Батыр Д. Тастандының тағдыры

Тастандынычтаедыры жай-куйш сезгендей жалынуын жалтастыра берщ. - Не юте десен соны ютейш. Баламызаы да тауып алармыз. Жантастын сонгы сездерш еспгенде Гулназиранын каны басына Teyin, 6ip турл1 ызага булыкканнан колынан трубкасы Tycin кете жаздады. —Атаннын басы тауып аларсын! О баста сен энпмеш сол баланнан бастамайсын ба?! Бала тастанды атанды, Tipi жет1м болды. Сен эуелде шындыктын бэрш 03iH ашып айтсан мундай болмас вД1 той. Енщ карай кер, бала керек боп калыпты бутан. Ажыраспай кайтадан эйелще косылып, баланды асырап жетюз. BipaK мен кудай алдында да, ceHiH алдында да адалмын. Егер тубегейл1 ажырасып кетш жатсан эйелщнщ де, бапаннын да обал-сауабы менде емес, 6lnin койгын. Бэрше 03iH жауап берест. CeHi ажыратып тиш алайын деп жаткан мен жок! TinTi балам касымда болсада, саган турмыска шыкпайтын ед1м. Амал не, баланын багына карай 6ip жаксы отбасы асырап алыпты. Ешн осьщан былай мен туралы да, бала туралы да ойлаушы болма, тусшдщ бе? Жантас ужлз. 1с осылай насырга шабады деп ойламаган болу керек. Тек трубкадан дем алысы гана балу естшедь Ен- fliri сэтте TinTi айтуга да, б1рдене деп Гулназираны жубатуга да сез таба алмай дагдарып турган сиякты. Элден уакытта аргы жактан м1нпрлеген дауыс естшд!. —Ештене болмай ма, Гуля? Эл1 де кеш емес, ойлан. Keftin тагы да звондармын, —flefli Жантас Гулназирадан ani де yMi-riH y3rici келмей. — Жантас, сен TyciH. Менщ журепм резенке емес, соккы тиген сайын созыла берепн. Акыргы ce3iM, енд! MeHiH мазамды алма. Звандама. Мен енд1 бул уйден кетем. Ауылыма барам. Керген кызыгымыз осымен бпчлн, — деп Гулназира акыргы сезш айтып, трубканы орнына коя салды. Осыдан былай баланын да, баланы дуниеге экелуге себеп- кер болтан экенщ де болмайтыныи ойлап, журеп купт1 болтан кыз тесепне келш отырып, узак жылады. Кеудес1н баскан ызалы кек кос жанарынан моншак-моншак мелд1реген жаска айналып, томен сыртып жатты. Bipai отырган сон орнынан турып, айна алдына келд1. Коз жасынан ылгалдантан жуз1н, киналтаннан кызара бастаган K03iH Kepin, ез жузшен 03i шошып Kerri. «Адам да eerin б1рден езгере калады екен гой, 199

Дэлелбек БАТЫР кудайым-ай, кез жасым кашан тыйылар екен» деп терен icypciHin алран сон 03iH ретке келпрш алу ушш ваннара юрш. Тагы да айнага уншдк Кднша дегенмен ажарлы адамнын 0Hi езгерген бе. Кезшш актары кызрылт тартса да оньщ ортасындагы карашыктары мелд1реп, кастары желпшдеп, маржандай каз-катар -пзшген аппак Tierepi де сэуле шашкандай жылтырап, дэл ортасында кара мещ бар аккуба 6eTi де осы сэтте алаура уксап кулпырып, сосын осылардьщ 6api де 6ip жерге топталып 6ip аскак музыка ойнап турран оркестрге уксап кеткендей болды. Тары да ез жузшен 03i лэззат алып, одан жудеу жанына пана тапкандай касында Tipi пенде болмаса да наздана, тэкаппарлана карады айнапасына. Жузше бояу дарып, эрленбесе де кыз осы сэтте 6api6ip табигат сый- ларан суду калпынан айнымаган едд. Ол oyeai ваннара жылы су xcifepin, содан сон жанбырлаткышты жорары кетерш, томен карай денеЫне су эшбердь Кеше капырык болса да осынау жогарыдан томен карай арып жаткан жылымшы су кыз денесь HiH ap6ip бел1пн калдырмай жуып, жанын тштен жадыратып ж1берд1. Ол басын енкейтш, омырауына коз салды. Баярыдары нэресте дуниеге келген сэтгеп nimiHi каз1ржок- Сут кеткен сон ол да езгерюке ушырап, Kimipeiiin калыпты. EipaK ypneicrepi сол каллы. Карайып, алра озып, ani де 6ip ем1рдщбалгын аузын оз1не шакырып турран сеюлдь Содан сон туп-тузу аяктарына карап алран соц бексес1н айналдыра шолып шыкты. Эрине кыз кездегшей емес, эжептэу1р толыскан. Кднша дегенмен 6ip баланы дуниеге экелген эйел рой. «Болса ше, сырт nimiHi кызга берпс!з эйелдер аз ба. Менщ сол кыздардан Ka3ipri сэт­ те кай жер1м кем, кайта денем толысып, эжептэ>тр калыпка кел1ппш. Алдары уакытта да талай жантастар сонымнан жупрер. 0Mip осымен б т п калмайды рой. Bip ж!пт тары да табылар. BipaK эйел болдым екен деп тага да 6ip зэл1мнш курган торына тусш калуга болмайды. Енд1 назарды тек кана окуга аударып, университегг! 6iTipin алура куш салу керёк* деп Гулназира сыбырлай сейлеп, болашагана зор сешммен коз ж1бергендей болды. Эбден жуыньпт алган ол cypTiHin, таранып, денес1н кур- раткан сон ез1н одан opi ажарландыру ушш опаланып, боянуга Kipicri. Уакыт откен сайын бет-элпетт одан сайын турленш, хор кызындай аруга айналган. 6Mipinae 6ipiHmi рет езше катга назар аударганы да осы ед1. Бурын букш жаны мен арын кдйга 200

Тастандынын гагдыры мен KacipeT тумшалап жургенде езшщ сырт пшпнше де аса кенш беле бермейтш. Ал каз1р кандай? Гулназира айнадаты ез жузше карап, аскан сулу бейнесшен лэззат алгандай KyuiM- cipen, журегшщ туктршде токмейтсу мен аскактык ce3iMi орын алды. Ойламатан жерден осылай езгеруше Жантас пен e3iHiH арасындагы ешкандай нэтижеге жетелемейтш куртак енпме де ез эсерш типзген. Кешеде капел1мде кездесе калса, танауын uiympin, шекесшен карап ете шыгу да сулулыктын аркасында пайда болтан сес едй BipaK ондай кездесу енш кайтып бола кояр ма екен? Ю м 6uiefli? «Ат баспайын деген жерш уш рет басады» дейд1 той. Бэлюм ойламатан жер­ ден тап бола кетсе, карасын, тамсансын сулу жузше. Eimirepi кол жетпес арманына айналтан арута кызтанышпен, euccci езше зор екшшшен карасын ендь Гулназира шынында да апдаты сэтгерден осындай кер- ййстерщ нитей тшедь 1цнндеп талай уакытгардан 6epi Tipuii- лж ауанына араласа алмай булытып жаткан эйелге тэн мен- мендт emu тана оянтандай кыздын санасына шок тастап, mrepi итермеледи Шифонердеп жазда KHin шыгатын женш кейлек, блузка, топиктерш алып, жатын орнына 6ip-6ipfleH катар койып, бугшп куш кешеге KHin шытатынын тандаута Kipicri. Ен акыры акшати матадан TirLnreH, жука да езш акку- дай етш керсететш кейлегше ансары ерекше ауып, соны кидь Шытар кезде eiaueci биж, акшылт TycTi женш аяккшмш ая- тына байлады да, езш тэты да жотарыдан темен карай шолып шыкты. 1шшен бэр1не кецш толтандай «классно» деп сы- бырлады. Шынында да солай еди Уш семкесшщ арасынан келбетше 6epi де сейкес келсш деген оймен тэты да ак тусп- сш тавдады. Кужатгары мен акшасын осы семкеге мукият орналастырып, содан сон оны он бшепне кыстырып, 6ip уакытта кешеге де аяк басты-ау. Бурын кшм киюге де кеп назар аудара бермейтш едь Сулулыгы езше мэл1м болтан сон, колына тускенш устше uiin алып женеле беретш ол, бупнп куш адам танымастай езгерген. Бурын журген-турган адамдарды e3i де елен кылмай, олар да бутан 6ip рет каратан сон назарларын тайдырып экететшдей боп сезшетш. Ал каз1р e3i де ез керкше ерекше назар аударып келе жаткандыктан айналадагы ж ур т- туртан жттгер де бутан кездерш Tire калып, сырт пшпнше, отан сэйкес сулу жузше кызыта карап, сол каратан бойы жанарларын тайдырмай узатып салып туртан сиякты. 201

Делелбек Б А Т Ы Р ______________________ ____________ _ Гулназиранын баратын xepi автобекет еш. Кун твбеден сал гана енкейген. Уйде боска отыра беруш жвн деп санамай Сэулеге берген уэдесш орындау ушш Ушарал каласына катынайтын азанда журетш автобустардын 6ipiHe алдын ала билет алуды максат еткен ол, жтттер кызыга каратам сайын аятын тэкаппарлана басып, аялдамата кедам Келж куткен Kicinep кеп болмаса да, жаздын капырык ауасы мен терлеген адамдардын Hici мункш туратын автобуска отыртысы кел- меш. Неше алуан жолаушылар бар. Аппак кардай кейлепне дак жуктырып алудан сактанып, такси устауга uirepi озды. Жолаушылардан repi жолаушы куткен мэшинелер кеп. Жол шепнде каз-катар пзшш тур. Гулназира буларта жакын- дай 6epin еш, алдынты жактан 6ip муртга кара Ж1ггг ж упрт шыгып, кыздын алдын кес-кестей сейлеш. - Такси, карындас. Кайда барасыз? Межмен журййз, - деп Гулназираны KeTepin экетепндей жып-жып етеш. Кыз ундемей басын шайкап кете берш. Онын да ce6e6i бар еш. Осыпай жолаушыларды турып куткен таксистер акшаны да кеп сурайтынын ол осы калада турып жатканнан 6epi б1ле- тш. Экенщ xiGepin туртан акшасын да беталды шаша беруге болмайтынын кыз да кейшп кездерде TyciHe бастатан еш. Алгашында булай болматан. Ofrreyip матан ренж1месш дейд1 ме екен, ай сайын экеш мын-мындап акша салып туратын. Кдрны аш, к и М жыртык болмасын, epeicnireH KOHini орнына TycciH деп еркелет1п eciprcH екеш болтан сон тэты да ойлайтын шытар. BipaK бойга дендеп уялатан peHimii кандай кыруар акша болса да жуып шайып ж1бере ала ма? Экесшс ерепскен- дей сол каражатгарды судай шашкан кездер1 де болтан еш кызынын. Кебшесе кымбат-кымбат ки1мдер алды, баратын жер1не автобуска мшбей yHCMi таксимен журш. Bip келген акша 6iTe бастаса, еюнин комакты каржы даяр турады. Кдладагы будан баска ешкандай студент улде мен булдеге оранбатан шытар. Тагдырын желеу eTin машина сатып эпер деп экесше колка салуды да кезшдс ойлатан. «Мен немене келпс айдап журген кеп кыз-кел1ншектерден кеммш бе?». BipaK кешедеп жур1с бермес кыруар козгалысты керш, бул ойынан e3i бас тарткан. Егер колка салса, сатып эперер ме eai? Оны б1рден айдап кете берепидей журпзуш1 куалш де жок. Оны алу ушш бйрнеше ай оку керек. Ал сол окудын e3i де ею-уш койдын кунымен пара-пар, кудай-ау. 202

Тасгандыныч таадыры Осы ойларын санасынан мукият етюзген Гулназира эке- сш одан api кинай беруш акыр аягында жен деп таппаган едь «Ол эке ертен де керек кой». Гулназира ез жешмен келе жаткан таксиге кол кетердк Ол бейбак та тиын сауып журген 6ipey болу керек, кыздьщ ка- сына юлт токтай калды. - Агай, «Сайран» автобекетше. - Отыр. - Кднша аласыз? Кырыктан аскан, сещйр шашты, курен кездер1 ак кезшйрйс артынан кылтиып кана кершетш карапайым жузд1 жшт агасынын сураган жолакысы кызды канагатгандыр- ган сон касындагы бос орынга жайгасып кете барды. Ж ш т свзшен екен. Анау-мьшауды айтып, кызды сезге шакыруга талпынды. Анда-санда кез киыгын алга карап отырган Гулназиранын ак балтырларына аударып кояды. - Кай жерден боласыз, карындас? Гулназиранын бейтаныс адаммен сейлесуге кулкы болма- са да тым ундемей тымырайып отырганды ынгайсыз санады. - Онтуспктен. - Онтуспктен? О , жерлес екенб1з гой. Мен де сол жак- танмын. 03iH кай жершен? - OHTycTiicriH солтустшнен, —деп Гулназира да сыргытпа жауап бердк - TyciH6efliM, карындас. Сонда бул кай жер1 болады? - деп журпзуш де такымдап кояр емес. Emin отырса да адеHi бш- MereHcin сурак койганын Гулназира да сезш отыр. - Ci3 03iHi3 кай жерден? - деп кыз карсы сурак койды. - Мен сол Онтуепктщ онтустшненмш, — жшт те алган жауабына сэйкес жауап бердь EipaK me турасын айтгы. - Жетюайданмын. Ал сен езщ ше? - Мен Бетпакдаладанмын. - Е, туснодм enai. Мунда негып журсщ? Студент, жумыс? - Студентпш. - Э , 6api дурыс екен. Кайда кетт барасын? Сен, карындас, сурак коя бергешме ренж1ме, жол кыскарсын дегешм гой баягы. в зщ жерлес боп шыкгын. - Ci3 03iHi3 мунда не ютеп жураз? Таксовайт етш жураз бе? - деп Гулназира да суракгарды тотесшен койып ж1бердг 203

Ж шт сэл ойланып калды. Кыз мундай сурактар кояды деп ойламаган болу керек. Басьлн сипап алган сон Гупназирага 6ip кез тастап, кезщщрнш тузеп алган сон сейлеп кетп. - Не icTen журсщ дерщ ба ма, карындас? Студент емес екешмд1 Kopin отырсын. BipaK студент болганмын кезшде, сексеншпп жылдардын ортасында зооветте окыгам. Содан анау декабрь окигасы деген зулматка катысып, окуцан шыгып калдым. Турмеге туспей эушр1мдеп арен калдым. Буны айта берсем кеп энпме болады. Кудай-ау 6api де кеше гана болган сиякты едь Содан 6epi де жиырма жылдай уакыт OTin кетйгп гой. Э й , зымыраган уакыт-ай десещш. Содан окуымды он жылга созып эрен бтрш м. Ауылда жап-жаксы жумыс icren, табыс тауып жургем. Аяк астынан Совет Одагы кирап, эргам ез кунш 03i Kopin Kerri гой. Шамалаймын, сен сол сексеншпп жылдарыдуннеге келген сияктысын карындас, солай ма? - деп ж т т агасы кызга карады. - И э, дэл таптыныз. - Содан анау-мынау болды. Ауылдын 6epeKeciкетт, ырысы шайкалды. Содан сон кой мундай eMip/ii деп отбасыммен осында тэуекел деп тартып кетпк. Осындагы таныстар аркылы арзан пэтер тауып, соны жалдап турып жатгык. Кудайга uiyidp, iciMi3 алга басты. Эйел1м базарда сауда жасады. Мен 03iM барып Тэшкен жактан жемю-кекошс экелл турдым. Эрине 6opi де онай болды деп мактана алмаймын. Киындыксыз мал табылмайды гой. Сейтш 6ipa3 уакыт пэтерде турып, каланын батыс жагынан жер алып, уй салып аддык. Эйелгм сол «Алтын Ордада» сауда жасайды. Каз1р сол езбектермен катынасымыз жолга койылды. Бэрш де ездер1 экелт турады. Era балам акылы окуда. Оларга да талай акша кетедь Кейшп кезде ез1м осылай Kici тасыганды кэсш кып журм1н. Кудайга шугар, будан да 6ipa3 пул табам. Каланын 6ip жершен дукен ашсам ба деген ойым бар. - Жаксы екен, —деп Гулназира басын изед1. - Ал ешн 031нн1нэке-шешен... ауылда турады гой? -И э. - Олар эл1 жас шыгар? - Жога. Ci3 сиякты тым жас емес. Шешем м е т кырык жасында туды. BipHeuie улдан кей1нп кенже кыздарымын. - Е-е. Ерке болдын гой? 204

Тастандынынтагдыры - Болгамыз кезшде. Кдз1рп уакытга еркел1к кайда 6i3re, — деп Гулназира муная жауап бердь - Heci бар. Бала кай жаска келсе де эке-шешеушш бала рой. Мен де балапарымды еркелетш отырам. - Олар эл1 де еркелетюы келеш. BipaK 63iM еркелепм келмейдь Кыздын 6ip нэрсеге конин толмай отырранын ж т т атасы да сездГ Кднша дегенмен эл1 де ыстык-суыгы басылмаран еркек KiHfliicri той. Сейлесе отырып та, кездер1 калай супу кыздын балтырына ауык-ауык ауып кеткенш 03iде байкамай калады. - Турмыстасын ба? - деп журпзуш ойламаган жерден Гулназирага сурак койды. - Уксаймын ба? - деп кыз да «не дер екен* дегендей кер- uiicme капала карады. Бул суракка не деп жауап берерш бшмей ж т т агасы 61рден тосылып калды. - Жарайды. Кдндай болсан да epTerlneri кыздардай оте сулу екенс1н. - Рахмет, ага, комплимент айтканынызра. BipaK сулу кыз- дар кебше бакьпты бола бермейд1 рой. - Н-е-ге? —деп журпзудй даусын соза сурак койды. - 03iM солай ойлаймын, ага. Осы сэтге такси автобекетке де таяп келе жатыр ед1. - Мше, автовокзалга да OHriMeaecin отырып таяп кал- дык, карындас. Жерлес екенб1з, таныс болайык. Сотканный HOMipiH бер. Адам басынан не Kemneitni бул ом1рде, хабарла- сып турайык, — деп киылды жшт. Кызылга тенген бурк1т- тей кыздын балтырына мойнын бурып, сонры рет 6ip карап erri. Оный тупю ойын манадан 6epi с езт келе жаткан Гулна­ зира ж1г1т кимылын байкаса да ешнэрсеш бшмегендей боп отыра бердь Содан сок житт агшшше жауап 6epin ото. - Ага, мен кездескен адамдармен б1рден таныса кетш, оган соткамнын HOMipiH бере алмаймын. Айткан энпмелер- iHi3re де, экелш салранынызга да мын да 6ip рахмет. Ж1пт ундеген жок. Iminne кандай итан вл1п жатканын 6ip кудай 6LnciH. Ару кыздын ажарына, топ-толык акшылт бал- тырларына кызырып, иышде оран деген 6ip туйтюлд1н жат- каны рас eai. 205

Далелбек БАТЫР Гулназира жолакысын телеп, тары да «рахметш» айтып, автобекетке таяутурган аялдамара келгендеTycin калды. Б1рден алдын ала билет сататын кассаларра тартга. Азанра билет бар екен. Сатып алган сон Сэуленщ уйше звондау ушш калаара- лык телефон нуктесше сокты. Курбысы 6ip жакка конакка кет- кен екен. Трубканы алган анасына жай-жапсарды туспшрген сон ол Kici де муны сыртгай бшетйшктен куанып кдлды. - Е, Гулназира екенсщ рой. Сэулежанымнын жаксы кур- бысы CKeHinni сыртгай бшемш, айналайын. Сенщуйге конакка келетш1нд1 e3i де ескертш кеткен. Ертен мэшинемен барып Kyrin алады кызым. 03 i де сен келед1деп куанып жур. Гулназира бул жумысты ертенге калдырмай бугш б т р - reHiHe куанып калды. Содан сон кез алдына жанагы езш жет- Ki3in садран таксист келдь Онын айткан сонры усыныстары оран Tirni epci керщщ. «Осы еркектер кызык осы. Эйел керсе козып кететш неткен пенделер e3i. ¥сыныс айтса эйелдщ 6api соны кош керед1 деп ойлай ма екен? Мумюн мен кателескен шырармын, - деп тарыда ойланып калды. - Шын кечшмен де усыныс жасауы мумюн рой ол KiciHiH. 03i онтустпстен, жерлес екен. Б1рден шорт Kecin, ренж тп койдым ба? Адамды ренж1ту емес, куанту болу керек кой эр адамнын максаты. Ал мен ше?» —деген ойлармен басын катырып турган. Кенет 6ipey алыстан буран кез Tirin турган сияктанып к е т де ше сол жакка карады. Рас екен. Анадай жерде автобустардын журу кестесше тесше карап турган Жантасты Kepfli. Ол да буран мойнын бурды. Кос жанарлар б1р-б1рлер1мен Tyftice калды. BipaK манагы телефонмен болтан екеуара энпмеден сон Гулназира жнтгп тубегейл1 умытуга бел байлаган eai. Ал мынаны кара! «Таги да кездесем!з деген усынысы шындыкка айналды гой» деп ойлаган кыз намыска жупн1п, ак шагаладай калыктап барып, enuirapi оран жуз1н де бурмастан сыртка атып шыкты. Мундай супу кейштеп Гулназираны Жантас бурын кер- меген efli. Ак кейлек, акшылт та би1к екше женш аяк ки1м, колында ак семке. Неткен KepiKTi жан десешзш1. Жантас шы- нымен кызы ры п кеткенге уксайды. Манаты кыз тарапынан еслген ауыр-ауыр сездер де кедерп боп жарыткан жок. Ол кыз сонынан жедел басып сыртка шыкты. Кыз 6ipa3 жерге алыстап кеткен екен. Сонынан ж тттш epin келе жатканын сезш, мойнын бурды. Анау да бес-алты 206

Тастандыь калам жерге дейш таяп калыпты. Apu-6epi еткен адамдардын арасынан жуз1 кершбей де жатыр. Гулназира осындай cairi пайдалангысы келш, автобекетгщ батыс жагында орналаскан б1рнеше киосюш айналып етпеюш болганда Жантас аш кас- кырдай арсаландап куып жетп. - Жантас, талиба касыма! - деп жузш суытып, ж1птке кар- сы карап тура калды. - Егер жакындасан айкайлаймын. - Гуляжан, тындашы м е т . Мен сен ушш келш ед1м. Ещй кетейн деп журмш. Кудай ymiH ашуланбашы. Аягына жыгылайын. Мен бэрш де кеш тусйшм. - Жок! Birri 6epi! Женщмен кете бер! Сен ешн маган ешкашан да кажет емесс1н! Маган басыма ауырлык тускен кезде бас саугалап кашып кететтн сумелект1н кереп жок. Кете бер, жолын эне! —деп Гулназира ызага булыгып, апды-артына карамай жолдын карсы бетше шыкты да, кас-кагым сэтте такси устап кете барды. Не icTepiH бшмей Жантас калды. Сэлден кейш аягына жем тускен атгай шайкандап, Гулназира кеткен жакка кабагын туйе 6ip карап алып, келген жагына карай бурылды. XII Екеу болып келш, ушеуге айналган отбасы бугш жексен- 6iHiH танында кундеп эдеттершше ерте оянды. Bipa3 киын- дыкты бастарынан ксш(рсе де, максатына жетем деп талпын- ган адамга алынбайтын бул дуниеде камал жок екен. Бул ymiH куш-ж1гер, акыл-парасат, 6iniM мен адамгерш1п1кт1 кашан да, кай жерде де ту етш устау лэзйм екен1н Терегелд1 мен Гулютан осы жолы жаксы тусшген eai. Бул касиетгермен катар, сол аскак арманды алга жетелейт1н тага да 6ip манызды TeTiKTi де жоккд шыгаругаболмас. Олда Ka3ipri кайшылыгы шашетектен, азабы бастан асатын осынау алпауыт заманда ете манызды-ак. Осынын бэр1н ретгеп, жолга койып отыратын да сол сиякты. Ол - акта. Bapi де калтанын калындыгына тэуелд1 ске1пне ерл1-зайыптынын эуел баста-ак кездер1 жеткен. Акшамен гана елшенетш тзрл1к ауылга эл1 жет1п улгерген жок. Ол жерде агайындык пен достыктын манызы ani де аспандап тур. Жуык арада томен сыргитындай калып танытпайды. 0йткен1 талай 207

Дэлелбек БАТЫР заманнан 6epi уй-жайы аралас, мал-сулы коралас, алыеболсада туыс боп кеткен ауылдастар 6ip-6ipiH eiu6ip жамандыкка киган емес. Пара алу деген мундай шагын елд1 мекендерде атымен жок. Ол T iir r i елтмен тен. Сондыктан булжердеакдыагасураныс болса да, ар-уятгын, абырой-беделдщ саудасы ешкашан да болтан емес. Ал калада каншама айбарлы, каншама айбатгы, парасаты айта ушып турса да калтада 6ip тиын жок болса - ол адам шын мэншде мусэшр. Ешюм де кеудеде жаркырал туртан орден- медальта, ак кыраутускен шашына, тесше дейн кемкерген каута сакалына пыекырып та карамайтын дэрежеге жеткен. Ал ол адам калтасынан кек-жасыл катаздарды жылт епозее бэзб1реулер сол акшата бола аятын жерге типзбей кетерш экеткендей-ак зыр жупредь Адам да осывдай денгейге дейш усактайды-ау! Бэлюм 6ip-6ipiH танымайтын болтан сон осывдай ecipe пендешш1кке баратын шытар? Оу, сонда батзы заманнан 6epi канымызта ciHin, санамыздан мызгымастай боп орын алтан ар-уятымыз, улкенге деген KypMeTiMi3 кайда-ау? Терегелд1 осьшаи 6ipa3 кун бурын квшеде болтан 6ip сатыз окитаны eciHe алды. Таты да сол кумырскадай каптаган кара Henip кшик. Кызыл белп жанып, Тврегелд1 де бес- алты мэшинеден кей1н токтай калган. Енд! 6ip сэттен кейш алдынгы жактан айкай-шу шыкты. Эйел мен еркек дауыстары кабаттасып, лезде-ак айнала KynipeHin Kerri. - Неге кезше карап журмейс1н, каклас! - деп 6ip жасы жиырмадан аскан казактын жас кызы экес1нен де улкен, жасы елулерден асып кеткен ер адамды сыбап тур. Терегедщ шыдай алмай кел1пнен шыгып солай карай жакындады. Журпзуш1 жас кыз бен касынла курбысы ма, тэты сондай 6ipey еркекп ортата алып, тукыртып тур. - Теле. Акшанды бермесен ж1бермейм1з! Батынбасан ГАИ шакырамыз, - деп ею бокмурын кыз ж т т атасына тап- тап беред1. - Ойбай-ай, ештене болтан жок кой. Йемене соншама айкайлайсынлар, —деп орта жастан аскан ер адам да апплердщ шэнк1лдеген1не бой берер емес. Терегелд1 шынымен 6ip Hepceci ойсырап калды ма деп ей мэшинсн1н туй1скен жер1не зер сала карады. Tiirri сон­ шама зэрш теге айкайлайтындай eurreHeHi байкаган жок. Тек арткы 6aMnepiHiH баттаскан шанынын Kett6ip жер!н суртш кана етппт. 208 Mi

Тастандынын тагдыры - Оу карындас, шынымен де ештене болтан жок. Сон- шама кешеш басына кетерш несше айкайлап турсын? - дед1 Терегелдшщ ызасы келш. -М ундай жагдай ез басында да болады гой. - Сенен сурамаймын! Ею ортара кыстырылмай женще кет!- деп кыздан repi ж ттке кеб1рек уксайтын кара кыз буран дадесберер емес. - Э й , танауынды шушрмей кет api! Не деп отгап турсын езш, кара не болганын езш, —деп Терегедш кызга таяп кедщ. - Эйелдщ icrrereHiHiH 6api дурыс деп ойлайсын ба?! Экендей KiciMeH арпылдасканша уялсаншы, тэрбиешз вскен неме! Осы сэтте тары да эр мэшинеден ею-уш жптгген ш ы ры п, боска куйш турран кызды мешке тышкан иттей кылды. Ken 6ip жак боп топтала калранын Kepin, кыз мэшинесшщ бамперше 6ip карал алран сон, курбысы eKeyi келгктерше отырып, жасыл жанган белпге карай зытып бердь - О , соракы, мэшинещн эуел1 жуып ал! - Карай кер езш, улкен адамга тап-тап бередк - Кулкынын акдпа т ест барады рой. - И э, бопсалап ана юсщен акта дэметзп тур, —деген дауыс- тар ecTuiin жатгы. - Рахмет бауырым. Арашара тустщ, — деп айкай-шудын нысанасына айналран ж1пт агасы келш Терегелдшщ колын кысты. - Анау юлт токтаткан сон б1рден тормозды басура улгере алмай калып ед1м. TiniHiH ащысын-ай курып кетюрд1н. - Ондай-ондай бола беред1, ага. EHflirapi байкап журнцз, — деп Терегелд1 ез жен1мен кете барран. MiHe, K33ipri сэгге сол окига Терегелд1нщ ойына epbcci3 оралып, оны неше алуан ойларра жетелеген. Каланын кым- кираш Tipairi де ойламаган жерден ынгайсыз жардайга ушыр- ататынын ол осьщан кейш тубегейл1 тус1нгендей болды. Мундай кезде eici араны ажыратуга себеп болатын тамыр-та- ныстын кажеттш1п де бш нш калды. Жанары жерде баскалар ере турмаса ic немен аякталатын ед1? Ею кыз жалгыз еркект1 каскыр камагандай етш акша бопсалап алмайтындырына юм кепш? А к т а адамды аздырады деген осы гой. Э р нэрсенщ шеп бар. Мелшер мен елшем рана шектен шыккан нысап- сыз, канаратсыздарга ауыздык бола алады. Ал осындай кагида- ны унем1 булжытпай орындап журу, ой, кандай киын десенш1. 14-305 209

Миллион-миллион адам бар, соншама коп тагдыр бар. BipaK олардын акылы мен парасаты, 6uiiMi мен ойы б1рдей емес, санапуан. Терегелд1 колясканын бесшнде тамагын iniin, тойган ко- зыдай монтиьш жаткан улына карады. Ештенеден хабары жок, жаксылык пен жамандыктын nici мурнына бармайтын кандай пэк едь Юм бшедц каны кандай екенш. BipaK баланы бастан деген, жаксы мен жаманньщ 6api де балага алган тэр- биеы аркылы жугады гой. Ендеше муны да i3ruiiK пен жаксы- лыкгын канатында тэрбиелеу керек. Жалгастын кшпсентай каракат кездер1 KyriMcipen, эке ойын сезгендей Ticci3 Кызыл иегш корсете жымиды. Сол сэтте ауызгы уйден Гулютаннын даусы естщщ. — Тореш? —Ау. — Bi3 6ip нэрсеш умыт калдырып бара жаткан сиякгымыз. — Ол не? — деп Терегелд1 Жалгасты кушактап келшшеп- нщ касына таяды. — 0м1рбай атаны умытып бара жатырмыз. Расында да жолымыздын болганына сол KiciHiH кемеп тид1гой, сен калай ойлайсын? — Мен де солай ойлаймын. — Ендеше ол Kicire жолда кур кол бармай, 6ip шапан кипзетш жен1м1з бар, Тереш. —Дурыс айтасын. BipaK кипзетш шапанымыз жок кой Ka3ip. — Жок болса базар ашылган сон жолда токтап сатып аламыз. Кьфкына шыдаганда кырык 6ipiHe де шыдау керек кой. Адамга акша жолдас емес, адам жолдас. 0стш шалкып жургешм1з де сол шалдын аркасы гой, Тереш, —дед! Гулютан Жалгастын жаялыгын ауыстырып жатып. — Мен карсы емеспш, Гулеке. Оган жетерлис акша бар гой. BipaK талай кун баламен жупрш журш ©мекенд! де естен шыгарып алыппыз гой, шынында, — деп Торегелш шыны- мен ынгайсызданып калды. - Еске салганын кандай жаксы болды. Дегенмен мен аксакалды тубегейл! умытып кеткен жокпын. Жолшыбай калага согып, сэлем 6epyfli eciMHeH шыгарган eMecniH, Гулеке. Ал шапан жабамын дегенщ - ол сенщ тапкырлыгын.

Тасгандынынтагдыры — Ондай камкор Kicinepre курмет керсету MiHaeTiMi3 рой. Ертенп кун1 мына KicLnep тары да квмектесш, кол ушын бе- рем1з деп отыр. Экесш сыйдаган кнлш баласы да сыйлайды деген бар рой. — Бэрше косылам, Гулеке. вмекен кызынын уйшде ме екен 03i? - деп Терегелд1 бейтарап сурак койды. — Юм бшед1? Сонда шыгар. Анада келпи сыйгызбай келе жатырмын деп eai гой... — Келш болмай келсап болды гой. Ондай адамды алаканга сап устап отыру керек. Экем1з бен шеше\\ш Tipi болса рой... — деп Teperejiai epiKci3 курсшдь - Тардыр мандайымызра солай жазган сон кудайга капай карсы шырамыз. Уйдщ касындары твбет ypin-ypin койды. Хайуан екеш хайуаннын да эртурл1 дауыс ыррагы бар. Ызапана уредк вршелене уредк сыздана уредк Итгщ тинн ит кана тусшед1 дейдь BipaK талай уакыт взще етене бауыр басып, кунде тамак 6epin, басынан сипап журген HTriH дауысы кашанда HeciHe мал1м. Олардын еркелей, кынсылай уретш дауыстары тары бар. Танертен ертемен Heci оянып далара шыкканда онын дыбы- сын ecTin, HiciH сезген ит «е, сен де ояндын ба, жасаран ием» дегендей танауын дыбыс сезшген жакка бурып, кынсылап, содан сон жай рана ypin-ypin кояды. Итшщ мундай эрекетш Терегедш де бшедк Содан сон HeciHiH бейнес! кез алдында толык бейнеленгсн сэтге аузын ашып есшеп, дене туркын созып. рахаттана кершетшш кайтерсщ. Бул онын «мен 6yriHri кунге дайынмын» деген ишарасы болу керек. Рас, Нуррали оянып, ез|нщ кундеп эдетшше жупрш ке- луге сыртка шырып Kerri. Гулютан шай койып, кешегщен калган тамактарды жылы- тура KipicTi. Терсгелд1 де тек турмай танертенп жаггыруларын жасай бастады. Остит он-он бес минут денеЫн api-6cpi коз- гап, колдарын жан-жарына созып, аяктарын жорары квтер- in, содан сон етпеттеп, ею колын жсрге Tipen, тулгасын жога- ры-темен карай 6ipa3 козраган сон каны тарап, бойы 6ip турл1 женшдеп калатын. Осы жакка келген сон 6ipa3 кун бойы бул жаттыгулары умытылып та калган едь Мш е, бупн рана колра алып отыр. Дснснщ ceprin жургенше не жетсш! Bipaaaan сон шай кайнап, тамак та 03ip боп калды. ByriHri танры асты скеуара отырып iuiyui срл1-зайыпты ынгайсыз 211

Дэлелбек БАТЫР деп санаган. С онга дастархан басында да уй иелер1мен 6ipre отыруды калап, Нургали мен Сандугашты куткен. Нургали б!раз жерд1 шарлап жупрш келгенге д ей т efleni де оянып, сыртка шыкты. - Капай, аман-есен конып шыктындар ма? Элп менщ балам кайда? Жылаган жок па? - деп Сандугаш уакытша e3i тагайын- Датан бес1кте жаткан Жалгаска карады. Саби бегде адамды жатыркаудын орнына езшше дыбыс шыгарып, жымиды. - Ой, калайсын Жапгасжан? Кшдйс memenni танып турсын ба? Не переживай, бупн кудай каласа уйще де жетесщ. - Апай, бугшп дастарханнын басына шздермен 6ipre отырайыкдеп едак.Дастарканды далага жайсак... —деп Гул1стан Сандугашка карады. - Дурыс, дурыс айнапайын. Бугш сендердщ осындага сонга кундерщ екен гой. Уакыт капай зырлап етеда, э. Козд1 ашып-жумганша оншакты кун етш кеттптт. Сендергеде уйренш калып еддк. 1н1-кел1шм1здей болып кепп едщдер. EipaK кудай каласа 6ip-eKi айдан кей1н осында квшш те келесшдер. Bapi де дурыс болады, - деп Сандугаш жылы жузш ерл1-зайыптыга алма-кезек каратты. - Кдз1р мен жуынып-шайынып, вз1ме келш апайын. Нургали в31 бэрш реттеп жаткан шыгар. Кызымыз кун тебеге таянганда барып 6ip-aK турады. Стол басындага энпме де ете кеншд1 жагдайда ербщь 0Mip турапы, Ka3ipri заман женшде, капанын жагдайы туралы 6ipa3 сез айтылды. Алдагы жумыстын барысы жайында да 6ipa3 акыл-ойлар козгапган. Терегелд1 9м1рбай аксакапга жолда Tycin, сэлем бере кететшш 6ip сэтге сез арасына кыстырып койды. - Кеше тунде снцпм звондады. Экем куйеу баласынын yftiHe 6ipa3 жатып, ауылга кайтып кеттпт1, — деда Сандугаш Нургалига кез тастап. - Сен онда уйыктап жаткансьщ. Мен сейлестш. Жагдайларын айтты. - Неге келген екен? Осында неге кьшырып кайтпаган? Осы сен1н экен менен repi анау куйеубапасын жаксы керед|-ау деймш, - деп Нургали да эзшдеп кулш койды. - Ол Kici кеп журе 6epyai уната бермейтш Kici гой. Жасы да келш капды. И э рас. Сол кызы мен куйеу баласьш жаксы кередь Олар оган 6ipTa6aH жакын. вздер1 де жи1 барьш турады. Bi3 болсак ше, жумыс-жумыс деп кысы-жазы колымыз ти- 212

Тастандынын тасдыры ( мейдь Ауырганнан кудай сактасын, егер сондай сыбыс ecTiceK ертен-ак жетш баратын едак. Тек e3i карайып аман журсшии, — деп Сандугаш экесше деген ыстык леб1зш бщ щрт e n i. — Мен анау кезде айтып ед1м рой, келшнен 6ip бэле болды деп... —Солай болып па екен? - деп сурады Нуррали. — Солай болран сиякты. IuiiM сезедг Былтыр барранымда келш eKeyiHiH арасы онша болмай жургенш байкагам. Адам- нын адамга деген кенш сыртынан-ак белгш боп турмай ма. Келш де б1здщ шайпаулау Kici. Анау-мынауды жак- тыра бермейдь Карт адам болтан сон анасы-мынасы, журю- турысы да унамайтын шыгар. Э л п «езщнен тумай ул болмас» деген, сол да 6ip себеп боп журген шыгар. Онын устше tdp-конын жуу керек... Бул свздерш тындап отырран ерл1-зайыпты 6ip-6ipiHe карады. Жалрас болса кастарында Гулютаннын бетелксмен 6epin отырран тамарын huin жатыр. Баланын ештенеде шаруасы жок, каннен каперс1з. Болып жаткан энпмеде де Ka3ipri сэтге онын буйымтайы жок. Онын эк еа мен memeci рана ©Mip6afl аксакалдын анадары айткан сездер1Н ой елеп- нен OTKi3in, Ka3ipri сэтгеп Сандугаштын жорамалымен imTeft салыстырып отыр ед1. Bapi де колмен койрандай-ак, туп-тура солай. BipaK шалдын «шындыкты айтпандар» деген ecKepraeci срл1-зайыптыны артык сезге баргызбады. — Балдызбен свйлескенде анык-каныгын сурап алма- дын ба? - деп Нуррали да сурап экетш барады. — Булар шындыкты катан айтушы ед1. Мен ренжш кала ма деп ананы-мынаны айтып, жуып-шая салады. Экем де жанжапды жаксы квретш адам емес. 03i де дабыра кылмандар деген шырар. Осы тамыз айында ауылра жамбасымнан жатсам да барып, шалдын жагдайын бLain кайтам. Егер жанары долбарым шындыкка айналып жатса, ештенеге карамай уй- мулшн сатып, осында алып келем. Туран экемнщ 6ipep KHiMiH жуып беруге шамам жетед1, - деп Сандураш булыга сейлед1. Содан сон Терегелд! мен Гулютанга карап, — сендер буран назар аудармай-ак койындар. 1ш1ме сыймаран сон айтып отыр- ганым рой. Бул жалранда 6ipmmi KeMnipi влген киын болады екен. Жет1м баланын куйш Kemin жур, байрус. —Дурыс айтасыз, тэте, - деп Терегедш Сандурашты кош- тай сейлед1. - Э ке деген аскар тау рой. А кылды Kici ебш тауып, 213

Дэлелбек БАТЫР келЫмен ортак Tin табыса жатар. Мумюн расында да кызы- нын уйше кыдырып келген де шыгар. Уйше кайтып кетсе Tiirri жаксы. Онда ештененщ болматаны. - Эрине, болматаны жаксы гой. BipaK ол Kici туралы ойласам журепм булкынып коя береда. Неге екенш бтмеймш. Сендерге де ана кезде шындыкты айтпаган шыгар. Жарайды eHfli, кетер кезде кенищерщш бузбайын. Алые жолга жас баламен кетш барасывдар. Дурыстап тамак iuiin, жайланып алган сон журвдер. - Рахмет шздерге. 0 з агайындарымыздан да осындай камкорлык кергем1з жок, шындыкты айтсак. Телефондарьщыз б1зде бар, хабарласып турамыз. Ол жакта да 6ipa3 шаруа 6iani KYTin тур. YftiMi3fli, малымызды сатуымыз керек. Кдланын OMipiH 6ineMi3. Кыруар акша керек. Кдорп заманда дуниенщ 6api каражатка ттрелш тур гой. Бул жактан да 6ip дукен ашып алсак дурью болар едь Кдлада жумыс табу киын гой, - деп Teperejuu сонгы ойларын уй иелерше кулаккагыс erri. — Tipi журген адамнын кутылмайтын киындыгы жок, бауырым. Бул шаруаларды да кезвде коре жатармыз. Жумыла кетерген жук женш дейд1 гой. Ен бастысы денсаулык. ©здерщш, анау юшкентай нэрестеш сактавдар, - деп Нургали Жалгаска 6ip кез салып етп. —Екеу боп келш, ушеу боп кетш барасындар, узагынан суййншрсш. — Жолда экеме согып, солемдемем1зд1 апарып бер1ндер, — деп Сандугаш жупрш барып, 6ip семке толган затгарды алып келдь — Мунда жазда киегт ктм-кешек пен клал, газет-журнал. Шалдын кез нуры ударен бара жатса да бу- ларды окуын коймайды. KyHire журнал, Kiian окитындыктан, келш де онысын жактырмайтын болу керек. Кдарп келш- дерге кайын ата емес, кул керек болды гой, - деп Сандугаш Гулютянта карап жымиды. Дастархан жиналып, конактар анау-мынау шаруаларын реттеп алган сон уй иелер1мен жылы коштасып, жергиикп ме- цптке согып, аруактарга багыштап куран окытты. Жолшыбай жайма базарга токтап, 0м1рбай аксакалга сыйлык алуды да олар умыткан жок. Терегелд! анадагы кездепдей келтн жол meTiHe коя салмай, машинасын бос орынга орналастырып, e3i барып окалы оюлы, кегишр тусп пулйп шапан мен Tyci соган сэйкес келетш ен брйына кошкар муй1з кесте 214

Тастандынынтагдыры салынган такияны 6ipre алып келдь «Камкенш *ecip шал гой, куанып калсын». Бугш кундепдей емес ауа ылгалды, салкын. Аспанды булт кемкерген. BipaK суйык, жукалтым. Bip жаксысы капырык, ыстык емес. Жанга жагымды, салкын. Аздап ecin турган салкын самал бар. Мундай ауа райынын жол жургенде де адам жанына женш эсер е т е п т Терегелдне бурыннан магпм едй Бойын мен жанын мундай кезде ылги да сергек болады. Рульде отырган адамга ен маныздысы да осы шыгар. Scipece арткы орында отырган Гул1стан мен Жалгаска бугшп кун жагымды эсер ететш Typi бар. Нэресте уйыкгап жатыр. Алыска жол журш бара жатканы кэперше де Kipin шыкпайды. Анда- санда кынк етш дыбыс бергенде гана Гулютан жузше унш п карайды. Акшылт жуз1, кыр мурыны, оймак ауызы, бетшдеп ani де карайып улгермеген курен м е т кунэаз сэбшпн ажарын ашып, Терегелд1 мен Гулютаннын ортасынан шыкканын айгактап тургандай-ак екеуше б1ртурл1 уксас кершеда. KyHHiH салкындыгы да онын коныржай ауада алансыз уйыктауына жагымды жагдай жасап турган секши. Тек карны ашканда гана кынкылдап оянуы мумюн. ¥лынын кимылын ж т бакылап отырган Гулнтанга оны уатып, тамактандыру киын шаруа емес. Алдына мэпелеп алып, даяр турган айран-cyTri аузына тосады. Ерлнзайыптынын Ka3ipri сэтге кекейлерш тесш келе жаткан ен 6ip манызды ic - ол ауыртпай-сыркатпай Жалгасты кара шанырактарына аман-есен жетюзу едй Бул жерде асыгып. мелшерден тыс катгы журудщ де пайдасы шамалы. EKi аралык жол тактайдай тепе болганымен, ойламаган жерден ой-шункыр, аласа темпеипктер де кездесш калып отырады. Ондайды алыстан тап басып байкайтын Тврегелд1 тежеушш шамалап басып, жылдамдыгын баяулатып алатын. Кейде тал-теректердш далдасында радарын осылай карай багыттап койып, жол полиция кызметкерлершщ де туруы гажап емес. Олар журтгын экетш бара жаткан баласына, жагдайды айтып туашйргендерше пыекырып карасын ба. Б1рден кужат талап епп, айыппул салады. Немесе ауыздарын арандай ашып, б1рдене дэметедь Дегенмен олардын арасында да кудайга караган, адам тагдырын туешетш жандар да жок емес. Адамнын 6api де ет пен суйектен жаралган пенде гой. Кейб1реулер жол ережесш алды-артына карамай мэшинесш 215

Делелбек БАТЫР зулатып эдеШ бузса, ал ещц б1реулер1 мундайда байкамай калып, санын сотый жатады. Кднша дегенмен жол ережеа де зан. Ал занды бузган адам шынымен жазага тартылуы керек. Ал занды белден басып, сол мемлекетпк тэртптп бузып, оны сыйламай жургендер каз1рп кезде аз ба? Жалгыз жол ережеЫ тана емес, анау парламентге отырган депутаттар жылма-жыл каншама зан шыгарып жатады. Ал сол зандарды булжытпай орындап жургендер бар ма? Кдншама зан eMipre жолдама алып жатыр, сонын бэрш журт бше ме? Терегелд1 ойланып келе жатып мырс етп. Содан сон арткы орында алансыз уйыктап келе жаткан улына карап отырган Гушстанга кутпеген сурак койган: - Гуляжан, сен осы зандарды бшесщ бе? - Кдндай зан? — деп эйел1 анырып кдлды. — Сен рулде отырып туе керш келе жаткан жоксын ба? - деп кудщ. - Адам рулдеотырыптуе кермеседе неше турл1ойга бершеш екен. Сонымен сурагымды тагы да кайталайын. Кдндай зан бшесщ, айтшы. - Ешкандай зан бшмеймш. Заннын TypiH де керген жок- пын, —деп Гулгстан агынан жарылды. —Ондай зандар жазыл- ган ютапты оз1н окыдыц ба? - Менщ ойланып келе жатканым да осы гой. Em6ip занды бшмейм1з. Сондыктан аузы-мурны жок карангы уйде журген сияктымыз. - Оны неге сурадын, Тереш? - Жай, ойыма элденелер туеш кеткен сон сурап отырга- ным гой. Кьфуар зандар шыгып жатыр, солардьщ 6ipiHeH де хабарсызбыз. Тек салык кодекеш гана шала-шарпы бшем1з. - Оларды 6uiin не кажетт бар? Зангер болайын деп журс1н бе? - деп Гул1стан тагы да кулш. - Эл1 жаспыз гой. Сонгы кезде осындай ой келш журген1 рас. Алматыга барып турсак сырттай зан окуын окып алу артык етпейт1н сиякгы. Тагы да 6ip мамандык керек сиякты, Гуляжан. Сен бутан калай карайсын? - деп Терегедай артына тагы да мойнын бурып карап етп. - Сол кезде кережатармыз, Тереш. Алдын аладолбаржасап кайтем1з. Эуел1 ауылга барып, мына куш1кпн шшдеханасын жасап, агайындармен акылдасып алган жен сиякты. BipaK ез тагдырымыз ез1м1зде, ешюмге тэуелд1 eMecni3 гой. Сонгы шеш1мд163iMi3 кабылдаймыз... 216

Тастандынын тагдыры — Сонда не? Алматыга кешкщ келмей калды ма? — деп сурады Терегелд! эйелшщ ойын 61рден тусше алмай. — Жога. Бул шешшген мэселе гой. Жай айтып отырганым гой. Ана ысшерге де уэдем1зд1 6epin KerriK. Эйтеучр ол жакта жалгыз болмайтынымыз белгш боп калды. Эбден орныгып алган сон саган да занмен айналысуга мумюндис туады. Терегелд! рахаттана кущи. Энпмелесш отырып байкамай калыпты. Спидометрдщ тип жузге таяп калган екен. — MiHe тагы да зан бузып барамыз. Жылдамдыкты байка­ май асырып Ж1берштз, - деп ол газды босата бердк — Айна- ла коршаган тэртш, зан. Соларга багыну м1ндет1м1з. BipaK сол зандарды бшмейпшм1з eKiHiuiTi-ак. — Жарайды, коялыкшы бул энпменк Занлы сактап журген кш бар дейсщ. Неге екенш бшмеймш, журепм кетершп келе жатыр. Бензиннщ Hici ме екен? — деп Гулютан эцпменщ желали бурып хаберцц. — Салонда бензин Hici жок. Тамактан ушынып калган шыгарсын, —деп Терегелд1 эйелш жубата сейледк — 03iM де бшмеймш, б1ртурл1 кускым келш отыр. Мэши- нен1 токтатшы. — Не боп калды аяк астынан, — деп Тврегелд1 жолдын шетше шыгып, келшн токгатты. Гул1стан сыртка шыгып, локсып-локсып imiHeH 6ipa3 зат- тарды актарып ж!берщ. Не болганын e3i де тусшбей айнала- дагы жасыл алкапка антарыла карады. Эл1 де ештененщ байыбына бара алмаган ол касына келш турган куйеуше карады. —Тамактан уланып калдым ба екен? — Ол да мумкш. Кейде адамдар корей салатынан уланып жатады деп айтады гой. Мумюн солай шыгар? —Денен кызып турган жок па? - деп Терегелд! келш келш- meriHiH мандайына алаканын басты. — Жок, ешкандай температура жок сиякты, Тереш. Тек журепм гана айнып кетп. Расында да каланын TyriHiHeH де болар. —Ол да мумюн, - деп Терегедш одан аргы дуниенщ байы­ бына бармай аузын шаю уппн келшшепне бвтелкедеп суды алып бедой. — Кудай-ай, жолшыбай ештенеге ушырап калмай турганда yfliMi3reтез жетсек екен. Жас баламыз тагы бар. 217

Дэлелбек БАТЫР - Кудай каласа жетем1з, Гулеке. Тек дене кызуы бол- маса ип. Ак «Дамас» жорраларан коныздай тары да Inrepi умтылды. Санасы, тш-аузы жок болса да бул да 6ip адамнын кэдмгщей- ак KGMeKmici екен. Кдларан жупщп алып журед!, д1ггеген жерще кустай ушып алып барады. 0p6ip теттн басып кана отырсан болды, баска ештенеш талап етпей езще барынып, зулап отырады. Кейде бул да адам мшезш сиякты. Унем1 назар аударып отырмаса ерепскендей токтап, журмей де коятыны бар. Кыз денесш сылагандай-ак шан баскан жерш cyprin, жуып, айнадай рып жаркыратып койсан бул да турмыска шыратын калыкдык сиякты нурын толп, жаркырап сала бередк Жалпы сырты рана емес, непзп гэп imici курылысында, журек-бауырында. Адамдагы мундай нег1зп мушелер мунда да бар. Моторы мен жылдамдыктарды реттеп отыратын корабын дер кезшде майлап, cypTin отырсан бул да иесше салмак салдырмай, езще тэп-TOyip кызмет crin отырады. TipmLniK иеЫ атган да кейб!р касиеттер! жогары. ¥шкырлыгы, алыска шабатындыры, жукп коп кетеретшдт камбар атаны жуз орап кетедь BipaK казактын арда жылкысына жете алмай жататын KacHerrepi тары бар. Жолсызбен журе алмайды, таура шыга алмайды. орман кезе алмайды, жолсыз жердеп откелден оте алмайды. Алайда адам миы мен санасынын аркасында пайда болган тем1р кол1кт1н канша дегенмен пайдасы ушан- тещз екен1не сол болат тулпардьщ тогшш устап келе жаткан Торегелд1н1н K03i элдекашан жеткен. Мш е, осы жолы да ол астындары мэшинен1н уш ан-тетз пайдасын корт келе жатыр. Товары ез алдына 6ip белек, анау арткы орында жаткан Жалрасты айтсай! Эз1рше айнала коршаран панасы осы ак машина. Анда-санда жоргепнде 6ip ынырсып койып, уйкыны сорып жатыр. Жш -жю бала жуз1не коздер!н аударып, uieuieci Гул1стан да айналасына коз жупрпп карап келеш. Анда-санда Kyfteyi KoaiKli екпшдете бастаса ол да калыс калмайды. - Жылдамдырынды бэсендет, тары да ГАИ-ге усталамыз. Анау бута-карарандардын арры жарынан сайтандай сап ете тусеш, —деп куйеуше ескертш койып отыр. - М енщ токсанмен жур1п келе жатканым саран жуз елу боп Kepmin отыр ма? —деп Терегелд1де алдындагы спидометр- ге коз киырын салып кояды. 218

Тэстэндынын тагдыры Машина калага таяганда аспанды буркеп алган булггын осыдан api тыныш туруга шьшамы жетпеген сиякты. Найзагай ойнап, ine аспан шатыр-шугыр ете TycTi. Табигатгын осынау адуынды дауысы нэрестеге де эсер еткен болуы керек. Ма- надан 6epi сутш iuiin, тыныш уйыктап келе жаткан бала «шыр» Teiin шошып оянды. - Бюмшлэ, бюмшлэ, кудай сакта! - деп касында отырган Гулютан жылаган баданы колына ала койып элдилеп, уата бастады. - Эй -эй бепем, эй бепем, ак беснске жат бепем. Жылама бепем, жылама, кезщ жасын булама. Элди-элди бепеппм, козы жуш KopnemiM. Журт суймесе суймесш, 03iM суйген бепеппм. — Осыны айткан сон Жалгастын жылаганы бэсендей берщ. - Ойдейт деген. Гулеке, сен ешн гана езще келе бастадын, - деп Терегелд1 эйелше жымия карады. Булар калага юрмей онын онтусттн жанамалай ететш айналма жолга шыкканда жанбыр да тепл коя бердь Шелек- теп куйган несер эп-сэтте жолдын бэрш жауып Kerri. Шшде- нщ ыстык кун1 болтан сон ба, аспаннан соргалаган ылгалдын e3i жылы KepiHin, ауа да тазарып, ерюн дем алуга жагдай туган сиякты. Кдладан шыккан сон да жанбыр толастаган жок. Алайда алгашкыдай емес екшш бэсенсш, жай гана себезгшеп тур. Аспандагы булттын ©3i де б1ркелга кап-кара емес. Kefl6ip жерлер! жукарып, узшген жундей 6ip-6ipiHeH ажырап барады. Алые кекжиекте кун сэулеа кылтияды. Алыстан караган адамга тещздщ op6ip нуктеЫнде орналаскан ойдым-ойдым аралдарга кеб1рек уксайды. Осыган Караганда бул жанбырдын гумыры узакка созылмайтыны анык. Жерге су тимегел1де 6ipa3 уакыт болган. Аз да болса ка sipri несердщ 03i де су тшеп турган eciMfliKTepre 6ipa3Fa сусын болары акикат. Олар алга шгершеген сайын жанбыр 6ipece жауып, еши б1рде токтай калып, аз уакыттан сон тагы да бурюп ете шыгады. Бул да аспандагы 6ip-6ipiHeH ажырап калган булггарга байла- нысты болса керек. 9p6ip шогыр булт жер бетше ез сыбагасын сыйлап етш жаткандай кершдг - Жолда 0м1рбай атага согуды умытпа, — деп ecKeprri Гулютан куйеуше. — Тереш, оган дей т 6ip жерге токгап демалсак дурыс болар еда. Оган дейш жанбыр басылып, кун кез1де KepiHin калар. 219

Дэлелбек Б А Т Ы Р -------------------------------- ---------------------- --- - Жарайды, айтканын болсын. Менщ езймнщ ары еткен, 6epi еткенде токтап, дем алып журетш 6ip жерш бар. Кдз1р дё ссш жерге жетсек деген оймен келе жатырмын, - деп Терегедш он жактагы тауга кез яабердц. Орман-тогайы жок болса да бул таудын етек-женшщ 6api кек майса алкап. Мал epiciHe таптырмайтын жер. Ka3ipri сэтте шыгыска карай женюле кешкен булггардан тау койнауы каралтым тартып, вз бейнесш ашуга асыкпай жаткан секши. BipaK узшген булт арасынан демде жарк ете калатын сайлары сол сэтге козге жылыушырай кершей. Эне, тау етепндеп 6ip айналмада шопан ба, элде бакташынын ба, etoeyip карайган корасымен 6ipre уй де козге шалынады. — Ол кай жер демалатын? д т алые па? Баланын жаялыгын ауыстырып алсак та дурыс болар ей , - деп мана куннщ курюрегеншен шошып оянып, сосын кайтадан уйкыга бас койган Жапгастын жузше ун те карады Гуйстан. —Асты дурыс болмай жатыр-аудеймш. BipaK YHci3 03i. — ¥лы акынымыз 1лияс атамыздын ауылынын тауга ка- раган жагындагы езенге барып токтаймыз. Оган дейш шы- дандар, - деп машине жылдамдыгын алпыстан асырмай келе жаткан Tepereaai газды басты. Рас болып шыкты. Булар сырткы жолмен айналып, езен жагасына келш токтаганда аспан да бултган арылып, кун K03i ашылып койып едг - Ал Жалгас, Жет1судын керисп жерше де келш калдык, - деп Гул1стан орапган нэрестен1 дапага алып шыкты. —Кезаде 1лияс атак жуткан ауадан сен де жутшы. Ана мен бала 6ip-6ipiH жанадан коргендей-ак 6ip-6ipiHeH кездер1н тайдырмай езеншен1н жагасында apbi-6epi журш келгенде Терегелд1 де есйс пен тердей жерд1 алып жататын колемш тосен1шш кек майса шоп уетше жайып салып, оган дастархан жайып, тамакгарын орналастырып yarepinri. Ет- балык KOHcepelnepi, шужык, 1р1мш1к, каймак, кант-кэмпит ашык аспан астында жайылган дастарханды жайнатып ж1берд1. Жанбырдан кейшп кун де ез куш1не енш, уакыт еткен сайын айналаны кыздыра бастады. Жанбырдан бас саугалап, ши мен шеп арасына бас саугалаган карлыгаштар да кун кызуын алаулап карсы алгандай куанып, канатгарын кез шеспейтш жылдамдыкпен желпщдетш, epi-6epi зымырай ушып жур. Кей 220

Тастандынынтагдыры саггерде езен бетш бауырлай ушса, е н д т 6ip кезде жогарылап барып, содан темен карай кулдырап, кезден гайып болады. Кун сэулеа тебеден куйылган сон айналадагы как майса ойпатгын да ажары ашылып, жап-жасыл боп манаурай калган. Гулютан нэрестенщ жаялыгын ауыстырды. Сосын жана да кургак жергекке орап, жузш куннен келегейлеп каста- рына жаткызган сон, eKeyi тамак iiuyre отырды. Алты сагат жол карындарын аштырып тастаган екен. Далада шнсен тамак кандай дэмдь EKeyi де жолга алып шыккан женш- ж елт тамактарынан imin-жеп, эжептау1р элденш калды. Содан сон Гул1стан касында кынкылдай бастаган Жапгасты да тамактандырып койды. 03i де беталды шырылдап, жылай бермейтш тыныш бала екен. Жалгастын осы касиетт екеуше де каггы унады. Кейб1реулердщ балалары сиякты колды-аякка турмай зар кагып жылап, ездершщ де, басканын да ерескел мазасын алса онда оган не icreyre болар ед1? Ештене. Кудай мандайга не жазса соны керуге м1ндегп. Eui6ip пенденщ он- дайдан кашып кутыла алмасы кад!к. Осыны ойлаган Гул- ютан Жалгастын терцйп жаткан мурнынын ушынан июкеп- июкеп койды. - Бул батыр бала гой. Кдйсар да, ержурек боп еседь Кор де тур, ешюмге дес бермейтш батыл болады, — деп Гулютан улын HicKen жатып, тамак жеп отырган куйеуше кез киыгын тастады. Ол да келшшегшщ сездерш жауапсыз калдырган жок. - Элхамдулла! Солай болуына ттлектеспш, жаным, — деп Терегелд1 де жеп отырган асын жутып ж1берш, дереу келш Жалгастын жузше унщдь Нэресте де элпндеп анасынын сездерш куатгагандай мол/iip кара кездерш экесше багытгап, аузын ашып-ашып койды. Гулютан калтасындагы жука шенберш eMi3iriH Жалгастын аузына салысымен-ак eaairapi баскада шаруасы жокгай кезш жумып, акырын сылпылдатып емебастады. - Гуляжан, мен осы Жалгастын жалгасы болатынына бек сешмд1мш, — дед! Терегелд1 улына эбден карап, мешрш кандырып алган сон. - Мен де сондай ойдамын, - дед1 Гулютан еюушты жауап 6epin. Манаты жол уепндеп журеп кетерипп, мэшинеден шыккан жагдайын коз алдына елестетт етп. «Бул жайдан жай емес сиякты» деп ойлады, бйракол ойын шпнде ipKin калды. 221

Дэлелбек БАТЫР - Алдан ала суйшпи сурап кайтешз 6ip-6ipiMi3neH. Купай не буйыртады, сол болада, — деп Терегедш кара кез1шйртн тагып, ысып бара жаткан кунге карап алган сон сырт кшмдерш шеше бастады. - Сонгы кезде кудайсыз сез сейлемейтш боп барасын, Те- реш. Буч да 6ip алдары куанышты куннщ нышаны шыгар, - деп Гулютан куйеуше карады. - Болада, 6api де болады. Мынау аппак нэресте сол бо- ладынын алды деп TyciH, —деп Терегедш шешшш сура тусуге дайындалда. - Тереш-ау, суык ™ in калмай ма, мынауын не? - деп эйелшщ карсы болтанына да карамастан Teperenai сура кой- ып кетп. С у шамадан тыс таяз екен. Етпетшен 6ip, шалкасынан 6ip жатып, не жылы емес, не суык емес взен суына денесш 6ipa3 шайтызып алды. - Кдлайекен? - Тамаша! Денем 6ipTypni жещчдеп калды. Кел, сен де Tycceflmi, — деп Терегедш эзш-шьшы аралас эйел1н езше шакырды. - Койшы Тереш. Мен калай тусеш екем. Мына -min туртан ауылдын адамдарынан уят кой, — деп Гулютан трассанын арты жагындары уйлерге карады. - Тереш, эне к1лем жууга 6ip эйсл мен eici бала келе жатыр. Мына Kenipre келin олар Kaaip юлем жуады. Расында да булар орналаскан жерден он-он бес кадам жерде бетон Kenip бар-турын. Е ю ею метрге таяйтын кешрш жаяу жургшшшер мал ету ушш жасап койран сиякты. Жакын жерде туратындар осы Kenipre келш, юлем, сырмак, алаша жуатын Tapiani. Терегедш Судан ш ырып кише бастады. Гул1стан да шаруага Kipicin Kerri. Жалгасты машине шине орналастырып, ыдыс- аяк, дастарханды жинастырып жур. - Тез жиналып, журю1м1здцжалрастырайык, Тереш. Кун де эж е т -ayip енкейш калыпты, - деп куйеуше де ескертш кояды. Расында да булар жиналып, кайыра жолга шырып улгер- генше элплер де келin, юлем-юлемшелерш бетон кегардщ узына бойына жайып тастап, теменнен шелектеп су алып, сабын езш жуа бастады. 222

Тастандынын тагдыры - О у , халайык, бул жерге юр жууга болмайды рой, — деп Topereaai дауыстап едь Ана жактан «шанк» еткен эйел дауысы естшдк - Э й , OMip бойы осында жуып журм1з. С е н кайдан кел- ген нэшэндж едщ , 6i3re нускау б ер етт. Демалдын ба, ещй жонще кет! - деп эйел де Торегедщге шатынай сейледг - Тореш-ау, коршген жерге кыстырыла кететш эдетщ бе? Койшы C03fli кебейтпей. Жуа 6epciH, кайтесщ оларды, - деп Гулкгган куйеущщ аузын жапкандай болды. - Сонда не? Бул сура теменде отырран адамдар шомылмай ма екен, —деп Торегелд! де басыла бердк - Кдздр юм Ж0 Н туангендей. Одан да ана эйел айткандай бул жерден табанымызды жалтыратайык, - деп Гулютан сонры затын мэшинеге орналастырды. Кун уясына енкейген сайын жол ш ет т д еп араштардан тускен келенкелер де молайып, мэшине iuii салкын тартып келе жатыр. Тары да 6ipa3 елд1 мекендерд1 сондарына тастап, олар осыдан жиырма такты кун бурын оздерш жол полициясы токгаткан жолайрыкха келш жетп. - 9м1рбай аксакалдын ауьшы осы жерден торт-бес-ак шакырым жерде, — деп Торегедщ солтустжке карай багыт алран куре жолра бурылып, мэш инесщ токтатты. - Ол KiciHi кдпай табамыз? - деп Гулютан да коз ушында карайып коршш турран уйлердщ сулбасына карады. - Е , баламысын деген. Сол шагын ауылда 0м1рбай шалды танымайтын адамнын болуы мумюн бе? - деп кудщ Торегелдк - Сен Kopuiici KopmiciH танымайтын Алматы деп ойлап па едщ? Гулютан да кулш ж бердь Булардын создерще назар салмай жайбаракат уйыктап жаткан Жалгас кана. Оны н Ka3ipri сэтге тусше не Kipin жатканы 6ip кудайга рана аян. - Ата Жалгасты Kopin, кандай куанар екен, э? - Эрине. Ол Kici де 6i3re кезщде «жол болсын» айтып, батасын 6epin кеткен жок па eai, - деп Торегелд1 артына бурылып, жоргектеп Жалраска 6ip карап orri. - M iH e, сол KiciHiH он батасынын нэтижеЫ. - Тура уйше барамыз ба? - Енд1 кайда барушы едж. Кызынын сэлемдемеа бар, 03iMi3fliH сыйлырымыз бар дегендей. Сэлем 6epin кету ол Kicire мщдет1мйз емес пе, —деп Торегелд1 эйелт е карады. 223

Дэлелбек БАТЫР - Ж о- о-ок. Bapi де дурыс кой. Келшшен ыкгайсыз емес пе дегешм гой... - H eci бар ынгайсыз боп. Од не, соншама эз1рейш емес кой, - деп Терегедщ машинеге от алдырды. - Текке ерте кунщ кеш кып турмай жылжиык. Олар ойлы- шункыры кап, кей xepi жанбыр суына толып туртан дала жолымен балу журш, нысанага алтан ауылга жа- кындап келедь Ауылга Kipe 6epicTeri жолдын он жак капта- лында жарты отардай кой шашырай жайыпып жур. Ауыл eMipi 6ipa3 кун болмаган Гулютаннын кеэше оттай басыдды. - Кен жер, жасыл алкап, таза ауа кандай рахат, - деп келшшек тамсанып та xi6ep j& Содан сон Терегедщ «кала унамай кадцы ма?» деген сурак койып ж1бере ме деп ойлап, co3iHiH сонын баска жакка epiKci3 аударып жiбepдi. —Bi3 кешin баратын каланын шет жагы да осындай екен. Э йелш щ ойын тусше койган Терегелд1 де езу тартып, жымиды. BipaK ундеген жок. Булар жакындай бере шок бутаньщ далдасынан таягын устап 6ip адам орнынан кетершщ де осыпай карап тура капды. Ол KiciHi Гул1стан б1рден тани койды. Терегедщ KeTeyi кеткен кисыкжолдан квэдерш алмай кележаткан ещ. - Тереш , 0м1рбай ата, мен танып койдым, - деп Гушстан он жакгаты ойпатгы нускай сейледа. - Туп-тура e3i. Терегел/ii эйелшш нускаган жагына мойнын бурды. - И э , сол Kici. М ен де таныдым. - МэшиненД! бур. Солай карай барайык 0м1рбай кария да буларды таныган сиякты. Машине онга карай бурылып, ойпатка карай шыккан сэтте кария да буларга карсы журд1. Bip колында журнал ма, элде итап па, aftTeyip 6ip нэрсе агарады. - Аксакал epicre журсе де ютапты колынан тастамайды екен, - дед1 Терегедщ жуз кадам жердеп шалдын колына устап келе жаткан дуниесш айнытпай танып. - Бул Kici университет б т р ген жастармен де таласа алады. Сонда окитын жастардын 6epi бипмд1 емес шыгар. BiniM алса ез мамандыгы бойынша алады. Ал жан-жакты бш1мдар болу ушш ютапты кеп оку керек. BipaK сол ютаптар халыкка жетпей тур гой. Сандугаш тэте де экесше не кажет екешн 6uiefli, - деп Гул1станда ез ойын 6umipin койды. 224

Тастандынынтагдыры - И э , рас. Ана жарты капшык ш т а т ы кергенде бм екен кандай куанар екен, - деп Терегедщ эйелйин сезш куптады. А к «Дамас» кариянын касына келш токтады. Терегелд1 мэшинеден шыгып карията кол 6epin амандасты. - О шырактарым, келш калдындар ма. Кал ай, ат-кшнк аман жеттшдер той. - Ж етпк ата, ci3re мын да 6ip рахмет. Bapi де дурыс болды. - деп Гулютан да бэйек болып жатыр. - 0зпйз калайсыз ата? Осында келш калдыныз ба? - деп Терегелд! де кариянын жатдайын сураута к е п т . - Bapi жаксы айналайын. Э л л казактын «ак журген адам азбас» деген мэтел1 бар той. 0 з шаныратымды кайта таптым, балаларым, - дед1 0м1рбай кария куанышын жасыра алмай, — кшкентайлы болды деп естйом, кутты болсын, кэне ол батырларын кайда? Гулютан барып Жалтаеты кетерш алып келдк Ш ал нэрестенщ бетш ашты. - Е , булдipiuiмiм , кадамын карышты, жасын узак болсын. Э ке , шешеннщ KOMeiuuici, жанашыры болып ес, жаркы- ным. KepiMfliriHe 6ip токгы, - деп 0м1рбай кария Терегелд1 мен Гул1станта алма-кезек карап erri. - Эзшдеп тур деп ойламандар, карактарым. Шынымды айтып турмын. М ш е, мал жайылып жур. Kasip ез1м корсетем. ¥стап аласын, —деп кария Терегелдйе каралы. Epai-зайыпты мундай болады деп ойлатан жок едг Ынтайсыздантан кей!ппен 6ip-6ipiHe карады. - Рахмет ата. Жанагы айткан жылы леб!з1юзд1н e3i де 6ip KopiMjuK емес пе? —деп Гул1стан колындаты балата 6ip, карията 6ip карап erri. - Ой карактарым, уялмай-ак койындар. Кдзакпыз той. Екшпп жатынан ата-бабамыз 6ip ел;ин урпагымыз. Алмасан- дар ренжим(н. Бул 6ip токгы деген не Tattipi. А я к астынан 0л1п те калады. Адам бокгы елгенде KepiHe алып кетпейщ. Bapi де калады. Bip-6ipiMi36eH кашанда, кай жерде де ата- Ы боп, кенш1м1з ак болып, сэлем1м1з дурыс болу керек. Мен жакын туыстарын болмасам да, жолдарыннын болганына ете куанып турмын. Кудай болыскан екен, - деп кария шынымен куаныштан толкып туртанын жетк1здг —Жур1ндер, анау бута- нын кдсында отырып анг1мелесей1к, - деп кария элпндеп e3i паналап отыртан 6ip топ бутаны нускады. 15-305 225

Дэлелбек БАТЫР Tepcronfli мэшинесш сол жерге таятып койды. Эр1ректе ¥зын саны жузден асатын кой-ешю жерден бастарын алмай жайылып жур. - Ал ешй осы жерде отырып энпмелесейж, - деп кария бута тубшдеп жапырылган шептщ уел не отыра Kerri. - Бул м енщ жантайып демалып, кпап окитын жер1м. - Жаксы жер екен. Коленке, салкын. Койларьщыз да KepiHin тур. И тщ Ь де солардын жанында жур екен, - деп Tepereaai шагын отардын касында apbi-6epi айналсоктап журген каракаска итке коз ж1берш. - Мен1н кемеюшм гой, —деп койды шал. - Гулютан, анау заттарды тесеп, атанмен энпмелесе от­ ырып шай ппелне, —деп Терегедщ касында отырган эйелше карады. Б1раздан сон жерге тесешш жайылып, дастархан теселш, манадан калган 6ipa3 тамактар мен басталмаган 6ip термос шай да дастархан устшен орын алды. - Азык-тулж, шайларынды ездерщмен 6ipre алып журед1 екенандер. Бул да жаксы екен, - деп кария шайга бас койды. Сон сон анадай жерде турган мэшинеге карап, - калай, тул- парларын жупрш тур ма? - И э , ага, осынын аркасында барлык шаруаларымызды 6iTipin келс жатырмыз. - Кел1ктщ иесш жолда калдырмай журin турганы жаксы гой. Мен де талай жыл шопыр болдым, эртурл1 жагдайды басымнан кеипрдш. Жолда токтап калган кездер1м де болды. Ш опыр уипн ен жаманы осы. Косалкы болшегщ болмаса далада калганын сол. Бшсм, бшем. Бйрак каз!рп келжтердщ сапасы жогары гой. 9cipece шетелден келш жаткан келжтср- д щ . Ол кезде мундай кол1ктерд1 0HiMi3 тугш тус1.\\шде де кермейтшб4з. Е н алгаш полуторкщен бастадык. КэбинеЫ агаш. Кыстын какаган аязында iuiirtue отырып катып олш кала жаздайсын. Содан кейш жаксы келжтер шыгара бастады гой. Газ-51, 52, 53 - дегендер шыкты. Акыр аягы 3ил-130-бен бтрднм. Эйтеу1р жамандыкка ушырап, денеме закым кел- ген емес. Ж урпзуцпшн де максаты осы емес пе, - деп 0Mip6afl аксакал техниканы кыскаша 6ip жедщртш OTri, - Жарайды, аман-есен жетшЫндер. Оган да тэуба. Анау жат­ кан нэрестелерщнщ бауы 6epiK болсын. Ен 6ip нелзп шаруа- 226

Тастандынынтагдыры ларын да осы а и гой. Bapi де жаксы болган екен. Кызым мен куйеу баламнын кемеп n u n ме? Сол жагын айта отырындар. Кдл-жагдайлары жаксы ма? - Жаксы ата, 6api де жаксы болды. BipiHiiiiaeH ci3re ри- замыз, содан сон сол юсшерге алгысымыз шекЫз, —дед! Гул- icTaH кариянын босаган кесесше шай куйып отырын. - И э , рас. Туганымыздай Kyrri. в те катгы риза боп кайт- тык, ага. Баламыздын инд1к экеш мен кшдйс uieuieci сол Kici- лер болды, - деп Терегелд! эйелш щ ойын жалгастырды. - Солай ма? - деп кария да екеуше алма-кезек жымия карады. - Bfrreyip ренж1мей кайтсандар болды гой. М ен де кдладан звондап, жагдайларынды туспцнрш, ескертш койгам. Дурыс болган екен. Кудай узагынан суШ гш рсш. - Bi3 ci3 туралы да ойладык. в звд здщ жагдайыныз калай ага? - деп Терегелд1 де шалды энпмеге тартгы. - Айтпакшы, кызым кггап берд1 ме? —деп сурады кария. — Маган кереп сол. Уйдеп бар кггапты окып 6iripin, мынау осыдан жиырма жыл бурын шыккан Сайы н Муратбековтын 6ipiHmi томын кайталап окуга KipicriM. Bi3flin елд1н азаматы гой. Тагы да 6ip рет окып керешн деп, — 0м1рбай аксакал дастархан шет1нде жаткан ак мукабалы ютапты Kepcerri. - Екеум1з 6ip жылдын тел4м1з гой. Оны н жазгандарынын 6api менщ кезшн1н алдына келед1. Окы п отырсан TinTi кызык. - А га, кггап туралы кам жемешз, —деп Терегелд! орнынан турып барып, машинес1нен Сандугаштын берген салемдемес1Н KOTepin келд1. - MiHe, кызыныздын ci3re берген базарлыгы. - О й , рахмет балам, — деп 0м1рбай аксакал ала семке- н1н аузын ашып, 6ipiHuii кезекте ютаптар мен журналдарды сыртка шыгарып, жейдес1н1н калтасындагы к е з ш й р т н алып карай бастады. BapiH аударып-тенкер1п болган сон Терегел- aire карал, — Bip жаксы шаруа 6ixipin келген екенс1н балам. Жаксылыкка — жаксылык деген коргенд1 жер/йн урпагы бол- дын гой. Мыналар маган уш-терт айга азык болады. - Ага, кызыныздын бергенг Ал 6ianiH де ci3re арнаган сэлемдемем1з бар, - деп Терегелд1 тагы да мэшинес1не кел- in, сондагы семкелердщ 6ipiHeH карияга арнап алган шапан мен такияны алып, 6ipeyiH басына KHri3in, eiciHuiiciH кеуде- ciHe жапты. Аяк астынан мундай болады деп ойламаган 0м1рбай акса­ кал балаша мэз боп куанып калды. 227

Дэлелбек БАТЫР - Ойпырым-ай, э . Мыналарын керемет екен, - деп устш- деп шапанына карай берда. - Алмактын да салмагы бар де­ ген балам. Ещи ынгайсызданбай анау койдан 6ip сем1з токты алып кететш болдьщ. Ш ай iuirnin болтан сон ен-бойын куаныш леб1 кернеген 9м1рбай шал койларды арнасы eici кулаш тоганнын бегеуще Hipe салып, 6ip кара бас токтыны шыбын курлы кермей ке- Tepin алып жетш келш. — Мынау ана жаткан улдарыннын KepiMfliri. Орамал тон болмайды, жол болады деупп eni гой. Менен буйырган Heci6e осы болсын. Рахмет сендерге. — Ой агай-ай, мынауыныз тым артмк кой, —деп Гулютан да ынгайсыздана сойледь - Артыктугш ештенеЫ ж ок, балалар. Алып кет1ндер. Атасы да, апасы да о дуниелк екен, жарыктыктар. Аруактары куанып жатсын, — деп Омйрбай шал калтасынан 6ip кулаш жйтп алып, токтынын уш аягын шалып байлаганнан сон мэшиненщ он жагындагы орыннын табан салар куысына экелш топ етгаздь —Ал ещц тагы да шай im in, эцпмсш ары карай жалгауга болады, —деп дастархан басына келш отырды. - Токты-токты деп журш энпмемпз узипп калыпты гой, - деп Терегелд1 шалды сезге шакыргандай болды. — И э , сен менщ мунда кайтадан калай келш калганымды бшгщ келш отыр гой, — дед1 0м1рбай кария жымия свйлеп. - Кдлай KenceHiMHiH бэрш анада айтып ед1м. 0сек-аяны жок 6opi де шындык. Содан каладагы кызымнын уйше келш, келшге epericin жатып алдым гой. Ол кызымнын Сандугашка Караганда мшез1 жумсак. «Е , келшмен келюе алмай келсен далага келген жоксын гой, осында жата бер» деп куйеу бала eKeyi 6ip апта болса да жаксы карады. BipaK езщнщ кара шанырагына не жетон. Оларга бшшрмесем де ш лей уЮмш, ауылды сагынып журдам. Немерелер1мда де керпм келе берда. Сандугашка звондап жай кьщырып келдш деп айткам. Егер ол шындыкты ecrice Нургали eKeyi мэшинемен жеттп те келетш еда. Айкай-шу тудырып кайтем деп ойладым... Терегелд1 ш ш ен «рас-ау» деп щаддын сезш макулдап отырды. Расында да солай болатын едь Ойткеш Сандугаш шындыкты бьпмесс д е, нитей сезш отырганы екеуше де мэл1м болатын. EKeyi шагщын акылдылыгын йитей куптап отыр. 228

Тастандыныктагдыры Bip сэтте дастарханнын 6ip шетшде жаткан Жал рас кынкыл- дап белп бердь Гулнгган дайындап койран тамагын улына бере бастады. - Айтпакшы балаларыннын еы мш сурамаппын рой, — деп 0Mip6aft кария сезш б е л т , ораулы жаткан сэбиге карады. - EciMiH Жалрас деп койдык, - дед1 Терегелдь - Жаксы екен аты. Ырымдап койрандарынды сезш отырмын. - Содан сон? - деп Терегелд1 узwin калран е ц п м е т жалрауын етшгендей болды. - Содан не керек. Кдпаньщ аты кала. Кой жайып, таза ауа жутып кен сахарада сайран сап журетш онда жардай жок. Далага шыксан керетш щ тастан салып койрэн кеп кабатты уйлер. Б1ртурл1 жалырып кетпм. Огырып, энпме-дукен кур- атьш ез1м сиякты шал-шокпытгар да жок екен. Эбден тыры- рыкка тгрелт калгандай болдым рой. Кдйтып кетейш десем намысым ж1бермейдг «03iH кетш, езщ неге келдщ» десе не 6eTiMfli айтам келшге. Эйтеу1р капаста жаткам жок кой деп шыдап жатгым. Кунде-кунде кызымнан туран немеремд1 ертш, базар аралап келетш болдым. Онда кымыз да бар екен. KaaiMri ауылдын сары кымызы. 03iM сиякты отырып, кымыз iiuin, энпме-дукен куратын шалдар да табылып калды. «Олмегенге ел1 балык» дейш рой. Алты -жеп кун осыпай боп, уйрене бастаранда тустен кешн ойламаран жерден уйге улым келш тур... - Ойпырым-ай, э , - деп Терегелд1 де куанып Keiri. - Содан жуз жыл кермегендей-ак «папа* деп м еж бас- салсын. MeHiH де кен ш м босап Kerri. Екеум1з Kepicin-ак жатырмыз. Кыз бен куйеу бала жумыста болатын. Содан не керек, коярда коймай меш апып Kerri. Анау ездерщ кврген гаишник бар ед1 рой, кврцпмшн бапасы деген... - И э , иэ. Ешмде. - Сол осында 6ip жумыспен келген екен. Bip-eKi сараттан сон шаруасын 6m pin, сонын мэшинеЫмен уйге жетш алдык. - Бармаймын деп 6ipa3 шалкаймадыныз ба? - деп Терегел- fli де peTi к ел т турран сон сурак койды. - Ой балам-ай. Куанбасам кайдан шалкаяйын. 03iMHiH де ел-журтгы сарынып жургешмде пансып туратын жардайым бар ма efli мен1н. Сонымен кызыма звондап ескерпп кете берд1м. 229

Дэлелбек БАТЫР - Баланыз сонда не дейд1? Онын келш ciani алып кетоне не себеп болыпты? - Е , айналайын-ай. «Колда барда алтыннын Kaoipi жок» деген той. Жетпютен ассам да тесек тартып, жылжымай жат- кан сорлы емесшн гой. Уйдщ усак-туйек шаруасы, мал-супы- нын 6api де менщ мойнымда. Мен кеткен сон барлык ауыртпа- лык ездершщ мойындарына тускен. Келпад де жаксылап уй- peTin алган секции, — деп кария Жалгаска сут 6epin отырган Гулютанга карады. - Эйелдщ де акылды болганы жаксы гой кашанда. Шырагым, келшнщ 6api де сен сиякты болса гой, цпркщ, - деп 0м1рбай кария ержЫз курсшш жйбердь - A fa , сонда б1рден соныныздан куып бармай 6ip апта вткенде барганы Heci? — деп Терегелд1 осы жагдайдьщ да себебш 6inrici келген. - Тереш, койсай суракты жаудырта бермей, - деп Гул1стан куйеушщ сонгы сурагын epci керд1. - Коя берсш, балам. 0 з ш де айткалы отыр ед1м. Басын бастаган сон аягына дей)н жетюзу керек кой. Б!рден сонымнан келмеген ce6e6i оздер1 мен1 кайтып келед! деп ойласа керек. Ym кун етед1 - ж ок, бес кун - ж ок, 6ip ж еп - жок. Содан сон менщ ез белммен бармайтынымды сезш, сонымнан келген гой. - Ci3 ьшги да жол полициясынын мэшинеЫмен журед1 екенс1з, рахат кой, —деп кулд1 Терегелд!. - Енш кайтем peri кеп турган сон. Колда ескен бала гой, меш экес1ндей квред1. - А та, каз1р калайсыз, келцйн13... — деп Гулютан берер сурагынын сонын айтуга ынгайсыздангандай тосылып калды. - Ka3ip 6api де жаксы. Бурьшгынын 6ipi де жок. Кен жазыкка шыгып, бэрекелде, тынысым 61ртурл1 кенш калды. Уйге келсем кешке шайым даяр, Kip-коным жуулы, жастар туЫнген сиякты. Жастар болганда улымды пэлендей деп кшэлай алмаймын. 03iHe жаксы караган адамга сен де има- нынды бересщ гой. Хайуан емесп13. Келшнщ квзкарасы езгерген сон мен кайда барам. Кайта ез1мнщ кара шанырагыма оралып, тебем кекке жеткендей боп куанып журм1н... - Шал сагатына карады. — Кой , кеп сейлеп уакытгарынды алдым гой. Акшам намазы да таяп келе жатыр екен. - Заттарынызды уй!шзге апарып 6epeMi3, —деп Терегедш орнынан турып, дастархан шет1нде жаткан шалга арналган 230

Тастандынынтавдыры сыйлыгын алып, ютаптар орналаскан ала сем кенщ бетше салды. Шал бата кайырды. Кдриянын жасы жеттстен асса да am тын екеш KepiHin тур. 0 з ш е THicri семкеш салматы б1ркауым болса да т а кетерш алып, мэш иненщ касына апарып койды да жайып журген отарына кез ж!берцц. Олар да ауылга оралатын уакытгарын сезсе керек. Солай карай журе жайылып, акырын жылжып KeTin барады. И т те мал сонында жур. Тобырынан epiKci3 ажыраган токгы «меж неге мунда тыгып койдындар» дегендей узд1ге манырайды. - Кдзактын малсыз куш ж ок кой. Осылармен жан багып отырмыз. Yiu-терт кернимшн малдары да осында. Эйтеупр колым бос болган сон солардын да 6ipa3 малый косып, жайып журмш. Мен калада жургенде уйдеп ею жугермек малдын сонында ж у р т , байкаусызда 6ip козыны суга батырып airripin койыпты. Бала гой, ойнап ж ур т карамаган сек и ш , — деп кария жакын жердей койдын сонына мукият карап койды. Шал аягын токтынын ею жагындагы бос жерлерге орна- ластырып, апдынгы орынга жайгасты. - Уйге Kipin дэм татып кейндер карактарым, — дед! 0 м - ip6afl аксакал машине уш нщ алдына к е л т токтаган сэтге. - Рахмет, ага. Кун де енкейш калды, —деп Терегелд1 шал- дын сем к ест у й т щ eciriHiH алдына д е й т ж ет ю зт бердь - К е л т мен ул да жумыстан келген жок сиякты. Балалар сиырдын алдынан шыгып кеткен болу керек. Дегенмен уйге Kipin нан ауыз THin шыгындар. Жарайды, асыгып тур ек- енйндер, — деп шал уйге Kipin, 6ip дорба бауырсак пен 6ip куты кшегей алып, машине йишде отырган Гулютанга устатты. - Рахмет, ата. Мына улдын шшдеханасына келеаз, ата. Терегелдшщ 03i к ел т алып кетедо, —деп киылды келшшек. - Барам айналайын, кудай каласа. Жакын жер гой, мшдет- Ti турде. Жалгас ауырып калмасын, байкандар. М эш иненщ 6ip терезесш гана шамалап ашып ж урвдер. Булар шшденщ узак KyHi уясына конып, батыс кекжиек кызылшырайланып турганда уйлерше табан йредг Кептен 6epi кертбей кеткен ауылдастарын Kepin, «булар кайдан келе жатыр» дегендей жерлестер1 Терегелдшщ м эш и н ест жанарларымен TiHTin турды. Kefl6ipeynepi колдарын кетерт, сэлем де 6epin жатыр. 231

Дэлелбек БАТЫР Булар 6ipa3 уакыт болгандыктан, уй жейм ареп калган сек ш и. Машина какпа алдына к е т п токгап, Гулютан Жалгасты к ет ер л, дарбазанын еЫпне таянганда сагыныштан кезшен жас ыршып кетл. Терегелш эуел1 дарбазанын eciriH ашып, эйел1 мен баласын нике юрпзда. Эуелгще кез ушында керш- беген кара тебет eciicriHашылган сыкырын еспген болу керек, кора жактан арсаландай ушып келд1 де, кынсылай ж урл, бала кетерген Гул1станнын етегше оратыла кетп. Хайуан да иесш сагынган екен. Эбден кынсылап, уй иелерше еркелеп маукын баскан сон онын назары юшкентай бепеге ауды. Онын да бул уйге жат емес екенш сезгендей Терегелда уйдщ кулпын келш ашканша ит мойнын созып, Жалгастын жергепн июксп эбйерге тусп. Кулик кез1нсн асыраган тебеп бул отбасынынб1рмушес1неайналыпкеткенед1.Кез1ндежелкес1н1н агарган дагына карап, Гул1стан кушнтнщ атын «Акжелке» деп койган. Сол Акжелке буларды, мшеки, санасыз макулык болса да 6ipiHini болып карсы алып тур. Онын эрекеп Гул1станды катты куантгы. Бурын унем! касынан табылып журген сон ит- т щ осындай ип се з М н щ болатынын бшмейш екен гой. Содан сон ол унем1 - кундаз де, тунде де шынжырда турады. Сон - дыктан итпн вз1не тэн касиеп тек ypyinae гана деп ойлайтын ед! Гулютан. Жалгасты Терегелдие устатып, Гулютан итш еркелепп, басынан, жонынан сипап койды. Сол анау экесш щ miciHiH каншыгы осыдан уш жыл бурын кушйсгеп, алтауды 6ipaK дуниеге экелген. Мынау сол алтаудын 6ipeyi. Ka3ip ecin, дэу кара тебетке айналган. Тым кем1рдей кара да емес. Д енесш щ ap6ip бел!ктершде шыгырыктай ак дактары бар. Желкесшщ дагы баскаларынан келемд1 болгандык- тан атын да Гул)стан соган сэйкес койып ед1. KiM болса да эр жан иесш щ вз кожайынына жетер не бар. Осыдан 6ip айга жуык уакыт бурын Акжелке шынжырга байлаулы жатса да кылшык жундер1 жылтыр, уакьггымен шектелмей тамак- танып туратындыктан эжептаузр концы, сырт nimmi эп- эйбат ед1. Бетеннщ колынан каншама тойып тамак imce де ез neciHe жетер бар ма? Акжелке тым катты азып кетпесе де бурынгы келбет1нен элдекайда твмен Kepinai. Byftipi ceMin, кылшыктары жыгылып калган. - Акжелке жудеп калыпты, Тереш. Байкадын ба? - деп Гул1стан эл1 де есйс алдында Жалгасты квтерш, ауласына квз Tirin турган куйеу1не карады. 232

Тастандынынтасдыры - Эрине байкап турмын. И ей з калган итп туйнуге болады гой. Енщ 6i3 келд1к кой. Ертен-ак ез калпына келедк - деп Терегелд1 Жапгастын кундагын тагы да июкей бастаган Акжелкенщ жагынан сипап койды. И т те «бул ы м e3i?» дегендей ораулы нэрестеге 6ip, уй иелерше 6ip кезек-кезек карай 6epai. - Бул Жалгас деген иен болады, —деп езшше туйшцрген болды Гулютан. Содан сон куйеуше карап: - Мен времянкадан арша алып келейш. Баягыда анам жолаушылап келш уйшн eciriH ашканда аршамен аластап KipeTiH. Бул да казактын ырымы болу керек. Bis лс сейтешюш. Yui адамнан куралган отбасы eciicri ашып, Kipe6epicTi аршанын тутшшен аластап, т ерп белмелерге озды. У й iuii коныр салкын екен. 9p6ip терезеге тутылган ак перделер уйге куннщ кызуын ж1бермей тумшалап устап тур. Гулютан Терегелдщен баданы алып, «бюмшлэ» деп ен т ерп бапмедеп ез TeceicrepiHiH уел не жаткызды. - О й айналайын, осы уйшн 6ip берекел1 азаматы бол, - деп Гулютан кабыргада 1дул1 турган кайын атасы мен енесшщ портретгерше карады. - ¥рпактын жакын-жаты болмайды. К унэйз сэбид1 кабылданыздаршы, - деп кезше жас ала сыбырлады. Осы сэтте манадан 6epi уйкы кушагында жатка н Жалгас оянып, кынкылдаган дыбыс бердь - О й кулыным-ай. Енд1 yfiiMi3re келдж кой. Bapi де дурыс болады. Э н е атан мен апан да сенщ келген1нд1 куптап тур, — деп осыпай болып турганына ез1н-ез1 cennipe сейпед1. Терегелд1 мэшинен1 imKe Kipri3in, эуел1 токтыны алып шыгып, ауладагы шагын уйге апарып келген со н , баска зат- тарын уйге тасып Kipri3in койды. Содан сон Жалгаска тамак 6epin отырган эйелше келш: - Токтыны одан api кинай бермей сойып тастаганымыз дурыс шыгар, - деп акылдаскан болды. - Рас, киналып калды байгус. Жалгастын 0м1рбай ата берген Heci6eci гой. BipaK муздаткышта да ет бар гой. Деген- мен каншама кун уйден жыракта жур1п жас сорпа ime алмадык. Сойсан соя койшы, —деп эйeлi кел1йм1н берген сон Терегелд1 де жылпостыгын танытып, айналасы жарты сагаттын iminne олжага iniHreH токтыны жэукемдеп тастады. 233

Дэлелбек БАТЫР Bipa3 уакыттан сон отбасы эбден жайланып, дастархан басына отырды. Токтынын жас етшщ буы буркырап, газошактын успндеп казанда кайнап жатыр. Жалтас тамагына тойып алтан сон кайтадан уйыктап кеткен. Ерл1-зайыптыньщ жуздер1 куаныштан бал-бул жанып, 6ip-6ipiHe елж^рей карайды. Акжелке де уй иелершщ келгенше масаттангандай аулада epi- 6epi шапкылап, маза таппай жур. Кей сэтгерде булар отырган жеке жайдын ашык турган eciriH e келш, еркелей кынсылап кояды. - Акжелкенщ де карны ашып журген сиякты, - деп Гул- icrraH жолдан калган жарты шужыкты итшщ алдына тастады. И т о н шынында да карны ашкан секции, Алдына тамак TyciciMeH оны эп-сэтге xici TiciHe тимей карпып жеп койды. - М ен керш ire акшасын да 6epin кетш ед1м. Тамак берме- ген бе бутан, —дед1 Тврегелд1 итшщ эрекетше кенип толмай. - Берген шыгар. Эйтпесе аштан катып калмай ма, —деп Гушстан да кайтадан тамак тшеп турган Акжелкеге карады. - Бодцы ендь Тамак тскен ш е шьщай тур. Суйеп де, сорпасы да сенш . И т тусшгендей мойным Kepi бура бердй Кенет келш турган 6ipeyni байкап калды ма, какпага карай зыта женелдй Содан сон «6ipey келш тур» дегендей ypin-ypin койды. Терегелд1 сыртка шыкты. Расында да eciK алдында жолдын карсы бепнде туратын керин кем т р тур екен. - АйналайынТерегелщ, Гулгстан, кайдажогалып кетандер, шырактарым. Сендерд1 де керетш кун бар екен гой. Анада 6ip келш жургенде сыртыннан керш калып ед1м. Одан кеШн тагы да кершбей кетон- Амансыкдар ма, ездерщ? - деп кемтр каукылдап, жен сурап жатыр. - Аманбыз апа. Оздерпйз калайсыздар? - Ой балам, несш сурайсын. Аман болып Tipi журген сон аманбыз деп айтамыз-дагы, - деп кем тр кеиреп каре айрыла куреш д ь - Не боп калды апа? - деп сурады Терегедщ кемшрдщ сездерше TyciHe алмай. - О й несш айтасьщ, Тереш. Анау жалгыз ул, жугермек сол, кылмыс жасап турмеге туеш калган жок па. Ендш керсетпегеш осы eai... - Катай, кайтып? —Терегедш де абыржып калды. 234

Тастандыныцтагдыры — взш ен 6ipre арак iuiin журетш ею сыбайласымен тунде (йреудщ корасына Tycin, бузауын жетектеп бара жатканда усталып капты. Анау ауылдын жотары жагында туратын, бурын сапкозда эпрэном боп ютеген орыс ж!пт бар той.... — И э, бшем. — Сонын корасынатуснтп, Kanip аясын ба, заяб1рне жазып, каматып койды. MiHe, 6yriH yiumiui кун сонда жаткалы. MiHe, сотан азык апарып келш туртаным осы. Сенщ итще суйек- саяк, тамактын калдыкгарын экеп туратынмын. Осы жолы да экел т ед1м, eciK алдында туртан мэшинелер1нД1 Kepin калдым. М э, Акжелке, - деп кемшр сулпге оралтан суйек- терд1 HTriH алдына тастай бердь - Булар кайда кетш калган деп ойлап журуип ед!м. Келш калтан екенсвдер той. — Киын болтан екен, апа. Журйцз, б1збен 6ipre отырып шай imiw3, —деп Терегелд1 кемтрш дастарханта шакырды. — Энпмещзш сонда айтарсыз. — Ой, Твреш-ай, кандай онып туртан энпме бар дейсщ. 1степ журген кылыгына кенипм толмаса да, шгген шыккан шубар жылан болтан сон кимайды екенсщ. Бшмеймш ещн не icTepiMfli, — деп кемшр басын томен тукыртып ойланып калды. Содан сон Терегелд1ге карап, - Рахмет айналайын. Оздерщ жана келш жатыр екенс1ндер. Артынан энпме- лесерм1з, —деп кемшр тэты да 6ip курсшш алып, шойнанаай басып уйше кетп. — Юм ол? - деп Гул1стан Kyfteyi табалдырыкты атгай бере сурак койды. — Kepuii KeMnip той. — Жай ма? — ¥лы турмеге Tycin калыпты. — Не дейдь TypMeci Heci? —дед1 Гутстан ештенеге туеiне алмай анырып. Терегелд1 кемшрдщ OHriMeciH айтып бердь Гулютан- нын ойына ана кеэдеп онын неше турл1 бэлелерд1 айтып, Tin типзгеш орала Kerri. Адам болтан сон онын санасына 03iHiH атына айтылган жаман сездер 6epiK уялап калады гой. Сол кездеп кврЫс келшшектщ коз алдына таспадай тартыла калды. — Сол керек оган! Анада екеум!зге б1рдей Tin типзгенш умытып калдын ба? Ондайдын барынан жоты артык. Эл1 кун­ 235

Дэлелбек БАТЫР ге д ей т онын ащы сездер1 тебе куйкамды шымырлатады, - деген эйелшщ жуз1 ашудан куревдгт кегп. - Жарайды Гулеке. Ашуга MiHin кайтем1з. Жаман-жаксы болса да кершййз рой. О ны елемесем де карт шешесш аяп кетпм. Жалрыз улы сондай болса не icreftai, бейшара. Bi3fli e3i жаксы кереда. Акжелкеге де суйек-саяк экеп турады екен, - деп Терегелд1 эйелщ жубаткандай болды. Гулютан ундеген жок. Эйел санасында сол баягы еш- пендипктщ оты сенбей, кызыл шоктай жайнап жатыр едт Жалгаска карап 6ip сэт болса да бейш KipreH Гулштан куй- eyiHe еркелей назданып тш катгы. - Тереш, каншама уакыт болды Алакелге барып, сура Tycin демалмаранымызга. Мына турран жер рой, барып келеек кайтедк Шаршадым. - Ол киын шаруа емес кой. Bipa3 кун осында болып, сауда жасап алран сон барайык. Жалрас та демальш келсш, - деп Терегелд1 ораулы жаткан нэрестенщ балбыраран бетшен шскедь - Шщдехананы келген сон асыкпай жасармыз. - Мше, мына айтканын кенипмнен шырады, Тереш. Еркек пен эйелдщ тусппст1пне не жетеш, жаным, - деп Гулкгтан куанганнан куйеушщ беттнен «шеп» етю зт cyftin алды. — Сонгы кезде 63iMfli 6ipTypni сезшш журмш, Тереш. Журегтм кетерипп, куекым келш туратынды шырарып жур. - Мумкш бул да 6ip жаксылыктын нышаны шырар, — деп Kytteyi эзищей кулдь ...Кеуделерш куаныш кернеген ерльзайыпты кастарына Жалрасты алып, атар тандарын ушеу болып карсы алды. Оншакты кун шннде Терегелд1 дукешнде e3i турып, 6ipa3 сауда жасап, болматан кундершщ есебш де шыгарды. Жумыс ортасында eKeyi Жалрасты алып, Гулютаннын арасынын уйше барып, ездершщ алдагы уакыттары кутит турран шаруапарымен де арайындарымен белйжен едь Мунда булардын 6ipa3 ipini- усакты малдары бар eni. Солардын да жагдайын бшш, кузге таяу Kemin жатса жайлаура шырып кеткен малдарынын сататындарын да белгшеп келген-дь Кез1 ашык, кеюрегт ояу аксакал да булар барып, базарлык экелген сон Te6eci кекке жетердей куанып, «Гул1станнынэкесшщ аруарын ренжппейш, 6ipre туран журарат кой» деп 6ip, тайдын куйрырына белп салып, жергектеп Жалгаска бата берш, этап ж1берген. Осын- 236

Тастандынын тагдыры дай ыстык кенш бщщрш, жанашыр агайындыгын таныт- канына Терегедщ мен Гулгстан да туыстарынан айга барып келгендей-ак кеншдер1 буыркантан дариядай тасып, yitnepi- не зор куанышпен оралган еда. Тагы да 6ipa3 кун вткен сон yiueyi демалуга Алакелге агганып Kerri. XIII Автобус тактайдай тепе жолмен зырлап келеда. Гулназира бурын бул жолмен тек Кдпшагайга тана барып-кайтканы болмаса, одан api аггап баскан жок едй Терезеден сыртка коз Ж1берт, Жетюудьщ табигатын тамашалап, ез ойымен 03i болып келе жатыр. Keuieri автобекеггеп ойда жокта Жантасты кездеспрген сап кепке дейш киялынан алыстап кетпей койды. «Осы жшттер де кейде TyciHiKci3 эрекетгерге барады-ау. Телефонмен сейлескендеп айткандарымды калай умытып калды? Адамда. сонын шпиле еркектерде намыс деген болу керек кой, жудэ. Суйсе енда не гстеймш? Кайтадан барып, «сен меш ani де суйед1 екенещ гой» деп мойнына асылуым керек пе еда, сонда. Менщ бастан кешкен азабымды туешбейда-ау пакыр. TyciHce журтгын кезшше сонымнан жынданган адам- ша соншама жупрер ме еда. Bi3 кыздар да акымакпыз. Ж ттге р - дщ iuiid дуниесше бойламай турып, сырт келбет!не кызыгамыз да, 6ip идеал кергендей соган елердей гашык боламыз. Bis жттгерщ сонгы кезде акымак, анкау деп есептейтш болдык. BipaK олар ешкашан ондай болган емес. Эйелдан кырык айласы болса, жтттердщ жуз кырык айласы бар. Эйелдер кез киыгымен, жымиысымен жтттердщ басын айналдырып алатын болса, жтттердщ де кыз баурайтын касиет1 жетерлйс. Кейб1реу тэтп калжынымен, ecepai энпмеамен жанынды баураса, ал е н д т а айткан эшмен, тарткан гитарасымен кыз журепне жол табады. Сол касиеттер1мен кыздарды сыгандарша арбайды, содан сон барып неше турл1 жаксы сездерд1 айтып алдайды. Солардьщ тупи ойларын аныктауга еремгз жете бермейда. TinTi соны аныктауга кулкымыз да болмайды. Сырты унатан жштгщ кулына айналып кеткешм!зд1 ез1м1з де бшмей каламыз. Ал бшген сегге — 6opi де кеш. «Жау кеткен сон кылышынды пэленшеге шап» деп казак та жайдан жай 237

Далелбек БАТЫР айта салмаран гой. М ш е, акыры немен тынатынын кердш. Шындыкты айту 6ipeyre тюмдк 6ipeyre тш м аз. Сондыктан eTipiK пен шындыктын ар аж т н ажыратып 61пу керек екен. вйтпесен опык жейсщ, санывды ви н е сотасьщ. Одан келер не пайда? Bapi де бггкен сон. Вершен де ауылга бара алмай киналып жургешме напимын. Шынымен 6apiH де сагындым. T im i сонры кезде екемш де сарынып жургешмд! сезш журмш. Алаквлден оралтан сон кандай жагдай болса да ауылга кетем. Жантасты б1ржолата умыттым. Ещц TinTi ойыма да алрым келмейдь BipaK баламды ел1 де умыта алмай журмш. 1штен шыккан перзентп 6ipacH умытып кету киын екен. Ойламайын десем де калай киялыма келш калганын вз1м де сезбей калам. Оны умыту ушш ес-акылдан айрылу керек шыгар? BipaK есалан бодрым тары да келмейдь Болашарым бар. 0з1ме ез!м сешмдамш. Ж тттердщ суктана карайтындай керюм бар. Эдем1мш. Семья курып, бала суйпм келедь Дуниенщ 6epi осымен 6iTin калмайтын шырар. BipaK eTipiK айтып, жтттерд* тары да алдарым келмейдь Keft6ip кыздар кскшш келедь BipeyaeH калган ececiH eKiHmi 6ip ж т т ге н алрысы кел л турады. BipaK мен олай ютепм келмейш. ¥наса да, унамасада шындыкты айтуым керек. Шындыкты бугш жасырсан, ертен 6epi6ip ол аян болады. Акикатты жасырып, ксшн тары да кез жасымды булагым келмейш. Кешн жапа шеккенше, барлык сырды со куш уакытында актарып тастау керек екен. Осыган кез1м жетш отыр, тап Ka3ipri сэтге. Дегенмен осыдан кейш xirirrepre кулай рашыкболмайтын сияктымын. ©йткеш оларрадеген ceHiMiM су тубше кетп. Ka3ip маган 6api де жасанды боп керше®. BipaK Ж1птгерге ceHiMiM жогалса да баскаларга ceHiMiM 6epiK. Туган- туыстарыма, курбым Сэулеге. Екеум1з де 6ip-6ipiMi3fli жаксы кврем!з, сыйлаймыз. Scipece онын менщжанымдытусшгенше тебем кекке жеткендей болады. М еш ауылына шакырып, курметтеген4 де курбымнын маган деген и п квзкарасы рой. BipaK 6ip eKiHiiirrici - ол ещц 6ip курс алда окитын болады. Университета менен 6ip жыл бурын бт р ед ь Bip аудиторияда бола алмаймыз, сабакка 6ipirin дайындала алмаймыз. Bip бвлмеде де 6ipre тура алмайтын шырармыз. 0KiHimTi. ©зшмен алдары уакытта 6ipre окитын курстастарымды сыртынан керш жургешм болмаса жакын араласкам жок. Олардын 6epi де Сэуледей бола бермейщ гой. Сеуле 6ip жыл бурын окуды 238

Тастандынын' 6iTipin кетсе одан да кез жазып калатын шырармын. Бул да 6ip жанымды куйзелтетш жардай екен». Гулназира болашарына ойша барлау жасап, автобустагы уакытынын кебш киялына жумсады. Оу баста касына келш жайраскан отыздардан аскан ж1пт тунде уйыктап демалмаран ба, унем1 пысылдап уйыкгаумен келедг Абырой болганда Гулназира терезе жарында отыр едь К,иялы мен сырттары жаймашуак табигат KepiHicTepi онын буйыры денесше демеу болып, кажытуражардай бермей кележатыр. Облыс орталырына келгенде Kepmi жшт Tycin калды. «Кдндай маубас еда, 6ip ауыз свз айтура да жарамады рой» деп iiirreft куб1рлеп, пакет устаган ж1лтп жанарымен шыгарып салды. Энпмелесш отыратын 6ip пенде келш касына жайраса ма деп yMirreHin едр 6ipaK онын да peTi келмеда. Кдсындэры орын бос калды. Тары да 6ipa3 уакыт киялына epiK берген Гулназира тере- зеден тускен шуакка елж1реп, акыры уйкыга кеткен. Кднша уакыт жургет белгю1з, 6ip кезде автобустын адуынды гудогы- нан оянып Kerri. Терезеден тыска кез ж1бердг Уш-терт сиыр жол шетснде кетш барады. «Б1здщ мазамызды неге аласын» дегендей автобуска ко злеpin алартып, орактай муШздерш шайкап-шайкап кояды. Неге екеш белпаз, 6ip тылсым куш автобус ауылдын орталык кешешмен келе жатканда кызды сол жарындары кеп уйлерге каратгы да койды. Алайда осы кешеден кейшп солга карай yiniHiui кешенщ бой- ында курсагын жарып шыккан перзентш бауырына салып алган ерльзайыптынын уйлершщ орналасканын Гулназира солай карай кез тастап отырса да бшген жок едг Олар осы кезде Алматыда болатын. Автобус ауылдан шыкканга д ей т кыз терезеден сыртка кез тастап, жука канылтырмсн тысталган шатырлы уйлерден кездерш алмай карады да, отырды. Казары мен орысы аралас екен. Автобус жол шетше токгап 6ip сэт аялдаранда Гулназира да текке отырмай сыртка ш ы рып, каз-катар Ti3lnin, жемю сатып отырган эйел-кыздардын касына келд1. Шелек-шелек алмалар кездщ жауын алады. Акшылты, сарысы, жасылы, кызылы бар жемю турлер1 де сан-алуан екен. Жакын жердс азык-тулж сататын дукен тур. Bip сэтге дукен eciri ашылып, eKi еркек шайкаландай козралып осылай карай журдг luiin алрандары KepiHin тур. 239

Дэлелбек БАТЫР - Ей, бля...сенщ кершщнщ дукеш бар еш гой. Аракты содан неге карыз алмайсын? - дед1 сакал-мургы ескен, май- кашан журген 6ipeyi еюнцпсше. - Е -е. Сол кершщен толк болмай тур гой. 0здер1 коп кун бодцы уйлерщде жок. - Кайда кеткен? - Ит 6inin пе ездерш. Олар болса да маган карызга бер- мейдк Жмот ездерк - деп eKeyi осылай карай бурылды. Bipeyi 6ip бетелке сыраны мойнынан тас кып устал алтан. Тура Гулназира турган жерге карай келе жатыр. Мастарды жаратпайтын кыз сатушы орыс кызына: - Тез салып берййзип. CisaiH ауылда да мастар журеш екен, - деп етщдь Кыз артына карады. Кунде керш журетш 6ipeyaep болса керек. Алдындаты кыздын олардан кауштенш турганын сезген ол жалма-жан орташа келген шелектеп сэры алманы Гулназиранын дорбасына тенкерш 6epin, акшасын санап алды. - Тек б1здщ ауылда тана мастар журед1 деп ойпайсыз ба? С1здерде жок па? — деп кыз жымиды. - Булар кез1м1з элде- кашан уйренген маскунемдер гой. Ею ж т т 6ip-6ipiMeH даурытысып, осыпай карай жакындап келетй. Гулназира да бупардан кауштенш, алма толтан пакет1н KOTepin, анадай жерде турган автобуска жедел басып женелш. - Э й кыз, кайда кеттп барасын? Жиырма тенге берш кет- mi, —деп ею еркекпн 6ipeyi айкай салды. Шылым ш епп, кешеде демапып турган жолаушылар ав­ тобуска жайтасып, inrepi журш кетп. 0 з орнына келш жай- гаскан Гулназира таты да ой кушатына орантан. Ой! Саналы жан иесш щ катпар-катпар жан сыры, ©ткен- кеткенге ундемей-ак бата 6epin, сараптама жасау. Жаксы мен жаманнын белгтлерш imTeii аныктап, оган мейлшше эдгп бага беру. Коршаган ортадаты eMip cypin жаткан адамдардын акыл- парасатын, ic-кимылын баталау. Адцаты болатын жоспарды аныктап, онын калай орындалатыньш алдын-ала болжау. Bip адаммен eiciHmi адамды, 6ip жерд1н табигатымен eiciHmi 6ip елкен1н табитатын, 6ip ауыл мен eiciHmi ауыпды, ауыл мен каланы 6ip-6ipiMeH салыстырып, екеушщ де т т с п багасын аныктау. Жаманнан жирен4п, жаксыга талпыну. 0 зш e3i 6ip нэрсеге аддын ала бей1мдеу. Адами тзрлносе де, ит eMipre де 240

Тастандыныц■ купшыныс ой аркылы ербщ л, киял кызмет! аркылы жузеге асады. Алайда вз ойынды тэуелд1 болган адамньщ ойы жешп, онын максаты гана жузеге асып жатады. Мундай кезде адам ойын ш к е сактамай не болса да сыртка шыгарып, езш щ кезкарасынын бар екешн де бщ щ р т отыру керек. Ол ушш турашылдык ауадай кажет-ак. Бул касиет ойлаган ойдын жетекшил, оны баска 6ipeyre жетюзудщ куралы. Баска 6ip пенде турашылдык аркылы екшип 6ipeyoiH ойын TyciHce —ол тек кана ез1мнщ эрекет1м гана дурыс деп ойламаса керек-Ti. MiHe, турашылдыктын манызы кандай! Ой туралы ойлап отырган Гулназира акыры «турашылдык канымызга жазбаган касиет-ау. 0йткеш 6ipeyaiH кытыгына тиш , р е н ж т п аламыз ба деген сезш 6i3jUH ултга басым гой» деп туйш. ...Автобус айналып келш, шагын каланын автобекет1 ал- дына токтады. Э н е , Сэуленщ жылтеткен жаркын жузш де Гул­ назира топ ш ш ен байкап калды. Е й курбы кушактасып KepicTi. Bip-6ipiH кермегел1 ша- малы-ак кун болса да, жыл бойы кездеспегендей сагынып калган екен. Сэуле Ы с ш щ «Ауди-80» мэш инеам ен келш- ■ п. Гулназиранын экелген базарлыгын, сем кесш тиеп алып, келйс шыгыска карай зулай женелдь - Калай Гуля, маманды шыгарып салдын ба? - Bapi жаксы. Аман-есен шыгарып салдым. Б1раз кун шпнде касымда болганнан ба, кимастыкпен эзер коштастым гой. 9 з ата-анан ше? - Ауылга жетер жер бар ма. Т э п -Tayip демалып жатырмын. Папам мен мамам да жаксы. Кызымнын курбысы келедй деп кутш отыр. - Рахмет, - деп Гулназира куанганнан 6ip ж елпшш койды. - Расында да ауыл кандай рахат едь Жолда 6ip ауылга токгап, шамалы демапдык. Ж олдын бойы толган жемгс. - И э. Жолдагы ауылдардын бэр1нде шелек-шелек алма сатып отырады. Ka3ip ауыл тургындарынын Ke6ici жумыс- сыз гой. Kefl6ipeynepi жемю сатумен нандарын табады. Enai 6ipeyaepi жумыстын жогынан epirin арак irneai. - Дурыс айтасын, ондайларды да керд1м. Барлык жердщ алкаштары б1рдей гой. Ай кайлап, даурыгып сойлейдь К ен- спнен шыкпагандарды жамандайды, акша сурайды. 16-305 241

Дэлелбек БАТЫР - Жарайды, алкаштарды энпме тып кайтешз. Одан да 61здщ елке унады ма, соны айт, - деп Сеуле сезш баска арнага бурды. - Жерлерщ ете жаксы екен. Тау, атанггар, атып жаткан езендер, кек майса жазыктар адам жанына 6ipTypni жатымды эсер етед1 екен. Э рине менщ ауылым тура осындай деп мактана алмаймын. Б о д н елкенщ жер1 кебшесе жазык, дала болып келед!. 0зен-сулар да кеп кездеспейш. BipaK юндж каным тамтан жер болтан сон езше унайды. Юм туган жерш жаман деп айтады, —деп кудщ Гулназира. - Эрине. Бул жердщ эдем ш п н сен жайлаута бартанда кересщ , Гуля. Ол жер тура Алматынын касындагы Алатаудын койнауы сиякты. - Солай ма? Онда юмдер бар? - Б1здщ eKi yitip жылкымыз бар. Экем нщ ею iHici отбасы- мен сол жерде бие байлап, кымыз дайындап отыр, - деп Сеуле кез ушындагы би1к таута кез ж1берд1. - Кдндай жаксы, Сеуле. Сен бакытгысын, - деп Гулнази­ ра куанып калды. - Отан капай барады? - Экемде «Уазик» бар. Сонымен алып барады. Мен ол жерге биып eni барган жокпын. Жылда жаз туса туыстарым сол жакка кешедй. Мен барып eKi аптадай болып, кымыз iuiin, ет жеп, тау аралап, булд1рген терш кайтамын. MiHe, биыл екеум1з барып демалып келет1н боламыз, Гуля. Келгенщ кандай жаксы болды. Содан келген сон Алакелге барып, кунге кыздырынып, сута шомылатын боламыз, —деп Сеуле алдагы жоспарын курбысынын алдына жайып салды. - Кудай каласа. Табитатга демалтанга не жетсш, нйрюн, - деп Гулназира тамсанып койды. - Екеум1здщ экелер1м1з- д1н шаруасы уксайды екен. Ол да фермер, 6ipaK кожалыкты улкен атайым баскарады. Сонда ол кымызды ездер1н тана iuiecinnep ме? - Жота. Соншама кеп кымызды KiM iuiin тауысады. Экем уш-терт кунде фермерский «Уазипмен» барып алып Kenin, эр нуктелерге етюзш турады. - Кызыкекен, -деп танданд ы Гулназира. - 61зде десолай. - Ешн фермер болтан сон TipniicrepiHiH 6epi уксайды той. - Рас екен. Сонда сиырларын, кой-ешюлерщ де тауда ма? 242

Тастандыныц таедыры — Bipa3 сиыр, койларымыз ауылда. Оларды багатын бакташы бар. Калганы сол тауда. Б ерш де туыстарымыздын ездерй бала-шагалары багып жатыр. 1ппнде еэдершщ де малдары бар гой. Бупар тагы да алга 6ipa3 журген со н , сол жактан айнадай боп жаркырап жаткан су кершдй — Бул не? 0зен бе? —деп сурады щалкыган айдынды кер- ген Гулназира. —Алаквл деген мш е осы. — Е , келш калган екенб1з гой, — деп куана свйлед1 Гул­ назира. — Эл1 де 6ipa3 жер бар. Бунын басы мен аягы ондаган шакырымды курайды. Кедцщ шипалы батпагы да бар. Денен- ai сыласан неше турл1 ауруга шипа болады. К елдщ жагасын- да демалыс ytlnepi бар. Журт жан-жактан агылып келш , сол жерге барып токтайды. — Bi3 де соган барамыз ба? — деп сурады Гулназира шы- дамсызданып. — BiaaiH ауыл келге жакын гой, уш терт кун бойы танертен барып, кешке кайтып турамыз. Кудайга шую р, Мурат бар, солай ма? —деп Сеуле рулде отырган imciHe карады. — Эрине, —деп келшп Мурат. — Жакын жерде турсак та мен эл1 келге дурыстап шомылмаппын да. А на 6ip кезде жп-iT- кыздармен 6ipre барып, 6ip кыздын туган кунш тойлап едйс. Шашлык жеп, жаксы демалып кдйткамыз. — Рас па Мурат? Ондайынды маган неге айтпайсын? —деп Сеуле М и н е карап жымиды. — Кызык екенсщ. 9p6ip журш-турганым туралы саган айтып туруым керек пе, - деп кудщ iHici. - Менде де 6ip секрет болу керек кой. —Дурыс айтасын, Мурат. 8p6ip адамнын жеке басынын купиясы болу керек. Ондайды ешюмге айтуга болмайды, —деп Гулназира Муратты куптап, сезге араласты. Машине шыгыска карай келе жатыр. Эуелгщеп тактайдай тепе кара жол олар алга жылжыган сайын кетипп, ойлы- шункырга айналып, кел1кт1н бойын жазып, зырлап отыруына кедерп келпрдй Квз ушында eici таудын 6ip-6ipiHe Tyftice токтаган келбетт мунартып квршедй Кунгей мен терюкейден бауырын жазып, 243

Дэлелбек БАТЫР шыгыска карай женюлген аскар таулар 6ip-6ipiHeH имен- гендей орталарына ашык жер тастап, б1реулердщ api карай кедерпаз етуше жагдай жасагандай кшт токтаган екен. Буп кезвде Жонгар какпасы атанган, едщ-жерд1 жаулауга келген сан мындаган калмакгардын сонгы косындарынын Кдбанбай батыр бастаган казак колынан ж е щ л т , cyfleicrepi шашылып калган жер. Turn Кдракерей Кдбанбайдын суйеп де осы Алакел манында жерленген деген лакап бар. Эбден картайган шагында елш-жерщ eMip бойы ат устшен туспей коргаган жаужурек батыр елер алдында «суйепмвд туган жер1ме арулап койындар» деп некерлерще, агайын-туыстарына всиет етш кеткен-Mic дейд! бшетвдер. BipaK ол KiciHiH суйеп кай жерде жатканын ешюм де тап басып айта алмайды. Дегенмен осы айнадай боп жаткан Алакелдщ айналасындагы адуынды 6ip жазыктын 6ip куысында OMip бакига байыз тауып жаткандыгы акикат. Сэуле де болашак тарихшы болган сон взшщ туган жер1 туралы 6ipa3 дуниеден хабардар едь YfliHe жеткенге дей1н курбысы Гулназирага тарихтын бул елкеге катысты 6ipa3 сырын актарып салды. - Кдбанбай батыр бабамыз сенщ жерлссщ екен гой, —дед1 Гулназира 6ipa3 маглумат алганнан кей1н кен тыныстап. — Ол KiciHiH бармаган жер!, баспаган тауы жок екен. Б1здщ OHTycTiKTi де калмактардан, кыргыздардан кокандыктардан азат еткен сол Kici. Мен Кдбанбай батырды тура осы влкеден деп ойламаппын. MyMKiH мэн бермеген шыгармын, - деп Гулназира сонау шыгыстагы мунартып турган сайга кез ж1бердг —Анау сайдын аргы жагында не бар? - Сол сайдын ортасынан тем1ржол мен осы келе жаткан жолымыз етеда. Аргы жагы Кьггай. Ур1мж1ге баратын пойыз да сол какпанын ортасымен журедг - Рахмет, Сэуле. Кермеген жерлерд1 Kepin, 6ipa3 дуние- лерге канык болдым. Б1раз жол журген сон мэшине ауылга кел1п юрти. Сэуленщ yftaepi enceci биж , ирп1штен ершген, сырты экпен сылан- ган ак шатырлы уй екен. Мурат сыртка шыгып кеткен сэтп пайдаланып Гулназира курбысына сыбырлай сурак койды: - Сэуле, сен менщ басымнан кешкен тагдырым туралы ата-анана айтып койган жоксын ба? - Ой жога. Онда не шаруам бар. Кэд1мп 6ipre окып, жатакханада 6ipre туратын жакын курбым деп айткам. Олар 244

Тастандыныцтагдыры ceHi сыртыннан бшедь Bipre тускен cypeTiMi3fli де керген. Бетси сез болтан жок. - Онда жаксы болды той. Сен акылдысын, Сэуле. Сырттай бэрЫ айтып койды ма деп ынтайсызданып отыр едш. Эке- шешеннен уят кой. - Отан кам жеме, Гуля. Менщ эке-шешем де артык сезге бармайтын кюшер. Экем фермер, бурын совхозда бас зоотех­ ник боп ютеген. Шешемнщ MypaniMекенш езщ де бшесщ. Э ке- шешен туралы болмаса саран артык сурак та коймайды. - Жаксы болды. Ризамын саган. Кдзактын салты бойынша алыстан сыйлы конак келсе кой сойылып, казан кетершетш! белгш. Сэуленш ата-анасы да конакжай адамдар екен. Алыстан келген кайсыб1р студент екен демей, кыздарынын жакын курбысы болтан сон уй иелер1 де аянып калган жок. Жалбырлай ж урл Гулназираны карсы алып, aKeci 6ip ту койды жэукемдеп те тастады. Стол басын- дагы энпме манадагы Сэуле айткандай, Гулназиранын эке- memeci, туыстары, ауыл-аймарынын тещреггнен алыстамады. Онтусик жакгын келш any, кыз узату, куда тусу салтгары да 6ipa3 энпме езегше айналды. Кун батура таянган сон Сэуле ез1мен кезшде мектепте 6ipre окыган торт-бес кыз-ж1птгерд1 шакырып, 6ipa3Fa дей1н энпме-дукен курып, сонын арасында уй ауласындагы аланга шырып билеп, ойын ойнапып, домбыра шерттлш, эн айтыл- ып, уакыт Гулназира ушш ете кеншн ете бастаран. Талай уакыт бойы enceci езшл, кабагы т усл, копил пэс болып келген кыз жумактын TepiHe аттап шыккандай-ак жан^1 ceprin, 6ip жасап калрандай болды. Анда-санда 6ip бойдаклапт коз киырын Гулназирара салып та жур. Кыз анадагы аппак кардан ак кейлепн ки л шыккан болатын. Акшаги кейлек пен жаздык биж екше акшылт аяк KHiMi, д1ршдеген салкы тестер), мелд1р кара кездер1, суйымд1 аккуба жуз1 ж й 'т щ Ka3ipri сэтге коз нысанына айналган. Вальс, т а л о билеген сэтгерде жанагы эдемине келген, караторы, узын бойлы жшт эп-сэтге Гулназиранын касынан табыла кететш болып жур. Кызга ж!птпн сырт ш ш М унап журсе де, онымен артык сезге баруды жен кормед1. Санадагы ж1птгерге деген катып калган ccniMcianiK журепн тас кып байлап тастаган ceicuiai. Жйттгщ сурактарына кыска рана жауап 6epin, imici сез1мш б1пд1рмеуге тырыскан. Онымен биге шыкпаймын деп езл -о з1 каншама 245

Дэлелбек БАТЫР тежесе де, аз журтган ынгайсызданган. Жастар шпнде Мурат кершбейдь Онын да себебш 6ip эреднсте Сэуледен сураган. - Ол кызына кеткен. Кыдырып-кыдырып ол сабазын тун- HiH 6ip уагында келедь - Дурыс кой. Махаббатка ешюм де карсы тура алмайды, - деп кущи Гулназйра. - Гуля, анау ж т т саган кырындап жур-ау деймш. Жаман *iriT емес 63i, - деп сыбырлады Сауле анадай жерде музыка- лык аспапка кассета салып турган элпндеп жнтгп нускап. Жана дастархан басында Сауле жиналган журттьщ барлы- гымен таныстырып шыккан-тугын. Сол жштпн eciMi Гупна- зиранын жадында сакталмапты. - Кднша кырындаса да ж ттке карайтын жагдайым жок, - деп Гулназйра шорт кесть Дегенмен, кыз аулага шыгып, ел-журтпен танысып, бей- таныс елкеш кергенше шат-шадыман едь ...EKi-уш кун Сауле eKeyi ауылда журш, агайын-туыс- тардын, дос-жарандардын уйшде конакга болып, ертеЫнде «Уазикке» отырып, жайлауга аттанып кетп. Экесш1н ауданга баратын шаруасы болып, улы eKeyi машинапарын ауысты- рып м1нген. 0 йткен1 тау-таска женш машина журе алмайды. Онын устшде сатуга экелеттн оншакгы куты кымызы да бар. Ею таудын ортасындагы жалпак сайда орналаскан уш юиз уй уядагы жумырткалардай агарып, алыстан коз тартады. Аргы таудын боктер1 сынсыган орман. Жап-жасыл боп манаурап жатыр. Сайдын дэл ортасынан агып жаткан шагын езен кунге шагылысып, жалт-жулт етед1. Жасыл ойпатгын шеб1 де шуйпн екен. Жата калып, эрюм де осы жерге белш жазып, жасыл шепке аунагысы келедьак. Нагыз каймагы шайкал- маган гажап табигаттын кез ушындагы асем кер1шстершен кез алмай карап отырган Гулназирага бул гажайып суретгер жылы эсер етш, йшнен cyflciHin отырды. - Табигаттарын эсем-ак екен, Сауле. Мунда турып жаткан адамдар бакытгы шыгар, - дед1 Гулназйра курбысына карап тамсанып. - Жазгы жайлауымыз б1здщ осы жер. Бала кез1мнен 6epi бул жерге уйрен1п калгандыктан шыгар, маган карапайым гана боп кершеш. - Карай берсенжас етте cypi боп KepiHeai дейпн эжем. Сеш- Ki де сол KiciHiH айтканы сиякты екен, —деп кугцп Гулназйра. 246

Тастандыныцтагдыры — Мынау алыстан карагандагысы гой. Анау орман iuiiHe Kipin, сондагы кызыктарды тамашаласан гой... Гулназира коз ушындагы бипс таудын етепн тутас кем- Kepin жаткан жап-жасыл орманга кез ж1берщ. Бул жерде де жогарыдан томен карай кулдилаган сайлар бар екен. Сай- лардын кос беткетнде бута-карагандар мен шогыр талдар ескен. Олардын арнасы кдарп сэтге Судан ада. Тек улкещп- Kuuini неше алуан тастардын сулбаларын гана ангаруга бо- лады. Жогарыдан теменге карай жосылган ею сайдын теменп жагы жасыл ойпатка келт ирелген. Одан кейшп жагы кара жолакка айналып, уш кшз уйдщ терюкей жагында агып жаткан шагын езенге келт косылган. — Сэуле, анау сайдан томен карай езенге дешн созылган кара жолакгар не? - деп сурады Гулназира коз алдындагы бейтаные KepinicxiH байыбына бара алмай. — Ол арналар гой. Кектемде кар epireH кезде сайга толган су томен агып анау езенге куяды. Буп жерде жанбыр да жш жауады. Жанбырдын суы да осы арналарга куйылады. Жер- дуниеш су алмасын деп табигатгын жасап койган амалы гой. — К.ызык екен. Б1здщ жакта тау болмагасын катгы жан­ быр жауган KyHi айналага су каптап кетедг Сендердщ табигат- тарын тамаша екен, Сэуле, - дед1 Гулназира танданысын жасырмай. — Мундай жерлер Алматынын тен1репнде де бар гой. Анау 6i3 барып дем алып, сабакка дайындалатын жер де осы- ган уксас емес пе. Жогары жагындагы шындардагы кар epin немесе несер жанбыр куйып кете берсе, барлык су Улкен Ал­ маты езеш аркылы томен карай женкшмей ме? Мынау да сол сиякты. — Мен буган коп мэн бермепшн, - деп Гулназира 03iHiH кейб1р табигат кубылыстарынын кыр-сырын TyciHe бермей- TiniH мойындады. Дем алуга келген ею студент кызды Сэулен1н агайында- ры ете жылы карсы алган. Тагы да кой сойылып, казан ке- тершд|. Таудын кымызын-ай десснии. Бейне 6ip зэмзэм суын жутып жаткандай-ак озепне ете жагымды эсер етед! екен. К,ымыздын ете ащы болмай, тш уй1рет1ндей жагымды болуы да буп олкеде есет1н неше алуан шептерге байланысты. Таза ауа, тамылжыган табигат, жап-жасыл орман, сынаптай мол.'ир су - ежелден осылардын аясында жер емген малдын eri де нэрл1. 247

Дэлелбек БАТЫР cvri де майлы. Шсшген кымыздьщ беттнде калкып журген сэры шабыр май - осыньщ айгагы. Э р уйде терт-бес адамнан турады екен. Эке-iueineci, ба- ла-шагалары болып, 6ip орташа шаруашылыкты денгелетш, солардын ырысын eMin отыр. Мурат кымыз толган кутыларды тиеп, шай iiuin, кымыз- дын дэмш татып, етген карпып алган сон ауылына женеле берш. Кетершде anKeci Сэулеге: —Келес! келгенде алып кетейш бе cennepai? —дедь - Жок. Bi3 бул жерге дем алгалы келдж. Оншакты кун бо- ламыз. Мумюн сол кезде папам келетш шыгар, - деп Сэуле iHiciH шыгарып салды. Кдй жерде турып жатса да, ниетт бузылмаган каймана ка- зактын конакжайлык касиетш Гулназира осы жолы катгы сезшщ. Туысы болса да, Сэуледен беле жара карамай, онын жакын курбысы ретшде бутан да жаксы кеншдерш бищрш, MeftipiMflepiH тепл, тутан карындастарындай карап, ак пей- шдерш таныткан еда. YmiHuii KyHi тустен кейш ею курбы таза ауа жутып, калын орманды кызыкгап келу ушш тау бектерше кетершдг Сэуле осы жерге жаздын куш ылти да келш-кететшдйстен бул жер- дщ сокпаты, ойлы-шункырынын 6api де оган бес саусатын- дай таныс едь вкпршде тунгыш рет мундай тажап табитат койнауына ке л т туртандыктан, алдан кездескен неше алуан ешмдйсгер, аташтар, TinTi орман арасынын кейб1р бел1ктер1нде орын тепкен шонтал-шонгал тастардын ездер1 Гулназирага таныс Kepinni. EKi курбы мана осы жакка батыт алардын алдында алау жатып, ас nicipyre арналтан жабдыктарын да ала шыккан. Таза ауада, эсем табитат аясында тамак жасап imy де 6ip мэртебе сиякты боп керщщ кос курбыта. Кеше кешкурым койдын жана сойылтан 6ip санын женгесшен сурап алып, оны Гулназира eneyi белшектеп турап, кэстрелге салтан сон усгше тэты да 6ipa3 дэмдетюштер салып арапастырып, танга дейт салкын жерге койган. Сэуле кэуэп nicipyaiH me6epi екен. Бурыннан калып келе жаткан кой басындай ею катар боп тошген тастар со куй! орындарында жатыр. Сэуле мен Гулназира кураган агаш-шырпыларды жинап эк ел т, ею катар тастардын ортасындагы ашык жерге бак- 248