Батыр Д. Тастандының тағдыры

Тастандынынтагдыры - Малды жабык корага неге камагасындар? Ана шопан- дарын немене, мундайга назар аудармаушы ма ед1? — деп Жайыкбай отардын орнын куреп, туш бойгы жанбырдан кейш пайда болган лай мен Kip-кокысты тазалап журген шопанга назар аударды. - Кеке-ау, кеш батып, карангы коюланганга дейш ауа капырык болып, жылы турды гой. Тун ортасында жанбыр куяды деген ой басымызга келмептг Ауа райын болжагыштар да жанбыр болмайды деп ескерткен. Жайыкбайдын кей сэтгерде анкаулыгы да жок емес едь Kemeri кущи еске туаргеннен кейш гана улынын свзше иланды. - И а, солай екен гой, —деп кугад отагасы, - синоптиктер сонгы кезде ж т алжасатын болды. BipaK оларды да туеiнуге болады. Бул заказбен келген жауын... - Кдлайша? - деп Жомарт океане тандана сурак койды. — Заказбен калай жанбыр жаугызуга болады? - Е, баламысын деген. Сенщ жасын кырыкка келсе де маган ani бала боп кершетшщ рас, — деп Жайыкбай улы­ нын уйпаланган шашынан сипады. — вгкендеп алган кара койды бшесщ гой... ендеше осы жанбырды алып келген де сол... кара кой. - О калай болды екен, - дед! Жомарт та -пктеп сурак коюга именгендей басын томен иш. —Егер кара койлардын мундайга касиеттер1 жететш болса ani де ондай койлар баршылык. - Ж -о-о-к. Биылгы ылгалга жол ашылды. Сол кара койдын 03i де 6ipep айга жететш болады, —деп Жайыкбай коз ушын- да ерюке бет алып бара жаткан отарга коз салып eiri. —Сонгы кезде жанбыр жаумай малдын да 6epeKeci кете бастады гой деймш, э? - Куш бойы ыстыкка шыдамаган малдын куш де кете бастагандай. Жайылганнан repi дем1пп жаткандары кебей1п кета. Содан сон анау езеншенщ денгей1 де тусш барады, - деп Жомарт осыдан козы кеш жердеп селд1р ескен тогайды нускады. - Осынын 6api адамнын да жуйкешне тиед1 екен. - Жарайды, осыдан сон 6api де дурыс болады балам, - деп Жайыкбай онтустж жактагы катар-катар т1зшген маяларга каралы. Улынын жасаган шаруапары конш1нен шыккан Жайыкбай iurreft катты куанып тур едг BipaK квлденен жагынан кеюрепн 49

Дэлелбек БАТЫР шым етизген тосын ой манадан 6epi Кении жумактын терше барып жайгаскан отагасын 6ip сэт таудан сыррыган кеш- KiH сиякты эп-сэтте апа-кулаландырып ж1бергендей болды. Мунысы сырт-nimiHiHeH бшнш турса да улына 6Lruuprici келмей Tepic айналып Kerri. Сол баягы кызы Гулназиранын тагдыры соккан куйындай yflipinin Жайыкбайдын кез алдына келш тура калган. Кейде эке журеп де осындайга тетеп бере апмай элаздйс танытады екен. Содан кейш киялын эскердеп улына барыттады, «Жугермек, 03i ттленш кетш еш, кызметш капай етеп жур екен? Кудай каласа осы кузде келш те калар». Эр-алуан ой кушагына орантан отагасы Жомарттын уйге Kipin кеткенш де байкамай калды. Жайыкбай жанбырдан кейшдур сшкшш, жылы ауаэсер eTin бусана бастаган айналадагы табиратка кызыга да куана карал отыр. Аспанды торларан коргасын бултта 6ipre-6ipTe шыгыска карай женкшп, шшденш ыстык KyHiHiH тегеуршше тетеп бере алмай уакыт еткен сайын катпары жукарып, суйыла бас- таган секйци. «Ещц 6ipep сагагган сон аспан шайдай ашылып, тушмен жанбырга нысана болтан эр-алуан eciMaiK атаулы Keyin, олардын бойларына TipuiLniK Hepi ж упр т, салбыраган бастарын тжтеп, кунге куана карайтын болады. М ше, аспаннан тускен ылгалдын Kyfliperi кандай? Шашырай жайылган малдар да кептен 6epi H3pi кете бастаран шептщ орнына бойларына шыр жупрген, ceaai еамднсп суйсше шайнайтын болады». Жайыкбай кез алдындары KepiHicTi тары да канша уакыт ойлана тамашалап отырарын юм 6Lncin, егер уйден Ханымгул шырып: — Оуотагасы, ойланып калыпсынрой. Балалар кетугедайын отыр, уйге юр, шай imeMi3, —дел ойына тусау болмаганда. — Жай эшейш, кудай тшеп\\шд1 берген сон айналага кез Ж1берш, карал отырраным рой баягы. Кургакшылык деген ол адамнын да, малдын да соры рой, —дел Жайыкбай орнынан мангаз кетершдг —Жомарт та барады рой? — Эрине. Кымыз бен сутп апармай ма. ¥лынын дастарханы жайнап тур. Byflipi кампиган курен бауырсактар, аспандагы айдай денгеленген шелпектер, кой етшен дайындалран cipHe, эр-эр жерде шарын кеселерге куйылган жас ктлегей, кант-кэмпит, тосап, ofrreyip курмегп конакка жайылатын дастархан неге болса да жайнап тур. KeaiHi де сонры дэнш стодра салатын жомарт Kici. Bip ул, 50

Тастандынынтаедыры 6ip кыздан кейш талай жыл боны бала кетермей келш, ендо мше... Кудай каласа 6ipep айдан сон осы уйдщ бастары тагы 6ip адамга толыгайын деп турган жайы бар. Жайыкбай дастарханга бата жасап, сонгы сездерш тагы да 6ip HeMepeciHiH жарык дуние табалдырыгын аман-есен атгауына арнаган едк - 1Ш ркт, баланын кеп болганы жаксы гой. вскен сон езще камкор, кемекил болады, - деп Жомартка карады. - ¥л кайда? - Оны мен сонгы кезде атка уйретш журмш. Теселin келедл Сауын кез1нде epicTeri биелерд! айдап келедь Оку б тр ген сон ветеринар болам дейдь - Бул кадамы да куптарлык екен. Мал дэрнерш ауылдан апарганша ез касында жургеш жаксы гой, — деп Жайыкбай куана кулд1. - Аттан жыгылып, окыс болмасын, байка балам, — деп Ханымгул imTeri KayniH жасырмады. - Бурын да атка мшш уйренген оган ештене ете коймас, —деп KeaiHi де сезге араласып, жуып-шайган болды. —Эбден уйренш алды. Келес1 жылы оку бтрген сон м1ндетп турде мал Aapirepi болам дейдг Шаруанын бэрш каншама жыл болды Kepin-6inin, малга эбден бауыр басты. - И э, дурыс. Ka3ipri кезде еюнщ 6ipi экономист немесе зангер болды гой. Жумыс таба алмай сенде.пп жургендер1 каншама. Журтгын бала-шагасына дей1н ойлайтындары акша, калай баюдын жолы... - дей бергенде Жайыкбайдын сез1н эйел1 белд1. - Сен баюды ойламай журс!н бе? - Оу кемшр-ау! Баюдын да неше алуан жолы бар емес пе? Bipey таза енбепмен, куш-куатын жумсап байиды, ешй 6ipeyaep жауапты жерде отырып, пара алып дэулегп болуга тырысады. Екеушщ айырмашылыгы жер мен кектей гой, солай емес пе? - И э, солай, — деп эйел1 келюкендей болды. — Журтгын барлыгы танитын болган сон ауылда пара да алмайсын. Ойтке- Hi абырой-бедел!н тусед1, ауылдастарын сыйламайтын болады. - Оу, кемшр-ай. Сен мен 6ip пара алуга кулшынып жур- гендей-ак сейлейтжщ не? Баска баска, 6ipaK eMipi б1реуден 6ip тиын алып кергем жок. Кайда барсам да iciM ак, артым таза. Мына отырган балаларды да тазалыкка тэрбиелеп келем. Жерд1 51

Далелбек БАТЫР де бешнен басып алтам жок. Совхозда icrereH 6ip эулетке плел аумакгы алдым. Баскалардын да матан екпе-peHiurrepi жок. ездерше -mien жайылым-шабындыктарын алды. Жарайды. Осымен энпме 6irri, - деп Жайыкбай унад отырып, тамак irnyre Kipicri. Гулназира туралы да артык-ауыс сез болтан жок. Бата­ на Жайыкбай 6ipa3 уакыт кожалыкгын кыр-сырын тексерш жургенде Ханымгул келшше бэрш де тэптшггеп айтып берген еш. Дастаркан басында алдын-ала курылтан жоспар бойынша Жайыкбай мен Ханымгулдщ келЫ мен немереа 6ip аптата атасынын уй1нде Ханымгул Алматыдан оралтанта дейш калып, улкенуйдщшаруасынретгейтшболыпкелгсшдьЖомарткымыз бен сут1н аудан орталытындаты бурыннан 6epi алып журетш адамдарына еткшп, бугш кештен калмай осы кожалыкка отбасы мушелер1 кайтып оралганша 6ip 03i кожайын болатын бодцы. Эрине, 6api де жаксы-ак. Алайда Алматыдаты кыздары Гулназиранын жатдайы калай болар екен? Ханымгулдщ ойы осы жалтыз кызынын, татдыры тещре- пнде ербда. IV Терегелд1 мен Гул1станнын шанырак кетергенше де 6ipa3 жылдын жуз1 болды. Татдыр неге буларта осыншама катал болтаньш 6ip Алла Таталанын 03i бшмесе онын байыбына euiKiM де бара алмас. Tipi пендеге киянат жасаматаны да, 6ip- 6ipiHe cyftin косылтандары да ездер!не аян. Ендеше не болды? Неге булар осы уакытка дей1н 6ip нэрестенщ балтын HiciHe зар болып жур? 0здер1мен 6ip мезгшде уйленген курдастары- нын алдынтыларынын ею-уш, сонтьшарынын 6ip баласы бар. Солардын «папа-мама» деп эке-шешелерше карай жупрген!н кергенде Терегелд! мен Гул1станнын журектер1 шаншып, iiirreri борандай сотып еткен кызганыштан жарыла жаздай- тын. BipaK санада пайда болтан ашкез сез1мдер1н сыртка шыгармауга тырысатын. 0йткен1 татдыр 6ipeyre бак бередк 6ipeyre бала беред1. Ешюм де жараткан иеге ыкпал етуге каука- рсыз. KenmuiiK болтан сон олардын арасында юмдер бол- майды десешзш1: аты да, карасы да; квншшеп де, арамзасы да; камкоршысы да, кайырымсызы да шашетектен. Бэрше бiрдей 52

Тастандынын тагдыры жаксы KepiHin, жагынуын да киын. KenTiH аузына какпак та болмайсын. Оттай лаулатан кызыл тщдер не айтам лесе де epiK ездер1нде. «0м1рден урпаксыз етш келедь Кдншама жыл етсе де пушпаты канамай келе жатыр» деп кейб1р бейпш- ауыз, санасыз 6ipeyaep ащы тищерш Гулютанта батытгаса, енш 6ip жойдасыз, KepreHi жок керсокырлар «белшз, ынжык неме, бала таптырута да каукарсыз болтанын ба?» деп Тере- гедщге соктытатындары бар. MiHe, осындай адамнын кула- тынан Kipin, санасын жаныштайтын, кадамынды курыс- тырып, кабатынды тырыстыратын сездерге ерлГзайыпты- нын нысана болтандарына каншама уакыт етп. Bip-6ipiH жамандыккд кимайтын, кемшипктерше аскан твз1ммен, жанашыр сез1ммен, кенпейш KeiuipiMMeH карайтын оларта сонты кезде осы энпмелер ой тастап, 6ip шеппм кабылдаута мэжбур еткен сиякты. — Курысын, душпандарта табапатып, OMip бойы осылай журе берем1з бе, Гутстан. Жасымыз болса келе жатыр. Bip ш июекпет шскемей журе 6epeMi3 бе, не нлейм1з? Маган эри- не журтгын co3i em6ip эсер етпейдк дегенмен ойланайык, —деп кешю астарын iuiyre отыртан Терегелд1 шай куйып отыртан эйелй Гулютанта камыта каратандай болды. — Сонда не icTeyiMi3 керек? Дэр1герге кершсек кайтед!? — деп Гулклан да куйеушщ imKi сезЫщ туангендей байсалды жауап катгы. — Кдншама жыл каралмай журш, ендо барамыз ба? Жок болмайды. Bip-6ipiMi3re кшэтатып, кейш ренж!ст жатуды хош керш отыртам жок, — деп Терегедщ кызылшырайлы келген, калан шашты, кыр мурынды, салкы Tecri, ажары 6ip басына жететш суйк1мд1 ейелше елж1рей карады. Кдраторы жузщ, шашы буйра келген, улкен коныр квз1 кашанда нурланып туратын, бойы ортадан сэл бшк, шымыр денел1 жшт те кыздар б1рден назар аударатындай тым Kepiicri ед1. Гулютан куйеушщ свз теркшш б1рден тусше алмай сурак койды: - Сонда не айткын келедк Тережан? - Мен тунде туе керд1м, Гупеке. Сол TyciM меш неше алуан киялдарта жетеледт.. - Кдндай туе? Жумбактамай айтсайшы, - деп Гулютаннын куштарлыты белен алып, бота кездерш куйеуше аудырды. 53

Дэлелбек БАТЫР - Соны саган айтайын деп ойлап отыр ед1м. BipaK алдын- апа кауштенбе, - деп Терегещц келшшегше ескерту де жасап OTTi, - TyciM жаман емес сиякты. YHiMi3 сэбшп болыпты екен дсймш. BipaK... ол баданы Алматыдан алып келген екенб1з деймш. Аруактар жол сштеп, эйтеу1р барган кадамымыз кур болмапты. «Эз1рше осы баланы Mice тутындар, 6ipaK кейш екеулерщнщ кандарыннан да сэби суйес!ндер» деп 6ip ак сакалы TeciHe дейш тускен, кен колтык ак шапан киген енгезердей кария осыпай деп айтып кетп. - О , тоба. Лайым сондайга жазсыи, —деп куйеушщ айткан сездерше Гулгстан да маржандай гашген ак TicTepiH корсете куаныпгган Kynin яаберщ. — Менщ де басыма сонгы кездерде осындай ойлар келпт жур едь BipaK саган айтуга бата алмай жургем. - Meiini, журт не айтса соны айтсын. встш eKeyMi3 6ip- 6ipiMi3re карап дуниеден етем1з бе? Тэуекел, кудай бул туст1 тектен-текке Kepri3in турган жок. Мен бул туей 6i3re ак жол сштеген аруактардын тшеп деп TyciKaiM, - деп Tepereaai терп кабыргадагы калы кшемнщ жогары жагында катар Lnyai турган OKeci мен memeciHiH портреттерше карады. Анау юсшер де б1здщ уакытты бос OTKi3in журген!м1зд1 о дуниеде каламай жаткан болар... - Бэршен де жастын да, жасамыстын да 6i3re табалай карайтыны жуйкеге тиед1 екен. Дуниеде шалые баспайтын, кателеспейин адам болмайды. Сондай саттерде олардын 6i3fli тукыртатын ce3flepi де даяр. Сол кезде жерге Kipin кете жаздайсын гой. Э л п «таяк етген, сез суйектен отед)» деген мэтелдщ магынасын осындайда TyciHeciH... - Енд! коп таусыла бермей бала асырап алудын камына Kipicy керек. Агайыннан бала алудын кажетт жок. Жаман айтпай жаксы жок, ертенп KyHi баламды кайтарып бер деп кигылык салса, даудын KOKeci сонда болады. Сондайды болдырмау ymiH коз кормейтш, кулак есттмейпн жерден алу керек. Tini баска, fliHi белек, титл сонау Америкадан да келт алып жатканын газет- тен окып, телевизордан Kepin журм1з гой. Асырауын асырап алса да, сол жакка апарып урып-согып, олттрш те жаткан Kopi- Heai. Обал-сауабы соларды саткан адамдарда болсын. Кудай ондайдын бетш api кылсын, - дед! Терегелд! ашуга м1нгендей OHi бозарып. Кджет болса 6i3 сиякгы баласы жок пакырларга 54

Тастандыныц тагдыры неге бермеШй? Баласыз отбасылар Кдзакстанда аз ба? Кейде осындай соракылыкгарды еетш-бшгенде канын кайнап кетед1 екен. Намыстан жарылып, керге Kipe жаздайсын! - Жарайды ашуланба, Терем. Bi3 соларга бала (здеп барып, олар 6i3re бермей койган жок кой. Несше таусыла- мыз. Бэржщ де peii болады. Жанагыдай туе тектен-текке Kipin отырган жок. Онын артында 6ip i3riniicri нышан жатыр, - деп Гулгстан куйеуш сабырга шакырды. - Будан баска да Kepin отырган кукайымыз аз ба? - Мен сонгы кездерде осындай сездерге ет1м уйренш кеткен сиякты. Канша дегенмен 93iHHiH каракез кандастарын- нын мухит асып, атасы баска 6ipeyaiH баласына айналганы- на журепн epiKci3 сыздайды екен. Балгын сэбилерд1 сату да бизнеске айналган кершедк Олардын кез жастары ж1бермейд1 гой. Жарайды, будан api бул эн п м е т догарып, ешй алдагы болатын icTiH женше кешешк. 0з1м1здщ жакын достарымыз, агайындарымыз бар, солармен де акылдасып корейце. - Эрине, «кенесш ппнкен тон келте болмас» деген мэтел бар емес пе? Byeni керпп ауылдагы экемн1н улкен агасынын батасын алсак дурыс па деп ойлаймын. Мусылмандыктын бес парызын орындап журген, молдалыгы бар, аузы дуалы азамат кой. Акылын айтып, ак батасын берер, — деп Гулютан «сен буган не дейс1н» дегендей куйеу1не карады. - Бул сез1нД1 куп апам. Ол Kicire барып сэлем бермеге- HiMi3rc де 6ipa3 уакыт болып калды. Кейде ceHiH басын катты жумыс icTen кетеш, —деп Терегелд! жадырай кулд1. Гул1стан куйеушщ ашуы узакка бармайтынын ежелден бшетш-дг MiHe3iHiH турашылдыгы, ойындагысын ipiKneii тетесжен кайыратьшдыгы, ештенен1 жасырмайтын шын- шылдыгы, кара кылды как жаратындай эд щ цт - эркез эйел кенипнен шыгатын epiHiH асыл Kacnerrepi ед1. Алайда шындыкты каскайып турып бетке тура айтатындыгы акикат- тан алшак журетш, жумырткадан жун кыркатын зэл1м, арамза- ларга унамайтындыгы кай уакытга да, кай жерде де белгш гой. Ka3ipri адамдардын Ke6iciH осындай касиетгер билеп алган сон ауылдастарынын б1ркатары Терегелд1н1 жаетырмайтын. Kefl6ipeyi оны эдеш сезге шалып, орайы келсе к е м с т п калуга бей!мтуратын. Сондагы айтатын сездер1 белгш1 гой —сол баягы урпаксыз келе жаткандыгы. Еркектщ де, айелд1н де мукату уш1н табалайтын себептер1 осы. «Сен де 6ipeyre сез айтатындай 55

Дэлелбек БАТЫР дэрежеге жеткенсщ бе? Qyeai катыныннын пушпарын канатып алып сейлепн!» деп уды тишерш безеп, Терегелдшщ журепне 6i3 сурып, жарасына туз сепкендей болатын. Намысына ши жупрткен осындай бейпшауыз 6ipeynin аузы-мурнын канта бояп, мугедек ете жаздатаны тары бар. Кдсында турган 61реулер арага туспесе эбден ашуга карайран ол элпш ку суйектей мужш тастайтыны аныкеш. Осыдан кейш барып элгшдей сездерауыл арасында саябыр таба бастаран. Kefl6ip ауылдастары - кезшде мектепте 6ipre окыган курбы-курдастары мен кершьколан- дары ерльзайыпты екеушщ жардайына ежелден тусшнгпкпен карап келе жаткан жайы бар. Бул жерде кереалмаушылык деген кызылкез пэленш де элсш-элсш бой керсетш отыраты- нын да жасырудын кажет1 шамалы. He6ip кастык, душпандык, алауыздыктардын 6api де осындай пасыктык арекеттен бастау алатындыры ерл1-зайыптыра бурыннан белгш жайт. Кез1нде терт тулЬс малы, мындаган бау-бакша, ericTiri бар дуршдеп турран ipi колхоз бас-аягы 6ip-eici жылда тарап, эрюм ез куйш куйтгеп кеткен кысылтаян заманда Терегелдшщ aKeci де ез1не тш сп жер1 мен малый белш алран-турын. Колхоздын ферма басшысы болмаса шемштгщ сабын рана устал калар ма ед1, KiM бшсш. Осьшан жетт жыл бурын aKeci жарык дуние- мен коштасып, 6ip жылдан кейш lueuieci erri ем1рден. Кдйта керетш кызыктарынан кудай айырмапты. Ею кыздан кешнп улын уйлещцрш, басына мал калдырып, бауырына казан орнатып улгерштк Барлык екшшгпш сол, олардын немере сую бакыты мандайларына жазбаган екен. Bapi де кудай ici рой. Мандайра не жазса, соны кересщ. Терегелдшщ ойын Гулютанньщ: - Ал енд1 кеп киялдаганды койып, 6ip шеппм кабылдайык, - деген даусы белш кетп. - Басыма 6ip ойлар келе бастап едк белш ж1бердщ рой, — деп Терегедш уйкысы келгендей ауыр есшедь —Дурыс, дурыс, 6api де кереалмаушылыктан басталады, — деп MiHripneni естшер-есттлместей элаз дауыспен. - Неш ойлап кетгщ? - Жай эшейш. Аяк астынан 6ip ой келш... иэ, эке-ше- шемнщ аруактары да 6i3re риза емес сиякгы. BipaK 613 эдеШ icren отыррамыз жок кой. - К,ойшы Тереш, киялдай бермей. Bapi де ойдагыдай болады, — деп Гулютан келш куйеушщ шашынан сипап, 56

Тастандынын тагдыры бетшен суйin жубаткан болды. - Дэулет1м1з де, сэулет1м1з де бар. Оны да кудай бередь Эжемнщ вз! айтып отырушы едп.. Келш боп тускеннен кейш жетг жылдан кейш гана 6ipiHini балама жуют болдым деп... - Ол кай баласы эженнщ? - Bi3 барамыз деп отырган улкен агамыз гой. Сол KiciHiH батасын алайык деп жайдан-жай айтып отыргам жок. ЕщЦ тусщдщ бе? - Туспш м, тусщщм, - деп Tepereaai басын изей бердь - Алматыга кетсек лэрекп жауып кетем1з бе? - деп Тере- гелд1 верандага шыгып, терезеи кешеге караган, юртштен ершген дукещц жанарымен шолып шыкты. Содан сон iuiiwie «Дамас» машинасы туртан гаражга да коз кырын салып erri. Осы сэтте дарбазанын eciri ашылып, iuiKe сакал-мурты ес- кен, он колы бшепне дей1н шунтиган шолак, жатына пышак жаныгандай арык, аягында KeTeyi кеткен Keflici бар 6ip жшт Kipfli. Оны коре сала уй iprecinaeri уйпнктен сургылт овчарка атып шыгып, гуршдеп уре бастады. Шынжыры кыска болган сон ит азуы куцщз юрген адамга жете бермейтш. Дегенмен тайыншадай дэу игл керген icici б1рден саскалактап, 6ipорында тапжылмай турып калатыны анык едп Терегелд1 келген адамды бас-аягына дейш шолып шыкты. Кешенщ аргы бетщде туратын, барлык адамгершшгг мен максатын жынды суга айырбастаган маскунем екен. «Ой мы- нау 6ip аптадай жок болып кетш eai, кектен туст1 ме, элде жер­ дей шыкты ма» деп ойлаган уй Heci сыртка шыкты. - Бул юм? —деген Гулютаннын да даусы eciri ашык туртан ауыз бвлмеден санк erri. - Юм болушы еда. Баягы... ез1м1здщ керинм1з гой. - Ей, Токе, куткармасан болмайды, басым сынып барады... Ойбай басым, квз1м де карауытып Kerri гой туте, — деп квр- niici дарбазанын гаражга талу тубвдегт агаш отыргышка сулай KeiTi. YcTiHaeri кек жейдеЫ шан-шан. Illeuieci eneyi гана турады. Кезшде тэп-Tayip жщт-ак еда. Сонгы жылдары арак- ка эбден салынып, айыкпайтындай алкаш боп кеткен. Эйел1 eici баласымен элдекашан кетш тынган. LUeuieci вз колын 03i кесе ме, эйтеу1рулынын барлык icrereH кылыгына к е н т турып жатыр. Сол арактын KecipiHeH 6ip колдан да айрылды. Осыдан eid-уш жыл бурын какаган кыстын KyHiHiH акшунак аязын- да аракка сылкия тойып алган ол TyHHiH 6ip уагында караты 57

Дэлелбек БАТЫР кешенщ 6ip куысында жыгылып калып, 6ip колын YciTin алган. Содан не керек, дэр1герлер 6ip колын шынтагынан кесш, кейш екшцн топтагы мугедек атанган. Тэп-Tayip eMip cypin, енбек етш, бала тарбиелеп келе жаткан ж т т , 6ipeyaiH каргасы тид( ме, элде кудай сол колмен карады ма, afrreyip жазмыштан атгап кете алмай осындай куйге ушыраган. Бейшара iueiueci де улымен алысам деп эбден мужшп 6ini. Терегелд1 6ip жаганан ж ттке аяй караса, екшии жатынан козге кораш KepiHin жаткан оган ещнп сэтге жирене кез салды. Арак сурап келгеш бесенеден белгш. Мугедекпкке теленетш 6ipa3 тиын-тебенш шешесшен коярда коймай тартып алгандай болып, онысын 6ip-eKi аптанын iminae iinin бтреш . Мугедек жшт басын кетерш алды. Жанагы киш келген жейдеЫне тага да дак тускен. Сидиган жш-жщшке аяктары от кесейтщ кесеу сиякгы кап-кара. Era K03i уйкыдан жана оянгандай былшык-былшык болып, каратан адамта 6ip- турл1 жшркеншпт эсер етедк Кезшщ айналасы керйстен жана шыккан текнр сиякгы кызарып кеткен. Адам кызыта карай- тын барлык ип касиетген журдай болтан Kepmici Терегелдйе жалына карады. — Bip бетелке 6cpmi. Кудай коскан керип ед1К, аясаншы, — деп шолак колын ербен етюзш. — Акшан бар ма? — д е т Терегелд1 сыпайы сейлеуге ты- рысып. - Жазып койшы. Пенсиямды алган сон телеп берем гой. - Акшан жок болса кайдан imin журсщ? - деп Терегелд1 «бул не деп жауап берер екен» дегендей орнынан тура берген керцпсше сынай карады. - Ой Kepmi-ай. Кайдан imin журсщ деген сез бе? Анау жайлаудагы белемнщ уйще кемектесешн деп 6ip аптага барып efliM. Кайтарда 6ipa3 акта калтама салып берген... — Ол акшан кайда, егш? - Б1здщ калтада акта турган ба едг Сен де сурайды екен- сщ- Короче, 6epeciH бе, жок па? - деп маскунем Tepemimire кызарган K03iH шарасынан шыгара карады. — Ей, сенщ карызын басыннан асады, - деп Терегелд1 де кабаган туйе карады. - Ау, Гулютан, журтгын карызы жазыл- ган дэптерд1 алып келий. Eici арадага ускынсыз энпмеж естш турган Гулютан лып етш жупрш барды да, куйеушщ талабын орындады.

Тастандынын тагдыры Терегелд1 дэптерд1 парактап-паракгап ж1берд1 де элпнщ 6ip ай йшндеп етелмеген карыздарын тауып алды. - Ой, аратай, карызын басыннан асады екен. Бере алмай- мын. Сенен баскалардын да етелмеген карыздары жетедь Bi3 бул дукещп журтка карызга беру ушш ашкамыз жок. Товар алатын айналымда акша да болмай барады, - деп Терегелд1 ренжи сейледг - Берме Терегелдг Товардын бэрш юм-кершгенге карыз­ га таратып отыратын жагдайымыз жок! - деп Гулютан да ашу шакыра сезге араласты. - Не дейд1? К1м-кер1нген1н и м сенщ? Мен бе? Мен кашан юм-кершгенге айналып ед1м, — деп маскунем де кырылдак дауысын кетере бастады. - Мен сиякты болсандар эулиесщ- дер гой. Bip колым шолак болса да ез1м-ак акша тауып журмш енбек етш... - Енш сол акшан кайда тауып келген?! - Онда с е т и кандай шаруан бар?! - Шаруам сол, 6i3 саган карызга арак бермейм1з!- деп Гулютан да тырсия жауап берда. Жасында салмакты, мшез1 эрюмге де унайтын, конакжай- лылыгы да 6ip басынан асып жыгылатын Гулютаннын сонгы кездерде мшезше езгерю енш, сэл KimiripiM дуниеге кшт ете калатын касиет те бойын билей бастаган. Талай жыл сэби суйе алмай капа боп, кей сэтгерде He6ip жетеЫздердщ табалап, жп-ерш кум етет1ндер1 келшшектщ мшезшщ езгере бастауына улкен себебш ™ ri3yi де занды еда. Онымен коймай кейб1реу- лердщ 6ip HepceciH етюзш койгандай м1ндетсшет1ндерщ кайтерсщ. KiM каз!рг! заманда эрюмге жаксы кершем деп колындагы дэулетш шаша 6epefli? Bip нэрсеш берсен сонына апталап журш тусш, «экелеп-кекелеп», ез акшанды жалынып журш эзердегенде кайтарып аласын. Ал бермесен жер-жеб1рще жет1п тщцейда, боктайды, езшщ мусэшр куйiне карамай кемсггеда. Осылардмн бэршщ кещлшен шыгу ушш сураган затын колына устата 6epyiH керек. Адамдарды туеiну киынга согып барады. Эрине уяты, ар-намысы бар, жауапкершшкп ту eTin устайтындары да бар. BipaK уакыт еткен сайын осындайпардын катары сиреп бара ма, капай? Гулютан кез апдындагы диуана кейпшдеп адамга зор жюркешшпен каралы. 59

Дэлелбек БАТЫР — Мен сенщ карызынды втемей 6ip жакка кетш капады деп ойлайсын ба? Осындайлардьщ ceaaepi де Mipata огындай. Адамды тищеп- корлаганда 6ip шалые баспайды-ау. взепне ине суккандай эсер етедь 1Шрйн осындайлардын 6api айткан сездерше сэйкес енбек етш, азамаггык касиеггерше й р жуктырмай жогары алып журсе гой?! Бул ауылда мынау жалгыз болса екен. Мундайлардьщ оншактысы бар. 3epirin арак imin, урлыкка Tycin, 6ipeynepai сабаганнан баска тындыратын шаруалары да жок- Баягыда колхоз бар кезде осындайлардын жумыстан колдары босамаушы едь Арак imyre де уакыттары болмайтын. Imin, жумыска шыкпай жатса бастык экелерше танытып, ит тершерш бастарына каптайтын. Осыдан кейш арак imin, тэртт бузып кер! Ал каз1р осынын 6ipi де жок. Э й дейтш эже, кой дейтш кожа болмаган сон эрйм ез тагдырынын кожайыны болып отыр. Арак imin мае болып жата ма, мал урлап турмеге тусе ме ез epiicrepi. Бэршен де акадал енбепмен кун керш отырган адамдарды каксатып жургендер! аркага аяздай батады. -Кдйда кетсен онда кет, саган кайта-кайта устата беренн аратымыз жок! —деп Tyririn, ашута MiHreH Гулютан ce3iH келте кайырды. — Е, солай ма? Саган да т т шыгайын деген екен. HeciHe байып журс1ндер, асырап отырган 6ip балан жок. Балатаппаган катынга да байлык керек екен, —деп маскунем кетшген сэры тютерш керсейп, ашы жымиды. Осы еэгге Терегелд1н1н де ашуы шектен шыгып кеткен eni. Онын 6ip колынын шолактыгына да карамастан иепнш астынан басымен урып кеп ж1берда. Куш-кайраты жетпесе де жаманнын Tmi аузында гой, тем1р какпаны сузе куласа да, ашы сездерд1 дауыддай боратып-ак жатыр. — Пушпагын канаткан катыныннан туган ей баланды улде мен булдеге орап, асырап отырганьщсол екен гой! Кершгеннщ уйш ттмййлеп, ит сиякты ypin журещ! Сенен ана кешедеп ит артык! Мына шынжырдагы итп босатып ж1берш, imerinai шашып ж1берейш бе, сен1н! Эбден ашуга мшген эйелш Teperenai эзер токгатгы. Сур овчарка да шынжырын y3in кетердей булкынып, сояу TicTepiH аксита ypin, эзер шыдап тур. Шынжырынан агытып ж1берсен- ак болды, маскунеьшш туте-тутесш шыгаратындай куйде. 60

Тасгандыныцтагдыры Адамдардын ашуга баскан дауыстары, итпн ершелене ургет манайга естипп турса керек. Сырткы eciK ашылып, ше iuiKe араккумар ж тт гщ uieuieci eHHi. Сынарезуленген итпн назары енш жасы жеттске таяган, бет-жузш эж1м баскан, тыриган арык кейуанага ауган. Teperenai дереу итп уйшнтне юрпзш, eciriH жауып койды. Маскунем де орнынан тура бердь - Апа! Мына улыныз мазамызды алып болды. Арак бермед1ндер деп екеум!зд1 тшдеп, жер-жеб!р1м1зге жетп. Неткен сумдык мынау. Куйеу1мнен еспмеген сезш баланыздан ecTin турмын, —деп Гулютан ещреп жылап ж1берд1. - Ой кудайым-ай! Кудай ул бергеннен repi кып-кызыл пэле 6epfli гой. MeHi прщей керге кемш журсщ-ау! Соншама KiMHiH каргысына ушырадын?! Арак деген экеннен калган Heci6e емес ед1 гой. Сенщ мундай корлыгынды кергенше элдекашан елш калганым артык еда. Соншама бул ит шюрге куныгып не болды?! Аракка салынам деп семиядан айрылдын, 6ip колынды 6epin мугедек болдьщ. Енд1 нен калды кезге коршепн. Анау жиешмнщ берген 6ipa3 акшасын жеткенше iiuin бт р д щ . Кдлтамдагы зейнетакымнан калган акшага жейде алып берд1м. Ананы кара, жана гана уйден к и т шыккан жейдеш... шан-шан. Атана нэлет, езщ елмесен мен влдарейш с е т , - деп кемтр гаражга cyfteyni турган курекке умтылды. - Койьщыз апа. Аман-есен турганда уййнзге алып кетвдз, - деп Тврегелд1 ашуга мшген кемшрд! устап калды. - Бунын Tipi жургеншен елгеш артык ед1? Пайдасы жок, зияны кеп neMeni жайлауга комекпп болсын деп эдеж ж1бе- pin ед1м. Олардан да арак сурап мазаларын алган сон куып ж!берген сиякгы. 03flepi ж1берд1 дейш, - деп кемтр не ктерш бшмей cyMipefiin турган улына пстене карады. - Ертен 6opi6ip естим1з не ютегенйци. Сонда кез1щи шукитын боламын. Мен сыртга турып айткан сезщнщ бэрш ecTiaiM. Бул екеушен сен садага кет. Айтгы-айтпады eKi балан мен катынынды улде мен булдеге орап, журт сиякты eMip cypin отырсан сенщ жолынды 6ipey киып втп ме?! Bipey тонып ceidpeni, 6ipey тойып ceKipefli деген осы-ау! Тщцеме керштердг Алыстагы агайыннан жакындагы квршщ артык деген. Bip нэрсе сурап келсем Терегелд1 де, Гулютан да кенш1мд1 кайтармайды. Эке- memejiepi де кандай жаксы кюшер efli. Керцпмен алыссан кемус1з каласын, акымак, соны ойлауга мына басын жетпей 61

Дэлелбек БАТЫР жур ме, - деп кемшр е й саусагын бупп, улынын басынан нукып-нукып ж1бердг - Жур уйге! Енд1 арак, сурап осында келунн болсан анау экеннщ жылкы соятын кездшн енменще бойлатып алам. УЫ Бел1м де сонгы кезде сыркырап ауырып жур. 1штен шыккан сон вз колынды езщ кесе алмайды екенсщ. Сендер де бунын сезш кеншдерще алмандар, балам. 1рйеннщ аузынан mipireH сез шыгады деген гой. Акка кудай жак деген, сендер де буйтш журмейЫндер гой, 6api де болады. Bipeyre бакыт ерте, 6ipeyre кеш келед1 гой. Сол ерте келген бакытты уысында устай алмады гой, анау араккумар жугермек, - дед1 кейуана сыртка шыгып бара жаткан баласынын сонынан жабыркау коз тастап. - Енда осы уйдщ табалдырыгын аттап баспайтын болады. Кдз1р барып, бэрш де айтам гой. Биылгы маусым айы басталысымен eid-уш куннш 6ipinne жанбыр куйып, тау бектерк одан теменп сай-саланын бэрш ылгал басып, жайылым-шабындыктардын 6api жасыл шлем тесеп тастагандай кулпырып тур. Кызыл- сэры ryoaepi де апыстан караган адамга бейне 6ip лаулап жанган отсиякты эсер етедк Жонгар Алатауынын шындарында орын тепкен кар мен муздактар кун сэулесше шагылысып, жалт-жулт ете калады. Неткен гажап сурет! Keriaaip аспан да мсшрш теге кул1мдей- TiH Tapiaai. Сонгы жанбырдын селдет1п еткен1не де 6ipa3 кун болып калган. Мамыр мен маусымда жгй жауган жанбыр кулл1 eciMaiicriH тамырына нэр жупрпп, олардын тез бой ттктеп, каулап ecyiHe каз!рг! сэттеп кунн1н ыстык ceyaeci де молынан эсер етш тур ед1. Мынгырган малы бар фермерлер кыска мал азыгын дайындап бire алмай жатыр. Тау етепндеп ат шапты- рым шабындыктарда шабылган шепт1 туктеген тракторлардын даусы танертеннен кун батканга дей1н 6ip тынбайды-ау. Enai 6ipa3 уакыттан сон бул дыбыстар да сап басылып, онын орнын ауыл тургындары малдарынын маныраган, мешреген, KiciHereH дауыстары басады. Пэленбай жуз гектар жерд1н шабылганнан кейшп калган шеп-шеленн4н HriniriH солар кередь Кар калын жауып, мал тумсыгы шеп басын шала алмайтындай жаиийга жеткеннен сон гана Te6iHi жок мал колдагы 6ipa3 жем-шепке тэуелд1 болады. Алайда сонгы кезде кыстын да касиет1 ыдырап, не кыс емес, не кектем емес дубэра 6ip шак туган. Ka3ipri жауган кар демде epin, жер-дуниен1н 6api кар аралас лайга толып, адамды да, малды да эб1герге салатын болган. Тан 62

Тастандынын тагдыры аткзнда муз курсаган айнала тусте 6ip сэт epireH болып, кешке таман кун енкейген уакытта кайыра ката бастайды. Терт- бес айдагы адам мен малдын кереттш осындай ускыны да, кайырымы да жок сурецсЬ KepiHic. Таламдык жылыну келе жатыр деп галымдар сонгы кезде жш дабыл кагып жургеш де жай емес сиякты. Адам ойына ешкашан келт кермеген сол KacipeT осы елкеге де келт жеткен бе? Терегелд1 осьшан он-он бес шакырымдай кашыктагы ушар басы аспанмен тщдескен бшк тауга карап ойланып тур еда- Жанагы жок жерден булж салып, тш типзш кеткен; санасын да, адамгершшжш де аракка айырбастаган керпйсшщ журе- пне салган дагын ол 6ip сэт киялмен ыдыратуды жен санаган едь «Кайда барсан да Коркытгын Kepi» деген, киялмен тагы да кеншн жадырата алмай шлей капа болды. Сол анау манаурап жаткан жап-жасыл алкаптарга, тау бектер1ндеп me6i шуйгтн шурайлы жерлерге суктанып, жебесш кадагандар да табылган екен. Keuieri кершгеннщ куресшшен кап кетерген, кемip орнына кен жаккан бэзб1реулер бугшп куш депутат, шенеунж болып, букара халыктын намысына ши ЖYгipтiп, epiciH тарылтып жургеш жанга батады-ак. Теказде тойым болган ба? Анаутауарасындагы эсем ангарга зэул1мсарай салып тастаганы аз болгандай, ещн сонын айналасьпшагы ат шаптырым кел- Kecip жайылымды, шабындыкты жерлерге кез Tirin, сатып алмакшы екен. Бул неткен сумдык! Сонда кара халык несшей кун керед1? Бес-алты карасын кайда отгатып, кайда жаймак? «Ой, курысыншы бэрь Занга карсы туратын каукар кай казакта болып едь Одан repi ез1мнщ муктаждарыммен айналысайын» деп Терегелдй гаражынын какпасын ашып, машинасына от алдыруга KipicTi. Сэлден кешн iHiHeH шык- кан суыр сиякты шагын ак туей «Дамас» eciK алдында тур еда. Бул e3i шагын болып кершгешмен жарты тоннадан астам жук немесе бес жолаушы алып журед1 екен. Бензишн де аз жумсайды. «Жигули» сиякты жиьжш сынып та кала бермейдь Терегелд1 бурын да машинанын TeTiicrepiH жаксы бигетш. EmKiMre жалынбай-ак акауларын e3i жендеп апатын. Bip жыл iuiiaue коныздай гана шагын микроавтобустын катпар-катпар сырлармн тез Menrepin алды. Осынын алдында 6ip жыл гана журшген машинаны езшщ орыс-казак ауылдасынан сатып алган. Товар тасуга, анда-мунда барып келуге таптырмайтын келж екен. TinTi баска машина журе алмайтын тар жолдан, уй 63

арасынан да зыр eTin ете шыгады. Келденещ баягы екесшщ жасыл «Урал» мотоциклшен де шагын ба, калай? Тас жолда жургенде де шабысы кешскен аргымактай зырлап отырады. Tinii рахат. Аяк астынан б1рдене боп турып калса HTepin от алдыруга да жеп-женш. Терегелд1 машинасын кызыктап б1рсыпыра уакыт касында турып кдлды. - Йемене, ойланып турсын ба? - деп куйеушщ касына Гулютан келдь - Естщщ бе, анау еле алмай журген итпн не деп отгап кеткенш. Осындай алкаш, жетешздерге де таба болдык кой. — Жарайды, таусылмашы Гулш. 0p6ip алкаштын оттаган сезш KeHuiiMi3re ала берсек нем1з калады. Жуйкем1з тозып болей ме? Мен ол туралы ойлап тургам жок. Мына кез адцымда турган кел1пмд1 тамашалап, шап-шагын болса да 6i3re типз1п журген пайдасын саралап турмын. Кейде пасык жандыдан жансыздын, саналы адамнан санасыз хайуанньщ артык болатыны Heci, Гулеке. - Артык болатыны сол - олардын адамды корлап, боктайтын тищер1 жок. Эмбе жансыздар да, санасыздар да саган тэуелдь Оларга не гстетемдесен де езщ бшесщ. Ал жанагы алкашка не гстетпексщ? Кдйта езшдй пайдаланып, арагынды алып кеткел1 тур. Тш мен жак та езшде, не айтам деп баскамен келюш те жатпайды. Аузына келгенш айтып, 6ipeyai кем тп- корлап кетуге дайын. Колынан осылар гана келедь — Иэ.дурысайтасын,—депкелкгпэйелшщсезшеТерегелдь — Кдз>рп заманда адамдар тарапынан неше алуан соракы- лыктар болып отыр гой. Tiirri кудайдын жерш саткан деген не сумдык! Ертенп куш осы ауылдын жерш 6ipey келш сатып алып, б1зге кепнндер лесе не !стейм1з. Мен ана 6ip жылдары Кабанбай батыр туралы ютап окып ед1м. Сол бабамыз eMip бойы ат успнде журш, кара токпактын кушЫен, ак найзанын ушымен осы елкеш жонгар шапкыншьшарынан коргап, жаудан б1ржолата азат еткен кершей. Енш каз1р ше? Кдлталы каптаган кел1мсектер келш, букш мына ата-бабамыздан кал­ ган елкенш тамаша жайлау, шабындык жерлерш сатып алса оган карсы не гстейшз? Eepi де занды. Ал занга карсы шыгып кер. 03iHfli сол Кызыл жагалы кандастарын-ак сойып салады. Немесе капаска апарып тогытады. Анау Алматы тешрепндеп бейшара казакгын калай сорлаганын жакында телевизордан езш де керш, жаганды устаган жок па едщ. 64

Тастандынын тагдыры - Астапыралла, - Гулютаннын денесшен ток ж урт еткендей ттркене калды. - К,ойшы онын бетш epi кылсын. Тереш, 6i3 саясатка ауысып KerriK кой мулдем, баска энпме курып капгандай. Бала туралы айтайыкшы... - Енш, канша айтканмен баласыз eMip суре алмаймыз гой. Бул 6i3 ушш шешшген мэселе. - Бала асырап алу да онай шаруа емес екен. Мен анау мектептш касында туратын ауыл эюмш ш пнде ютейтш орыс эйелмен жакында энпмелесттм. Ол ушш 6ipa3 справка жинау керек екен. Эртурл1 мекемеден. - Онын Ti3iMiH алдын ба? - Алдым, - дед1 Гулютан Ka3ipri сэтге манадан берп ту- нерген жуз1 сэл ашылгандай болып. - Е, сен меназ-ак шаруаны бастап ж1берген екенсщ гой, — деп кугцй куйеуь —Енш уакытгы оздырмай юке Kipicy керек. - Менщ басыма тагы да 6ip ой кел1птур, Тереш? - Тагы не боп калды. Жумбактамай барж де айтсай. Гулютан кеше жактан шыккан дауыска селт ете калып, жанарын солай карай аударды. Терегелш де тына калды. Шешесше куш бермей, кешеге кетуге талпынып журген жанагы алкаш екен. - Бармайсын деймш. MeHi Kaaip шей1т кып кетсен де ж1бермейм1н. Тагы да 6ipeyre raicin, айкай-шу шыгарып бул- flipeciH, - деген шешесшщ даусы да ап-анык естшп тур. - Барам, барам! Барма десен 6ip бетелкен1 ез1н экелш бер! - деп маскунем улы да ершелеьпп кояр емес.Отыздан асып, орда бузатын жаска келген еркекке шуйкедей кемп1рд1н шамасы кайдан жетсш, осыган кез1 жеткен шешес1 eaai улына жалынып-жалбарынуга кешт1. - Ой айналайын, акьшын бар ед1 гой жаным. Жур, уйге Kipin жат. Кдз1р 6ip жартылыгынды ез1м-ак экеп берешн, — деген сон ул да бутан кенген сиякты. Жанагы буырканган жел1к басылып, айнала 6ip сэт тына калды. Сэлден кейш eciK ашылып, кемп1рдщ шаршаган жуз1 Kepinai. - Балам, 6ip жарты берш1. Анау алкаш неме мазамды алып коятын емес, - деп Гулютанга ею жуз темip тенге устата бердг - Оны necine алып береаз акшанызды шыгындап. —деп Гулютан кемшрдй шынымен аяп Kerri. - Айкайлап, айкайлап кояды гой. 5-305

Дэлелбек БАТЫР - Ой кызым-ай. Асау атгын сыры иесше белгш гой дегендей, бул кадалган жершен кан алатын кене гой. К.оя берсем 6ipeyre барып соктырып, тш типзедь Жана ездерщ де кердвдер рой. Таяк жесе де коймайды. BipaK, 6ip жаксысы мен1н алдараныма кенед1, afrreyip, - деп акшасын алрысы келмеген Гулютанды эзер кешпргендей бодцы. - Сендер- ге 6ipa3 карыздар да гой деймш. Бенсиясын алганда 6ip тиынынды калдырмай 03iM экелш колына устатам, карарым. 03i де айтып отыр, ешй сендердщ табалдырыкгарынды атгап баспаймындеп... - Бул да 6ip жаксы жаналык екен, - деп Терегелд1 жымиып кулдь К ем тр 6ip жартылыкгы алып, уйше карай шойнандай басып женелд1. Осьщан кеШн уш-терт кун вгп. Ерл1-зайыпты барлык шаруаларын тап-туйнактай- рып 6iripfli де, шырыстан тан арайланып атуга таяганда машиналарына отырып, Алматы кайдасын деп тартып Kerri. V Гулназира uieiueci Ханымгулмен свйлескеннен 6epi пас кенпп KeTepLnin, жуз1не кан xyripin, кептен 6epi басына тускен кайры б1ржолата ceflinin кеткендей болды. Ш1р- юн, жанынды езщнен де артык тусшетш бул дуниеде 6ip-aK адам бар гой. С е т дуниеге экел1п, ана супн eMi3in, 6eciKTe тербет1п, улде мен булдеге орап, мэпелеп ecipreH анадан артык KiM бар? Бурын жанарынан кайры мен мун жасы парлаушы ед1. Енд1 телефоннан ананын жумсак даусын ecrin, онын ыстык леб!зш сез1нген сон жанарынан куаныш жасы теплген. Дауысын шырармаса да басын жастыкка салып, 6ipa3 уакыт унс1з егтген ед1. Yui-терт кун оран 6ip расырдай узакка созылды. Деген- мен анасын жакын уакытга Kepin калатынына Ke3i жеткен кыз 63iHiH HapecTeci туралы кеп ойламауга тырысты. BipaK ез ойына e3i иел!к ете алмай, сэбид1н шырылдаран даусы кула- рына ызылдай ешп, оны тары да 6ip тосын ойра жетелейпн. Содан сон киялын баска арнага epiKci3 буратьт. Шырылдаран сэби даусы бул кайда журсе де, кай уакытта болса да eifreyip 66

Тастандынынтагдыры тауып алатын. MiHe, осындай кундердщ GipHemeyi ете шыеты. Акыр аягы тардыр оны шешес(мен жуздесуге жазран екен. Пойыз келетш уакытга барып, анасын вокзалдан кутш алды. Кызынын жагдайына Ханымгул де капаланып, хат алран куш журегше 6ipey кднжар сурып алгандай болтан. Содан 6epi онын да жарасы жайлаудан кешш, кыстын какаган аязына тал болгандай куй кешкен. BipaK iiuimre уяларан ызгарды куйеуше де, улдары мен келшдерше де сезд1рмеген едь Enai MiHe, кызынын жылаудан кез ашпаран бозарран жузш керш, ананын кезшен жас epiKci3 шырып Kerri. Эрине, кепшшк орында дауыс кылудын жен* де жок едь Оган жететш себеп те жок болатын. Тек вагоннан жерге тускесш ана мен кызынын кушактары айкасып, кепке д ей т жазылмаган. Эйел журектер1 6ip-6ipiH унс1з TyciHicin, 6ip-6ipiMeH дыбыссыз тш катысып тур efli Ka3ipri сэтге. Шшденщ кун1 бойгы жер дуниеш куырран аптабынын кун батута шак калса да кайтар Typi жок. Осыдан уш-терт кун бурынры жарты кун бойы селдеткен калын несердщ K33ip i3i де калмаган сеыдщ. Ауанын капырыры мен кеше- кешедеп кумырскадай каптаган улкещц-юшш1 кел1ктерден белшген улы TyriH де колканы кауып, таза ауаны Giprypai тарылтып туррандай эсер бар. Кала журтшылыры буран элдекашан уйренген. Уй айналасында да ине шаншар жер калмаган тэр!здг Подъезд апдындагы аланша да, ap6ip уйдщ ортасындары жолдардын uierrepi де жещл машиналарга лык толран. Кушнз-туш машина дауысынан жакын манайдагы уйлерде турып жаткан адамдар эбден зэрезап болран. Келш барлар бул жардайра элдекашан уйренген. Ал Keaiicrepi жок кемтр-шалдар мен жалгызбасты аналар жолда турран op6ip женш мэшинеге жирене карайды. М ш е, халкынын саны eici миллионра таяган алып шайардын сикы Ka3ipri уакытга осындай еда. Bipa3 уакыт бул калара келмеген Ханымгул кез алдындагы келеназ cyperri керш, epiксi:з танданды. Гулназира exeyi кешю серуенге, каланын октусттндеп улкен данрылдын арры жагында жанадан ашылган саябакка бет алып хеледь Соган жеткенше Ханымгулдщ кезше тускен! жол бойында каз-катар т1зшген сансыз келш. - Кала халкы элдекашан байып алран екен, - деп ол бурын e3i керт-бшмеген неше-алуан шетел кел!ктерше карады. - Tirni эр уйде ею-уш келйсген бар-ау деймш. 67

Дэлелбек БАТЫР - Бар, мама. Баласы да, кызы да, эке-шешеЫ де 6ip-6ip квл1ктен м1нетш отбасылар мунда аз емес. - Сонда булар акшаны кайдан алады? - деп Ханымгул тары да кызына аузын ашып карал калды. — Bi3 енд( ауылда турып, мал ecipin, кэд1мгщей енбек етш акша тауып журм1з. Мына жерде Timi мал жаятын ултарактай жер де жок кой. Шешесшщ анкаулыгына Гулназира epiKci3 кулш ж1берш. Кеп уакытган 6epi кызынын рахатгана кулгеш де осы едь - Мал жаймай-ак, егш салмай-акбул калада байып жатады. Kefl6ipeynepi банктерден карыз алады, ещй6ipeynepi шетелден товар экелш, оларын базарда сатады. Енда б1реулершщ ap6ip кешеде ашып койган дукеш, шаштаразы, мейрамханасы, емханасы бар. Ka3ip барлык мулйс жекеменппктщ колында гой, мама. Б1здщ де ауданда, облыс ортапырында дукендер1м1з бар емес пе. Бул жерде де солай мама, - деп Гулназира кешедеп каптаран келпсгердщ не себептен осьшай болганын туаншргендей болды. - Е-е , - «енштусЬшм» дегендей memeci басын изеш. Ана мен кыз пэтерде отырып, ел мен журтгын, арайын- туыстьщ хал-жардайынан баска энпмеге терендеп бармаган. Гулназира езшщ жагдайынжалпылама рана айтып ете шыккан. Ka3ipri анасын серуенге ертш шыккан 6ip максаты да болран окиранын 6apiH жасырмай Ханымгулдщ алдына жайып салу едь Осы ойын анасы да тусшген тэр1зд1. EKeyi саябакты аралап, кок майса uierrri, жап-жасыл агаштарды. кешю куннщ шапа- гымен нурланып, айналасына алкызыл ренк 6epin, кулпырып турран раушан гулдерд1 кызыкгай тамашалап келе жатканда анасы кызынын жанын жасытпайын дегендей Гулназиранын батар кунн1н алтын сэулеи суйген жузше елж1рей карады. Енш б1раздан сон кун кезден жылыстап, манайга каран- рылык уялай бастады. Мунда дщгек басына шшген жарык та кеп екен. Эйтеу1р ауылдары сиякты кезге туртсе кергклз зш карангылык жан-жарыннан эз^рейшдей тен т турмайды. Булардан баска да бала-шарасын ертш, жатар аддында таза ауа жутып, серуен курып журген жастар да, жасамыстар да жетершк. EKeyi жасыл жапыракты бугаларына кулаш жетпейтш дэу карагаштын туб1нде орналаскан агаш отыррышка келш жайрасты. 68

Тэстандынынта<-дыры - Ал айта бер, кызым. Мен де сенщ тагдырынмен жете танысайын, езщнщ кайгы мен мунынды белюейш деп келш отырмын. Перзентке кашанда ана жакын екенш басыннан мундай окига втпесе сезбес те едщ гой. CeHiH тагдырын менш де жуйкемд1 тоздырып, журепме шаншудай кадалып отырганын неЫне жасырайын. Эйел болтан сон бэрш де бшгш келедн тагдырына бойлап енпм келеда, - деп Ханымгул анадай жерде дэн шокып жеп журген eici торгайга карады. Bipeyi улкен тортай да, еюншкл шагындау келген. Мумюн балапаны шыгар? Гулназира еткен eMipiHe шепшс жасагандай б1рсыпыра уакыт унс1з отырды да, содан сон карангылык басып бара жаткан аспанга карап алып, энпмесш бастап кетп. ... Жазгы сессия басталган шак едк Студент кауымы уппн бул 6ip жауапты кезен. Тойып тамак та imneftciH, алшан басып кыдыра да алмайды. Ею квздер1 азаннан кешке дейш ютапта. Жарты жыл бойы алган бшмдершщ нэтижесш корытындылайтын емтихандар да жакындап келе/п. KeiiGip студенттер ютапханаларга агылса, олардын тэты да 6ipa3 тобы капшыктарын кетеpin, табигат аясынан жанга куат пана 1здеп, Алатаудын бвктер1ндеп сай-салага агылады. Жылдагы коде осы. Гулназира мен касындагы курстас ею кыз табигатка барып, таза ауа жутып, дастархандарын жайып, таяу жерде ак моншактан шашу шашып жаткан езенге бет-колдарын жуып, жамылгыларын осыган таяу дэу карагаштын аясына жайып тастап, сабакка дайындалуды кептен 6epi дагдыга айналдырган. MiHe, бугшп кун де жаймашуак калыпта. Ym кыз взде- piHe бурыннан таныс болып калган Алма-Арасан шатка- лына, еюге айрылган улкен сайдын он жагына карай ойысып, томен карай тулай агып жаткан езеннщ жагасына таяу келш орналасты. Айнала жап-жасыл. ¥шар басы аспанмен тшдескен Терек, карагаштар жаздын ыстык куншен коргап, эр-эр жерге коленке Tycipin тур. Айналанын 6ipa3 жерш жасыл шоп квмкерсе де, езенге таяу бвлистер1 такыр, жш-жш келш демалатын адамдардан калган кокыска да толы екен. Yin кыз орналасатын жерше таяу аланкайларды кокыстан тазар- тып, элден уакытган кешн жаймаларын агаш тубше мукият орналастырып, ездер! де сонын устше жайгаскан. 69

Дэлелбек БАТЫР Тустен кейш бул аймак дем алушы, серуен курушыларга сыймай кетедг Кызылды-жасылды, кекш1пт-сары, акшаги женш кшм киген кыз-келшшектер, xirirrep кунге кыздыры- нып, алау жагып, кэуэп nicipin, мэз-мейрам болып жатады. взен суы дене ттркещпрердей муздай болранымен Keft6ip жуз грамнан сштеп алрандары буран карамай сура кумп 6epin, 6ip шомылып алранды рахат керетш сиякты. Содан сон кара K03umipiKTepiH тагып алып, ютап-газет-журнал окура Kipiceai. Кундеп эдет, табират аясындары кунбе-кунп TipiuLniKосы. Кдз1р мамырдын сонры кундерь Айналадагы неше апуан еЫмдж жасыл туске элдекашан ауысып, жер-дуниеге ражап 6ip сулулык орнап тур. Манайды эсем сазга бвлеген кустар дауысы да пэс кенипщн KOTepin, жабыркаужузщщ epiKci3 нурландыра- тындай эсер танытады. Агаштардын аралары шиыр-шиыр сокпак. Кдншама уакытган 6epi осынау шурайлы табигат аясын демалыс орнына айналдырран адамдардын аяк басысы жер кыртысын муж1п, таспа тшгендей саррайтып тастаран. Bip рет тапталран жасанра шел те шырып жарытпайды екен. Кезге жасыл квр1нген1мен, шыккан шеп иненщ бойындай-акаласа. — Бупн ыстык болады екен кыздар, аспан шайдай ашык, —деп Гулназира туп-тунык мелшр аспанга коншдене карады. Кешке дейш осында сабак окура толык мумкшдщ бар. — Кунн1н ыстык болатынына кумэн жок кой, 6ipaK ертен- ri емтиханды айтсайшы, —деп Сеуле жерде жаткан окулыкка кентпшдеу кез тастады. — Тарихтан беретш агай тым катал екен. Кеше карсы группадан алты студентт1 6ipaK кулатыпты. Олай болмау ymiH кыздар, кешке дей1н тапжылмай жатып дайындалуымыз керек. — Мен тарихты ете жаксы керем. TinTi тарихи роман- дарды жата-жастана окитынымды ездер1н де керш журсщцер рой. Б1ртурл1 кызык, окырманын e3i жетелеп отырады. Сонау Шынрысхан заманы туралы, одан 6epri Алтын Орда, жонгар- калмак согысы жайындагы казак-орыс тшдер!нде жазыл- ран романдардын б1разын окып шыкгым. Ал сендер болсан- дар итап бетш ашпайсындар. Телевизордын алдында шетел сериалдарын кергеннен баска ештене тындырмайсьщдар, - деп Торрын сомкес1нен кара кезищ ртн алды. - Так что я не боюсь этого предмета. Тарих десе твбем кекке жеткендей куанам. Окулыктарда 6api де услрт, жалпылама. Одан кеп 6LniM де алмайсын. BuiiMHiH кайнар K03i тарих такырыбына 70

Тастандынынтагдыры жазылтан керкем эдебиетге. Жалпы каз1р журт телевизор, интернет деп итап окуды койды. Бул жаксы тенденция емес, — деп Тортын эрттестерше муная карады. - И э, мен сешмен келюемш, - деп басын изед1 Сэуле. - Ютап окып, уакытты етизгенше, компьютердщ алдында шамалы уакыт отырып, кажет дуниенш тауып алтанын элдекдйда тшмш емес пе? Ал ежи сен осы итап окуга калай кумар болдын? Осы сэтте сезге Гулназира араласты. - Бул взбекстаннан келген оралман. Ол жакта итап окудан баска журттын ютейтш шаруасы жок, —деп эзщдей кулд1. - Bi3 кешш келгел1 бес-ак жыл болды. Жатдайымыз жаксы болмады. Компьютер ол жактын ауьшдык жерлер1нде бола бермейш. Болтан куннщ взшде 6api де латын эрпшде. Теледидардан керетшщнщ 6api езбек тшнде. Кез1нде экем де, шешем де ауылда мутал1м болып ютеген. Ушм1зде бай итапхана бар едк Шынымды айтсам, сол итаптардын кебйлн окып тауыстым. Кез1нде Кдзакстаннан газет-журнал, тылыми, керкем-эдеби итаптардын барлыты келл туратын. Совет Одагы ыдыратаннан кейш Казакстанмсн байланыс узшдк Казак тшндеп итап, журналды кору арманга айналды. Бэршен де соракысы —тшден айрыла бастадык. Мектеб1м1з езбек тш не кешть Жагдайымыз киындай бастаган сон тарихи отанымызга кешуге мэжбур болдык. Бурын да жатдайымнын шетжагасын айтып ед1м... дурыс TyciH6ereciH той, - деп Торгын «ещц бщцщ бе» дегендей Сэуле курбысына кабагын кере карады. - Ещц тарихтын кыр-сырын сенен бшетш болдык кой, — деп Сэуле де маржан TicrepiH аксита жымиды. — Б1зде де онып турган жок. Жана птаптар шытып жатыр деп естим1з. BipaK дукенде самсаган орыс тшндеп итаптар тана... - К1таптар аз тиражбен шыкса оны кайдан табамыз? Э ри ­ не, бос уакытымызда тарих туралы болмаса да, махаббат туралы окытымыз-ак келеш, - деп Гулназира да ойын жасырмады. Кыздар жатакханаларынан алып келген азын-аулак татам- ларын жеп, термостаты ыстык шайдан iuie отырып, ертенп болатын емтихандарына кызу дайындала бастады. Казак- станнын Казан тенкергсшен ¥лы Отан сотысына дешнп тарихын окып, пысыктап, кешке дейш 6mpynepi керек. Э ри ­ не, онай шаруа емес. Гулназира мен Сэуле кебшесе Торгын- нын айтканын тындап, дэптерлерже кажетп дуниелерш 71

Дэлелбек БАТЫР туртщ алып отырды. Торрын жай рана катардагы студент емес, топ старостасы еда. Окура да алгыр, бшмге де кумар, энпмеш де кесште айтэтын зерек те елгезек кызды студенттер о бастан-ак староста етш сайлап алран-турын. Эжес1 осьщан он жылдай бурын кайтыс болтан екен. Кпапта жазылмаран, окулыктарра юрмеген тарихтын He6ip катпарлы сырларын кез1нде сол эжесшен еспген кершеда. 0cipece, откен расырдын отызыншы жылдарында орын алран ашаршылык туралы да курбыларына 6ipa3дуниеш актарып тастады. Ата-бабалары Батые Кдзакстан ешршен аштыкка шыда- май взбекстанга коные аударыпты. Бас кезшде Бухара вшрш- де 6ipa3 жыл турып, кейш Алмалык каласына кешш келген екен. 0Keci де, memeci де, e3i де осынау шарын калада дуниеге келген. Осыдан 6ipa3 жыл бурын Онтустж Кдзакстанга коные аударыпты. Кдз1р сол ешрде турып жатса керек. Сол отызыншы жылдардары хапык басына тенген зулмат туралы Торрын 6ipa3 энпмен1н басын кайтарып тастады. — Bapi де сол отызыншы жылдардын бас кез1нде ужым- дасу деген науканнын жургенш ездер!н де бшес1ндер, - деп Торгын квзищ1р1пн тузеп курбыларына карады. — Казакстан- ды Голощекин деген 6ip жойыт билеген екен. — Оны билейтш 6ip казак табылмаран екен, —деп Сэуле курбысына тандана квз салды. — Ол кезде 6api де Мэскеудщ нускауымен болып отырды рой. Ka3ip рана орыс империясынын колониясы болга- нын туешш жургендейм1з, — деп Торгын курбысынын сура- уына жауап 6epin eTri. — Сол Голощекин букш казакгы аштыктан куртып xi6cpc жаздаган екен. Малымен жан сактап отырган квшпел1 халыкгын колындарысын тартып алса ездер1нде TyciHecinaep рой не болатынын. — 0рине. — Халыкгын б1разы аштан кырылып, enai б1ршамасы шетелге кашуга мэжбур болтан. Менщ ата-бабам сол кезде бас саугалап взбестанра бармаса каз1рп сэтге энпме айтып отырган Торрын да болмас ед1 рой, - деп кыз эзшдей кулд1. - Пэленбай мындаган туйел1, аттылы, жаяу-жалпылы шу- ларан боекындарда кисап жок деп кезше жас алатын эжем маркум. Мекэлай заманынан кермеген корлыкгы сэбетпн Кэлэшвкесшен кердж деп отыратын. Ал кейб1р туыстарымыз Каракалпакстаннын Сарыкамыс деген келш1нжарасына барып 72

Тастандынын тагдыры коныстаныпты. К е й т олар Кожейл1 деген калага кешш келш, сонда турды. Мен он жаска толганда терт Kici боп кыдырып кайтканбыз. - Олар Кдзакстанга кешш келмей ме? Кдз1р де онда жагдай мэз емес кой дейш, - деп сезге Гулназира араласты. - Аздап копии келш жаткандар да бар гой. Содан 6epi туыстарымыздан хабарсызбыз. Озбекстанмен карым-катынас киындап кетп гой. Олар e3i ултшыл халык. Сол ултшылдыкты казагыма да берсе гой, —деп Торгын ойланып калды. - Неге олай ейсщ, Торгын, ултшыл болган жаксы ма? —деп Сеуле тандана сурады. - Болатын жерде болу керек, - деп Торгын курбысына каская карады. - Жакында олардын шекарашылары 6ip ка- закты атып елтзрдь Оган карсы ешнэрсе ютей апмадык. Олай болмау керек кой, ундемей отырсак, эрым-ак басына береди - Ие, Торгын дурыс айтады, - деп манадан 6epi yHci3 тындап отырган Гулназира сезге араласты. - М енщ 6ip бай- каганым, сырттан келген кандастарымыздын ултшылдыгы басым, намысы жогары гой деймт. Бул енпмс Сеулеге унамай отырган секплди «Bipey есттп отыр ма» дегендей айналасына алак-жулак карап алган сон ол да ез уэжш айтып калды. - Осындай эщтмеш догарып, кайтадан сол тарих туралы айтайыкшы. Мугал1м б1зден юмшн ултшыл, юмнщ ултшыл емес екен- AiriH сурамайтын шыгар. - MiHe, шындыкгы айтсан кейб1реулерге жакпайсын. Кашангы eiipiK айтумен eMipiMisfli етк1зем1з, — дед1 Торгын сел ренж1ген боп. — Жарайды, айтканын болсын Сеуле. Ушеум1з де болашак мугатм-тарихшымыз гой. Сендер де кез алдарындагы дуниен1н ак пен карасын ажыратып журс1Н деген тЫек кой MeHiici. Эйтпесе баска жакка ауыткып нем бар. Уш кыз кун енкейт, тау асып кеткенге дейш емтихандары- на дайындалды. Кун сэулес1 кезден жырактап, айналага келей­ ке орнады. Манадан 6epi агаш арасына жылы леп сыйлап тур- ган кун кез1 кет1с1мен-ак манайды салкындык жайлап, женин кейлекпен отырган кыздарды куртеше киюге мэжбур eiTi. Дэу шонгал тастарга бар екп1н!мен согыла агып жаткан муздай суык тау езеншен де женил салкындык сезилгендей балды. 73

Дэлелбек Б А Т Ы Р ----------------------------------------------- Д Бул уакытта кыздар да шаруаларын тэмамдауга жакын- даган едь Олар 6ip жагынан сабак окып шаршаса, екйнш жагынан табигатгын суду KepiHiciHeH нэр алып, таза ауа жутып, каланын шан-тутшшен 6ip сэт алыстагандай ездерш жец1л сезшген. Yrneyi де емтиханнан муд1рмей отет1ндерше 6ipTypfli сенщш едд. Жуздер1 бал-буп жанып, «енш не гсгейшз* дегендей 6ip-6ipiHe парады. Торрын осындай сэттерде шеипм- ш 6ipiHmi боп кабылдайтын. Онын ортага салран ойы да кеб1несе зая кетпейпн. Осындай касиеттерш группаластары да баралап, сыйлап журетщЩктен анау ею кыз да «сен не айтасын» дегендей Торрьшнын караторы, эдемйпе келген жузше назар аударды. — Осыдан кешн барып кафеге отырып демалайык, - деп Торрын кезицйртн алып, эл! де жиналып улгермеген дастарханнын шетше койды. — Кдншама уакыт емтиханра дайындалып шаршадык. Bip уакыт конш де кетерейж. Сендер мен1н идеяма карсы болмайтын шырарсындар? — Бупн жатакханага барып дем алып, ертен емтиханнан шыккан сон барсак кайтещ? - деп Сэуле де ез ойын ортага салды. — Осы шаршаранымыз аз болгандай, кафеде отырып одан api калжырап калмаймыз ба? Курбыларынын сез1не Гулназира мен Торрын мэз бола кулдь — Оу, 6i3 кафеге калжырау уинн емес, демалу ушш бар- майтын ба едж, —деп Гулназира кулдг — Е, онда дурыс екен. Барсак барайык. Шошкага да 6ip кун мейрам деген, емтихан алдында 6ip дем алып калайык, —деп Сауле де курбыларына косылуга мэжбур бодцы. Олар затгарын жолшыбай жатакханаларына калды- рып, каланын орталырында орналаскан ресторанга такси- мен келдк Кепшипк демалатын орыннын залы кен, eHceci бшк екен. Ym курбы залдын терезе жарына орналаскан стол басына келш жайгасты. Карангылык ani толык т уст улгер- мегеншктен бе, 6ipa3 столдар ездершщ конактарын куткен- дей бос тур. Уакыт еткен сайын келушшердщ де карасы кебеШп, жанагы бос столдардын басына орналасып жатыр. Ym курбы дастархан мэз1рш колга алып, кандай тагам, сусын алатындарын KeHecin отыр. — Кыздар, не аламыз: вино ма, элде шампан ба? - деп Торрын курбыларына карады. 74

Тастандыныцтаедыры - Эуел1 тамакка заказ береййс те, жалпы iiuiMfliK жагын койсак кайтед1? - деп Гулназира ез ойын ортага салды. - Ертенп емтиханды жаксы тапсыруымыз ушш 6ip-6ip рюмке шампан артык етпес. Алайык, - деп ресторанга о баста баргысы келмеген Сэуле сезге араласты. - MiHe, сен осы жолы ерледщ, — деп TopFbiH курбы- сына карап сынгырлай кулдй - Ал енш кандай тамак аламыз: бифштекс, лагман-гуйру, бесбармак, кукси, азу по-татарски, куырылган тауык... Ойпырым-ай, коп екен, кайсысын алсак екен, —деп Торгын ею курбысына алма-кезек коз салды. EKeyi де ойланып отыр. - Маган бифштекс. Гуйру, кукси, азу дегендер не бэлелер? - деп Гулназира ондай астардан хабарсыз екенш бшйргендей бодцы. - Bapi де етген жасалган тагамдар. Бул жерде бака мен жыланнын eTi жок, - деп курбьшарын кудщрш Торгын. Enai 6ipa3 уакытган сон бос турган дастархан устт эртур- Л1 тагамдарга толып кетп. Даяшы жшт шампан экелш, стол басында жштгераз отырган уш кызга алма-кезек кызыга карады. - Ашып берейш бе, элде ездер1н1з ашасыздар ма? - Bi3 ертен емтихан тапсырушы едйс, карсы болмасаныз 6i3re 6ip жаксы тшек айтып ез1н1з ашып xi6epiHi3ini, — деп Торгын жас шамасы отызга таяган, узын бойлы, кой квзд1, адем1ше келген ж ттке киыла карады. Ж1пт кыздын тшеган орындады. Сыртган Торгынга унап калган секши. - Кыздардын ойына келген тшепн орындап туратын осындай ж тттер кеп болса гой, — деп Торгын алыстап бара жаткан жштгщ келбетше карап 6ipa3 отырды. Дастархан басында отырган кыздардын энпмелер1 ен д т сэтге ертенг1 болатын емтихан жайлы емес, Ka3ipri ж1г!ттер твн1репнде ербшен. Ke6iHece олардын бойындагы KeMmuiiicrepiH сынап, усактап кеткендер1н, ез бастарынан кешкен кейб1р окигаларды айтысып, сол тешректе мысалдар да KeuTipin етп. - Bi3 xirirrepfli сынауга шебер-акпыз. Ал енш e3iMi3 туралы неге айтпаймыз, —деп Сэуле ойланып калды. —03iMi3 кандаймыз деген суракка 6i3 ешкашан да жауап 6epin керген жокпыз. Оган жауап беруге талпынбаймыз да. 0йткен1 6i3 75

Дэлелбек БАТЫР эгоист больш алдык. Тек кана 03iMi3fli гана ойлаймыз. Олар- ды пайдапанып журу - басты максатымыз. Олар да б1зден жаксылык, юштейш дш к, конакжайлылыкты кутедг Ал 6i3 болсак? Оларга 6ip самса алып 6epin, куантуга да жарамаймыз. Солай емес пе? —деп Сэуле курбыларына карады. - Олар еркек емес пе? —деп Торгын иыгын кикац етюздг - Сонда не? Еркек екен деп оларды унем1 пайдапанып *ypyiMi3 керек пе? ¥намаган жттгерщ алдап, мойывдары- на MiHin алатын кыздарды да керш журм1з. Кдлтапы 6ipey- лермен «махаббат» курып журген пысыкгарды да бшем1з. Жатакханага иномаркапарымен келш, кыздарды алып кетш, тунн1н 6ip уагында экелш тастайтын агайларды да керд!к. Кдюкасы еркектерд1 ойыншык кыпып алдык, - деп Сэуле ез кезкарасын бузгысы келмедь Ею курбы арасындагы сездерд1 тындап, екеуше ойлана карап Гулназираотыр. - Кдпай бодцы? Еркекгерщ 6i3 мойнымызга MiHri3yiMi3 керек пе, сонда. Олар еркек, 6i3 жолы жшшке эйел затынан ем естз бе, — деп Торгын да сезге жещстис бермей кызарак- тады. Е н д т сезге Гулназира араласты. - Осы 6i3 сонгы кезде эбден усакгап, хайуан сиякты еркек-ургашы деп жыныска белшетш болдык. Б1здщ эке- шешсм1з окыган заманда мундай жыныска бел!нушш1К болмаган сиякгы. Kj>i3 бен житт 6ip-6ipiH унатса арты юршж- ci3 махаббатка уласады екен. Жанагы Сэуленщ айтып отырган coiflepi шындыкка жанасатын сиякты. Bi3 де сонгы кезде 6ip- 6ipiMi3Ai тусшбей бара жаткан сеюцщмйз. - Мен жалпы адам мшезш жаксы аныкгаймын. Айтайын дегешм, Ka3ipri еркек пен эйелдщ кезкарасы ешкашан да сэйкес келмейдь Ж т т ойындагысын ашып айтуга бара ал- майды, кызды р ен ж тп алам деп ойпайды. Ал кыздар болса осыны пайдапанып, онын сез1м1мен ойнап, унем! тукыр- тып жургкл келедь Буп TirrreH дурыс емес. Bi3 жтттердщ адамгерштйс кдсиетш багапап, оларды сыйпап журу1м1з керек, —деп Сэуле керпп стодца отырган жттгерге кез салып етп. - Егер 6i3 унем1 осыпай журе берсек ешкашанда турмыска шыга алмаймыз. - Адамгершшп бар жштгер бар ма 63i Ka3ip? — деп Торгын да керий стол басында отырган жттгерге карады. — 76

Тастандынынтагдыры Сыртынан кез салсан 6api де жаксы, туздын киыршыгындай мелд1реп-ак тур... - Торгын, сен еиип 6ip-eici ж ттпен карым-катынас жасап, олардын м1нез1не каныктын гой. Осыган байланысты ceHi TyciHyre болады екен, - дед1 Гулназира лаулап бара жаткан энпмеш догаргысы келл. Алайда Сэуленщ де бул энпмеш токтататын Typi керш- бейдь Торгын курбысына жымия караган болып тэты 6ip-eKi ауыз свзд! багыттап яйберш. - Жтттерден кенш н калган гой шамасы. Бурын да осындай энпмелерд1 апденеше рет айтып едш. Ешп махаббат- та жолыннын болуы уипн алып коялык, - деп Сэуле сезшщ сонын эзтге женшрш. - Осыдан былай танауымызды кекке шуШрмей менмендйсп коялык. Сонда гана 6i3 жшттердщ терелерш кездеспрелоз. Уакыт урлана eTin жатыр. Айналага карангылык уяласа да, кеше шамдары кущпзгщей жаркырап тур. Эсем де сазды музыкага да кезек кедщ. Журтгын алды ортадагы аланкайга шыгып билей бастады. Уш курбы да шетелдщ сананды селкшдететш ащы музыкасынын ырга- гына бешмделш, акыры билеп болган сон орындарына келш жайгасты. Enai 6ip сэтге ыргагы баяу, эш эсем вальс басталып Kerri. Кдзактьщ кэдшп «Махаббат вальа». Гулназиранын бул эуешп ест1меген1 кашан. MeicrenTi бтруге арналган кеште осы вальс эуешн сонгы рет тындаган едь Сонда езшщ соньшан калмай гашык болып журетш 6ip баламен билеген- тугын. BipaK конкак мурын, «р»-га Tini келмей сакауланып сейлейтш бала-ж ттп унатпайтын. Кеш бгткен сон «уйге шыгарып салайын» деген оган «жок болмайды, ещц менщ сонымнан epyrni болма, менщ аудан орталыгында жйтпм бар» деп жорта сейлеп, зорга кутылган. Содан 6epi де 6ipa3 жыл erri. Мунда да кырындаган ж тттер аз болмаган. BipaK олардын 6ipeyi де Гулназирага унамаган едь Манадан 6epi Kepmi стол басында осылай карап отырган кызылшырайлы, муртгы жштке неге екеш болпаз назары epiKci3 ауа берген. Жанагы кыздар арасында болган енпме кезшде де осы жштке урлана кез тастап, нитей оны унатып отырган-ды. Жшттердщ де студент екеш сырт шшшдершен 6uimin отырган сиякты. Анда-санда олардын энпмелер1- 77

Дэлелбек БАТЫР нен «мугалЫ», «зачетка», «емтихан» деген свздер eMic-eMic ecTuiin калып отыр.Вальстщ эсем ыргагына косылып, жас- тар жаты жуп-жуп болып билей бастады. Ендш сэтге уш *iriT те орындарынан кетершп, осылай карай ойысты. BipiHuii болып элпндеп муртгы жшт келш, Гулназираньщ бите шыгуын етшдь - Руксат болса, карындас, - деп киылды он колын кеу- десше койып. Кыз нитей куанып Kerri. Онын манадан 6epi Kyrin отырга- ны да осы сэт едь Анау ею жшт те курбыларына етш ш жаса- ды. Сойтш уш жуп эсем музыканын ыргагына елтш, билей бастады. Кулпн жарыкорнап, залiuii алаквленкетартгы. Э р жуп ездер1мен ездеpi болып, б1р-б1рлер1мен сырласа бастагандай колайлы жагдай туган. Ж ш т сырт кезге сыпайы Kepinii. Аздап 8Tip ceyin алган екен. Мунысы да Гулназирага унаган сиякты. Жшт жакындаган сайын кызды да магнитгей тарта тусеш. - EciMiHi3 юм, карындас? - деп унем1 унсдз болуды капа- маган жшт сурак койды. — Гулназира, —деп сыбырлады кыз. — Менщ атым — Жантас. EciMiKi3 кандай эдем1,6ipiHmi рет есттп турмын. — Солай ма? Казак кыздарынын iuiinae екеудщ 6ipeyi Гуля той. MeHi де курбыларым осылай атайды. — Гулден басталатын ешмдердщ барлыгын осылай атау модага айналып Kerri гой. Б1рак cijain есйшцз толык атауга турарлык екен, — деп жшт кызга карап жымиды. Осы сэтте Гулназирага Жантас манагыдан да суйюмш болып кеткен сияктанды. — Рахмет, — деп Гулназира да ж штпн сездерш унатып калды. - Студентшз гой? - Иэ. — Кайда окисыз? —деп жшттщ кыз туралы бшуге куштар- лыгы арта тусп. - К дзМ У-де. Болашактарихшымын. — Грантгасыз гой? - И э. Ертен емтихан. - Емтихан? - деп тандангандай болды жшт. Оэдер емти- ханнан 6ip кун бурын кафеге кедin демалады екеншздер. Ал 6i3 емтихан тапсырып, жаксы багаларымызды жуып отырмыз. 78

Тастандынычтагдыры - Бакытты екеназдер. Кутгыктаймын. Ал 61з болатын емтиханды апдын-ала жуып отырмыз, — деп эзшдей жыми- ды Гулназира. О бастагыдай емес, жштпен ерин сейлеуге тырысты. Онын устше жанагы 6ipep рюмке шампан да ерлшн еселей тускен сиякты. Жшт пен кыз эсем сазга елтш, музыка бггкен сэтге аралары ажырады. Жантас кызга рахметш айтып, орындыгына экелш отыргызды. Курбылары да жайгасып улгерген екен. - Ну как парень? - деп Торгын Гулназирага карап кушмйредь 03i де кеникдз емес. Жштгер жакка да жанарын cy3in втп. - Bapi дурыс, жаман жшт емес сиякты, — деп сыбырла- ды Гулназира. - Кеш сонына дейш aai де 6ipa3 уакыт бар гой, посмотрим. - А как ты, Саулеша? - деп Торгын ешй орысшалап ейш ш курбысына карады. - Как и вы. Ничего особенного, - деп Сауле еюуштылау жауап берд1. — Ka3ipri жштгер 6ip керген кызга сыр бермейд! гой. Е й курбысына Жантастын ей досынын калай унага- нында Гулназиранын шаруасы болган жок. Ал e3i жш тп унатып, шггей толкып отыр efli. Баягьшан 6epi ж ш т атаулыга немкурайдылыкпен карап келген Гулназиранын журепне 6ip жагымды шок тускен сиякты. Кдйта-кайта Жантаска урлана карап койып отырды. Ж!пт назары да кыздан ауыт- кыган емес. Кейде жанарлары тушсш, 6ip-6ipiH унс1з TyciHin отырган жайлары бар. Гулназира жштке кез салган сайын журекке тускен шок самал урлегендей лаулай бастаган сейлдь 1ш1нен бид1н жи1 болуын, Kepiicri ж1птпн кушагына Kipin, сазды эуенге елти жур1п, ж1пт сез1н тындай тускенд1 каз1рп сэтге журеп тшеп отыр ед1. Осыны Сэуле де сезген екен. - 03iH тым кениип отырсын гой, - деп ол жуз1 бал-бул жанып отырган Гулназирага карады. - Е, кениин болмай enai. Осында кенш кетерейк деп келген жокпыз ба, курбыларым-ау, - деп Гулназира да iuiKi сырынан хабар бермей жалпылама жауап бердг Уш кыз сынгырлай кулд1. Kopmi стол басында отырган кыздардын кулйсше жштгер де назар аударган. - Эй кыздар, б1збен 6ipre 6ip рюмкеден алып койындар, - деп Сэулемен билеген дембелше келген, сыгыр кез жшт 79

Далелбек БАТЫР каркылдай кулдь Шамасы стол успнде турган мелд1реген арактан 6ipa3 сштеп алтан болуы керек. Онысын Жантас та сезген Tapiafli. Досынын иытынан басып, сабырта шакырды. Анау да бой беретт жшт емес сиякты. — Не болды? Таныстык ушш алып койсак Heci бар? - деп элп жшт жартылай питген арактын мойнынан устап, орнынан кетершмекке талпынган сэтге Тортыимен билеген буйра шаш жшт колынан бетелкеш жулып алды. — Жындымысын кыздарта аракусынып... Тиыш отырмасан Ka3ip залдан шытарып ж1берем1з. Ж ш т жым болды. — Keuiipinaep жштгер. Кыздарды сыйлайын дегенш той... —деп ол кыздарта назарын 6ip аударып егп. Ею кыз Сэулеге жапт караганын ездер1 де андамай калды. — Маган несше карайсындар? Жштпен 6ip рет билесем ол житт менш боп кала ма екен, - деп Сэуле курбыларына эжептэу1р кейт калды. Осыдан кей1н залдагы жастар жаты да езектер1не тускен ащы Судан кыза бастаган екен. Селюлдеген, калшылдатан шетел музыкасынын ыргатына елтт, 6api де билеп-ак жур. Yrn жшт пен уш кыз да катарларынан калысар емес. Бид1н кекесш танытып, жан-жагындагы курбы-курдастарын сынатандай жанарларын кадап кояды. Енд1 бiраздан сон танго басталды. Манадан 6epi Жантасты imTeft Kyrin отыртан Гулназираньщ кудайы тэты 6epai. Ж1пт KyfliMcipen келт кызды биге киыла шакырды. Енш алташкы- дай емес, 6ip-6ipme уйрене бастаган секищ!. Жантас кыздын кыпша бел1нен устап, сэл жымия езше тартты. Гулназиранын да бутан карсы болуына дэрмен1 жок eai. Журекке уялаган тэтп сез1м бегде 6ip киялдарды ытыстырып ж1берген. — Емтиханыныз кашан 6iTefli? -деп Жантас киыла сурады. —Айдын аятында. — Сессия бгпсен сон не ютейаз? —Ауылга кетем бе деп журмш. BipaK жакында 6ip агай кабылдау комиссиясында калып жумыс icre деп усыныс жасатан ед1. Ойланып журм1н. — Эрине, калада калган дурыс кой. Bi3 де осында окумен катар охранда жумыс ютеймгз. Мынадай киын заманда 6ip стипендиямен кун керу мумюн емес кой, - деп жшт шын- дыкты кыз алдына жайып тастатандай болды. 80

Тастандыныц tafдыры - Дурыс екен, - деп кыз xiriT сезш куптады. Тага да «не айтасын?» дегендей xirince киыла карады. - Дос болайык Гулназира, бутан калай карайсын? Кыз xiriTTiH усынысын нитей кабыл алып турса да эдеп сактагандай уназ калды. Жантас хауап куткендей залдагы уйып TypfaH кулпн сэуле бетш шарпыган кыздын суйюнш жузше кызыга карап, баяу билеп хур. Сэлден сон кыз басын изеп, «карсы емеспш» деп сыбырлады. Е н д т сэтге кыз да xirepiH худырыкка туй т, Жантаска сурак коя бастады. - Ci3 кайда окисыз? - Аграрныйда. - Мамандыгыныз? - Мен ауылдан келш окып журмш. Мал flapirepi болуды каладым. - 0 з ш з кайда турып хатырсыз? — деп шенпнген Судан тайынбайды дегендей кыз да суракты бастырмалата TycTi. Ж ш тп унатып турса да сыр 6eprici келмедг 0йткеш ол туралы xiriTrep сезсе ездерш ерюн ce3iHin, б1рден дандайсып кететь HiH Гулназира бурыннан бшетш едь С ол ce6enTi барлык ce3iMiH irniHe сактап, 6ip жагынан сынап та туртан. - Bi3, осы отыртан уш x ir iT патер халдап турамыз. - Жатакхана бермед1 ме? - Бермед1 гой, - деп Жантас хай хауап бердг Одан api Гуназира xiriTriH жагдайын казбалап хатпады. Осы уназдйсп пайдаланып х ш т те карсы сурак койды. - Оздер жатакханада турасыздар ма? - И э, КдзМУ калашыгында. - Жанагы дос болайык деген т1пепме хауап бермедщ13 гой? - деп xiriT тага киылды. Кь1здын суйюмда хуз!не кызы- га карап, осы холы накты хауап куткендей жанарын одан тайдырмады. - Карсы емесшн, — деп Гулназира да xiriTTiH керкше кызыга карагандай болды. — Келш турыныз, 6i3 yuieyMi3 де КззМУ-дьщ жатакханасында 6ip белмеде турамыз. - 9flipiciHiafli айтыныз. Кыз мекенжайын жасырмай айтгы. Сымсыз телефонынын HOMipiH де берщ. Кониин кеш аякталды. Ж тттер такси устап кыздарды салып ж!бермекке ниеттенш ед1, буган Торгын узйцй-кесицн карсы болды.

Дэлепбек БАТЫР - Жок, ж тггер, 6i3 03iMi3-aK барамыз. Ниетгерще улкен рахмет, - деп кастарына келт токтаган жеке мешшк таксиге отырып, уш кыз кете бердь Гулназира Жантаска «6api дурыс» дегендей басын изеп, езщщ карсы емес екенш биццрдГ Жатакханадагы белмелерте аман-есен жеткен кыздар enniri сэтге сабакгы емес, элпнде кездескен ж ттгер й талкыга салып, олардьщ эрекетгерше, мшездерше ездершше бага берген. - Осы каз1рп ж!пттердщ 6api де куланып алган, - деп Торгын сезш 6ipimiii боп бастады. - Не боп калды? - деп Гулназирада тосыннан сурак койды. - Жанагы мен билеген жшт таныспай жатып пэтерше конакка шакырады. Онын жымыскы о йьт б1рден бше койдым. Мен Ka3ipri жтттерге сенбеймщ. Олардьщ ойында 6ip -ак нэрсе —кыздарды пайдаланып калу. - Олардьщ 6api б1рдей емес кой. Адам болган сон, олардьщ iuiiHae жаксысы да, жаманы да болады. Бэрш жамандай беруге болмас. Ал менщ билеген ж1пт1м аккещл болса да, аракка тым эуес екен. Дос болайык дегенше отказ бершм, - деп Сэуле де сезге араласты. - Ал сенщ ж тт щ капай екен? —деп Торгын enai Гулнази- рага карап жымиды. - KoHiniHHiH кетрппп турганынан бай- кап турмын, унап калган сиякты. Солай ма? Курбысынын кысымын хош кермеген Гулназира да койылган суракка тура жауап 6epfli. - И э, унап калды. Журепм ез калаганын жасады. Оны HeciHe жасырайын. - Дурыс. Yin ж1птг1н ен болмаганда 6ipeyi 6ipiMi3re унауы керек кой. Саган повезло, Гулечка, - деп Торгын эзин ме, элде шыны ма белпс1з, жымия кулд1. - Расында б!з жаман ба, элде ж ттгер жаман ба? Сыртынан болар болмас 6ip кемшш1к тапсак болды, сол ж1птген кугы- луга тырысамыз. Зер салып, унийп, сол жйтггщ бойындагы касиеттерше бага 6epin жатпаймыз. - Соган карап, олардын касиетгерш зерттеп жататын 6i3fliH уакытымыз бар ма? Bip кергеннен унаса унады, уна- маса оган уакыт втюзуд1н кажеп не? - деп Торгын да ойын жасырмады. - Кдншама ж1пт кырындады гой, 6ipeyiHe де пыскырып карагам жок. 82

Тастандынын тагдыры - MeHiH 6ip жакын кершш сол пыскырып карамараннын кеаршен жасы кырыкка таяса да байсыз отыр. Маран enripi бос етш бара жаткан сон екшгеннен кейде акыл да айтып кояды, - деп Сэуле Торрыннын сездерше жауап беруге талпынрандай кос жанарын курбысына кадай сейледь - Ол кандай акыл? Б1зде тындалыкшы. - Мен сиякты отырып калмай, уакытында ез женили тап дейдь - Отырган кыз орнын табады деген, Сэуле, кудай каласа б1рденеа бола жатар. Уйленш ап, уй бола алмай ажырасып жаткандар каншама. Шыккан сон уш бар, кызмет1 бар, мэшинеа бар ж тт к е шыру керек кой. Кдз1р махаббат дегенге журт пыскырып та карамайтын болды. Махаббат деген не ез1? -деп Торрын е н д т сэтге Гулназирара сынай карады. Жана- рыда imxeH шампаннын acepi де кыздарды батыл-батыл nixip алысуга итермелеп отырган сиякты. - Махаббат деген, —деп Гулназира ойын сабактай алмай кумтжш калды. - Ол адамнын 6ip-6ipiH жаксы Kepin, гашык болуы. - Сондай ce3iM K33ipri кезде бар ма 03i? - Жок болса егер, буран 03iMi3 де кшэл1м1з. 0йткен1 сен жана рана айтып етгщ рой, тиетш ж1птгш жагдайы болса деп. Егер оны суймесен де байлырына кызырып, есеппен тие 6epecin бе? —деп Сэуле сезге араласты. - А как же? Кдз1р мынандай катыгез заманда ytti жок, жардайы мардымсыз 6ipeyre шынымды айтсам шыккым да келмейдй. Онымен сонда пэтерден пэтерге кошiп журу1м керек пе? —деп Торгын курбысына ойындарысын жасырмай айтып салды. - Енд1 эр адамнын ойы эртурл! рой. Ешк1м де ешюмге ойынды озгертдеп колка салмайды. Мен де шынымды айтсам, жанагы ез1м билеген жйтгп катгы унатып калдым, — дед1 Гулназира. - Залдын бурышына барып, соткаларымыздын нем!рлер1мен де алмастык. - О-о. Сен 6ipa3 шаруа бтрген екенс(н. Сонда ол ж т т б1зд1нбелмеге келт тура ма? - деп сурады Торрын. Дауысында кызганыштын леб1 жатканын TyciHy киын емес едг - Жок, Торрын. Мен ол ж т т п белмеге экелмеймш. Оган кам жеме. Дурыстап танысып, 6ip-6ipiMi3fli 6uiin алуымыз керек кой. Дурыс па, Сэуле? - деп Гулназира Сэулеге карады. 83

Далелбек БАТЫР - Эрине дурыс. Сен таныскзн жшт жаман емес сиякты, - деп Сэуле курбысын костап койды. - Жарайды, 6epi де дурыс екен. Ал ешй энпме осымен 6iTciH. Bi3 махаббат, ж т т деп ертенп болатын емтиханды таре ешшден шыгарып алыппыз. Азанда ерте турып, сабакты 6ip пысыктап алайык, - деп Торгын энпмеге тоскауыл койды. ...Кыздар барлык емтихандарынан муд1рмей етп. Гулна- зира xirirri шггей сагынып журсе де сыр биццрмеген. Тек уялы телефонмен рана сейлесш, 6ip-6ipiHe хабар рана ж!берш журдь Сез1м ипрын дегенще коймайды екен. Емтихан бггкеннен кейшп 6ip жетинк уакыт екеушщ 6ip-6ipiHe етене жакын болып, осынын акыры шектен де шырып кеткен едй Гулназира мен Жантастын сез1м ушкындары уакыт еткен сайын лаулай жанып, шарыкгау шепне де же-rri. Жастык жалынына кулай ертенген кыз кателескенш кеш сезш. Уакыт жылжып етш жатты. ...Ханымгул касындары тардыр талкепне тап болран кызынын шашынан сипап, аялай взше карай тартты. Уакыт еткен сайын кеше шамдары да 6ipTe-6ipTe с е н т , айналаны каранрылык буркемелеп келе жаткан. Апайда Эл-Фараби данрылында epcini-карсылы сызып етщ жаткан машиналар козралысынын таяу уакытга б1тетшTypi жок. Ана мен кыз баяу кетерш1п. келген жактарына карай бет алды. VI Аслан шайдай ашык. Танертенп мезгш болса да элдека- шан KeTepuiin койран куннш жылы леб1 бшшш тур. Аз да болса далада шеп басын желпш турран нэзж самал бар. Кез ушындары тау cuieMflepi де ап-анык болып кезге жылыушырай KepiHeai. Тескей1ндеп седд1р ескен агаш, бута-карарандар да жап-жасыл бояура кемш1п, жаздын толык жеткенш бицдрген- дей. Керер кезге б1ртурл1 асем кушагын жайып карсы алатын- дай эсер танытады. Сол анау eHceci би1к тау бектер1ндеп шиыр-шиыр сокпактардын непзп трассадан белпйп, сайга Kipin, бой жасырран куре жолдында барып ттрелетш xepi - тау койнауы, эсемд1кпн кайнарына айналып жаткан табигатаясы. Анау кдкпара уксас терен сай аркылы epi карай етсен эсем- 84

Тастандынын тасдыры днстщ неше алуан кубылыстарына тап болатынын калткысыз шындык. Неше алуан дала гупдерк жабайы будщрген, кыз- рылт-сары шырганак кездщ жауын алып, взщщ жумактын тершде жургендей 6iprypai пэк, таза сезшесщ. Саф таза ауасын кеудещп кере жутканда дуниедеп барлык арамдыктын, эдтетсйзд1ктщ, eripiicriH 6api де умыт болып, тажайып 6ip дуниеде тургандай боласын. Кейб1р адамдардын айналасынан жанга пана таппай, барлык i3iiniK пен жаксылыкты табигат- тан, онын неше алуан эсецщгшен 1здейтшдпт де жайдан-жай болмаса керек. Соран барып cepmciH, кеюрепщц кере дем алып, онын жасыл шеп кемкерген жасанына куана аунай кетесш де, сэлден кейш жер астынан шып-шып шырып жаткан сынаптай медшр суынан ciMipeciH кеп. MiHe, осыдан кейш бойында талай уакыттан 6epi cipecin катып калган неше алуан катпарлы ауырлыктан арылып, жеп-женш, жана туран нарестедей пэк куйщ басыннан кеппресщ. BipaK, мундай мумюншктщ де кун сайын туып турмайтыны анык. Дегенмен жаксылыкка, i3riniiaceкуштарболу ap6ipжумыр басты пенденщ мшдетше айналуы керек-ак! Терегелд1 сол жарындары тауларра карап ойланып келедй Кдсындагы келшшеп де унс1з. Keiueri кершшершщ эрекетт екеуш эжептэу1р жасытып тастатан сеюдщ. Алайда айнала- дагы эсем KepiHic, жаймашуак кун, манаураган тау сшемдер! ащы ттлден атылран сояу сездерда 6ipre-6ipTe ыгыстырып, кунмен 6ipre онын да езуше кулю уШргендей болды. - Мынау неткен гажап табигат! Айналан шуйгш швп, кызыдцы-жасылды гулдер, кул1мдеп квтершш келе жат­ кан кунщ анау. ¥шып-конып, сайрап журген кустардын yHi кандай. Карашы, карашы, гул1м-ау, айналана, неткен гажап дуние! - деп Терегелд1 келшшегшщ назарын эсемдшке аударрысы кедщ. - 03iM де Kepin келем. Анау койнауларра элденеше рет барып демалып едйс кой, - деп ершщ ойын тусшгендей Гул1стан да жылы KyniMcipe.ni. — Булд1рген Tepin, мелд1р судан шай кайнатып iiuin, кешке дейш демалып едпс кой. Расын- да да кандай рахат едь Bi3 кейде туран жер1мдшн табигатын дурыс пайдалана алмайтын сиякгымыз. Bapi де 6i3re суык, жат болып кершедк - И э, бул сезш шындыкка сай келедк - деп костады Горегелш эйелш. —Табигаттын эсемд1пн TyciHin, оны коррай 85

Дэлелбек БАТЫР бшу ушш эстет болу керек. Ягни коршаган ортаны алаканында аялап, оган анандай Караганда гана 6i3 табигаттын кыр-сырын TyciHin, оган жанашырлыкпен карай аламыз. - Сен кезшде биофаки б т р д щ , ал мен болсам медколледж- fli 6iTipfliM. BipaK 6ip eidHuirrici екеум1з де ез мамандыгы- мызбен жумыс icren журген жокпыз. Бул жаксы ма, жаман ба Тереш? Ал сенщ расында да эр дуниеге аяушылыкпен карай- тынынды бшем. Журттын 6api сен сиякгы эстет емес кой, - деп Гулютан куйеушщ иытына басын койды. - Ал анау кешеп Kepmi жындыны айтсай. У ш н щ ауласындагы ecin турган оншакты агаштын iueuieci жокта жартысын кесш , сатып iiuin алган ондайлардан не кутуге болады. Соны eciMe алсам каным карайып кетед1. - Жарайды, оны сез еткешн коялыкшы. Жана сен екеум1здщ мамандыгымыз бойынша жумыс icreMeft жургешм13 дурыс па деп сурак койдын. Эрине, дурыс емес. BipaK Ka3ip ол мамандыкгарда кандай кащр-касиет калды? Одан тапкан тиынын бьшай тартсан былай жетпейда, олай тартсан олай жетпейдь Беш-он тиын айльнынды 6ip ай бойы Kyrin жургенщ. Ал кэсткерлж ке 6ip юрген адамнын онымен онайлыкпен коиггаспайтынын ез1н де жаксы бшесщ. Сол ушш ешнэрсеге еюнуд1н кажетт жок па деймйн. Ka3ipri 6i3fliH TuieftTiHiMi3 — жолымыз болып, максатымыздын >ске асуы. Аган да 6i3re дуга окып, батасын бер/ii. Ол да 6ip болар icriH жаршысы ма деп ойлаймын, —деп Терегелд1 эйел1н1н жумсак алаканын устап, сипап-сипап койды. - Ол агамнын сен сыртта жургенде не деп айтканын бше- ciH бе? - деп Гулютан куйеуше жымия карады. Эйел жуз1нде бурын-сонды болмаган жумбак куаныштын 6earici жатыр едь Айналадагы мамыражай табигатпен 6ipre келшшепнщ KeHiniHiH KOTepuiin отырганын ж!пт те сезш, iurreft маркайып калды. - Не деп айтгы аган? Жумбактамай сырынды шерте отырсай. Саган келетш куаныш маган да ортак емес пе. - Мен сол агамнын аркасы бар екешн бурыннан 6epi ce3in журеттнмш. BipaK осы жолы неге екешн ез1м де бшмей- мш, ол KiciHiH ce3iHe имандай cenaiM. Bipey кулагыма «иэ рас, осы айтылган сездер шынымен жузеге асады» деп сыбырлап тургандай болды, Тереш. 1ш1мнен капы куандым. BipaK саган сыр бишргем жок. Мундай жагымдысездерд1 KettiHжолда кетш

Тасгамдынынтагдыры бара жатканда 6ipaK айтайын деп ойладым... - деп Гулгстан куйеуше карады. Терегелд! онын бурын 63iHe таныс болып келген кемесю жанарларынан 6ip отты сэулеш байкагандай болды. Бет-жузше де кан жупрш, кабагы да жазылып калган екен. - Куанышты хабарына ортакпын, - деп Терегелд1 де касындагы эйелше кул1марей карады. - Бул жаным, екеушзге де катысты сез. Жаксы сез жарым ырыс деген гой, агам «шырагым, 03iHfli езщ мужи берме, 6ip нэрестен1 езщ де етзетш боласын» дедь «Кашан?» деп сурак коймадым, ейткеш осы сездщ 03i де маган жеткш кп едь Мундай жерде сурак койып, кадалып сурап жату да эбеспк кой, «рахмет, айтканьщыз келсш» дед1м кариянын эж1мд1 жузше куана карап. - Ой бэрекелдк мынау ете 6ip куанышты жаналык екен, - деп Терегелд1 куанганнан газды басып-басып ж1бердь Мана- дан 6epi жайымен келе жаткан шагындау келген ак кобдиша «Дамас» та ышкына Tycin, алга умтылды. Спидометрд1н Tini эп-сэтге жуздщ уст1не шыгып Kerri. Жагымды жаналык адамга калай эсер етпесш, Терегелд1 осындай жылдамдыкпен 6ipa3 жерди енсерш тастады. Ею жагы сыптай тузу агаштар- мен кемкершген жол да теп-тепс, такгайдай екен. Осылай канша уакыт зырлата беретшш 6ip кудай бшсш, егер кез ушындагы шогыр талдын далдасынан жол полициясынын суык 6eftHeci жалт етпегенде. - Кап, эттеген-ай. Мыналар тан атпай бул жерде кайдан тур efli, —деп Терегелд1 жылдамдыгын бэсендете берд1. - Ештене етпес, булар да лайым 6ip жаксылыктын хабар- шысы болып турган шыгар, - деп Гулютан куйеу1н KyaiMcipeft жубатгы. - Мэшинес1 кер1нбейд1 гой, жол тосып турган 6ipey шыгар, cipa. - Кайдагы, саган. Анау агаштардын далдасында Kerepin турган машине емей немене. - И з, рас екен. Майда акшан бар ма eai? - деп мундайлар- дан калай тез кутылудын жолын бшетш Гул1стан ортада жаткан семкес1не кол созды. - Бар емей. Бес жуз сомдык мен1н тес калтамда кашанда жеке журедг Оны гаишникт1н сыбагасы деп есептен шыга- рып коям, —деп кущи Терегелдк — Алматыга товарга барып жургенде осындайларды талай кездест1рем1з гой. BipaK калада 87

Дэлелбек БАТЫР ереже бузбай, мукият журуге тырысам. Ойткеш мундагы ауыпдык жердеплердтндей емес, ол жактын ставкасы ею есе жогары. Сенщ де есщде болсын. Гулклан сынгырлай кули. Эйелшщ кулюсшщ езгергенш де Терегелд! байкап отыр. — Мэшинемен журетш сен той, Твреш. Ендеше осы катидалардын 6api еэщнщ есщде журсш. - Мен саган enai осыдан кайта оралган сон квлйсжурпзуш уйретем. Алматыда эйел журпзушшер каптап жур. Анау каланын пробюс1нде корыкпай машине айдайтын эйелдер жапан даладагы ауылда айдай алмайды деп мен ешкашан ойламаймын. — Коркам. Осы сэтте ак «Дамас» жол полициясынын касына келш токтады. Рудде 6ip полиция кызметкерц арткы отыргышта 6ip москал келген ер адам жайгаскан. — Агатай калай, аман-есенс1з бе? —деп жайбаракат сэлем берш лейтенант формасын киген жиырмалардан аскан жас жшт. —Ci3re 6ip 0TiHimiMi3 бар eai... — Ол кандай впшш? —деп Терегедш де «айыппул сала ма» деген imici каупшен арылгандай жайма-шуак кей1пке енш. — Анау аксакалды облыс орталыгына дейш жепазш салыныздаршы, - деп лейтенант «6epi кел» деп машинадагы шалга белп берд1. — Проблема жок, iHimeK. Апарамыз. — Ci3 жылдамдыкты мвлшерден кеп асырып ж1бердишз. Айыппул сапмай-ак коялык. Осы шалды каланын imure юрпзш тастасандар бодцы. EipaK ap6ip учаске бойынша инспектор- лар турады. Жол ережесш бузбаныздар. Агай жылдам жургенд! калайтын сиякты, - деп куле жымиды. —Айтканыныз болады. Bi3 де Алматыга 6ip жумыспен асыгып бара жатыр едйс. —Ал, жолдарыныз болсын! Шалды салонга жайгастырып алган Терегелд1 айыппул твлемегенше ццтей куанып та келеда. Кейде канша акша усынсан да одан бас тартып, журпзуиплердщ правосын айырып алатын да жагдайлар кездеседь Терегедшге вз1н арткы отыргышта отырган кара шал куткарып калгандай эсер етп. Кдрияга кул1мс1рей кез ж1бердг BipaK шалдын кабагы TyciHKi, кенш-куШ пэс сиякты. Жасы жетпютен аскан, жуз1 88

Тастандынын тавдыры кунге тотыккан, мандайын, бет-жузш эж1м шиырлаган шалдын бул жарык дуниеден шаршаганы кершш-ак тур. Tinri басына киген коныр такиясынын да тозыгы жетш, эр жершен агарып кшз1 кершедй Кудды ата-бабасынан калган мура секши. Машине айнасынан урлана кез тастап отырган Терегелдие шалдын тагдыры тым аянышты Kepiimi. Уйшен тым ерте шыгып кеткешпктен бе кеудесше сырты ещ п, бозгылт тарткан пенжак uie салыпты. «Кудай-ау, тан атпай бул шал гаишниктерге калай тап болган?» деп ойлады Терегелдй Содан сон онын жагдайын 6Lnrici келш сезге тартгы. — Ата, энпме айта отырыныз, жол кыскарсын, — деп вз ойымен 03i бола бастаган карияга мойнын бура карады. —Тым ерте кайда кетш барасыз? — Е, шырагым-ай, жеттстен аскан бул каусаган шалда кандай энпме болсын. Энлменщ 6api мен ушш элдекашан айтылып кетп емес пе? Тан атпай жургенде де неменеге жетнлп жур дейсш. ©лмеген сон баягы... — деп шал сез1нщ сонын жутып койды. Сосын сэл ойлана келiп энпмесш сабактады. - 0з1м мына жолдан он шакырымдай жердеп ауьшда турам. Анау мелисэ бала менщ керш1м едй Соган Tpaccire жетюз1п сал деген сон... —Тан атпай жолга шыкканынызга Караганда 6ip нэрсе болып калмагай, —деп Торегелд1 карияны одан opi энпмеге итермелегендей болды. - Бапа-шаганыз бар шыгар? — Бар гой балам, бар. Bip кызым осы мен бара жаткан жакта турады. 03iM упымнын колындамын. KeMnipiMe он жыл болды, кайтыс болгалы. Содан 6epi OMipiM ырын-жырынмен келед1. Жас келген сон талай жыл 6ipre отаскан косагыннан айрылу киын екен, шырагым, — деп кария ауыр Kypcinai. — Содан 6epi HeciHe жасырайын, 6opi6ip e3inai танымаймын гой, OMipine сабак болсын, айта отырайын. — Bi3 де эке-шеше Kepin ескен жанбыз гой, TyciHeTiH шыгармыз, —деп Tepereaai де шалды камшылай TycTi. — Басында уйленгеннен кей1н KCMnipiM CipiHeH кейiи 6ipiH, уш кыз тауып берд!. Bipmuii кыздан кей1н ул бола ма деп едж, болмады. Ек1нш1 кыздан кейш де ум1тгендпс, ол умтм1з де акталмады. Содан сон xeMnipiM журек ауруына шалдыгып, бала кетере алмайтындай жагдайга жетт1. Бала туа алмайсын, 89

Дэлелбек БАТЫР журепн катере алмайды деп ескерткен сон, амал не, солардын TiniH алдык. ¥лы сезде уят жок кой, келш де тындап отыр екен. Содан сон шаныракка не боларлык улды не icTeftMi3 деп екеум1з журсек те, турсак та акылдастык. Кдоай 6ipeyre тепелеп кыз берсе, 6ipeyre мандайын жаркыратып тек кана ул бередь 9з1мнен кейш туган 6ip iHiM бар еда. Сонын уш улы болды. Кудай тшегш бергенде сонгысы кыз болып шыкты. - Э п , бэрекелде. 0M ip деген кызык-ак. Bipeyre 61ркелю кыз береди ендо 6ipeynepre тек кана ул. Ал кейб1реулерге... - дей берген Гулклан api карай сейлемей ерюн тютеп отырып калды. Кария келшшектщ сезше назар аудармастан энпмесш жалгай бердк Тым ыстыктап кетп ме, устшдеп кенетоз пенжагын шешш, касындагы орынга койды. - Сонымен не керек. Эйел1м1з екеум1з 6ipre туганымыз гой деп керпй ауылдагы ш1м1здщ уйше бардык. Агайыннан агайын бала асырап алу ата салтымыз гой. Олардын сонгы улдарына алты ай гана болтан. Эл 1 емшекте. Отбасымыз ©те жаксы, тату-тэтп турушы ешк. Э л п «агайыннын азары болса да 6e3epi жок» деген. 1шм де, келш!м де кениим1зд1 жыкпай, айымызды онынан тугызды. Ол кезде агайын мен агайын б1р-б!рлершен бала асырап ала беретш. Кдз1рпнщ Keaiwiepi гой бул, бет каратпайтын, - деп кария артык кеткенш бш п , Гулютанга ынгайсыздана карады. - Келш шырагым, Keiuip артык кетсем. - Уакасы жок, ата. Расында да солай, - деп Гулютан кариянын свз1н костагандай болды. - Энпмешз кызык екен ата, айта 6epiHi3. - Содан сон алты айлык нэрестеш бауырымызга салып алдык. BipiHiui кызым ол кезде окуын 6rripin, Семей жакка турмыска да шыгып улгерген. Юшкентай кызыма ермек табылып, кепке дейш iHiciHiH касынан шыкпай-ак койганы. Мектеп жасына жеткенде мектепке де epTin апарып, алып келш журдь Кейш eiciHmi кызым да бой ж етт, Алматынын 6ip ж ттш е турмыска шыкгы. Кдз1р калага таяу жердеп 6ip ауылда турады. YmiHUiici де кудайга шуюр, семьясы бар, облыс орталыгында турады. Бэршщ де ей-уштен балалары бар, бакытты eMip cypin жатыр, - деп кария энпмесш бтргеш, ия болмаса бтрмегеш белгйлз, yHci3 калды. Терегедщге де кариянын ce3i орта жолда узшп калгандай эсер етп. Е н д т сез улына катысты екенш сезш отырган кариянын жуз1 кайтадан 90

Тастандынынтагдыры сурланып, денеЫ aipuiaen кеткендей болды. Терегелд1 «шалдын ынгайсыз жерше тие бермейш, ацпмесш жалгастыргысы келсе жалрастырар, жалгастырмаса e3i битер» деп ойлап, iiniHae куйын согып еткен аксакалды мазаламады. Шал да бунын ойын бш п отыр екен. Сэлден кейш тамарын кенеп алган сон энпмес1н жалрастырура ынта бищрген. - Енш элп улым турапы бигли к е л т отырранын irniM сезш отыр, балам. Сен де ол улмен курдас секщщсщ, - деп шал айнадагы Терегелдшщ бейнесше кез салып eiTi. - Ол улды KeMnipiM, кызым - ушеум13 боп, экелеп-кекелеп, мэпелеп- ак ecipfliK. - ¥лымызды уйленшрген сон, KeMnipiM сол баяры журек талмасынан Kerri рой, жарыктык. 1ш-ай деспей талай жыл румыр кештж. Мен сапкозда шопыр, ол сауыншы болды. Акыр аярында сопайып жалгыз калдым. Кыз деген ата- ананын уйше келген конак кой, бойлары жеткен сон баска б1реулерге келт боп тусш кетедь Ол да жараткан иенщ заны гой. Оны бузура да, кайта ендеуге де келмейдь Сонымен, канша десем де, экеЫмен 6ip ата-анадан тараран туыспын рой, улым белые келт керген емес. Одан 6ip ул, 6ip кыз керш отырмын. Сонгы 6ip eid-yiu жылда келЫмнщ маран деген кезкарасы мулдем езгердь.. - К,иын болран екен ата, —деп Терегелд1 шынымен шалга аяй карады, - немерелерш барып-карып отырран карияда Heci бар ей! ¥лыныз сонда ci3re ара туспей ме? - Шыны.мды айтсам улым бас кезшде келшге дегенш штетш куш бермей к елт едь С онры кездерде оны да таза игерш алды. Б1рдене айтса терюшме кетем деп коркытады. Ал ол байрус бала сэбилерш кимай элек боп жур. Куйеуше коятын талабы —мына алжыган шалынды экет дейш. - Ci3 енш каусап-алжып отырран жоксыз рой. Bipey тойып ceidpeai, 6ipey тонып ceidpefli детеншн Kepi рой мынау, —деп Терегелдшщ шалдын келшше ызасы келдт - Бурын MeHiH кез1мше улыма тиюупи еда. С онры кездерде вз1ме ауыз сала бастады. - Сонда не ютемейсщ дейш? - Койшы Тереш, сурай бермей, - деп Гулютан буМршен нукып калды. - Не ютемейсщ дерщ бар ма? Эйелге 6ipeyre тиюу утшн себеп табылады рой. Отырранын да, жургенщ де, жатканын да унамайды. Bip жакка кыдырып келсе маран тиюедт Мен 91

Дэлелбек БАТЫР e3i ютап, кэзит, жорнал окуга кумар адаммын. Тук югемей окып жатасын деп сылтау 13деЩЦ. Tin-ri сонты кездерде KMiMflepiMfli де жумай умарлап-жумарлап, тесепмнщ астына лактырып тастайтын болтан сон 6ipae ез1м жуып жатканда улым келш калды. Неге жумайсын деп эйелше дурсе коя бердг Эзер ажыратып апдым. Содан сон «егер мен кедерп болып жатсам, осы уйден б1ржолата кетш тынайын» деп айтып ешм, немерелер1м «кайда кетесщ ата, кетпеип» деп ешресш келш. Оларта да каратам жок. Кешке анау корил кэйшплк балага ертемен ала кет деп ескерпп койтам. Cepiri eKeyi конталы келген екен. Танертен ерте солармен жолга шытып, енш кенже кызымнын уйше кетш барам. - Жатдайыныз киын екен. 1Шрюн эке-шешем1з Tipi болса гой, удде мен булдеге орап отыратын едж, - деп Терегелд1 ата- анасынын ерте кайтканына шынымен OKinai. Содан сон келшжен жапа шепп, жудеп келе жаткан карияны кайта-кайта сурактын астына ала беруш расында да жен кермсдк Машина тактайдай тепе жолмен зырлап келедь Манаты шайдай ашык кегшйр аспан со Kyfti мелд1реп тур. Кун жота- рыта кетершген сайын жазгы аптап та куш алып келе жаткан- дай. Терегелд! алта шгершеген сайын жол полициясынын да ж т кездесш отыратынын ecKepin, жылдамдыгын мелшер- ден асырмалы. Кайта-кайта мундай мумюндйс туа бере ме? Шалдын энпмеЫ де 6ip жагынан алые жолды мейлшше кыскартып, еюншшен бул жарык дуниеде жш болмаса да аракшк ксзлсс1п отыратын жанагыдай эрюмнщ журепне салмак тумрелн окигага канык болып, iiuiHeH бутан бага 6epin келе жатыр едг Ойды ой жалгайды дегендей бул энпмешн 03i Терегелдш! унЫз отырып киялдаута туртю болды. Бул торткул дуниеде ен жатымсыз прш ш к neci адам шыгар. Жан-жануар, буюл хайуан атаулы жараткан иенщ оларта сыйлаган туйапмен тана OMip суредк Олар eMip суру ережесшен ешкашан да ауыткымайды, сонын шенбер1нде тана пршийк кешш, урпагын жалгастырады. Олар OMip суру ушш тек кана ею eai енешш отгатып, асказаны толса болды масайрап журе бередь Ал адамда тойымдык деген TyciHiK бар ма? Кдрны тойтан, терт кубыласы сай адамнын e3iжан-жагына неге ашкезджпен, неге соншама ешпендипкпен карайды? Тшп 92

Тастандынык тагдыры 6ip-6ipiHe агайын-туыстыгы барлар неге езара елердей еш болады. Хайуаннын 6ip артык *epi - онда жеп атасына дейш боктап, жер-жеб1рще жетш, журепне канжардай кадалатын тш жок. Ал егер бар болса, ол тек TipminiK куралы гана. Ауызга тускен дэщп куйсеу ушш гана керек. Ал адамнын тш ? Ол тек ауызтатускен тамакты талмауymiH FaHa емес, e3i секиш 6ipeyai кемс1ту, корлау, боктау уппн де жаралган. Ол неге тек жаксы корудщ куралы емес? Таяк еттен, сез суйектен етед1 дейш. Тш суйекген де етш кана коймайды, ол журекке кадалып, сондагы канды тасытып, миына барып 6ipaK куяды. Осыдан кейш OMip cypin кер! Тшдщ KyaipeTi сол - Kici олттруге дейш барады. Курысын ондай куд1рет! Ол тек кана адамнын 6ip-6ipiH жаксы Kepyi ymiH, сыйлап журу1 ymiH жаратылган болса рой, mipKiH. Кдйдам. Бул галамда жаксыдан repi жамандар, жанашырлардан repi каракшылар коп кой. Каракшыны кайырымдыга ешкашан айналдыра алмайсын, ал кайырымдыны каракшыга айналдыру оп-онай. Bip кайырымдынын касына уш каракшыны коссан, жанагы жалгыз i3ri жузд1 адам каракшыга айналмай кайда барады?! Bapi кызыл тш аркылы жузеге асады. Ол сейленген соз кулак аркылы мига барады, содан сон сананы бузады, одан 1згш1кке багытталып келген эрекетгерд1 ыгыстырып, онын орнына 03i барып орналасады. «Алтын керсе nepiurre жолдан таяды» дейд1. Ал жолдан тайган першгге сонда юмге айналады? Эрине, шайтанга. Мше, кеп адамдарды шайтаннын билеп жургеш купия емес. Анау KepmiHiH он ею Myiueci cay, адам кейтнде жургешмен бойын эбден i6inic билеген. Ол онын тип аркылы сыртка шыгып, 6i3 сиякты ешюмге 3o6ipi жок, ез1мен- 03i боп жургендерге зиянын типзш, журегш ауыртып, жапа шекпруде. Хайуан 6ip-6ipiMeH апысса онын етт гана ауырады, ал адамга тиген тш erriH ауырганынан да мын есе жаман эсер етедь Енсен Tycin, Tiirri OMip суруге де кулшынысын болмай калады. MiHe, саналы TipminiK иесшщ кейт осындай. Осынын бэрше юнэл1 - жогары сана мен тш. Кореалмаушылык деген пасык мшез осы eKeyi аркылы сыртка тебедг Торегелд1 алдындагы жолдан K03iH тайдырмай киялга шомып келедьАксакал да униз. Ойынын озеп тшге прел in жат- кан сон, ол 03 киялынын шындыкка саятынын тагы да 6inrici Keain, жан-жагына жайбаракат коз салып келе жаткан карияга айнадан тагы да карап o n i Bip жагынан ата мен келш арасын- да орб1ген кикшжщнщ ce6e6iH де 6uirici келген. Кдсындагы 93

Дэлелбек БАТЫР келшшегше кез кырын тастап едь ол басын аркалыкка -ripen, уйыктап кеткен екен. BipaK унаэдйсп шадцын e3i будды. - Солай, балам. 0ai алда талай eMipiH бар. Менщ керген кун1мд1 кидай саган керсетпей-ак койсын. Жузщ жылы бала екенс1н, Алла саган жар болсын.карагым. ----- Ата, сонда талай жыл тату-тэтп eMip cYpin келген кел(- шщздщ аяк астынан нищей бузылганын тусшбед1м, - дел Терегелд1 мойнын бурып карияга кез салды. - 0й шырагым-ай, айтсам тапл да келш ренжш калады гой, —деп шал сыбырлай сейледь - Айта бервдз, келшйдо уйыктап отыр. - 03iM де осындай болады деп кутпеп ед1м. Эйелдер есекке беШмделпш, сезге кумар халык кой. 0 з кателерш ешкашан- да мойындамайды. Унем1 ездер1м1здш дурыс деп кабыдцай- ды. Бурынгьшардай емес, Ka3ipiinepi Tinri ecneHcin Kerri. 0з ойымды еркектерге орындатып отырамыз деген ceHiM пайда бодцы ездершде. Мына баданы жалгыз ул гой деп еркеле- Tin-ак ер жепаддис, KeMnipiMi3 екеум1з. Анау уш кыздан да артык Kepin, соларга жасамаган жагдайды улга жасап, соларга эпермегещн улга anepin, улде мен булдеге орап-ак ешрдж. 0ripiK айтсам кудай бар. KeMnipiM кайтканнан кейш куранга ден койып, намаз окып, Алланын ак жолына тустш. ¥лым б1рбеткейлеу, шэлтендеу боп есть Эйелшщ сезш басынан асырмайды. Сонысын келш де бинп, ауыз ашуга журексшедь Ал мен болсам ею немеремнш басы-касында болып, соларды ойнатудан 6ip жалыкпадым. Кейде ертеп, аныз айтып беремш. ¥лым епспкте, келЫм 6ip ауылдасымньщ ДYкeнiндe сатушы боп ютейдь Кезшде кол жетш турганда салып алган кен сарайдай алты белмел1 ушм бар. Bipa3 ipini-уакты малымыз бар. Э й-reyip eMip сурем деген адамга жагдай бар. 03iM ай сайын 6ipa3 зейнетакы да алам. Сонымен жана езш сурак койгандай келш неге бузылды дейсщ гой. Оны бузган тип сала кулаштай болатын катындар гой, баягы. Адам болган сон онын досы да, душпандары да кеп. Ka3ipri заманда достан repi душпандар кеп пе деймш. Сол адамга жаксылык тшемейтшдер! «ол сенш куйеущнщ туган eKeci емес, оны несше устап отырсын» деп кулагына куятьш болса керек. ¥ра берсе кудай да елед1 дейд1 гой. Кайта-кайта айта берсе келш де ет пен суйектен жаралган адам гой. Эйел болган сон ол да сезге вреда. Хайуан емес кой, канша сейлесен де мелшшп тура беретш... 94

Тастандынынтащыры - Ата, сол хайуаннын адамнан 6ip артыкшылыры осында, сез тусЫбеЫпндтнде рой деймЫ, — деп Терегелд1 де карт- тын созш белш, ойындагысын айтып салды. - Ci3 енш ютап, газет-журнадцы коп окитын адам болтан сон меш тусшетш шырарсыз. - Эрине, тус1нем. Дуп-дурыс айтып отырсын. Хайуан- ды жемш 6epin, ерюке айдап ж1берсен куш бойы жайылып, кешке уйге 03i келедк Саусан сут, сойсан ет. Ал кейб1р адамдар- дын 6ip-6ipiHe типзетш пайдасынан зияны кеп. М ш е, 03iH де керш, еспп келе жатырсын рой. Жетзскеннен кызымнын уйше кетш бара жатырмын ба? «Аркада кыс жайлы болса, аркар ауып Heci бар» дегендей, осынын бэр(не юнаш тш. Жапыракка карап жаман сез айтсан да курап калады. Оу, оран караранда 6i3 адамбыз рой. С ол адамдырымызды дурыс пайдалана алмай жургем1з жок па, балам? - деп кария да шешешпкке бой урып, ашыла туеп. - И э, дурыс айтасыз, ата. Адамды 6ip-6ipiHeH алыстататын да, жакындататын да тш. - Сен1н езщ де кезщ ашык бала екенсщ. УЫберстет б т р - ген шырарсын? - И э, кез1нде адам мен хайуанды зертгейтш окуды 6rripaiM. Биология факультеты. - Е, мугалйм болдын рой. Мен де солай ма деп ойлап келе жатыр ед!м. Бипмш адаммен энпмелескен кандай жаксы, эр нэрсеге канык болып отырасын, — деп шал терезеге карап есшедь - Туншен ананы-мынаны ойлап, дурыс уйыктай алгам да жок. Сонда карагым, мурал1м боп icTeflTiH шырарсын? - Жок ата. Б трген сон ею-уш жьш icTereM. Содан сон баска кэстке 61ржолата ауысып KerriM... - Е, Ka3ipri заманда мурашм боп кызмет ютеу тау копарраннан да ауыр боп кетп рой. Сонда кай кэстке ауыстын шырагым? Купил болса айтпай-ак коюына болады. Кдз1р эрк1мн1н 6ip купиясы бар рой, - дед1 шалдауысын ж1н1шкерт!п. - Ешкандай да купил жок, аксакал. Ел катарлы шагын Kaci6iMi3 бар. Дукен устап отырмыз. - Бунын дурыс екен. Б1зде де муталймдер бар. Айлыгы шайлырына жетпейд1. Содан сон Ka3ipri балалармен жумыс icTey де киын рой. Шет1нен бузык. Кпап-жорнал дегенн1н бет1н де ашпайды. Ертенп кун1 ер жеткен олар юм болады? Мен мысалы 6ip ютап окысам, 6ipa3 нэрсен! 6uiin калам. 95

Дэлелбек БАТЫР Бурынгыдай емес жана шыккан ютаптар келмейдЕ 0frreyip Алматыдагы кызыма тапсырып коям. Ары еткен, 6epi еткен таныстардан 6epin xi6epeai. Кейде e3i де 6ip бума етш экелш тастайды. Ауып-кыстакка жетпейтшшщ ce6e6i - ете аз шыгады екен. Кьгаымнын 63i эюмдпсте жауапты кызметге кяейш. Kyfteyi сен сиякты кэсшкер, мэшиненщ запшасын сатады. Турмыстары кудайга inyKip, жаксы. Осыдан 6ip ай бурын кызым кедin кеткен. 03i де менщ жагдайымды сезген сиякты. «Колыма алайын, кел»деда, - деп кария аз-кем ойланып калды. - Шакырып турган сон сол кызыныздын колына неге кетш калмадыныз? - деп орайы келш турган сон Терегелд1 де кекейше келш калган суракты коя салды. - Ой, шырагым-ай. Туып-вскен жерд! тастап кету казак yiuiH онай болып па? KeMnipiMHiH де, ата-бабаларымнын да cyHeicrepi осы жерде жатыр гой. 0з1м елеем суйепм солар- дын кастарында жатсын деп ойлап журупп едам. Амал бар ма?! Келшнщ KecipiHeH кетуге тура келдй Tim i киш-кешепмд1 алугада журепм дауаламады. М ш е, езщ керш отырсын гой, 6ip киср1ммен отырмын. - Енда кайтып оралмайсыз ба? Бала-шага, агайын-туыстар бар екен. Эйпп-буйтш келшпйзда тэртшке шакырар? - Жок. Эбден кеншм калды. 0ле-елгенше кызымнын колындатурам да, елер алдында ауылыма, KeMnipiMHiH касына экелш койывдар деп есиет айтып кетем... Терегедшнщ карияга шынымен жаны ашыды. Бэлюм, расында да езщнен тумаган сон асыраган баланнын 03i болмаса да кейш ол ер жетш, уйленген сон эйелшш басына энпртаяк ойнатпасына юм кепи? Кариянын айтып отырганы каны соргалаган шындык екеншде дау жок. ©йткеш эйелдщ e3i айткысы келмесе де оны бузатын жетедаздер жепп артылады. KiMHiH аузын дамжауып, дамдиюмандып журуа мумкш? Bapi де адамнын ар-уятына, алган тэл1мше байланысты гой. Кариянын eiu6ip 3s6ipi жок сиякты. 0зш щ K03i ашык, багамы да жетер- лж. Оны сейлеген сезшен де байкауга болады. Демек окыган ютаптын acepi де мол болуы керек. Ал ецщ каз1рп заманда клал окып, акыл-ойьш, кабшет-ерюш кенейтш, мынау кара шал секши айтар сезш салмактап, дэлелдеп жетюзетш пенделер де саусакпен санарлыктай болып калды емес пе. Ертенп KyHi бала асырап алып, ол ер жеткен сон кариянын кебш киш журмейм1з бе? Ойланарлык жайт екен?.. 96

Тастандынынтагдыры Терегелд1 ойын сабактап улгермей шал уншздйсп тагы да e3i бузды. - взщ нщ жагдайын калай балам? Бала-шага ecin келе жаткан шыгар? Бул Терегелд1 ушш кутпеген сурак едй Жагынан 6ipey жандыртып ж1бергендей есенпреп, б1рден жауап беретшдей аузына капел1мде сез туспей, 6ip сэт унмз калды. ©ириске жугшш кермеген басы оган да бара алмады. «Балам жок» десе шалдьщ да б1рден танданатыны белгш. Сурагын жауапсыз калдырып, ундемей кутылуда эдепшзд1кке саяды. Бул тараптан буньш да тагдыры онып турган жокеш. Кдсындагы келшшегте кез кырын тастады. Ол уйкыны согып отыр. ) K iriT езш Ka3ipri сэтте торга камалган торгайдай ce3inai. Амал жок. Шындык- ты айтуга тура келдг 0зш щ койган суракгарына шал 1ркшмей шынайы жауап 6epin отырганда, бул неге олай етпеске. Терегелд1 байкаусызда жузден асып кеткен машинасы- нын жылдамдыгын мелшерге Tycipin, содан сон 03iHiH талай жьш перзентшз журген жагдайы журегш сыздатып отырса да акикатган атгап ете алмай эцпмесш бастап Kerri. 03iHiH ауылы, ата-анасы туралы, уйленгендерше элде- неше жыл втсе де 6ip перзентке зар болып жургендер1 женш- де, осы жол тартып бара жаткан максаттарын жасырмай кариянын алдына жайып салды. Эщтме айтып отырганда OHi де езгерш, 6ipece курен тп, енш 6ipae жайма-шуак калыпка тусш, айтеу!р шындыктан алшак кеткен жок. 1шшен кария­ нын бакытсыздыгы туралы ойласа да, балалы адам кандай жагдайда да бакыггы екенш багамдагандай едь Кыз да перзент кой. Егер олар жок болса кария кайда баратын ед1? Кдртгар уйше ме? Бул да мумкш гой. Дегенмен шалды карггар уйшщ суык кабыргасы емес, кызынын ыстык пейш , экеге деген жанашырлыгы кутш отырганын кез алдынан втюзген Терегелд1 энпмеош айтып 6iTipreH сон аяк астынан кездес- кен жолаушысына мойный бура карады. Шалдын жуз1нде езшщ алдында отырган ерл1-зайыптыга деген 6ip мей1р1м оты ушкындап отырган секшдендк - TyciHin отырмын балам жагдайынды. Эрине, дуние- ден урпаксыз eryai досын тупл душпанына да каламайсын. Баганадан 6epi энпмелесш, ездеpiне уйренш, iui тартып келе жатыр ед1м. Жагдайларын менщ де кеципмш жасытып тастады. Кудай жаманга берген жаксылыкты жаксыга да 7-305

Дэлелбек БАТЫР кияды гой. Y mit отын соншрмендер. Бала алралы бара жатыр екенандер, кадамдарына нур жауып, жолдарын болсын. Кудай каласа кейш ездерщнщ де перзент суюлерще жазсын. Кдншама жыл журт-журш балалы болгандарды да бшешз. Алла Тагала нэсш eTin, солардьщ жолдарын сендерге 6epciH. Барана айтып едш рой, «6ipey тойып ceicipeai, 6ipey тонып сеюредЬ деп. Крлра конган бакты кейб1реулер кетере бш- мейдк Сол бак ажыраранда барып сандарын согады. Егер тыкдасан менщ айтайын деген 6ip акылым бар... Кдриянын ce3iH тынаап отырран болуы керек шамасы, манадан 6epi уйыктап отырран Гулютан кезш ашып, свзге араласты. - Айта беродз ата, ыздей кариялардын акылын тындама- ранда к1мдерд1 тындаймыз, - дед| майда коцыр дауысын соза тусш. - Эрине, бала асырап алу онай. Ал оны оарт-жетюзу киыннын киыны. Баранадан 6epi адамньщ досынан душпаны кеп деп айтып келе жатырмыз рой. Бугпш досыннын душпан боп шыруы кас пен кездщ арасы. 03iH дукенш бар деп отыр- сын гой. Сол дукеннщ 03i icicire коп жау тауып беретш дуние. вйткеш кольщдары барды еюнщ 6ipi коре алмайды. Ka3ip ауылдары журттын K©6iHiH акшалары жок. Маддары болса болатын шырар. BipaK сол малдын озш акшага айналдыру киынра сорьш тур. Сол себегт эрюм келш карызга затсурайды, тамак сурайды, арак 6epyinni талап етедь Онын бэрше сен карызра тарата бермейсщ рой. Обыратына да акша керек... - Сол ездерщнщ достарын, таныстарын, коршшерщ сураган затгарын колдарына созге келмей устата берулерш калайды. Айткан уэжще олар тусшбейш. Карызга алран кунде де 03 бетгершен кайтармайды. Сондарьшан экелеп-кокелеп оз акшанды кайтарып алу ушш жуг1рш жургенщ. Б1здщ кел1н де бас кезшде кеншжыкпастыкпен талай дуниеш карызга 6epin, аяры уакыты келген сон калтасынан салып бердк Дукеннщ Heci баска 6ipey болса тттен киын екен. Бала-шаранын кшм- кешегш айырып отырран тиын-тебеннен кагыла жаздады. Дукен neci ©3iMHiH кез!нде 6ipre гстеген курдасымнын баласы efli. Эйтеу1ртшгекелдь Енд| келiHешкшге карызгазатбермейтщ болтан сон онын душпандары да кабешп шыга келдк Катыны болсын, еркеп болсын озщщ жеке меншж дукеш емесще 98