык. 1стеген icri кере алмайтын, жаксы касиепщи жасанды деп баралайтын тон- мойын, тасбауыр пенделер аз ба бул дуниеде. TinTi олар сети досын да, талай жыл аралас-куралас кершщ де, т а т жакын агайынын да болуы мумюн. Алайда 03iHiH эдш мшезше, адал кушше сенген адам кашан да, кай жерде де жешске жетш, максатынын орындалуына кумэн кел-прмеа анык. Терегелд1 осындай киядцардын жетег1нде отыр едь Кынк еткен Жалгастын дыбысын eciin, жапт карады. EciHe юшкен- тай eMi3iicrep тусе калды. Гул1стан да онын ойын сезгендей орнынан турып, дорбадагы 6ipa3 eMi3iicriH 6ipeyiH алып, кын- кылдай бастаран нэрестенщ аузына садды. Жалрас та аузына тускен жасанды олжаны сезгендей ем1зпсп былп-былп епа- зш, сора бастады. Ана уызына жарымаран сэбшй Гутстан шлей аяп та Kerri. Жумсак жастыкгын устщце жаткан улынын бетше бетш THri3in, кушырлана шскеп-шскеп койды. 168

Тастандынынтагдыры - ¥йыкта бебегш , уйыкта, - деп жумсак алаканымен жергепнен кэрып- кэрып койды. - Не боп калды? ¥йыктаура асыкпай жатыр ма, батырын, - деп Tepereaai де екеушщ касына кедщ. Зер сала нэрестеге карап алран сон келшшегше ты капы . - Кдбагы да, касы да езще уксайды екен, Гулеке. BipaK ceHiH самайындагы мещн Жалрастын бетше ауысыпты. Мундай сезд1 еспген Гулютан да куанып калды. Ол да буран уксас сездердй куйеуше жолдауга асыкты. - Шашы, мурны, кулагы мен аузы да ceHiici сиякты, - деп Терегелдне карап жымиды келшшеп. - Мше, екеум1здщ ортамыздан шыккан бала болды да калды, - деп Kyfteyi Жалгаска тене сейледк —солай рой Жалрас. Солай емес пе? Осы сэтге нэресте де экесшщ сезш куапап, жымиган болды. - Эне, дурыс деп жымиып жатыр, —дед1 Жалрастын жуз1- нен кез апмай отырган Гулютан да Терегелшнщ айткандарын жалрастыра свйлеп. Жалгас уйкыра кетп. Бала деген кандай пак, ешнэрсе де тен келмес тэтп efli. ©зйпн басынан кеипрген жардайын бей- кунэ булд1рш1нн1н сезбегеш кандай абырой. Сол 6ip жепмха- нада осы сиякты каншама бала бар. Кдншама тардыр тэлкекке ушырап, ата-ананын алди1 мен жилы кушагынан жыракта OMip cypin жатыр десешзпп. Олардын аке-шешелер1 ездер1- нен алыста OMip cypin жаткан перзен-rrepi туралы ойлай ма екен? Булардын да санага эл1 Kipin улгермесе де, lineyi бар шы- рар. Кейш ecin, азамат боп, он мен солын таныган кезде вз- дерш калай сез!нед1 екен: кабырралары суреныз, iuiiHiH жылуы болса да, кушагы салкын казына уй1не калай карап, бул капас- ка калай келш калрандарын ойлай ма екен? Солардын ата- аналары Ka3ipri сэтге ездерш калай ce3iHin жур екен? Жэне олар кай жерлерде сайран салып жур: Шымкенпе ме, элде Семейде ме, Талдыкорранда ма, элде Карагандыда ма, TinTi Ташкентге ме, элде Б1шкекте ме, Мэскеуде ме, элде Омбыда ма? TyftiHi ешкашанда шешымейтш 6ip тылсым, жумбак дуние. Бэр1нен де кунэЫз сэбилерге киын-ак. Жау-жар жок, айналан тыныштык кушарында мулпген, не 1шем, не жейм1н деп басты катырмайтын, кой уст1нде бозторрай жумырткала- 169

елбек БАТЫР ган тыныш та, кен заманда да осындай сумдыктар болады екен-ау, о тоба! TinTi шетелдпсгер асырап алып кетш жаткан сэбилер туран анасына калай рана кажет болмайды? Курса- рын жарып шыккан, озшщ каны мен жанынан жаралып, торыз ай, торыз кун толыксып тапкан нэрестесшен калай рана айнып шыга келед1екен-ау?! Сумдык-ай, сумдык-ай! Гулютан осындай жумбары шештмейтж, жауабы жеп кат жер астына туссен де, алты кабат атмосферара шыксан да та- былмайтын суренс1з жардайларды ойлап, кушарына калап алган нэрестесшщ касында отырып калды. - Шай iuiin, кешю дастарханра дайындалмаймыз ба? - деген куйеушщ сездерш естйен сон, селк е т т орнынан кетершдь —Басыма 6ip ойлар келш отырып кдлыппын. Exeyi астарын iiuin алран сон алып келген тагамдарын рет- теп, imiMaiKTcpin сурыптап, 6ipa3 уакытгы осындай шаруалар- мен етюздь Жанагы кел-Kecip ойдан кейш Гул1стан шыны- мен-ак улынын болашактары тардырын ойлап, оны кайткен кунде де коре алмас кездерден, сумакай тшдерден алшак ус- таудын йитей кам-карекетш де ойластырып журген ед1. Осы ойын куйеу1не кулаккагыс erri. - Б1з баланын шаруасымен журем1з деп онын болашары туралы умытып барамыз, - дед1 Гул!стан шаруасын ретгей жур1п. - Не айтпак едщ? —деп сурады Терегелд1 эйелшщ сезде- piHe б1рден TyciHe алмай. - Айтпарым сол, анадары агаймсн болран эипмоп умытып кеткен жоксын ба? Уй туралы. - Жок, умыткан жокпын. Осы шаруаны кутш жур едш. ByriH кеште ол туралы сурауды ез1м де ойлап жургем. Оран кам жемегш. - Е, дурыс екен. Мен ол мэселеш сен умьггып Kerri ме деп ойларам. Олай емес екен рой. Эйелдщ ер-азаматгын iciHe кшпккеш уят кой. Сондыкган есще салайын деген1м... - Ондай манызды ic ешкашанда умытылмайды, TyaiM. Bip манызды шаруаны б1т!рмей, eKiHmi icKe кешкен1м1з эбестж болар деп ез1м де ундемей жургенмш. Кудай каласа, бугш кешке дастархан басында бул энг1ме козралады. Откенде Нуре- кенн1н 03i де осы жайында eciMe салран. BipaK непзп жумысы- мызды 6iripin алган сон, осы шаруага KipiceMi3 деп ескерткем. Ол Kici де тусш т, жарайды деген. 170

Тааандынын'атоыры - Олай болса дурыс екен 6api, - деп Гулютан куанып калды. Куйеушщ колына алран шаруасын бтрмей тынбайты- нын эйел1 де жаксы бшетш. Ендш сэтге эйел болган сон онын санасына тары да 6ip ой сап ете калды. «Сол уй саты- лып кетпесе Hri едЬ. Санара т1релген бул киялын да куйеушен ipidn калмалы. - Нурекен ол юшмен 03i сейлесш койган екен. Жаксы танитын кершедк О жарынан да кам жеме. TinTi болмай кал- ран кунде де осы жактьщ 6ip жерше коныс аудармай кал- маймыз, суык тускенше. Ен курыганда жер сатып аламыз. Гулютанга куйеушщ сонры сездер1 онша жаксы эсер еткен жок едь Жер сатып алтан сон, ол жерге уй туррызу керек. Оган курылыс материалдары кажет болады. Ал уй салынып бол- ранша булар кайда турмак? Осындай ойлар эйелдщ санасын эп-сэтге жайлап алды. Содан сон жас баламен бул кайда бола­ ды? ТуШш шешшмейтшдей кершген бул ойларын да жасыр- май Терегелдшщ алдына жайып салган. - Ой, Гулеке-ай. Баламен 6ipre ceHiH де уайымын кебейш Kerri рой. Мен бэрш мысал ушш айтып отырмын. Нурекен де айткан сезш далара тастамайтын кершедь Сандураш апай да б1здщ осында калуымызды калап отыр. Б1здщ оларга пайдамыздан баска зиянымыз тимейтшш ол KicLnep де жаксы тусшедк Мэселе пайдададаемес, кешлде, адамгершшкте. Адам мен адамнын дос болып, б1рден араласып KeTyi де онай шаруа емес Ka3ipri заманда. BipaK б1здщ барымыз бар екен, осындай Kicuiepre кездескен. Бул ушш 6м1рбай аксакалга улкен рахмет, —деп Терегелд! есше 6ip нэрсе тускендей ойланып калды. — вмекеннщ жардайын да умытып барамыз ба, капай? Санду­ раш апайдан сщлкйнщ aaipiciH алып, кетт бара жатканда жолга токтап, сэлем бере кетсек дурыс болар едь - Мшдетт! турде, — деп Гулютан басын изеп, куйеушщ сезш куптады. - «Bip рет дэмш татканга, кырык кун сэлем» деп айтады рой, сол сиякты ол Kicirn умытып кеткешм1з aaaMrepmLniKKe жатпайды, Тереш. Жолда кетт бара жатканда токтап, ол Kicire сэлем бере кетеШк. Кдладан кашан шыгамыз? - Ертен сенб1 рой. ByriH уй иелер1мен энг1мелест, ертен сол жумыспен айналысып, мэселенщ эу-жайын туйш апган сон жексенбше шырып кетелж. Дурыс па айтканым? - деп Тврегелд1 келшшепне коз тастады. 171

Дэлелбек БАТЫР —Дурыс, эрине. Кеп жатып калдык мунда. Ана юсшерден де ынгайсыз болатын болды. Уй де талай кун болды иен тур. Кершшерге тапсырганымызбен, олар да тунде кузетш жат- пайды гой. Жалгыз ит кай урыга тетеп берсж. Дуние-мул- 1ам1зден айырылып калмайык. Уйде тыгулы 6ipa3 акша да бар. Сол анау карсыдагы алкаштан корка берем. Серисгерш ертш келш, дукенда, yftai тонап кетсе оган не ютейсщ? - деп Гулютан ойындагы каут-катердщ бэрш куйеуше айтып салды. Табигатында салмакты, ешнэрсеге кыза шауып, дег- 6ipci3fleHe жупрмейтш Терегелд1 осы жолы да байсалды жауап капы. — Ешнарсеге алавдама. Eopi де орнында. Тек ит кана 6i3fli сагынып жургендей. Бидщ осыншама жогалганымызды ол бейбак ешкашан керген жок кой. вткенде барганымда «кай- да журсш?» дегендей ж упрл келш, аягыма оралып, ен бойым- ды шскеп a6irepre тустт. Аяп кетпм бейшараны. Макулык екеш макулык та иесш сагынады екен гой. Ет nicipin, суйеп мен сорпасын куйып берд1м. 03i де жудеп калган сиякты. Сорпаны imin, суйепн мужш, 6ip жасап калды. Кершшер де калган-куткан тамактарын экеп 6epin жур екен. BipaK кан- ша дегенмен иесшщ берген асы олар уинн де дэмд1 гой. Солай емес пе? —И э, эрине. Одан 6epi де 6ipa3 кун етш кепт. — Жарайды, Гулеке. Эщтмеш айта берсек, тубше ешка­ шан жетпейм1з. Уйге аландамай эл1 де осындагы орындал- атын шаруалармен айналысайык. Ен 6ip непзп шаруамыз 6iiri гой, —деп Тврегелд1 терп белмедеп уйыктап жаткан нэ- рестеш нускады. - Ал калГайдары еюний пландагы дуниелер. Мен базар тарамай турганда дукен1м1зге товар алып келейш. Сен каз1р алатын затгардын Ti3iMiHтез жазып бер. Балалардын жазгы KHiMi, столга жабатын дастархан, ыдыс-аяк, ерлерд1н де KHiMflepi аздык етпеШй, кагаз-калам, карындаш дегендей. Бул шаруаны да 6iTipe KeTefiiK. Ертен уйдщ шаруасымен журем1з деп уакытымыз да жетпей калар. Бугшп жасалатын icri кейшге калдырмайык, Гулеке. Кун эл1 ерте. Туею тамакгын б1ткен1не 6ip сагапай гана уакыт e n i. K33ip базардын ен 6ip кызган шагы. Гулютан дукендерше алатын запардын Ti3iMiH жазып Те- регелд!ге устатты. Kyfteyi кез жупртш карап шыкты. 172

Тастандынынтагдыры - Bapi де дурью екен. Мэшинеге сыйгыза алсак жарар, - деп KYfteyi ойланып каллы. - Неге сыймасын. Онша кеп зат емес кой. Сыймай жатса алдынгы орынга да ныгап тастаймыз. BipaK акшамыз да кардай epin барады-ау. — Ештене етпес, Гулеке. Болса да келгесш кажетп зат- тарымызды алып кетейж. Ж ш -ж т мунда ке л т журем1з бе. Енщ мше, басымызга бас косылды. Ал жарайды, мен кетпм. Ана балакай жылап калмасын, дурыстап кара, жаным, —деп Терегелд1 уйден шыга бердь - Ол жагына кам жеме. Осыдан былай менщ шаруам Жал- гаспен болады гой. Столды кайда жасаймыз? —Жаздын куш гой, далага жасаймыз. Анау моншанын ка- сында улкен стол тур. Соны эк ел т, улкен уйдщ келенкесше коямыз да, дастархан жайып, уй иеа келгенше жайнатып ж1берем1з. —Дурыс, сейтешк. Ол у ш т Сандугаш апай куанбаса рен- жи коймас. Ал ешп ерте кущи кеш кылмай барахолкага женел. Жайма базарда Терегедщнщ бурыннан 6epi зат алып жур- ет1н 6ipHeme Hyicreci бар болатын. Сатушылар да буны жаксы бшедь Алыстан келт зат алатын болган сон, адамдар кеп бол- ган кезде Терегелд1н1 кезекс1з-ак кажето заттарын алып 6epin, тез ж1бере салатын. Осы жолы да ол киналмады. Гулштаннын жазып берген ттз1М1не сэйкес базар аралай жур1п, эр нукте- ден кажетт1 ки1м-кешектер1н, тагы да баска дуниелерш сатып экел1п, жол шетшде турган мэшинес1н1н артына сыйгызып, 6ip ceMKeHi салондагы орындардын устше койды. Жен бшет- iH Kicire бул жумыс узак уакыт алмады. Айналасындагы ею сагатка жетер-жетпес уакытта бул шаруа да тамам болды. Адамдардьщ да кеп жиналатыны осы уакыт. Журттын зат­ тарын, акша толган эмияндарын урлап, кан каксатып ке- тет1н неше алуан уры-каракшылардын каптап журет1н жер1 де осы. Адамгершшктен ауылы алые, жанынды тур- miKTipin ж1береттн осындай 6ip окигага осы жолы Терегелд1 де куэ болып ед1. Товар алатын 6ip контейнерден шыгып, ала сумкасын жымкыра устап, кара Henip халыктын орта- сында еюнш1 6ipeyiHC келе жаткан тугын. Кенет арткы жактан 6ip эйелд1н зарлаган ащы дауысы душм журттын назарын epiKci3 ез1не аударды. 173

Дэлелбек БАТЫР - Ойбай, кудай-ай, кулл1 акшамнын 6spiH сыпырып, мына жете<йз немелер урлап Kerri! Кудайым-ай, не !стеймш енд1? BipeyaeH карыз алып ед1м, калай кайтарам! - деп эйел ешреп жылап ж1берд1. Мундай Kapimerep басы мен аягына дейш ат шаптырым болатын алып базарда ж т кайталанып туратындыктан кей- 6ipeynepre бул окига пэлендей тансык кершген жок. Мундай- лар акшасына одан api мукияттылык жасап, мойындарын артка 6ip бурып алган сон жур1стерш Lrirepi жалгастыра бердь Осынау кара халыктын шннен юмнщ уры, юмнщ уры емес 031екенш де аныктау киын еда. Олар да урлаган акшаны 6ip гана койнына с ун гтп ж1бермейдк Топ-топ болып журетш экю урылар айуандыкпен тапкан олжаларын 6ip-6ipiHe сыргытып, акыры сонгысы тук бшмегендей кара нетрдан ортасында кете бередь Осыдан кейш буларды устап байка! Тврегелд1 эйелге жаны аши караганымен, колынан келетш ешкандай амалы жок еда. Тек эйелге бар айтканы: «Полиция- га барып айтьщыз» болды. Ал ещн енбепмен кункерю жасап отырган елд1 зар илеткен осындай жетеаздермсн полиция- нын байланысы болмасына кш кепш? Терегелд1 мундай соракыпыктарды кез!нде бурын ушне конып журетш уйгырдан талай ecTireH. «Bip рет калтаннан сусып кеткен акдганды кайтарып алам деп ойлама, акдыанды 6epiK уста» деп ол Kici талай рет ескертт едй BipaK кудай он квз1мен Караганда мундай жагдайга ешкашанда ушырама- ган жэне де басынан осындайды кепнрген адамдарды да бур- ын-сокды кездеспрмеген. Мше тунгыш рет баукеспелердщ адамга жасаган киянатын керш тур. взшен 6ipa3 жас улкен эйелдщ турш керш, жагдайын ce3iHin, 6ipTypai аяп Kerri. ¥закка созылып, женюлл жаткан адамдар леп толастар емес. Солардын 6ipeyi де Kacipence epiKci3 душар болган эйелдщ жагдайын бшмек тупл, мойындарын да бурмай Lnrepi озып жатыр. «Бул адамдар калай гана катыгез боп кеткен?». - Апай? Эйел Терегедшнщ дауысына жалт карады. Кезшен жас ani де соргалап тур екен. - М1неки, 6ip кажетщЬге жарап калар, - деп iuiKi дуниеЫ алай-дулей боп, не icTepiH б1пмей турган эйелге бес мын тенге усынды. - Апай, мундай жерде ewHFapi жалгыз журмещз. 174

Тастандыныч тагдыры Каншама кыруар каржысынан айырылып калган бейтаныс эйелге мын тенге кай жыртыгын жамасын. Дегенмен «мундай адамдар да кездесед1 екен-ау» дегендей Терегелдше тандана карап, 6ip сэт кушмдеген боп, «рахметш» айтгы. - Кап! ¥лымды Kyrin алуга шыдамым жетпей кетщ калып ед1М. Сайтан турткен екен гой мен сорлыны. - Кайдан келш едвдз? - Тараздан, - деп эйел сымсыз телефонынын нем1рлерш тере бастады. — Ей, кайда журсщ, жупрмек?! Тез жет, м е т тонап Kerri. Bipai акта гама калды. iniKi калтама тыккан. Семкедеп акшамнын бэрш Kecin алып Kerri. Тез жет! Мен подземканын аялдамасында кугем. - Не, полицияга? И э, тауып 6epeai! Олардын да урылармен байланысы бар екетн бшмейсщ бе, кеше! Одан api уакытгы оздыра 6eprici келмеген Терегелд1 эйелмен коштасып, *ypiciH эрмен карай жалгастырды. Сонгы семкеHi заттарга сыка толтырып, жайма базардын кым-кигаш Нрлтнен сытылыпшыккан олжол шетше жакындагансон ауыр свмкен1 жерге койып, «yh» деп дем алды. М эш инеа жолдын аргы жагында болатын. Сол жакка назар Tiicri. Вагана машина коятын жолдын он жак шетшде орын болмаган сон, алдын шыгыска каратып коя салган. EHai караса, «ак кобдишасын» айнала ею полиция кызметкер! жур екен. Жол ережесш бузганы eciHe тусе Kerri. Дереу семкесш кетере салып, жер астындагы жаяу журпншшерге арналган жол аркылы еюнш1 бетке OTin, ceMKeci зшдей болса да, жол усттндеп мэшинесше тез басып жет1п келд1. Bip гаишник «Дамастьщ» алдындагы HOMipiH алуга Kipicin те кеткен екен. Ещп аз уакыт кеш1ккенде алдан тагы да 6ipa3 киындыктардын туындайтыны анык едг Кунн1н ыстыгы мен котерген ауыр заты аз болгандай, алдынан ойламаган жерден кездескен кызыл жагалылар оны одан эрмен терлеНп ж1бсрхн. Калтасынан шагын орамалын алып, тер жуган беНн сурткенше жас шамасы жиырманын ортасындагы лейтенант ауыр семкесш мэшинесшщ касына топ етюзген Терегелдire тш катты. - Мынау аздщ мэшинешз бе? -И э. - Бул жерге кел1к коюга болмайтынын бшмейаз бе? 175

Дэлелбек БАТЫР — Битей калдым. Кдятын жерде орын болмаган сон, осы жерге тастап кетш ед1м. KemipiHi3, йпшек, алыстаты 6ip ауыддан келш ед1м. — Кдй ауылдан? Кане кужаттарыныз? Техпаспорт, права, жеке басыныздын куэлш. Бул ушш айыппул твлейпшщэда 6Lneci3 бе? —Эрине. Bip жолга кеппрйшпй, iniiucK. Лейтенант кужаттарды мукият карап шыкхан сон жанагы- дай емес, кабагы жумсарып, Topereaaire жымия карады. Муны байкап турган Терегелдтш де iuiiHe жылылык ендк «Не болып калды екен» дегендей полицейскийдщ жузшщ жы- ли калтанын б1рден тусшген жок. Алайда 6ip жаксылыктын болатынын журеп сезш тургандай. — Токе, жерлес1М екеназ той. Мен де сол ыэдердщ арты жактарыныздаты Алакел жактанмын. Торегедш «yh» деп курсшш ж1бергенш e3i де сезбей калды. — И э, жерлес екенб1з той. Менщ де сол жакта туыстарым турады, —деп бастырмалатып ж!берд1 Терегелдь —Э й , токта, - деп лейтенант HOMipai шешуге таянган сер- жантка карады. — Не боп калды? —деп тубгг мурт, буйра бас сержант лей- тенантка жалт карады. —HeMipfli кайтадан беют. Сержант 6ip болтка тана бекш турган HOMipjii кайтадан ор- нына бейте бастады. — Журщ>з, машинага отырыныз, - деп лейтенант 6yftipi сенпз биенщ карнындай сыртка Teyin турган кокала семкеге карады. —Шамасы коммерсантсыз гой деймш. — И э, аз-муз бар, — деп Терегелд1 ауыр семкеш салон­ ный ппше котерш экелш жалп етюзд1 де, ез орнына келш от- ырды. Лейтенант касына жайгасты. Бейшара сержант HOMipai кайта бекггуге элек боп жатыр. — Мше кужатгарыныз. Enairapi жол ережесш бузбаныз, - деп лейтенант кужаттарын Tepereaaire кайтарып берда. - Баска б1реулерД1Н колына туссещз, правоныздан айырылатын с/ин!3. Ci3re просто повезло. Уакытында келгенпцз де озйнзге жаксы болды. Эйтпегенде нем1рд1 iaaen, шабылып журетш едпйз. Жерлесвдздщ тап болтаны кандай жаксы болды, - деп лейтенант Терегелдне карап жымиды. 176

Тастандынынта(дыры - Рахмет ci3re, бауырым, - дед1 Терегелд1 де куанышын жасыра адмай. - Кдлай енщ— Мына iHiHi3re 6ipaeHe тастап... кетпейаз бе? - деп кулген болды лейтенант. - Ой, айналайын-ай. Жерлеамнен аяганды ит ж е с т, - деп TepereAai туймесш агытып, тес калтасынан бес жуз тенгелйе кекала кагазды алып «irncme» устата берда. - Ал, жолыныз болсын. Женгейге, iнi-карындастарга селем айтыныз, - деп лейтенант мэшинеден шыгып бара жатгы. Алгашкыда Терегелд1 езше жерлес ретшде iiu тарта сейле- ген лейтенантты акысыз-пулсыз ж1бере сала ма деп ойла- ган. Дегенмен мундай эрекетгерд1 жол успнде ж ш кездеспрш жургендпсген лейтенантты шггей айыпка буйырган да жок еда. Кдйта онын ойламатан жерден жерлес боп шыгып, уакытын да, калтасындагы каржысын да ысырап етпегенше куанып калган. Шынында да HeMipiH memin алып кетсе, оны кай жерден i3flen эуре-сарсанга туспек? Кдладагы кайбйр ГАИден i3flen, уакытын етызбек? Содан сон H0Mipci3 мешинеш калай MiHin, айдамак? Бул HeMipiH iaaen сабылып жургенде, жасап жаткан кешю дастарханын кайтпек? Эйел1 Гудастан бул кеииккен сайын ол туралы не ойламак? Звондап, болган окиганы TyciHflipin айтатындай онын уялы телефоны да жок кой. Ауылда болган сон оны устап журуд1 кезшде ойелi кажет деп таппаган тугын. Енд1 мше, карай гер. Осындай TyftiHi табылмайтын сурактар Терегелданщ ойына epiKci3 келш, Ka3ipri сэтге олардын жауабын i3aen жатудын кажетаз екенше кез1 жеткен сон, айнадагы ез бейнесше ка- рап жымиып, куанып калган. Тыгылмадан акырын жылыстап етш, светофорга барган сон Kepi айналды. Жолдын екшип жагы да келжтерге лык толы екен. Кун ыстык. Аслан айналып жерге тускендей. KciiGip ма- шиналардын суы кайнап, токтап, мушкш жагдайды одан epi ушыктырып ж1берд1. Абырой болганда шагын мэшиненщ де мундай жерде баскаларга Караганда 6ip артыкшылыгы бар. Келемд! машине сыймайтын тар жерден бул суда жузген шабактай демде суырылып шыгып, кеп киындыкка ушырамай тыгылмадан кутылды-ау, eftTeyip. Кекейдеп тагы 6ip шаруа- сынын 6iTKeHiHe куанышы койнына сыймаган Терегелд1 Шан- ыракка багыт алган тактайдай тепе жолмен зырлап келедт 12-305 177

Далелбек БАТЫР «11Нрюн, жолдын 6api осындай мэшинелерден ада, таза болса 1 гой» деп армандады. ] * Акыр аягында e3i турып жаткан уйге жетп-ау. Кун эжеп- } rayip енкейш калган екен. Шамамен бул жолга уш сагат- тай уакыт жумсапты. Дегенмен уй neaepi жумыстан эл1 ор- j алган жок. Олардын келуше де ею сагатгай уакыт бар. Ка- ла тургындарынын уакыттарынын б1разы жолга кететшже Терегелдшщ K03i осы жолы толык жеткендей болды. «Кдй- ран асыл уакыт-ай десещш, кор болган». —Here KemiKTiH? Сен барып, зат алып, тез кайтам деп едщ. Кешнскен сайын дегб1рш таусылып, ею кез1Мтерт болып, ceHi ойлаумен отырмын, - деп Гул1стан толки сейлеш. —Жалгас кайда? —деп Терегедш эуел1 баласын сурады. — Уйде уйыктап жатыр. Жанагы эреджте оянган сон шомылдырып, кайта жаткызып койдым. — Е, батыр уйыктап жатыр де, - деп Терегелд1 ештене болмагандай кундеп эдетшше салмакты сейледг — Кешпс- KeHiMHin сырын мэшинеш койып, затгы уйге юрпзген сон 6ip-aK айтам, Гулеке. Бурын талай рет келш жургенде кврмеге- Hinmi бупн кврд1м. —Ол не нэрсе? —деп Гулютан тандана сурады. —Энпм е кеп. Tepereaai шаруаларын реттеп болып, эйелшщ жасап койган дастарханынын басына келш жайгаскан сон, жайма базардагы кергендершщ бэрш Гушстаннын алдына жайып салды. Урыларга тап болган эйел туралы, гаишник жерлесш кездеспргеш жайында энпмелеп втп. — Уры-каракшылардын журмейпн жер1 бар ма. Кайта езщ кыруар акшадан айырылып калмаганына рахмет айт. Шыгын шыкпай, Kipic юрмейш дейш гой. Бес жуз тенге деген не, rattipi, кайта кайырлы шыгын болсын деп тшешк. 0зщ- HiH жерлесще кездескенщ кандай жаксы болган. Эйтпесе бупнп кун1м1з с е т кутумен втеш екен гой, - деп Гулютан да куйеушщ жолшыбай кездескен кедергшерден аман-есен кутылганына каракат квздер1 кугнмдеп, куана секледг — Сен багана акшамыз epin бара жатыр деп едщ гой, - деп Терегелд1 эйел1 бутан не дер екен дегендей сынай свйледг — Е, тэМр-ай. Бастын аманына не жетсш. Адамнын таг- дырын да, сусып етш бара жаткан уакытгы да акшамен ел- 178

Тастандынын тагдыры шеуге болмайды рой, жаным. А к т а адамды таппайды, адам акшаны табады деп кез!нде экем айтушы efli, маркам. Сол Kici айткандай бес жуз тенге садака болсын, - деп Гулютан касында отырган куйеушш иыгына басын койды. Эйелшщ создерше журеп елж1реген Teperenfli де сезшнен калыс калмай, Гулютаннын бетшен кушарлана суйin алды. Кун батып, айнаггара коленке туей. BipaK ауа тымык, жаздын кунн1н аптабы кайта бастаган 6ip эсерл1 шак туран едь Элемнщ батыс бо л т кун баткан сон да кызыларайланып, кекжиектщ усйндеп калкып журген бултгарды кызыл-курен бояура 6oicripin тур. Алатаудын акбас шындары да осы сэтге аз- кем уакыт езгерюке ушырап, жалыннан азат болтан коламтага квб1рек уксайды. Б1рде жылтылдап, 6ipae карабаркын тартып, мын кубылып тургандай эсер бар. Кубыладан кершю берген айдын да бейнеа айшыкталып калган. BipaK аспан элемш тугелдей жауып туратын мын-сан жулдыздардын бейнелерш байкау осы сэтте ертерек едь Эл1 де ipreciH алыстата коймаган кун олардын бейнелерш езшщ алтын сэулелер1мен буркеп, айналадагы жан иелерше керсетпей тур. Булар аулада турран улкен столды екеулеп экелш, улкен уйдщ он жак далдасына койып, оны айнадай ры п жуып, клеенка тесеген сон, жещп кимылдай журш, ез yiinepi болмаса да, дастархандарын мейл1нше турлещйрш койды. Гулютан мана Терегелд1 базарда жургенде етп де бабымен nicipin койган екен. 1хшнде уш ел! казысы тары бар. Баска б1реулердщ yfti демесен оншакты кун ппшде булар да уй иелерше бауыр басып, туыстарындай 6ip-6ipaepiHe уйренш кеткен едь Аккенш, акжаркын, жомарт кониин ею конакгы Нургали мен Сандугаш та жаксы керш, ш1-кел1ндер1ндей-ак оларра улкен сешм биинрген. Баганагы узын саны оннан асатын эртурл1 арак-шарап- тын 6ip-6ipeyiHeH тандап алып, оларды да мойындарын кыл- китып, стол устше жайгастырды. Бэрш жайрап болтан сон, столдын ycTinaeri тамактардын устш жэне 6ip дастарханмен жауып, exeyi уй иелерш кутп. Кыздары да 6ip жакка кеткен бе, жок. Kynneri екеудщ басы бупнп кеште ушеуге айналып, зор куанышты аркалай журш, Терегелд1 мен Гулютан K33ipri сэтге ютелетш шаруаларын ойдагыдай б тр д ь 179

Дэлелбек БАТЫР Бушар шаруаларын орындап болып, уйге оралранда Жал- рас та уйкыдан оянганын бишргендей кынк-кынк етш дыбыс бедой. - Жалрас та оянды. Тосып алып, тамарын бер, - деп Те- регелд1 кдранрылык уялай бастаран белменщ жарырын жакты. - Bip рет кешю ауара шырарып, таза ауа жуткызып алу керек шырар. Келгеннен 6epi уйден 6ip адым шыккан жок. - Терезе ашык тур рой, Тереш. Далара шырар дейсщ бе? Кдзак баласын кыркынан шырармай далара шырармайтын едд гой? - деп Гулгстан Терегелдне сураулы жузбен карады. - Bip жагынан карангы да тусш калды рой. - Жарайды. Сенщ ойларанын болсыншы. Каланын бала- ларын эке-шешелер1 кущйз-туш калэсюге салып итерш жу- peai рой. Сондай кезде бала дурыс дем алып, тез жеттлещ, - деп Терегелд1де ез уэжш ортага салды. —Кдзактын баласынын ipi болып еспейпш де осыдан шырар?... - Мумюн, - деп келютт Гулютан. - Ауылга апарган сон квре жатармыз. Расында да бул жердщ ауылдан квш т келген жастары да кундактагы балаларын квтерш, квшеде, дукенде журед! екен. Enai расында да, кыркынан шыксын деп, ауыр- ып калган балаларын дэр1герге апармай отырмайды рой. Бу- рынгы ата-бабаларымыз рана ырымга сенген. Мен каз1р ойла- ймын: дарнер, медпунктжок кезде олар ул-кыздарын капай ау- рудан арашалап отырган десенш1. Kemin-конып жургенде жас баларада суыктиед1 рой. Соларды калай емдеп, жазып отырган? - Неше Typni шептен дэр1-дэрмек жасап шюзген. Ан мен кустын майын алып денелерш сылаган. Молда-тэуппке ап- арып ушыктаткан, - деп Терегелд1 де e3i бшгендер1н ортага салды. —Ол кезде таблетка, антибиотик, укол деген болды ма? Эрине болтан жок. Содан сон таза ауа жутып, таза тамак iui- кен адам ауыра да бермещп гой, 6ine бшсен. Ол кезде кумырс- кадай каптаган квл1к те болматан. Непзп Kenhcrepi ат болтан. К,ымыз, шубат imin, жылкынын таза еттн жеген. MiHe, сенщ сурагына жауап осы болмак. - Осылардын 6apiH сен кайдан бшесщ? - Ещи менщ мамандырым биохимик кой. Содан сон тари- хи кггаптарды окимын. Окыган адам 6ip нэрсеш бшетш шырар. 0стш exeyi энпме-дукен курып отыррандауй иелер! де келш калды. Кь1зы да эке-шешешмен 6ipre кел1тп. 180

Тастандынын тагдыры - И э, жагдайпарын калай? Жумыстарын 6iTri ме? - деп Нуррали куммарей келш, конактарынын хал-ахуалдарын сурады. — Жумыс 6iTri, ага, тэте, — деп Тврегедщ ерл1-зайыптыра жымия карады. - О , кандай жаксы болг-а-ан, - деп Сандугаш та сезш со- за сейлеп Гулютанга карады. - Cyftimnici де, KepiMfliri де 6i3- ден болсын. 1стерщнщ бететшш бшгендей куш кешке шейш журепм куанып, жаксы жардайда болып ед1м. Алдамаган екен... — Ал кэш, бущарипндерщд! альш шыгындар. Ал Санду­ гаш шашуьщды дайында, - деп Нуррали эйелшщ колындары турл1-тусп пакетке карады. Гулютан Жалрасты кетерш шыкты. —Куаныштарын зор болсын, балаларын кеп болсын, —деп Сандугаш пакеггеп конфет, шоколадтарды уыстап-уыстап, бала квтерш келе жаткан Гул1станра карай шашып-шашып ж1бердь —Meftipinai, кайырымды болсын улдарын. - Рахмет, апай. Оздердщ жэрдемдерннз болмаса, бул бала б1здщ колымызра осыншама тез тиер ме еды, - деп Терегел- ai баланы ез колына алды. —Жалгас-ау, апан мен атак сенщ тшеущщ тшеп тур. - Е , атын да койып койрансьшдар ма? - деп Сандугаш квзш ашып жаткан баланын бетше ущ дт. - Э й , Жалгасжан, азамат бол, эке-шешеншн кемекшнл бол. 03i де эке-шешесше уксайды екен. - Мшеки, баланын KepiMfliri, - деп Нуррали тес калтасынан альт е й мывдык жасыл кагазды Гулютанра устатгы. - Орамал тон болмайды, жол болады деген, атам казактын ырымы рой. Бакгарын ашылып, узарынан суйщщрсш. Баланын eciMiH де дэл тауып койган екеншндер. Жалрастын да жалгасы болсын. Осындай ею жакты да куанышка бвлеген кециий окирара ортактаскандай уй ipreciwieri уй ш т н щ касында жаткан твбет те орнынан турып, осылай карап еы-уш рет зшшз ypin концы. Сандураш уй касындары бет1жабылранстолга назараударды. — Б1здщ улдын курметше стол жасап койган едж. Ку- анышымызга ортак болыныздар, —дед1 Терегелд1 столга карай сейлеп. — НеЫне ауре болдындар. Онсыз да шыгындарын аз емес кой, - деп Сандугаш екеуше жаны аши cewiefli.

Дэлелбек Б А Т Ы Р ---------------------------------------------- - Жок, апай. Слздердщ де 6i3re жасатан енбектервдз аз емес. Казакпыз гой. 9p6ip куаныштын жапгасы бар деген. Бул дастарханнын алды деп бшщвдер, - деп Гулютан баласынын бетше тарыда кдрады. - Bi3 Жалгастын ктдйс экей мен кщщк uieiueci ciaaep болсын деп шешш отырмыз, - дед1 Терегелд1 арада болган аз кем узийеп пайдаланып. Содан сон келшшегше карап сей- л«й- - Манадан 6epi Гулютан екеум1з келюш, осылай болсын деп уйгардык. - И э, Терегелд! екеум1з солай деп ш еитк. Оздерден артык бул балага киник аке мен юндж шеше табылмас. Кейш шшдеханасына шакырамыз. — Рахмет, айналайындар, — деп уй Henepi конактарынын адал пейшдерше куанып кдлды. Enai 6ip шай кайнатым уакыт еткен сон уй иелер1 мен конактар стол басына жайгасты. Бойларын куаныш ce3iMi кернеген, OMipnepinae 6ipiHiui рет ата-ана деген касиетп атка не болган ерльзайыптылар шамалары келгенше дастархан устш жайнатып-ак ж1берген. Олардын бул талпыныстары уй иелер1н де риза етп. — MiHe, ауылдын конакжай казактары кандай. Жомарт- тыктары эл! де узше коймапты, — деп Нургали стол устшде турган эртурл1 тагамдарды кез1мен аралап шыкты. — Казак кашанда кш ш ейт, бауырмал халык кой. Заман- нын агысына олар да икемделе бастады. BipaK жомартпын, конакжаймын деп тагы да шашыла беруге болмайды гой. Рахмет сендерге, осыншама стол жасап, 6iaai сыйлагандарына, —деп куйеутщ сезше Сандугаш та ез ойын косып койды. Гулютан Жалгастын тамагын 6epin уйыктатып келдь Стол басындагы кониин отырыс 6ipa3ra созыдды. Аздап-аздап шам- пан-коньяк та iinuiai. Ертен жумыс куш болмаган сон Нургали мен Сандугаш та балага жаксы тшектер тшеп, ата-анасына да кошемет сездер айтып, стол басынын керюн кыздыра тусп. Терегелд1 мен Гулютан да уй иелерйпн 6ipa3 кун шпнде ездерше жасаган жаксылыктарын этап ©Tin, оларга деген ыстык сез1мдер1н 6uiaipin жатты. Кдншама сездер, энпмелер айтылса да Терегелдйн осы жолы 6ip ой кинап отыр едн Соны айтудын ынгайын таба алмай, сезд1 баска арнага б1рден бурып ж1беруд1 ынгайсыз санаган. Кекейш Tecin бара жаткан бул 182

Тасгандынынтагдыры максат - сол баягы осы жерге Kemin келш, коныстанып калу болатын. Эйелдер жагы осы жолы тагы да ce3iмталдыктарын ангартып erri. Терегелдшщ тыкыршып, ойын сыртка шыгара алмай тыгырыкка тчрелт отырганын Сандугаш та сезгендей болды. - Нургали, сен бул балаларга еткенде уй туралы айтып едщ гой, умытып барасын ба? - деп куйеуше карады. - Жок, умыткам жок. Ол уй aai тур. Осы жакында тана сейлескем. Tepereaai «бул KicLnepai кайта-кайта пайдалана берем бе, ынгайсыз шыгар» деп шынымен-ак imiHeH бул icTi айтуды epci Kepin, ундемей отырган-ды. Сандугаштын 03i элпндей сездерд1 айткан сон тэты да 6ip жолы болатындай imiHeH куанып, eHceci одан api кетерипп калды. Эйел1 Гулютан eKeyiHiH ойы сонгы уакытгарда осындай максат тещрепнде yHeMi тогысып журетш едк Сандугаштын койган сурагы мен Нургалидын берген жауабы icTiH api карай жылжитынына туртю болатынына eKeyi де нитей сеuni. - Ендеше, Нуреке, - деп Сандугаш куйеуше карап ныгыз- дай сейледь - Ертенп кун! жоспарлаган ештенен жок кой? -Ж ок. - Жок болса, ТерегелдМ epTin барып, сол уйге барлау жасандар. Heci карсы болмаса, ayeai ол уйдщ кунын eid- уш жылга узартып телесш деп кещир1ндер. Мунда туратын улы акшасын алып, эке-шешесше *i6epin, немесе 83i алып туратын болсын. Мунысында б1здщ шатагымыз жок, KiM алса да. Ен бастысы yttai кайткен кунде де буларга алып 6epyiMi3 керек. Акыры кемектескен сон, орта жолда калдырмай, аягына дейш кол ушымызды берешк. Эрине eKeyi уйаз-куйшз журген жандар емес, ауылда улкен yfciepi, кора-жайлары бар екен. Туган, ecin-внген алтын 6eciriH юм онайлыкпен тастап кетед1 дейсщ. Ojaepi дукен устап отыр. Жагдайлары да бар екен. Мундай адамдарды таяктап кусан да, калага кашпайды. Булардын козгалуына басты себеп боп отырган анау жат- кан шшкентай нэресте гой. EciMi де мшим болып калды - кунэаз Жалгас... - Ой, бэйбше-ай, так 6ip осынын бэрш мен бшмей от- ыргандай сейлейтшщ-ай, - деп кущи Нургали. - Осынын 6api мен1н ойымда сайрап тур гой.

Далелбек БАТЫР - Бшем РОЙ с е т и ештенеш умытпайтынынды. Кудайра uiyicip, отау квтергешшзге де ширек расырдан асып кетп. Дегенмен есще салып отырганым рой. Кейде аланрасарланып KereriH де мшезщ бар. Экем байгус ею рет звондап айтгы «осы балаларра кемектесшдер» деп. Ол Kici де анау-мынау адам- дарра купай бермейтш Kici. ¥наткан сон тапсырып жатыр. Ел iiuiwie не жок дейсщ. Эмбе ездер1 ауылда туралы «Таяк етген, сез суйектен етедЬ дейда рой. Ертенп KyHi пэленбай, тугенбай деп буларра тш типзш, тйсенектер1 кадалады. Бала ескен сон, соран ауыз салады. - Дурыс айтасын, апай. Кднша жаксы KepreHiMi36eH, душпан кезшен сырт Kepiну мумкш емес. Баранадан 6epi сезйнздщ бэрш тындап отырмын, шпнде 6ip артыры жок, дуп- дурыс. Эрине, Ыздерге мшдет арту 6i3re де ынтайсыз болып отыр. Мундай улкен калада 6ip туыс, 6ip таныстын болмауы киын екен, TinTi, - деп Гулютан сезге арапасты. - Сол бала уцпн рой 6api. Он-солын таныранша, душпан кездерден таса болса дегенйшз рой. - Кдм жеме, карындасым. Bip ретш кел-прешз. Мен анада айтып efliM рой, мен де жалгызбын, маран да туыс керек деп. Сол туыстар сендерсщдер. Кдйта бактарын бар екен, 6i3 сиякты адамдарра жолыктырран. Сэкен екеум1з колымыздан келген кемепм1зд1 сендерден аямаймыз. вздерщ алые та емес екенейндер. Сандураштьщ жерлес1 болтан сон, ол да сендерге Ш1 тартып отыр, —деп Нуррали «солай ма?» дегендей эйел1не карады. - Эрине. Осында каншама жыл eMip cypin жатсам да, e3i- Mi3fliH аймактан осындай жакын адамдарды кездеспрмеген екем. Мумюн талай жерлестер кешш те келт жаткан шырар. Танымаган сон мынадай улкен калада KiMfli юм бш п жатыр дейс1н. Ka3ipri заманда ешюм ешюммен араласпайды да. Жакын, агайын болмаса. Сондыктан осында кудайы конак боп, балалы болран адамдарра кол ушын бермеуге какымыз жок. С ен уй иес1мен осы дастарханнан сон сейлесш, эу-жайын туйin кой, - деп Сандураш касында отырран куйеуше карап койды. - Карсы болмаса e3i апарып, yitai керсетсш. - Жарайды, айтканын болсын. Дастархан басына буы буркыраран ет келд1. Басы жок болса да, койдын жамбасы мен тары да 6ipa3 ж ш к салып, Гул!стан 184

Тастандынын гагдыры етп тау тебе кып аскан екен. Арасында казысы да жур. Жомарт колдан шыккдн ас дэши болып шытыпты. Мундайда нан жайып жататын жатдай болматан сон, дукеннен алтан жайма наннын да касиеп бузылмай, 6ip тебе етпн астында жатыр. Онын устше кек шеп, сарымсак косылтан туздык куйылып, Терегелд1 мен Гулютаннын уй иелерше арнатан асы ете дэмд| болып шыкты. —Ал eHfli, ата, аска бата йпешз, - деп Терегелд1 терде отыртан Нурталита карады. Нуртали ею алаканын жайып, аска бата жасады: Дастархандарыц дэмд1 болсын, КвцЫдерщ candi болсын. Жалгас та, вздерщ де аман болып, вм1рлерщ мэндi болсын. Эумин. — О , мше, 6i3fliH шал батаны капай с1птеШн, - деп Санду- таш KyfteyiHe эзшдей карады. — Бшген1м1зд1 айтып жатканымыз той. Кейде осындай кезде айтатын сез де ауызтатуспей калады, - деп кулд1 Нуртали. —Балапарыныз кел1пдастарханта отырмады той, —деп Гул- ютан кыздарынын ездер1мен табакгас болып отырматанына ынтайсыздана сейлед1. — Е , ол ет жемейтж адам. Ka3ipri жасесп1р1мдерд1н 6api де сондай ма деймш, калада туратын. Оларта ет емес, кетлет, пельмен, манты, куырыптан жумыртка тана керек. Ет керсе, врмекш1 кергендей тыжырынады. Ал eHfli 6i3 ауылда туып- ескен адамдармыз той, етс1з отыра апмаймыз. Борщ, кеже дайындасак та, етш апып тастап, сорпасын тана imefli. Сондыктан, Гул1стан, сен отан аландамай-ак кой. 03i де уйде б1рденес1н жылытып жеп отыртан шытар, - деп Сандуташ кызынын дастарханта нелштен к елт отырматанын TyciHflipin етп. - Содан сон бала той, улкендердщ ортасында жалтыз отырута уклады. Жайылтан дастархан, конактардын уй иелерше деген адал пейшдер!, бала асырап апута келген ерл1-зайыптылардын 6ipa3 уакыт шабылып, акыры icTepiHiH абыроймен онды 6iTKenairi - ею отбасынын карым-катынастарынын одан epi дамып, жакындай тусуше туртю болтан Tspiafli. 185

Дэлелбек БАТЫР Нургали мен Сандугаш та ез1м деген Kicire екпе-журепн суырып беруге дайын аккенш де жайдары жандар екен. Осы KacHerrepi кениии дастархан устшде тары да б ш н л калды. Эйелдщ 6ip сыры кашанда шпнде жатады гой, дегенмен acipe- се Сандугаштын кас-кабагына карап келген конактар онын мшез-кулкынан eui6ip жасандылыктын i3iH байкамаган едь Кей сэтгерде бетен тупл, адамнын ез туысканы да эр нэрсеш желеуепп, жаксылыкжасауга, киын кездеколушын беруденат- тонын ала кашатындыгыда жасырын емес. Колыши бар болса, Tepinai босатпайды, жок болса, есйщнен де сыгаламайды. Kerni Kepin, кергенщ кашанда кеншне туйш журетщ Те- регелд1 уй иелершщ сездерш ecTin, кимылдарын байкап отырып, олардын мын мэстектщ ш шдеп жалгыз туппар ек- ендйтне кезш жетюздг «Егер жолымыз болып, кудай калап, осы жерге кешш келетш болсак, сыйга сый, сырага бал дегендей 6i3re жасаган осы жаксылыкгарыннын 6apiH кайтаруга ты- рысам» деп Терегелд1 imiHeH ант-су iurri. Кейб1реулер «жаксылык алдан шыкпайды» деп жатады. Ол да мумюн. Осынау аспандагы булттай, лаулаган ертгей мын кубылган, агынан карасы басым турган, кайшылыгы шаш етектен суркай заманда уяты мен арын ту етш устаган азамат- тар да бар шыгар ел арасында. Алайда мундайпар сирек кез- дессе де, мыннын 6ipeyiHe ерте ме кеш пе, 6api6ip жолыгаты- нын жокка шыгаруга эсте болмас. nepiurre конган 6ipeyfliH тап болары рас. Мше, осындай eKi отбасыны Алла Тагала 6ip-6ipaepiHe косып, 6ip дастарханнан ас шуге жаздырды. Онын устшде тагдырдын тэлкепне урынып, ананын алдишиз, экенщ кам- корынсыз жаткан, болашагы булынгыр кшкентай жан Heci де осы сэтге 6ip камкорлыкгын кушагында жаткандыгын пе- piurreci аркылы сезш те жаткан болуы керек. Осынын бар- лыгы да жаксы адамдардын аркасында жузеге аскан i3iiniicri ic екенш эйел1 Гулкгган да шпнен багамдап отыр. Анда-санда ж упр т барып, женш пысылдап уйыктап жаткан сабшнщ бе- тшен гаскеп, кайтып келш жур. Шуакты дастарханнын басында неше алуан энпмелер ай- тылды, акыр аягында алдагы куннщ эрекет1 пысыкталып, кениш кеш осымен аякталды. Дастархан жиналып, журт де- малуга KipicKeH еда. 186 Mi

Тастандынынтагдыры Терегелд1 ертенп болатын шаруаларды ой елепнен ет- юзш, кепке дейш кездерш шщшре алмады. EKeyi Жалгасты осынын алдында гана Сандугаш экелш берген коляскага мукият орналастырды. Денгелектер1 жок болса да, бала тыныш уйыктайтын кэд1мп беек Жалгаска жараса кеткендей бодцы. Баланы жаткызар алдында Гулютан оны тосып алган. Кгшкентай нересте де анасынын езш неге осылай устал отырганын сезсе керек. EciK алдындагы кегалга шаптырып- шаптырып яаберщ. Кннкентай балдан тэгп булд1р1шннщ эр кимылы екеуше де суйюмщ керщщ. Жалгас женшдеп алган сон, ею колын кимылдатып, болар-болмас ынырана бастады. Ананын жылы алаканын нэрестенщ nepiuiTeci б1лд1ргендей Гул1стан оны кетерш, жузш езше караткан сэтге, оймактай аузын ашып, жымиып койды. Терегелд1 де 6ip e n i калмай екеушщ касында жур. Жалгастын эр кимылына кез xirin, ол да мэз болады. Гулютан cyrri дайындап, 6eciK болмаса да, уакытша бесистщ жумысын аткарып турган заггын касына жайгасты. BipaK танга дейш нэресте дыбыс берген жок. Терегелд1 мен Гулютан да бастары жастыкка тшамен-ак уйыктап кеткен. Тек тан алакеу1м тартканда гана Жалгас ынырсып дыбыс бердг Алгашында катты уйыктап жаткан Гулютан болар- болмас кынкылды сезбей де калган едг Асты былганды ма, элде карны ашты ма екен, баяу басталган нэрестен!н кынкыл- сынкылы уакыт еткен сайын екпш алып, 61раздан сон жылауга уласты. Б1реуден корлык кергендей ексш-eKcin жылап жаткан сэби дауысын естш, Гулютан оянып Kerri. Онын кимылынан касында жаткан KyHeyi де кез1н ашып алды. — Не боп кдлды? —деп Терегелд1 ештенеге тусшбей, кеу- де KGTepin, сут толган кутыны ынгайлап отырган Гулютанга карады. —Балага сут берей1н деп отырмын. — Кдй бала, не боп калды? - деп кайыра сурады эл1 де ештенен1н байыбына бара алмай отырган KyHeyi. Содан сон жылай бастаган бала дауысына назар аударганнан кей1н гана 6api де кэпер1не Kipfli. Кейде адам катты уйыкгаганнан ба, элде киналып шаршагандык эсер ете ме, немесе жаксы туе Kepin жатып, онын аяк астынан морт узшген1 себеп бола ма, адам кайда жатканын, не ierereHiH де 6ip сэтумытып калатын кездер1 болады екен. Торегелд! каз1рп сэтте осындай куйге тускен едг 187

ДэлелбекБАТЫР - Е , Жалгас жылапжатыр ма? Тамагын берсещш, тамагын... Мен тусшвде уй1м1зде жатыр екенмш, кез!мд1 ашсам да 61рден есшд1 жинай алмай калыппын, — деп eai де алакеленкеден аса алмай турган уй шине жанар сузш шыкты. - Катты шаршагасын гой. Мен де шаршаппын, Тереш. Балага сут 6epin апган сон кайтадан жантаям. Сен де тан тол- ык атканша кез шырымынды алып ал, - деп Гулютан куйеуше жаны аши тш катты. Тан атып, кун тебеге найза бойы кетершген сон, осы ауладагы журтгын 6api орындарынан турып, кушге болатын кам-каракетгерше Kipicyre дайындалып та кеткен. Кдннен- Kanepci3 уйкыны согып жаткан Жалгас кана. Манадан калган сутпн езше кажетпсш ciMipin алып, кайтадан уйкыга баскаи. Бул ещн талай кун осында табан TipereH конактардын кудай каласа сонгы куш мен туш болмак. Кднша дегенмен «вз уйщ —алтын бестн » дегендей Tepereaai де, Гул1стан да талай жыл бойы Ty riH i таске кетершш келе жаткан, экеден калган шанырактарын сагынгандары да рас efli. Улде мен булдеге орап тастамаса да жан шуактарын, ак пейшдерш аямаган Нургали мен Сандугашка да олардан риза. Ауылдарын, таныс- тамыр, туыскандарын, белке нанды беле жеген кершшсрш каншама кимайын деп езектер! ертенсе де, баланын тагдыры, онын болашагы ерл1-зайыптыны капы апандатып, кейб1р жыланкездерден алыстатып экетуд1 ездерше сонгы рет Miидет етш койды. Нургали тунде анау уй neci шалдын баласын шакырып койган екен. Bipa3 уакыттан кейш ол да машинасымен келш жетг1. Шалдын уш эл1 сатылмай турган сиякты. Bip жагынан eKeyi 6ip компанияда ieren журген сон, Нургалидын сез1нжерге тастамаган болу керек. Терегелд1 Нургапиды касына отыргызып алып, ж1птпн келтн щ сонынан ерш. Тура Нургалилар туратын ауыл емес, оган таяу жерде орналаскан орысы бар, казагы бар, уйгыры бар, тек кана жекеменппк уйлерден гана туратын эжептэулр келемш кент екен. Жер1 де, сай-саласы да релде келе жатып, жан-жагына мукият кез салган Терегелд1ге унады. Ауылдын шеткер1 6ip кешес1нде орналаскан, кора-копсысы, моншасы, тауыккорасы, сарайы бар, терт белмел1 шагындау келген там болып шыкты. Алгашында уй neci —жетп1ст1 енсерш калган, 188 №

Тасгандыныцтатоыры merip кез, колына таяк устатан шал булардын телем1 ею-уш жылга созылатындай шартына кенбей, 6ipa3 китылык салды. Акшаны б1рден колына санап беретш адамта сатура б б й тд ел т отыртан Tapi3fli. Эйтеу1р Нуртали мен улы араласып, шалды кешйргендей бодцы. - Папа, бул менщ жаксы достарым. Ka3ip б1рден акша санап беретш адам жок. Bip жатынан бул каладан 6ipa3 алые жердеп деревня. Бул жерге сатып алушы келмещц, - деп узын бойлы, сэры шашты улы экесш кещйрд1-ау. Кузге дейш кешш келл, 6ipa3 акшасын б1рден устатып, yftai алута ею жак ауызша келмлм жасасты. Нуртали ара атайын болуга кепшдйс берген eai. XI Гулназира шешесш пойызга шытарып келген со н , анасымен болтан кундерш eciHe алып, 6ipa3 толкумен болды. Бул таламда анадан жанашыр, анадан жакын езше адам жок екенше кезш жетюздь Альбомный арасынан Ханымгулдщ суретш алып, суйш-суйш алды. «Анашым, бул жалтанда м е т сенен артык туешетш жан бар ма екен. М еш мен 6ipre б о л ь т , кайты мен KacipeTiMfli 6ipre белйлп, журепме тускен ауыртпалыкты 6ip сэт женшдеткенше мын да 6ip рахмет. Жанымды туеш ш , мен жыласам жыладын, курешеем курешдш. Расында да жалтыз кдлдым ба деп ойлап ед1м. BipaK кателесшпш, осындай анам турганда мен ешкашан мойымайтын боламын. О , асыл анам, к е л т жатдайымды 6Lnin кеткенще алтысым шекЫз сатан. Экем де жатдайымды туешш, м е т сагынып жур-ау деймш. К езвде упдардын imimieri жалтыз кыз болтан сон, меш кандай еркелетуип eai. Алыс-жакын жерлерге кыдырганда меш унем1 касынан тастамаушы eai. Бул экелж сез1м1нд1 мен ani де умыткан жокпын. Ж эне умытпаймын да. Рас, imiMai жарып шыккан баламды тастанды етуге себепкер болдын. BipaK Ka3ip ойлап карасам, онын да 6ip ce6e6i бар екен той. Болар ic болды, бояуы cinai дегендей одан 6epi де 6ipuiaMa уакыт етш кетп. Ол бала 6api6ip маган ендц ешкашан оралмайды. Бэлюм мен отан eMip сыйласам да, каз1рп сэтге куанып, бегде адамдардын Tipi ермепне айналып отырган шыгар. EciMiH KiM деп койды

п Дэлелбек БАТЫР екен, э? Кызык, б1ртурл1 кызык. 0шршн де бурын керш- бшмеген, мен ушш сыры ашылмаган жумбактары болады екен гой. Мен Ka3ipri сэтге сабырлымын. Болтан жайтгын бэрше мойынсунып отырмын. Анам айткандай, алда талай OMip бар. Бэлюм 6ip рет кателшке жупщцрген тагдыр eKairapi ондайта итере коймас. И э, рас, эршмжн тагдыры ез колында емес пе. Алайда сол тагдырга ез тарапыннан мукият карау керек екен. Кей сэтгерде бойындагы сез1м де езиад женш кететшдей жагдайлар болатын сиякты. Сондыктан 6ipiHiui сен1мге, содан сон тана сез1мге жупну шарт екенше енш тана кез1м жета. Сол анау Жантаска деген ce3iMiM жайында калып, тап-таза калпымда кутылып кететш ешм. Енш 6epi де кеш. 0з1м де коркамын, бурынтыдай алаулатан сез1М1ме Жантас лай су куйып, б1ржолата euiipin тастатан сеюлдь ©йткеж санамды кущк, бойымды сежмшздш жайлап алды. Алайда кеп киялды кайтейш, кез алдымдагы дуниенщ 6api де еткшин екешне кез1мд1 жетюзд1м. Е н д т кездерде осы ирлнспн бар1не беШмделж, баскаша ойлап нршшк ету кажет екен. Осыган илантан сияктымын. 0Miprc деген кезкарасым езгердг Enairapi ешклмге де кулай сенуге болмайды екен. BipaK басымнан каншама киыншылык етсе де, экемнен безш кете алмаймын. Кднша дегенмен ол менщ аскар таудай алыбым. Арка cyftepiM. Осылай тайрандап жургежм де сол кклнщаркасы гой. Меж 6api6ip жамандыкка кимайды. Ол да шшен куйшш, киналып журген шыгар. 0 з перзентш кай ата-ана жамандыкка кияды. Bopinc KiHaai 63iMMiH, тек кана ез1м. Ешюмге юнэ тага алмайтынымды ежи тана TyciHin отырмын, кеке. Kernip MeHi, кудайдан тшеп алтан жалгыз кызынды. 03iH де солай деп айтушы едщ гой. Унш сатындым. Аталарымды, женгелер1мд1, iHi-cinaLnepiMfli керлм келедг CeHi де сатындым, кеке. Мамам кедin кеткен сон, езше деген жаркын кенинм кайтадан орнына келдг Тутан жер1мд1, кек майса шалгынды, ауыл-аймакты, окытан мектеб1мд1, ауылдас, дос-жарандарымды сатындым. Барайыншы ауылга, ез кез1ммен 6epiH керейшпн. Жалгыз езш жалыгып, шаршап кетам, туте. Не балама эке боп жарытпатан, не меж балама «мама» деп айткыза алмаган Жантас, сен кайда журсщ? Сен баланнын бегде адамдардын колына кеткенш бшесщ бе, сезесщ бе? Мен сеж эл1 де жамандыкка кия алмай журм1н. Неге екежн ез1м де тусшбеймш, эйтеутр сатан деген 6ip ce3iMHiH журепмнен 190 ш

Тастандыныцтагдыры ешпегешн пайымдаймын. вткенде хайуанатгар паринде сеш керш ан-тан боп калдым. Керемш деп TinTi ойлаган жок ед1м. Ештене болмагандай, саран жакындап баруды ойлаганым да рас eni. BipaK вз1мд1-ез1м тежедш. Сеш алраш кергендегщей, журепм алаулап сала бердь Мен сенш де маран сондай 6ip жылылыкпен кез салганынды сезш калдым. BipaK будан былай екеутшздщ арамызда ештене болмайтынын сезсем де, 6ip тшдесш калу максатым болран. Ал сен кейш хабарласам дегендей ишара 6 w iipin , касындагы жштпен 6ipre кетш калдын. Содан 6epi де мше б1рнеше кун e n i. Хабарын кайда? Неге унс1з жатырсын? Элде маран деген ce3iMiHHiH 6api де бос сез болып шыкгы ма? Капай болранда да мен сеш енш ешка- шан кабылдамаймын. Дегенмен сешмен сонры рет 6ip сейлесш калу парызым деп ойлаймын». Осы сэтге «шыр» еткен телефон дауысы Гулназиранын ой- ьга epiKci3 белin ж1берд1. Жантас екен деп ойлаган ол жуг1рш барып трубканы ала койды. - Тывдап турмын... - Сеуле, ауьшына жет1п койдын ба? Амансын ба? - И э, 6epi жаксы. Ата-анам, туран-туыстарымнын 6epi де аман-сау жур1п жатыр. 0зщ капайсын? Маманды шыгарып салдьщ ба? - И э. Саран кеп рахмет, Сэулежан. Мамам да саран капы риза боп кетп. - Рахмет, Гуля. Сенщ маман тусшш мол, жаксы адам екен, - деп Сеуле трубканын аргы жарынан Гулназиранын анасына шын журектен ризашылырын бишрдь - 03iH калай? Демалура icipicin кеткен шырарсын. Сен ба- кытгысын, Сеуле. Ата-ананнын касына барып, дем алып жат­ ырсын. Мен сендер кеткен сон, жалрыз ез1м тары да кулазып калдым. - Гуля, мен бэрш де тусшем гой. Bipa3 уакыт 6ipre болып, 6ipre журдж. Сен жаси берме. Эл1 де жалрыз eMecciH, мен бармын. Маман да келш, KonmiHfli кетерш Kerri. Ешкашан жалрыз болмайсын, досым. Мен сеш ауылыма конакка шакырып отырмын. Келш, мен1мен 6ipre аунап-кунап дем алып кет. Гулназира буран б1рден жауап бере алмай тосылып калды. BipfleH иэ деп келюсе, ез ауылы тары бар. 1штей e3i де осы 191

Дэлелбек БАТЫР сапарга дайындалып отыр едй Сэуленщ кешлш кимай тагы да мазасы кетп. Акыры «кетсем, аудандагы агама звондап, ескерт1п коярмын. Мамам ауылгабара жаткандасол уйге согып кетед1 гой» деген ой кедщ басына. —Неге ундемей калдьщ? —Барам, Сауле. Сенщ етшшшда жерге тастай алмаймын. — О-о. Кандай жаксы болды. Б1здщ Алакел биыл гажап, айнадай боп, мелд1реп жатыр. Суга тусш, дем аламыз. Содан сонжайлаудагы туыстарымызга барып кыдырамыз, - деп Сау­ ле де курбысынын келюкенше куанып, алдагы жоспарларын да айтып eiTi. — Мен ал1 ол жакта болгам жок. Келдерщ Капшагайдан улкен бе? — Улкен болганда кандай. Кдпшагайын жасанды гой, ал бул болса, табиги, - деп Сауле туган жерш айтьт, макганып та койды. — Жарайды, пейшще улкен рахмет. Сенщ anipicin де, телефонын да менде бар. УШме ескертш, бупн 6ip шаруалар- мен айналысып алган сон ертен жолга кудай каласа шыгып кетерм1н. Сотка ала ма, звондасам. — Жок. Ол жагынан киындау енд1. BipaK уйде телефон бар гой. —Автобус кана барады гой? — Кытайдын пойызы да, содан сон «бичевоз» деген есек пойыз да журед1. Сен буларга отырмай, автобуспен кел. Киналмай, тез жетес1н. — Рахмет, Сэуле. Б1раз уакыттан сон автобуска алдын ала билет алган сон хабарласам. —Жарайды. Bi3 агамыз екеум1з Ушаралга барып, сол жерде кутш аламыз. Оган кам жеме. Ал пока, кутем, - деп Сэуле трубканы 6ipiHmi боп койды. Сэуленщ ойламаган жерден ауылына конакка шакырга- нына Гулназира куанып калды. Уйден конак кеткен сон, терт кабырга кулазып, кыз 03iH коярга жер таппай отыртан- ды. Bipece теледидар карайды. Ол да жанына тамызык боп жарытпайды. Содан сон кггап окуга xipicefli. Мектепте окыганы болмаса, Абайдын 6ipa3 шыгармаларын умытып та улгерген. Пэтер1нде жиырмадан астам турл1 керкем-эдеби ютаптар бар ед1. Сонгы кезде солардын пшнен Абайдын ею 192

Тастандыныцтаfдыры томдык шыгармалар жинагын тандап алып, окуга KipicKeH. ¥лы акыннын кара седдерш окуга бет койганда, конактар кел- in калып, клал оку уакытша токтатылган тугын. Ещр мше, Сауле конакка шакырып тур. Гулназира ез ауылын ерекше сагынса да, жалпы казактын каймана мекенш кермегел1 де 6ipHeme айдын жуз1 болган. Сиыр мен жылкыны, кой-кошакан, ешю-лакты Keprici келш, Жомарт агасынын иелтндеп шаруа кожалыгын кез алдына елестетш етп. Сонда 6ip суйюмш кошакан бар еда. 03i жагал, теб1ндеп ecin келе жаткан жундер1 буп-буйра, кап-кара. Был- тыр жазда барганда ею-уш айлык, 6ipaK денесл эжептэу1р кетерипп калса да, бала мшез1 калмаган суйюмд1 козыны колдан сут 6epin Гулназира дэндетш те алган. Ол келе жатса, енесш сагынгандай карсы ж упрл шыгып, алдына отыра кал­ ган Гулназиранын сут бермесе, саусагын eMin эбперге тусетш. Енес1 де 6ip кызганшак мал еда. Ол да сонынан жупрш келш, «мен касында турмын» дегендей телiHiH аркасын жалап, козы ез1мен 6ipre epin кетпейшше, онын касынан атгап баспайтын. Гулназира колымен «кет, кет!» деп жаскаса да, токал кара саулык ерепскендей мелшиш турып алатын. «Неткен балажан жануар е;п» деп тел1мен 6ipa3 бола алмаганына Гулназира да к ейт, козысын амалсыз енесше косатын. Содан кетер1нде Жомарт агасы кара буйра козынын кулагына ен салып, «бул ceHin малый, кейш ескен сон езщ аласын» деп этап койган. BipaK Гулназирага ecin жетшген токты емес, бала кылыкты, суйюмдиппне адам кызыгатын жас тел керек едь Кдз1рп сэтге кыз ойына осы KepiHicTep оралды. Расында да 6ip жыл iiuinae ол кошакан токты болган шыгар. Ал токты- торымга айналган козынын суйюмд1 касиет1 де кезден бул- бул ушып, кед1мп адамды кызыктырмайтындай кеп жануар- дын 6ipi болып, айналаны дангаза дыбыска белеп, маны- рап-шуркырап журу1 эбден мумкш гой. Ал ондай суйюмЫз токты Гулназирага керек пе? 1Шркш, сол козыны айтсай! EKi кез1 туп-тунык, мандайынан темен тускен кос жагалы кандай дерсщ. Гулназиранын кез алдына осы сэтге сол жагал козысынын устше Tycin, бегде TipuipiiK иеинен кызганып, ем1рене жалай бастаган eHeci есше TycTi. Сол кезде бул эрекетке мэн берметз гой. Ka3ipri ой елшем1мен сол cyperri кез алдына алып келген 1-305 193

Дэлелбек БАТЫР КЫЗ буран баскаша мэн 6epin, саулык койдын ic-эрекетш каз'Р гана TyciHfli. «Аналык сез1м дегенщ барша TipiuLniK иелершщ туйстнде 6epix орнаган екен гой. 0 з басымнан еткерген сон, Ka3ip гана багамдап отыргандаймын. Неткен касиета, кандай ыстык сез1м десенш!», Гулназира тагы да ой тунгиыгына сунгш бара жатыр еш. Bipax будан тек зияннан баска ешнэрсе болмайтынын дер кезшде ce3in, санасын торлай бастаган тэта де болса, езше жаксы эсер етпейтш киялдан лезде арылды. Мундагысы ез нэрестеа eciHe тусш, кайгыга бой урмау еда. Сэуленш конакка шакырып, досым деп елеп-ecxepreHi де Гулназиранын кеншш тасытып, бегде ойлардан арашалап алгандай эсер erri. «0з1мнщ ауылымды кермесем де, соган уксас казактын 6ip ауылын xepin келермш» деп ойлап, Абай- дын кара свздер!не кайыра кез жупрте бастады. Окып отырып, улы акыннын сол кездеп когамнын адамдарымен араласа журш, солардын мшез-кулкын, ар-уятын, кдщр-касиетш зерт- теп 6uiin, санасына Tyftin, ой елегшен етк1зген сон, кагазга ту- cipreH нускасы ете шыншыл, титгей де артык-кем1 жок, табиги шыккан. Гулназира ак кагазга xaxiMHiH 6ipa3 ойларын Tycipin алды: «надан ел куанбас нэрсеге куанады», «казактын казактан баска жауы жок», «Кудайдан корык, пендеден уял, балан бала болсын десен — окыт, мал аяма!», «мырзаларды кдд1рлей1н десен, осы кунде анык мырза елде жок, мал алгыш мырза иттен кеп», «Аз ба, кеп пе, адам баласы 6ip турл1 мактаннан аман болмагы - киын ic», «тепнде адам баласы, адам баласынан акыл, гылым, ар, мшез деген нэрселермен озбак», содан сон акыннын терт жол елешн де дэптерше Tycipin алды. Kecendi жалцау, кылжацбас, d3ip тамак,, эзгр ас, Сыртын, - пысык,, Ш ц - нас Артын ойлап, уялмас. «Неткен кеменгер. Адамдардын кемшишсгерш тап басып калай айтады». Осы окыгандардын 6opiH санасына жуптап, сол кездеп адамдар мен Ka3ipri жер басып журген пенделерд1 шггей салыстырып erri. «Bip жарым гасырдай уакыт етсе де, Ka3ipri адамдардын тип, дй«, турган жер! езгерсе де, м1нез-кулыктары e3repicKe ушырай коймаган екен» деген туйш жасады акыр 194

Тастандынынтагдыры аягында Гулназира. Ол ауылда жургенде де ютапка кумар еда. BipaK студент кезшде бос уакыты сабакка дайындалумен етш, анда-санда тана болмаса, унепп керкем эдебиет окуга муршасы да бола бермейтш. Осы пэтерге кэшкел1 жиырма шакты ютаптын жартысынан астамын менгерш тастады. Абай елендершщ бэрш де окып, enai тек кана кара сездер1 калган едк Енд1 мше, бупн соларды окура колы THin отыр. Окыган ютаптарынын ыкпалы да болган шыгар: акыл— ойы толысып, эр нэрсеге деген куштарлыгы да бэсе н ст, бала кезден 6epi келе жаткан эке-шешесше деген еркелшмен де 6ip- жолата кош айтыскандай 6ipTypai мангаз куйге енш, MiHe3i де, журю—турысы да салмактана бастаганын e3i де сонгы кездер- де ce3in жур. Абайдын кара сездерш тез окып б т р д ь Талай-талай ойлар айтылган екен. Ютапты стол успне коя берген сэтте «болдын ба» дегендей кара телефон тагы да «шыр» ете калды. Жантастан хабар болмай кеткен сон, одан б1ржолата ум1тш узе бастаган. «Кетснши api, енд1 онын маган кажет1 не, болары болган, бояуы солган. Орыстар айтпакшы —поезд уш­ ел» деп ш ш ен оган ызалана мщг1рлеген. Кей сэггерде бел- медей кулакка ургандай тыныштыкгы аяк астынан жылкы юсшегендей кара телефонный YHi epiKci3 бузып ж1беред1. Кеп жагдайларда сол телефоннан жанына медеу боларлык свздер ecTHfli. Жанашырлык 6uuupin, кал-жагдайын бшуге куштарлык танытып туратындар да вз агайындары мен Сэуле курбысы. Олардан баскага телефонынын HeMipiH берген емес. Ал Жантаска курбыларынын 6ipi берген сиякты. Б1рнеше рет звондаса да «телефонный HOMipiH ым берд1?» деп онын жагасына жармасып, сурамаган да екен. Гулназира тагы да Сэуле звондап тур ма деп ойлап, кел1п трубканы алды. Жантастын дауысы. Сейлессем бе, сейлес- песем бе деп ею ойлы болып, унс1з турып калды. - Гуля, неге ундемейс1н? Сэлемет пе, жагдайын калай? Сонгы сездерд1 естнен кыздын каны кайнап шыга келдг Трубканы б!рден коя салайын деп ойлап турды да акыры сейлей жвнелд1. «Мейл1, не айтар екен». - Менщ жагдайым ceHi мазалай бастаган екен гой. Рахмет мундай nefluiiHe. Bapi жаксы, кудайга шуюр. 0зщншжагдайын калай? Тагы да 6ip кызды алдап журс1н бе? 195

Дэлелбек Б А Т Ы Р ------------------------------------------------------ Д - Гуля, ашуланбашы, Мен саган сырымнын 6apiH айтып ед1м гой... - О , тоба! Сен сырын мен шынынды кай кезде айтка- нынды бшесщ бе?! Мен саган адам деп сешим гой. С е т и жу- periHHiH кара екенш, м е т алдап жургенщш кайдан бшейн. Сорлы басым, осындайга ушырайтынын бишм бе? - деп манадан 6epi кайратына MiHin келген кыздын лезде кенип босап, OKcin-eKcin сезш жалгастырды. - М е т койшы, сен нэрестенщ обалына калдын, ол сен тугш, маган да буйыр- ган жок. Барлык шындыгынды кеш айтып, 1з1м-гайым жогалдын да кетгщ! Эуелп баста Жантаска деген сез1мш сактаган Гулназира- нын шпиле лезде ешпендшкгщ булты yftipwe калды. Bcipece Жангастын кепке д ей т шындыкты жасырып келгеш кыз­ дын жан дуниесш тас-талкан еткендей болды. Енд1 кыздын ауанын тузеп, икемге келт1ру Жантас ymiH тау тургызардай киынга сокты. - Гуляжан, мен саган бурын да айтып ешм гой, мен ceHi шынымен суншм деп. Сондыктан бар сырымды шнме бугш келгенЫ рас... —Сонда неменене cenaiH? Ж1пт бул сурактан кей1н ундемей калды. Не деп жауап 6epepiH бшмей ойланып турган сиякты. Мардымды, дэлел- мен тужырымдап сейлейт1н жауап Жантаста расында да жок болатын. Онысын кыз да сезш. Гулназиранын журеп одан api epeiaiin, аккуба жуз1 куреншп кетп. BipaK жштгщ будан былай не деп зуылдататынын 6Lnrici келгендей шршдеген дауысын калпына зорлап келттрш, ендш сэтге карапайым калыпта т1п каткан. —Айта бер энпменд1, тындап турмын. Жантасты «неменене сендщ?» деген сурак катгы кинап, акыр аягы оган жауап береттндей онтайлы сез таба алмай- тын болган сон оны елемегенсш, кыздын ваше карсы сурак койган. —Бугш уйдесш бе? - Енд1 кайда болушы ед1м? — Уакытын болса, кездесейш. — Жй1т дауысы жарык- шактанып шыкты. 196

Тастандыныцтагдыры Кыз да тез жшт жетепнде кете берепндей момакан токты емес едк жанагы жауабы бершмей калган суракка кайта ай- налып тагы да сокгы. - Сен менщ о баста койган сурагыма жауап бер. MeHi неге соншама алдап журдщ деймш? Неменене сендщ? - Неменеге сенупй едш, саган сендам. С е т и ceHiMiHe сендш. Б1рден тез болып калады деп ойлаган жок едш. Суймей косылган эйел1мнен ажырасу ойымда бар едк.. Гулназира тыгырыкка ирелш турган ж ттке одан api су- ракгы усп-успне койып, бурын айтьшмай келген шындык- тын бэрш актарып алгысы келдь Болары расында да болган сон жштге де жалтаратын ештене калмаган сиякты. - Ал ещп неге ажыраспадын эйелшмен? - Ажырасып келд1м, Гуляжан. Мундай жауапты Гулназира кутпеген едк Б1рден не деп жауап берерт бшмей анырып калды. «Шын ба, маган тагы да eTipiK айтып тур ма? BipaK ол кезде бул шындыкгы да, eTipiicri де айткан жок ед1 гой. 0з1м гана онын эке-шешеЫ туралы гана сурап, баскасы болмагандай бойдак жшт екен деп ойлап ед1м. Ол ундемегешмд1 пайдаланып, бар шындыкты жасырып калды. Мен буны жаксы керген сон тек кана езше гана назар аударып, оган катысты баска жайттарды елемеген екенмш. Эйел жолы жвдшке гой. Батылдык танытып сурап алсам гой, мундайга урынбас та ед1м. Онын да м е т суйгеш рас еда. Журепм де, жаным да оган сенда. BipaK сонында куйыршыгы бар екешн бшсем гой, журепм жарылып кетсе де, бэршен де бас тартар ед1м. Bipeyai бакытсыздыкка ушыратып, онын бакытын тартып алгым келмейдь Кудай бар. Билл турып жамандыкка барган пенделерд1 жараткан не басынан сипай коймас...» - Ещп неге езщ ундемей калдын? - Ойланып турмын... Эйелщмен неге ажырастын? - Келгсе алмадык. - Эке-шешен карсы болган жок па? - Карсы болса не icTefliH. Суймейпн адаммен туру киын екен, Гуля, соган кез1м жетп. - Ал бала ше? - Bip ауылда турамыз гой. Kepin турам. Жантастын бул сездер1 Гулназиранын кездерш тагы да алайтып ж1бердк «Мундагысы аз болгандай занды эйелшен 197

Двлелбек БАТЫР тутан баласы туралы айтып турган сезш карай квр! Бутан дауа жок екен гой, туте». Содан сон аз-кем ойланып турып, тага да 6ip суракты ж ттке койып калды. - Ещн не ютемексщ? - Гуля, бул телефонмен айтатын сездер емес. Мен сеж ресторанга, кешю аска шакырамын, бупн. Сонда отырып кешрек энг1мелесерм!3. Гулназира ж тттщ тупю ойын кешю мейрамханада емес, K33ipri сэтге телефон аркылы 6inin алгысы келий. Тага да сол ресторанда айкайлатып, думандатып, кепшшкпен билеп журуш TinTi epci кврген. Bip жагынан мэкпге оралмастай боп кетш бара жаткан нэрестеа кез алдына тура калгандай болды. «Бул неткен акылсыз жшт едь Элде меш ештенеж тусшбейтш мэнгуртдеп ойлай ма екен?». Дауысьш квтере сейлегенш 03i де ангармай калды. — Сенщ маган ресторанын керек емес. Осыдан 6ipa3 уакыт бурын отыргамыз. Аягы не болганын езщ бшесщ. Енф сол окига тага да кайтапансын дейсщ бе? Айтатын ойынды айт. Эйтпесе трубканы коямын. - Коймашы, Гуляжан. MeHiH саган деген ce3iMiM эл1 де ушан-тещз... Кдтелйс ез1мнен болды. Бурын мэселенщ бэрш дер кез!нде шешсем мундай болмас eai. Уйленш, баламызды кезекгеФп, элдилеп отыратын ед1к. 0л1 де кеш емес, Гуляжан. Бала кетсе де езш барсын гой. кудай тага да б1рдене берер. Баганадан 6epi айтуга бата алмай тур едш... уйленеййс, - деп eTipix-шыны белНФз ж1пт жалына да, жыламсырай сейледй —Жок, - деп шорт кесп Гулназира. 03i де ызага булыгап тур efli. - Жок, болмайды. Bapi де кеш енф. Сенщ сезщнен мен бапага жанын ашып турганынды сезш тургам жок. Мен гана керек екенм1н гой саган. Сен дуниенщ 6apiH ойыншык санап yftpeHin алган екенсщ. Саган эйел тастау да онай, эйел алу да ешб1р киындык тудырмайды екен. Кдндай мыкгысын езщ? Бэрш де оп-онай шеше салатын. Осынын 6epiHiH аргында адамньщ тагдыры турганын бшмейс1н бе? Мен ceHi eMipre осыншама женш карайды деп ойламап едш. Енд1 гана осынын бэрше кез1М жеткендей болды, каз1р гана ceHi тусщщм. Бурын калай бшмей келгенмш. Сезш бэрщ де умыттырады екен гой, ой Алла-ай! — Ренж1мецп, Гуля, жаным, кун1м. 0Mip бойы кулын боп етейщ. Тек асыл жар болшы маган, -д еп Жантас та кыздын 198