Батыр Д. Тастандының тағдыры

Тастандыныц- шалап орналастырып, устше от койды. Э р-эр жерде былтыр- дан калган кара куйе кершедь Bip термос шай да жакын жерде тур. Бауырсактары семкеде жатыр. Эйтеу1р орман арасында дем алып, кенш кетеруд1 максат еткен адамга жагдай мейлшше бар ед1 K33ipri сэтте. От жанып болганша eKeyi гул т ер т , булщрген карап, жа­ кын манайды аралап шыкты. Саныраукулактар вте кеп екен. 9p6ip агаштын Ty6i, соган таяу жерлердеп кек жасандагы тапал буталардын айналасы гумыры кыска шагын калпакты ешмд1ктерге тунып тур. - Кдзактан баска б1реулер болса гой, мынау санырауку­ лактар 6ip-aK кунде жок болар ед1, —дед1 Гулназира айнала- сындагы шогыр-шогыр боп вскен саныраукулактарга тан- ыркай кдрап. - Сен жеп кврдщ бе, Сэуле? - Эрине, жегем. BiafliH жатакханада туратын орыс бел- iMiHae окитын кыздын белмесше барганда ею-уш кыз шошканын майы мен туздалган саныраукулак жеп отырган. «Угощайся» деп маган тагамдарын усынып еда, майын жемей, саныраукулагынан ауыз тигем. - И э, кандай болады екен? - Классно! - деп Сэуле бармагын шошайтгы. - BipaK бул бодан ултгык тагам емес. Сондыкган казактар оган кызыклайды. - И э, рас, —деп Гулназира курбысынын сезш куптады. Олар жайгаскан жерлерше келгенде от та маздап жанып жатыр екен. EKeyi кэстрелдеп туралган errepfli алып, TeMip icTiKKe шанши бастады. - Ох, какой аромат! - дед1 Сэуле кэстрелдеп бабы келген етке суйс1не карап. - Б1раздан сон шашлык жейм1з. От жанып б т п , жайнаган кызыл шогы калган кезде С эу ­ ле ет шаншыган алты icTiicri eici катар тасты 6ip-6ipiMeH жал- гастырып, шок успне койды. - Эдетте шашлыкты еркектер nicipefli гой. Мен де бул жагынан олардан кем туспеймш, - дед1 Сэуле шоктан бел- iHreH ыстык буга nicin жаткан етке карап отырып. — MiHe, ер1нбей-жалыклай энпме согатын жагдай туды, Гуля. Энг1ме сенде, сейле. Bi3 xirrrrep туралы энпме айтуды умытытып бара жаткандаймыз. -Н еге? 249

Дэлелбек БАТЫР Сен ундемейсщ. Олардан эбден кеншщ калган—ау деймт... - Кдлса калган да шыгар. BipaK житггерщ кыздар ушш жараткан сон олардан мулдем кашып кутыла алмаймыз гой, Сэуле. Солай емес пе? - Эрине. - Айтпакдны, сен кеткен сон маган Жантас звондады гой. Сол куш тустен кейш билет алуга автовокзалга барып ед1м, сонда оны тагы керд1м, - деп Гулназира сол 6ip кунш есше алды. - И э, содан сон, - деп Сэуле елен ете калды. - Звондаганда «ennirapi меншен iciH болмасын» деп кайырып тастап ед1м, автовокзалга барганда сонымнан жупрщ, HTinai шыгарды гой... жынды. - Сонымен б1тпндер ме enni? - В общем точку поставила. 03i де енш менщ кайта кайрылмайтынымды 6Lnin кетть Осы жолы езш аягам жок. Болары болып, бояуы сщген сон оны кайтем. «Кдтынымнан ажырасып келд1м» дейд1 маган. Ажырасса не icTeftiH ещн, — деген Гулназиранын кабагы туйшш кетп. - Осы ж тттер кызык, - деп Сэуле ойлана сейлеш. - Bip алданган кызды екпшп рет кеншрт алам ба деп ойлайды екен. Элде содан артык жйтт табылмайды деп долбарлайтын шыгар? Кдйсысы болса да кызга будан келш жаткан еиггене жок. Кдйта кыздардын шабына ши жупрпп одан api ызаланды- рады. Баягыдан 6epi айтып келе жатырмын гой. Окончательно крест поставь и все. Ол туралы енш вообще ойпама! - И э, крест койып ж1берд1м. Me3i кып Ж1бердг Енш ол туралы ойлагым да келмейд1. 1ш1мнен шыккан сон бала жайында ойламау мумин емес екен. Ойламайын десем де, eciMe ерйсшз Tycin кетед1, байгус бала. Enni ол маган тек елее боп калгандай. Юмдер сут 6epin, элдилеп отыр екен деп ойлаймын. Bip рет керсем-ау деген ой тагы да келедь BipaK ол маган енш мэнпге жок кой, Сэуле, - деп Гулназира сураулы жузбен курбысына карады. - Оны ойлаймын деп езщ кайгыга оранасын, 1Уля. Енд1 бэр1н де умыт. Болашагынды, сабакгы кайтадан жалгастыруды ойла. Эрине, мен ani ана болып кергем жок кой. Сенщ жанын- ды тус1нем. Ал enni алдагы уакытка канаай жоспарын бар? Осы кезде кэуэп та nicin калды. 1спкке шаншыпган туй- дек-туйдек етгер ыстык будын эсершен курен тартып, одан белшген дэмд1 nic мурынды жарып экетш барады. 250

Тастандынын тагдыры - Ыдыска салып жейм1з бе, элде..? —деп Сэуле курбысы- на карады. - IcririHeH жей береййс те. Эйтпесе ол кэуэп емес, жай та­ на куырдак боп калады гой, - деп Гулназира 6ip icTix кэуэпп апып жей бастады. Содан сон шок устшдеп icTitcrepfli ауда- ра бастаган курбысына, — Жаксы nicinTi, неткен дэмд1 едь Сен курбым маладессщ, —дед1 шын пейшшен куана сойлеп. - М е т буган экем уйретп. Кейде ол icici де бул жерге келш, оншакты кун дем алып кетедь Ол юсш щ nicipreH шаш- лыгы будан да дэмд1 шыгады. Кейде таныс достарымен келш, осы орман iiiiiHe сейш курады. - С у бар ма бул жерде, - деп Гулназира кез жетер ашык жерлерге жанарын аралатып шыкты. - Бар. Неге жок болсын, — деп Сэуле жогары жакты нускады. — 0зен емес 6ipaK. Жер астынан шымырлап шыгып жаткан бастау суы. Суы молд1р, муздай. BipaK узакка бармай он—он бес метрден кейш кайыра жерге cimn кетеш. - Бул да кызык екен. Табигаттын неше алуан гажабы осы жерде екен гой, айтпакшы, - деп ойланып калды Гулназира. Содан сон Сэулеге карап, - сен жана менщ алдагы уакытка белгшеген жоспарым туралы сурадын гой? - Иэ. Анау терт кабыргада жалгыз отыра бермексщ бе кузге дейш деп сурамакшы боп ед1м... - Мен де ауылымды, туган-туыстарымды сагынып жур- гешмд1 сенен несше жасырайын. Эрю мнщ ез ауылы ез1не ыстык кой. Мен де сен сиякты жайлауга шыгып, кымыз im- in, ет жепм келед1. Б1зде мундай б т к тау мен калын орман жок болса да барып, дем алып кайтатын Kepiicri жерлер аз емес. MeHi осыпай дем апдырып, гажап табигатынды экел- in KepceTin отырганына мын да 6ip рахмет. Мен осыдан бар- ган сон мшдетп турде ауьшга кетем. Казакгын элп «апмак- тьщ да салмагы бар» дейтщ мэтел1 бар гой. Сен де мопмен epin барып, ауылымды керш, дем алып кайт, - деп Гулназира Сэулеге карады. —Ею адамнын жуг1 женш болады гой кашанда. Сэуле курбысынан мундай усынысты кутпеп efli. Кэуэп жеп отырып, 6ipa3 ойланып калды. Шашын тузеп апган сон, жымиып барып тш катты. - Шакырганына рахмет, Гуля. Мен сенщ жагдайынды ту- ciHeM гой, досым. 0з1н де аулына баруга бата алмай журс1н. 251

Дэлелбек БАТЫР М е н т де алдын ала жоспарлап койган шаруаларым бар. Сен ренж1ме маган, жарай ма. Кудай каласа, алда тагы уакыт бар дегендей, кейш барармыз. Эуел1 езщ барып, туыстарынды куантканьщ дурыс болар, — деп Сэуле курбысынын айткан усынысына эдепи жауап бердт - Солайы солай гой, Сэуле. Мешмен 6ipre epin барсан да ешюм ренж1мес. Анамды кердщ. Ол idcire катты унапсын. Эри не, алдын ала айта алмаганым рас. MeHi тусшгенще рахмет. Мынау шалкып-тасып, бурын керш-бшмеген табигат аясында дем алып отырганым, жан курбым с е н т аркан. Ka3ipri заманнын адамдары катпгез боп барады гой. Анан да, папан да, туыстарын да жаксы адамдар екен. М ш е, солардын ортасына келш жаным 6ip жадырап кадды, - деп Гулназира унс1з кадды. 1ле жанарынан кос тамшы томен карай сыр- гып Kerri. - MeHi жылап отыр деме, Сэулежан. Куаныштан коз жасым да ыршып кетп. М ен осыдан калага барган сон кандай жагдай болмасын, ауылыма кетем. Жаздын капырык ауасын жутып, калада м ел ит отыргым келмейдк Bipax кай уакытта болсын мен ceHi 6api6ip ауылыма алып барып, кудайы конак етем. Оган енш б1здщ жагдайымыз да келедк Ею курбы кэуэптарын жеп, шайларын iinin, 6ipa3 уакыт демдерш алган сон, тагы да орман аралаута жогарыга карай журш кетп. - Мунда жырткьш андар болмай ма? — деп сурады кур- бысынын касында келе жаткан Гулназира айналасындагы агаштарга суетана карап. - Корыкпа. Буп жерде тышкан мен кояннан баска ештене ж ок, —деп Сэуле курбысынын каупш сейштп. - Орманда каскыр, аю журед1 деп еступп efliM... - Каншама рет бул жерге келш журсем де ондай андар кез1ме шалынбапты. Bip рет ел1к кергешм бар. - Елпс? - И э . Осыдан бес-алты жыл бурын-ау дейм1н. Ол кезде мектепте окып журген кез1м. Каникулга шыккан кезде 6ip кластын балапары тугел1мен походка келгенб1з. Bipax онда бул жер емес, осыдан торт-бес шакырым шыгыска карай болу керек. Лагын eMi3in турган елйсп 6ip бала алыстан к о р т , сосын 6apiMi3 жакыннан KopefliK деп жакындай бергенце лезде козден гайып бодцы. Калин агаштын арасына idpin кетп. 252

Тастандынын тагдыры —Гажап екен, - деп Гулназира тандайын какты. — Сендердщ жерлер!нде кандай андар бар? - деп сурады Сэуле. — Бпде калы к орман мен бш к-би ж таулар жок. Дапалы жер болган сон каскыр болады. 0 з щ айткандай коян, тышкан дегендерде кисап жок. Тулы бар. Эрине елпс ж ок. Оны н ор- нына акбекен деген даланын аны кездеседь М ен щ бала кез1мде бекен кеп едь К,ыс каггы болганда ауылга да Kipin кететш. Кеп болды солардын караларынын узыгенше. Ат- ып-атып куртгы-ау деймш. М у й з 1 уш ш аямай кырып жатыр. —Оны не icTeRai? — Кытайга апарып сатады. Олар одан дэр1-д!рмек жасай- ды деп естимш. —Дурыс айтасын, Гуля. Китай дегенщ 6i3re THin тур. М ы - на шыгыска созылтан тау шекарага барып 6ip-aK тсреледь Осыдан ею жыл бурын-ау дейм ш , мушз тиеген келнсп ус- тапты легенд! естдам, шекарага жакын жерден. Сонда ол сен­ дердщ жерлер1щн мекен ететш акбекеннщ Myfti3i болды гой. — Ол да болуы мумын. Акбекен жалгыз бгздщ жерде тана журмейдг Актебе, Кызьшорда, Сарыарканын барлык даласында бурын ете кеп болтан десед1 улкендер. K^3ipri кезде катгы азайып Kerri гой, бул ан, — деп Гулназира таяк тастам жердеп 6ip агаштын дщше жабысып отырган бейтаныс куска карады. —Анау не деген кус? Сэуле курбысы иепмен нускаган жакка кез ж1бердг Онын бул кусты бурын да KepreHi бар еда. Э л п кус б1здей тумсыгын агаш дщше анда-санда 6ip кадап, айналасына карап-карап кояды. — Ой, бул токылдак емес пе? —деп Сэуле курбысына тан- дана карады. — Мен кайдан бшеШн. Токылдак деген осы екен гой. Алыстан кекек дауысы естшдг Онын дауысы кулагына жеткен Гулназира: — Буньщ кекек екенш бшемш енд1, - деп кулдь - MeHin жер1мд1 сен бшмейд1 екенсщ, ceHiH жер1н маган таныс емес — М ш е, MCHin жер!ммен таныс боп келес1н. Кудай каласа мен де сенщ жерщмен таныс боламын. Еы курбы энпмелесе отырып, 6ipa3 жерд1 шарлап шыкты. Гулназирага бул жердщ эсем табигаты катты уналы. Ауасы 253

Дэлелбек БАТЫР таза, суы мвлшр, x ep i квк майса, неше алуан агаштар ескен орманы да гажап екен. Мундай табигат аясында гумыр кешш жаткан адамдары да жайдары, кеншшек, конакжай боп кв- ршдк Расында да солай еда. Курбылар оншакты кун осында емш-ерюн дем алып, ау- ылга кайтып келген сон ею куннен кеШн Муратган к е л т - мен Алакелдщ жагасына тартып кетп. Бет алыстары ушы- киырына квз жетпейтш касиетп келдщ Акши деген ауыл орналаскан жагасы еда. - Гуля, мен сеш баска да жакын жерлердщ 6ipiHe апаруы- ма болатын еда. BipaK 6i3 келе жаткан жердщ 6ip сыры бар, соны керсетуге осы жакка экеле жатырмын, - деп Сэуле машинада келе жатып Гулназирага жумбактай сейпеда. - Ол кандай сыр? — дед1 курбысынын кулагы елен ете калды. - Конаев атамызды бшесщ гой? - деп Сэуле курбысына карсы сурак койды. - 0з1м кврмесем де, еспгею м бар. Талай жыл Кдзакстанды баскарды емес пе? - Тек баскарып кана койган жок, республиканьщ гул- денш , алга карыштап дамуына улкен ыкпал еткен адам. - Б1пем, —деп шегелед1 Гулназира. -Тар ихш ы болайын деп журш калай бшмейд1 екем. Ол KiciHi жай сурадын ба? - Жайдан-жай несше сурайын. Сол жанагы сырдын 6ip ушыгы сол Kicire кел!п ирелш тур гой, Гуляжан. - Кдпайша? - Атамыз токсан yuiiHmi жылдын тамыз айында осы Ала- квлге дем алуга кел1птт. Ауырган да, сыркаган да жок дейш бшелндер. Сол ю сш щ сонгы дем1 осы келдщ жагасында б1ткен екен. Сол Kici токтап, кайтыс болтан yftai керсетей1н деп едам саган, - деп Сэуле мунда келе жаткан себебш кыс- каша Tycinaipin e n i. - Кызык екен. М ен ол ю сш щ кай жерде кайтканын бш- Meftai екенмш. Сонда... бул жерде енд1... музей бар ма? - Ж ок. Ештене жок. Ж ай уй гана тур. - Мундай улы адамдарга 6ip белп калдыруга болады гой, — деда Гуназира кенш1 толмай. - Мурат, сен фотоаппарат™ алдын ба? — деп сурады Сэуле iHiciHeH. 254

Тасгандынынтагдыры - Алдым. Бардошокте жатыр. - Дурыс болды гой. Барган сон суретке тусем1з. Машина кел жагасында орналаскан демалыс уйлершщ арасымен eTin, колге талу жердей шатырлы уйдщ касына келin токгады. Мурат та бул уйдщ кай жерде орналасканын бшед1 екен. - MiHe, жана айтып келе жаткан уйлерщ осы, - деп Мурат фотоаппарат™ алып шыкгы. Каншама сырды бойына бупп жатканын 6ip кудай бьлсш, алайда бул уйдщ мундагы баска уйлерден em6ip айырмашы- лыгы жок екен. Терезелершщ imid жагында ак перделер тугулы тур. Бутан Караганда бул уйде Tipi пенде турмайтын сеюдщ. Есйгшде улкен кара кулып иннген. Республиканы отыз жьшга таяу баскарган упы кайраткердщ осы уйде болганы туралы сынык суйемдей 6ip белп жок. Булар уйд! айналып карап шыгып, улы адамга тагзым еткендей eciriHe карап, 6ipa3 уакыт yHci3 турды. Содан сон yineyi суретке Tycin Kepi кайтты. Машине кел жагасына таяу келш токтады. Кекпенбек боп мунартып жаткан айдын келдщ аумагына кез жетпеййндей тым аукымды екен. Тек аргы жагага таяу жерден арал ма, элде муйю пе eftTeyip 6ip карайган б1рдене мунартып кершедь Bip ак кеме сонына жал-жал толкын калдырып, шыгыска карай ж узт барады. - Бул жолаушыларды серуендетейн кеме, —дед1 Сауле. Келдщ осы жак жагасын бийсгга 6ip-6ip жарым метрге дей1н жететш й к жар алып жатыр. KeH6ip жерлер1 yriTuiin, адамдар бул жерден жагажайга тусет1н жол жасап алыпты. TeceHiunepiH, тамактарын, бетелкедеп суларын, тер­ мостаты ыстык шайларын алып, булар да барып жагажайга орналасты. Кун ыстык. С у да ете жылы екен. Ею кыз мэши- неге барып, купальниктерш к и т келд1. Сеуле жузу 6Lnefli екен. Жагадан 6ipa3 жерге дей1н малтып барып, Kepi кайтып жур. Кейде су астына сунйп KeTin, сэлден кей1н анадай жерден 6ip- ак шыгады. Жузу бшмеййн Гулназира Муратгын демеу1мен 6ipa3 жерге барган болады, б1ракбойын урей жайлап, кайтадан жагага жетуге асыгады. - Гуля, жуз1п уйренсенш1, су кандай тамаша, - деп айкай- лайды анадай жерде жуз1п келе жаткан Сеуле. 255

ДэлелбекБАТЫР Судан шыккан yrneyiдастархан жайып, тамактануга Kipicxi. - Ой, колбаса турап, консервшерд1 ашатын пышакты умытып кетшшз той, - деп Сауле Муратка карады. - Сенде пышак, б а и жок па еш? - Батана не, салмагасындар ма? Менде жок. Мэшинеде бар, 6ipaK ол тамак турауга келмейдк май, Kip. - Жарайды, отан капа болмандар. Мен анау кершшерден сурап алып калеШн, - деп Гулназира бул жерден жиырма- отыз кадамдай жерде шанырактай улкен зонт Tirin , сонын келенкесшде дем алып, кунге кыздырынып жаткан ерлГ зайыптыра карай бет алды. Ж ш т жай жатыр да, эйел1 квленкеде кундактаулы баласына шагын кутымен сут 6epin отыр екен. - Ага, пышагыныз бар ма? Асыгыста умытып кетпптз, — деген Гулназиранын кос жанары нэрестенщ жузше epkci3 Tycin кетп. Сэбидщ бетшде ушыктай рана кара мещ бар екен. - MiHeKH, - деп жшт тамак тураган пышагын сулпмен cypTin ж1берт Гулназирара усынды. Осы сэтге кыз эйелдщ самайындаты карайран менд1 байкап калды. «Кдндай бакытгы жандар, баласы да езтен аумай калыпты» деп ойлап улгерген Гулназира «рахмет ара, каз1р экелш беремш» деп кете берщ. Тамактарын турап болран сон Гулназира пышакты экелш иесше тапсырды. Анасы сэбшне сут 6epin, енд1 оны квирепне таятып, элдилеп, уйыктаткалы отыр екен. Таты да сэбиге K63i Tycin кетп. Баланын анасы мен Гулназиранын жанарлары е н д т сэтге Tyflicin калды. Ынгайсызданран кыз жанарын дереу тайдырып экето де эйелд4н ез1нен 6ipa3 жас улкен екенд1пн шамалап сурак койды. - Апай, мьша квлдщ батпагы шипалы дейд1 той, рас па? - И э, рас. Осы сэтге свзге куйеут араласты. - Остеохондроз, буын ауруларына вте жаксы эсер етедк карындас. Уйге де алып кетш пайдаланура болады, - деп xciriT Гулнизарага TyciHaipe бастады. - Рахмет ага. Гулназира cepiicrepiHiH касына келш. - Не деп сейлесш жатырсын? - деп сурады Сэуле. - Жай эшей!н. Сен еткенде батпак туралы айтып едщ рой. Сол туралы сурадым. Мамамнын кейде буын-буындары сыркырап ауырып калады. Эсересе кыстын кундер1. 256 —

Тастандынынтагдыры — Батпак керек болса, мына келдщ батыс жагында бар. Осы жерден канша шакырым едц Мурат? —Отыз-кырыктай болады. —Сол жерге де барып калуымыз мумюн, Гуля. Булар кунге кыздырынып, суга Tycin, алып келген ютап- тарын окып, кел жагасындагы уакытгарын кызыкты enci- 3in жатты. Кунге маужырап жатып, ею кыздын Keaaepi LniHin' KetinTi. Bip уакытта: — Батпак, батпак сатамыз. Батпак алыныздар, - деген дауыстан оянып кетп. Eici ж т т 6ip семкен1 батпак салган целлофан дорбага тол- тырып алып, eici жагынан устап жагажайды аралап келе жатыр екен. Батпактын ocipe салмактыльцынан мыкшындап эрен кетерш келедк —MiHe, ешкайда бармай-ак батпагын e3i келдг Аласын ба? - деп Сэуле курбысына карады. — Bip naKerri алайын, — деп Гулназира 6ip дорбага жап- сырыла салынган коныр батпактын акшасын телеп алып калды. —Кердщ бе, Гуля, 61здщ жакгын ж1птгер1 батпактан да биз­ нес жасайды, - деп кущи Сэуле. Bip уакытта Судан Мурат оралды. — Ой, сендер не сатып алдындар? Булар шипалы батпак деп жай балшыкты да сатып кетедг Байкандар, - деп Мурат сатып алган батпактан шеюмдеп алды да, шскеп, карай бастады. — Расында да шипалы батпак екен. Баска болса бетгерше апарып «былш» етюзер ед1м! — Сен батпактын кандай болатынын бшед1 екенс1н гой, — деп Сэуле imcme карап кулд1. — Е, бшмей ше. Ke3iuai тырнап ашканнан бастап осы келд1н жагасында eMip cypin келем... Суга неге туспей, уйыктап жатырсындар. Бул келдщ батпагы тугш, суы да шипалы. Курамында туз кеп, —деп Мурат суда жузш журген жтттерге карай малти жонелд!. ... Тагы да еы-уш кун кел1п, курбысы Сэулемен сейш курган Гулназира онын ата-анасына, Муратка шын журег1нен ризашылыгын 6Laaipin, курбысымен зор кимастыкпен коштасып, e3i туратын улкен калага ж урт Kerri. EKi аптага созылган уакыт eici кундей болмай-ак зыр е т т ете шыкты. 17-305 257

Дэлелбек БАТЫР Автобустын шйнде келе жаткан кыздын ойына анадагы кел жагасында кездескен ерл1-зайыпты мен олардын кун- дактагы будщрипндер! орала бердг Баланын акшылт жуз1, беттндеп курен дагы квншне секем алгызды. Алгаш дуние табалдырыгын аттаган сэтте нэрестенщ жуз1 батьш бара жаткан куннщ шапагындай кызгылт едь Неге екеш белпсй, ол туралы ойламайын десе де, 6ip тылсым куш санасына оралган бегде ойдын бэрш ысырыптастап, квз алдына сол кундакгаулы жаткан юшкентай бепенщ жузш кайта-кайта экеле берш. «Сонда калай, неге анасы баланы ем1збей бетелкемен гана тамактандырады? Туа салысымен омырауынын суалып кету! мумюн емес кой. Емшепн баланын аузына салып, eMi3in отырганын кергем жок. Мен1н 03iM де баланы уш кун бойы ем1згем. Кызык екен 6api. Егер ол менщ балам болса онымен сонгы рет кездескешм бе? Б1рак, ездерЫн булд1р1шндер1 бо- луы мумшн гой. Анасынын де самайында мещ бар екен. Ал сонда емшепн баласына неге ем1збейд1? Жумбак! Элде омырауын керсетуге жанындагы бетен адамдардан уялганы ма? Жок. Олай болуы мумюн емес сиякты. 0йткен1 баска б1реуден уялам екен деп уй1нен бетелкеге сут куйып алып шыкпайды гой. Мумюн омырауынан сут кепп калган шыгар? BipaK он- дай бола ма? Сут ана омырауын бала ембесе гана кетед1. Бул вз басымнан да кешкен жагдай гой. Омырауым каншама уакыт суткетолып, кандай киналдым десенш1. Кудай мундайды eui6ip эйел;ин басына салмасын. Сонда бул жумбактын шешу1 неде? TyciH6eftMiH. BipaK сол баланы ойпаганда журепм неге тулай бастайды? Тулаганда кеудемд! жарып шыга жаздайды гой. Бунын сыры неде? Кдлага барган сон кершкелге барсам ба? Элде кекбазардын касында отыратын эжелерге барып кумалак салдырсам ба екен? BipaK, солардын айтканын квншше алып, тагы да киналып калам ба? Дос кызымнын ушнде 6ipa3 кун жатып, жаксы дем алып, твбем кекке жеткендей куанып келе жатканымда тагы да енсем тусгп, кайгырып калам гой. Кой, онын бет1н api кылсын. Оларга барып, шындыкты естюем де одан маган Ka3ipri сэтте келш-кетер жокгын касы. Егер ол мен1н езепмш жарып шыккан балам болса, хош! Мен сенщ аддагы гумырына зор бакыт тшейм1н. Экен де, шешен де жаксы адамдар Kepiнедi. Адамнын сыртынан да адамдардын кандай екеш белг1п1 болады гой. Солардын куанышы, кызыгы бол, 6улд1рш1н!м. Ол баланы ез1мдш деп ойлап отырмын 258

Тасгандынынтагдыры Ka3ipri сагге. Егер шынымен солай болса, онда мен баламды да, оны бауырына салып алган ата-ананы да керш, сейлесш, Tinri беюлерш де пайдаланып калдым той. Бул KepiHic eMip- баки кез алдымнан кетпес. Ал мен ойлагандай болмаса ше? Ол да мумюн. BipaK сонда неге журепм алаужанып, тыным бермей отыр? Мумюн ештене ойламасам басылатын шыгар». Гулназира санасын жегщей жеп отырган сан-килы ойлардан арылгысы келш, кезш жумды. ¥йкы да кысып отыр екен. Bip кеаде KipniKTepiHiH калай айкасып кеткенш e3i де сезбей калды. ...Пэтершщ eciriH ашып юргенде кун де уясына конуга шак калган. Сол баягы терт кабырга. 03i кеткендегщей белме шпндеп жупыны дуниелер ез орнында тур. Ауа капырык. Каншама кун бойы уйде адамнын болмаганы айна, теле- дидар, жиИаздарга конган шаннан бшнедг Тфлж болмаган уйден де купм кетш калады екен. Диваннын жан-жагында, кабыргалардын тубшдеп плинтустарына туйдек-туйдек жун тектес улб1реген суры улпалар жабысып жатыр. Урлеп калсан канбактай калки женелетш тэр1здг Эдетге купм кермеген, тазаланбаган уйде кезге кораш кершетш осындай дуниелер пайдаболады. Гулназира балконды ашып тастады. Белмеге таза ауа жонкили. Ол кшмдерш ауыстырып киш, б1рден пэтерш ретке келпруге Kipicin Kerri. Айналасы 6ip сагатгын йншде едендер шаннан тазарып, жылтырап сала бердг Юрден арылган аз-муз дуниелерЫн де ендер1 Kipin калды. Шай iuiin, кетервде Сеуле салып берген 6ipa3 тамактармен журепн жалгаган Гулназира диванга жатып, дем ала бергеш сол еш, «е, келш калдын ба» дегендей кара телефон коныраулата женелдг - Элеу, тындап турмын. - Кдлайсын, Гул1м, амансын ба, айналайын, бул кекен гой, - деген эк естщ дауысын е ст т б1рден не дерш бишей тосылып калды. Ол Kici звондайды деген ой кыздын ойына ешкашан Kipin шыкпаган едг Санасында экесше деген наразылыктын ушкыны эл1де сейинп бггпеген болатын. Алайда e3i звондап кал-жагдайын 6uiin турган сон Гулназиранын да кенш босап, журен б1рден eлжipeй калган. - Кеке! Ci3ci3 бе? - fleai алгашында баска сез таба алмай. - ОздерЫз калай, аман-есенЫздер ме? 259

Дэлелбек БАТЫР - Bi3 жаксы жатырмыз, айналайын. Шешен де, агайын- туыстарьщнын 6api де сау, жаркыным. CafaH жш-жш звондап ала алмай жур ед1м. Кдйда журсщ? - Мен Сэуле курбымнын ауылына кыдырып келд1м. - Кеп журдщ бе? - Иэ. Ею аптадай сонда болып, жаксы дем алып, келт отыртаным осы, коке. - Жен екен бэрг Калай карсы алды? - ©те жаксы, коке. 0з кыздарындай кутп. Жайлаута бардык, келге туспк, - дегенде Гулназиранын eciHe сондагы кездескен бейтаныс адамдартусе калды. Б1ракж1герж жасытута epiK бермей, байсалды сейлеуге тырысты. Ещй экеймен текеттреске тусудщ жеш жок екенш кызы жаксы тусшген. - Кымыз inrriK, ет жедак. Орманта барып серуен курдык. Атка м и т , езен жаталадык, - деп кыз керген-бшгенш экесше кыскаша айтып етп. - О , кандай жаксы болтан, - деп Жайыкбайдын арты жакта куанып турганын кызы сездг - Ана жолы курбынды шешен де мактап келген. Сен вида былай, кызым. Бас жарылып, кез шыккан жок, айналайын. Бэрш мен де кеш тусшш отырмын. Болар ic болды, ещп уйге кайт. Сеш туыстарыннын 6opi де катгы сатынып отыр. Bip керуге зар. Мешн де сеш кергш келед1. Жтбектей улпщдетш ecipreH жалтыз кызымсын. Енд1 уакытгы боска етюзе бермей уйге кайт. Облыс орталытынан жумыс тауып койдым. Уйде 6ipa3 уакыт болып, сабатын басталганша сонда жумыс icTefi турасын. - Од кандай жумыс? —деп сурады Гулназира. - Бул телефонмен айтылатын энпме емес. Келген сон бэрш де акылдасып шешем13. Жаксы дем алып келгенще мен де катгы куанып турмын. Курбынды ертш келгенде Timi жаксы болатын едь.. - Мен Сэулеш конакка шакырдым. BipaK 6ip шаруасы бар екен. Рахметдедг - Ол да бшгеншпн екен. Жаксыта жаксымен жауап беру керек кой. - И э, эрине. Мамам кайда? - Мше, касымда тур. Жайыкбай трубканы б1рден эйелше устаткан сиякгы. Арты жакган анасы Ханымгулд1н дауысы ecimni. 260

Тастандь Iтагдыры - Э й, кызым, амансын ба, айналайын? Акыры сеш таптык кой. Bi3 ceHi таба алмай киналдык. Сэулеге барып келген- iHAi ecrin турмын. Мына телефон сыртка да жаксы ecTuieai екен. Мын жасагыр Сэулежан-ай, сеш ауылына шакыр- ып, кугкен екен гой. Келш, б1здщ ауылды да Kepin кеткен- де жаксы болатын едк Жарайды, кейш де келш, конак боп кетер. Эке-шешеа кандай xicinep екен? - Bapi де жаксы адамдар. Мама, мен сатан батпак сатып алдым. - Кудай-ау, батпагы Heci? —дед1 Ханымгул танданып. - Алаколдщ шипалы батпаты бар екен. Буын-буыны сыркырап ауыртан адамдардын денесше жакса жазылып кетед1 дейш. - Е , жана тусйийм гой. Ол да жаксы болтан екен. Кыс- касы былай кызым. Жана экен де айтты гой. Уйге кайт. Bapi де ceHi кутт отыр. Опык жемейтш адам болмайды. Экен 6apiH туошдь - Барам, барам, мама. Мен де бэрш сатынып жургем. Кудай каласа, ею-уш куннен кейш шыгамын. Kyrinaep меш. BapiHe менен дутай сэлем. Эке-шешесшщ жылы леб1здерш тындатан Гулназира те- 6eci кокке жеткендей куанып, жагасы жайлаута конгандай болды. Ею куннен кей1н Гулназира коптен 6epi сатынып жур- ген тутан аулына пойызбен кетт бара жатыр ед1. Ойынан каншама аластап тастаута тырысканымен, Алакелдщ жата- жайында кездескен бет1нде меш бар аккуба нэресте алшактап кетпей-ак койды. XIV Алакелде уш кун болып, тертшил кун1 ертемен Торегел- JUHiH отбасы ауылдарына карай шыгып Kerri. Олар oai де екВуш кундей осында жатып, сута тусш, кунге кыздыры- нып, армансыз дем алып кайтканды жон керген болатын. BipaK кеше жатажайдан 03aepi жаткан котгеджге кайткан сэтте Жалтастын кызуы KOTepiain, шырылдап жылады-ай кел1п. Бурын кынк етпейтш балата аяк астынан не бола калды деп Tepereaai мен Гул1стан катгы урейленген. Шанырактай колшатырдын келенкеЫнде жатса да ыстык OTin Kerri ме екен 261

ДэлелбекБАТЫР деп ойлаган еш екеук Гул1стан кундакгаты Жалгасты ыргал- тып, тербетш, eifreyip 6ip уакытта жылауьш койгызган сон супн берш, уйыктатып тастаган. Тан атпай Жалгас тага да шыр ете тусгп. Сутш никен сон 6ipa3 уакыт тыншыган болып еш, 6ipaK бул у з т ск е Гул1станнын KOHini толмады. - К,ой,Тереш, кайтайык. Осында боламыз деп баланы ел- Tipin алармыз, - деген сон тана булар дереу жиналып, жолга шыгап кеткен. Шшденш узак куш шытыстагы таулардын басынан жана тана кылтиып бет KepceTin келе жатканда булар да 6ipa3 жерге барып койтан. EKi айлык нэрестенщ YHi басылтан сэтге Гул1стан 6ip нэрседен сексм алтандай рулде отыртан KyHeyi- не карады. — Тереш, осы балага кез тид1 той деймш. Эйтпегенде бурын кынк етш жыламайтын балата соншама не болды? Тусшбеймш... —Сонымен не айткын келед1, Гулш, —деп Терегедщ айе- лше карады. — Кешеп пышак сурап келген кыздан кау1птене берем. Жас баланы жана кергендей еж1реШп карап калыпты. Соншама неге теарейгешн тус1нбедш. Сол кыздын кез1 OTin кеткен жок па, ез1? - К,ойшы, Гуля, KepiHreH нэрсеш кещлше ала бермей. Ол кыздын бутан не катысы бар. Пышак сурап кедш, берд!к. Кеп кеппкпей экелш бер/п. 03i де 6ip KepiKTi, ибалы кыз екен... — Е ю per келгенде де байкап отырдым, Жалгастын бет1не баласын жогалткан адамша ущле карап кетп. Содан секем алып отырмын. Сендер еркектер ондай нэрсеге назар аудармайсындар. - Ой, кудай-ай. 9p6ip мелочка назар аудара беретш болсак - б1здщ нем1з калады. Койшы, Гуля, туймеш туйедей етпей. Ештене етпес, жазыпып кетер. Ыстык OTin кеткен шыгар. Ол да болады гой. Э з1р тыншып, уйыкгап жатыр гой. Ундемейж. - Жок, Тереш. Bip нерсе болтан сеюдш. 03iMHiH де журе- Нм epeiaiin, тыныштала алмай отырмын, — деп Гулютан да коймады. - Сонда не айткын келт отыр? —Жолда атамыздын ушне сота кетсек дурыс болар ед1. Ол KiciHiHтэуттш ш н ез1н де бшесщ той... - И э, бшем. —Ендеше баланы сол Kicire апарып керсетелж. 262

_ ---------------------------------- ТастандынынTaf-дыры — Жарайды, - деп келктп куйеуй - Апарсак, апарайык. Онда туртан ештене жок кой. Мумюн расында да б1рдене боп калган шыгар. —Ол Kici тш-кез еткен талай бала-шаганы жазган. Бетше карап—ак не болтанын айтады. —Мен де бшем той, несше айтып отырсын, —деп Терегелд1 ренж1ген болды. - Кейде MeHi TinTi анкау деп ойлайтынына танданам. — Рас, Тереш. Сен кейде ештенеш батамдамай анкау боп кетес1н. BipaK акылын да жетедь Терегедш epiKci3 кулш жзбердь —Дурыс багалап журсен болды гой. Булар кариянын уйше жеткенде кун де аркан боны кетерипп койган. Таннан турып шаруаларын жайтайтын ауыл тургындары кундел1кп шаруаларына да Kipicin кетштЕ Кейб|реулер1 сиырларын сауып болып, малдарын ерюке айдап барады. Енд1 6ipi трактор, машиналарына от алдырып, flirreren жатына бет алып бара жатыр. Юм болса да, эйтеу1р TipminiK камында. Машине кариянын уйше жакындаганда аксакал да элдекашан турып койып, eciK алдындагы сэкшщ устшде дем алып отыр екен. Аман-саулыктан кейш шал жен сурады. — Тан атпай кайдан журЫндер. Б1рдене боп калды ма? - деп кария урейлене сурак койды. — Нэрестелерщ калай, ecin келе ме? —дегенде Жалгас та шырылдап коя бердй Булар кыскаша жендерш айтып erri. Содан сон баланын жатдайын айтып Tycimiipai. — Kipinaep уйге, керелш, - деп шал буларды ш ке бастап журдй Жеттстен асып кетсе де кариянын кимылы Ширак, niLuiHi тын екен. Кундагынан ажыратан Жалгаска 6ipa3 т е н т карап туртан сон: —Балаларына кез т и т л , —дедк Ерл1-зайыпты 6ip-6ipiHe карады. Гулютан «мен сатан айтып ед(м той» дегендей басын шайкады. Сосын eneyi де шалдын кимылын батып, уназ калды. Кария терп белмеден 6ip куты су экелт, оны кесеге куйтан сон, ш ш ен куб1рлеп дем салды. Содан сон одан урттап, 6ip сетке уназ калган Жалтастын бетше yuiKipin-yuiKipin ж1бердй Бетше су тиген сэби тыжырынып- тыжырынып, 6ip заматга кезш ашты. 263

ДалелбекБАТЫР — Айналайындар, кудайдан тшеп алган балаларын буп. Бет алды кершген адамга корсете бермендер. Жел kyh далага шыгармай жабык устандар. Кудайдьщ нуры тшп, жазьшып кетеди - деп кария Гулютанга карады. Bipa3 кадала карап турды да сезш жалгастырып экетп. - С етм ен жеке свйлесейшнй. Баланды орап алган сон eciK алдына шык. Торегелш, сен балана карай тур. — Не боп калды, ага? — деп сурады Гулгстан 6ip нэрседен кауттенгендей кобалжып. — Ештене жок, балам, — деп тыныштандырды оны шал. — Сенщ бойыннан 6ip 03repicTi ангаргандаймын, кызым. Ешкайда барып кершген жоксын ба? -Ж ок. —Ендеше былай. Осьшан кешн б1рден аудандагы flapirepre барып керш. Менен енш ештене сурама, айтканымды icre. — Жарайды, ага, — деп Гушстан ундеместен экесшщ агасымен келюкендей болды. - Ага, 6i3 алдагы ею-уш куннщ 6ipiHae баламызга шшдехана жасайык деп едЬс. Соган кой керек соятын... — Bipa3 малды анау ул жана гана ерюке айдап кетп. Ол мал кешке 6ip-aK оралады. Ал оздерщшн малдарын жай- лауда гой. EipaK бупн соям деп калдырган 6ip кой корада тур еда. ETiMi3 6iTyre таянып, сол ту койды алып калган ед1м. К е й т ез малыннан кайтарасындар гой, бшем. Мына союга дайындап койган малды алып келндер. Кектемнен 6epi кектен ажырамаган сем1з кой. Мен ертен де б1рденесш тандап алармын. Сойпндер, айналайын. Шай tain кеттндер. Келш сиыр айдап кетш еда... BipaK, Гулкгган, анау улдарын туралы жанагы айтканымды орындандар. Сен де сонгы сездер1мд1 юке асыр. Улкен адамнын айтканын жерге тастамандар, кызым. —Жарайды, ага, рахмет, —деп Гулштан эке орнына эке боп журген карияга катгы риза боп калды. Мэшиненщ артына уш аягын байлап, койды тиеп алган отбасы кешлда жагдайда уйлерше бет алды. Кариянын расында да бойында 6ip касиет1 бар екен. Жалгастын уакыт откен сайын мазасызданып жылаганы тыйылып, дене кызуы да кайта бастады. Жанында элпештеп отырган анасы сэбидан жагдайын ж т бакылап, он 63repicTi тапжылмай ангарып отыр. ... Кун батып, карангылык туей. Анда-санда болса да бул уйге бас сукпаса коний кониймейпн карий кемшр де 6ip кезде 264

Тастандыныцтаедыры карасын Kepcerri. Байгус кариянын бет-элпетт бурынгыдан да бетер езгерл кеткен. Eici кез1 ш ушрейт, урты солып, жак cyfleicrepi бшшш тур. Баласы сойкан болса да кемтрдщ буларга деген ыкылас-пейш жаксы едь Кез1нде Терегелдшщ шешеЫмен эмпей-жэмпей болып, 6ip шэйнек шайды белin im in, 6ipiHiH шаруасына 6ipi кол ушын 6epin, эредпсге ауылда болып жататын ел1м мен тойга да жетектесш 6ipre баратын кемшрдщ каз1рп жузше карап Терегелд1 оны катгы аяп Kerri. Сонгы кездерде шнош улы булардан келш жш-жш арак сурап, бермесе тищейтщщ шыгарган сон буган кейуананын em6ip кшэЫ болмаса да, булар да «аш кулактан, тыныш кулак» дегеидей бупарды нотбасынашргелершаулаксала бастагандары жасырмн емес еда. Imin алса, ес-акылдан айырылып, ecipin, аузына келгенш кеки беретш улдын карасынын жогалганы шынтуайтка келгенде булар угшн жаман болмаган сиякты. Ерл1-зайыптынын осы ой iLUTepimre тыгылып жатсада, оларын сыртка шыгаруга асыкпайтын-ды. - Ой, айналайындар, амансындар ма? Сендерш сонгы уакытта Timi кермейтш болдык кой. Кунде караймын, еЫктер1нде ылги да кара кулып турады. Дукендерщ жабык. Тамак-сумак, киш-кешекп ездерщнен алып турушы ед1к. Kepi койдай суйретшп, анау орталыктагы дукенге барып журмш. - Bi3 Алакелге барып, дем алып келд1к, апа. - Кнпкентайларын калай болып жатыр? - Жаксы. 0cin жатыр. - Сол кетердщ алдында ездерщ шет жагасын айтып едщ- дер. KepiMfliriMдайын еда,6ipaK керсетпед1ндер. Mirepinai мен де, мынау Kepmi ж т т те тамактандырып жур, — деп кемтр ауладагы Hrri Kepin, Акжелкенщ жагдайына ауысып Kerri. - Рахмет ci3re, апа. ¥лдын жагдайы калай боп жатыр? —деп Торегелд1 icTi болган KepmiciHin жагдайын 6Lnrici келда. - Ой, шырагым-ай. Тер1мнен KepiM жакын калганда бул да маган сор боп ™ in отыр. Bip агайын туыстарды орыска салып eaiM, ой каргыс аткыр кынк етпед1 гой. Bip сиыр 6epeiiiH деп те жалындым. Бул e3i таза орыс емес, элп кэзэк дей ме, сон- дай екен гой. бэдершщ flimrepi катты болады дейда. MeHiH эке- шешем айтып отырушы еда, Ke3inae ак пен кызылдар согыс- канда осылар талай азамаггын басын алмас кылыштарымен шапкан деп. Б1здщ басымызды шаппаса да улымды турмеге 265

Дзлелбек БАТЫР тыгып, сорлатып отыр. Торпагын сойып алтан да винам жок, eaine кайтып барды. Мелисага 6ip адамдар барып еду взамен келгандер депт1 гой. Ал езше барсан, итгщ тана баласы-ай бет каратпайды. Кезшде exeyi эгрвнем боп жургенде келюе алмайды екен той. Оны мен жакында б1реулерден ecTin бишм. Бшмеймш вида, колымен icrereHai мойнымен квтеред1-дагы. - Жанындагы ж т т кайда? — деп сурады Терегедщ ол туралы да 6Lnrici келш. - Е, элп куштжщ куйрыгы дшрмен тартады деген бар гой. Ауданда двкей агайындары бар екен онын. Солар кептеп- кемектеп 6ip ебш тапкан-ау деймш, оны куэ гып койды. Барлык ауыртпалыгын менщ улым тартатын сиякты. Мен улга талай рет айтып-ескертпм, оган ерме, онын колшокпар- лары мыкты деп. Айтканды тындамады гой, жугермек. Керсш ешн турменщ кандай болатынын. Bi3 сиякты елмелi кемтрш KiMтындайды, карагым. Enai не болса да керем1з, - деп кария сез1н1н сонын жыламсырап жетшздь - Апа, ештене етпейш, ертен-ак босайды. Онын тайын- шасын апарып, сойып алган жок кой. Енд1 жаксы адвокат жалдау керек сотган алып шыгатын, —деп Терегелд1 кемтрш жубаткан болды. - Сен1мен осы туралы акылдасайын деп келш ед1М. Сол эдуэкэтщэ де кеп акша керек сиякты гой. Терюндерш- деп 6ip сиырды сатсам оган жететш шыгар, э? —деп кемтр Терегелднс карап. - Эрине жетедь BipaK сол терюн жагыныздагы туыс- тарынызбен де кенеЫжз. - Жарайды, балам. Кеп уакытынды алдым гой, - деп кемтр кетуге ынгайланды. - Уйге Kipin шай imiHi3. - Жок, айналайын, рахмет. Мундайда шай iuiin, жайла- нып отыратын жагдай кайда. ¥лымды ойлап, енеыпмнен ас та етпей жур, - деп кемтр уйше кете бердь Терегелд1 кемшрд! шынымен аяп кетп. «Азаматы жок, жасы келген адамнын керген кун! осы гой. Мундай адамдарга не деп жубату айтуга болады, туге. Егер ол баласы адам сиякты енбек eTin, отбасын асырап, жаксы да керегенш азамат боп, кездейсок жагдайда 6ip бэлеге урынып капса, оган эрине журттын жандарынын ашымауы мумюн емес. Ал мынанын Tipniri? Айтуга ауыз бармайды. Ещн MiHe Kepi шешесше кан 266

Тастандыныцтагдыры жуткызып отыр. Карияга обал-ак. 03i жетюш жургендей 6ip сиырын адвокатка тары да бермек. 1ипнен шыккан сон соган барады да. Егер ол улы кершшерше сиымды болса 6i3 де кол ушымызды созар едйс кой. Алыстагы арайыннан жакындагы Kepmi артык деген. Егер сол Kepmi дурыс адам болмаса ше...» деген Терегелдшщ ойын Гулютаннын: «нерып турсын, тамак дайын болды» деген дауысы белin Kerri. - Анау корадагы койды кашан соямыз? - деп сурады Терегелд1 эйелшен. - Шшдехананы кашан жасаушы едйс? - Эбден дайындалып, уш кун еткен сон жасаймыз. - Ендеше соган таятып сой. Корада былтырдан калган 6ipa3 шеп бар. Соны жеп, суын imin тура турады, — дед1 Гулютан улкен уйден Жалгасты тамак imeTiH жаздык юлетке апара жатып.—KeMnip тары да не деп кета? - Сол баяры баласынын эш рой. Бул Kicire киын-ак болды. Жаным TinTi ашып Kerri, Гушм. Муздаткыштан алынган анадагы 0м1рбай аксакалдын ток- тысынын eTi каншама уакыт жатса да дэмшен ажырамаган екен. EKeyi опырып-жапырып жеп, Жалгастын курметшетарту етшген токтынын майлы eTiне лезде тояггап калды. Кдста- рындары тесек устшде жаткан Жалгас тым-тырыс. Элгшде рана супн imin алран ол терен уйкы кушарында жатыр. - Тереш, - дед* Гулютан дастархан басында орнаган 6ipa3 унс1зд1ктен кей<н куйеуше жымия карап. - М ешн кусып ауырып журген*мд1 взщ де керш журсш... - Иэ. Kepin журмш. Не айтасын? - Ш1пдехананы етюзген сон ауданра дэр1герге барып KepiHin келсем бе деп ойлап журмш. - Жарайды. Ол енд1 пелендей киын шаруа емес кой. Барасын, - дед1Терегелд1 жайбаракат. Расында да Гул1стан сонры кезде ез бойындагы орын алган, бурын ешкашанда оран уксас ешкандай белпн1н болма- ранын 6Lnin жур efli. Онын анык-канырын e3i де бшмеген сон пэлендей деп куйеуше айтудан да жасканып журген-д1. Вагана агасы жеке шыгарып, 6ipa3 купия сездерд1 айтканда кептен 6epi ойлап журген туйткшдершщ шындыкка айналганын iiHTert долбарлаган-ды. Сонын ез1нде де бул туралы куйеуше лэм-мим деп ауызашкан жок. Енд1п сэгге уакыггы жен-жосыксыз боска етк1зе беруд1 жен деп санамаган эйел акыр аярында napirepre 267

ДэлелбекБАТЫР жугшуд1дурью деп тапкан. Элгщдеп куйеушеайткан eTiHiuii де осы ойдан туындап жаткан едь — Сен ауырып калмасан ип eai, - деп Терегелд1 ендпт сэтге эйелше жаны аши народы. — Жалтасымыздын Tineyi дурыс болса ондай ауру-сыркау болмайды деп ойлаймын, Гулш. Дегенмен екеум1здщ алдаты турган басты м1ндеттм13 - шшдехананы дурыстап етюзу. Ет бар. Кымыз да анау улкен дукенге келш турады. Жемю-жидек, салаттардын тур-турш ез1м барып алып келем. Ал келетш конактарды каз1рден бастап шакыра бастауымыз керек. Алыстан келетш конактарды алдын ала шакырып коюымыз керек. 0cipece Нуртали ага мен Сандуташ тэтеш6ipiHuii кезекте шакырганымыз жен. 0м1рбай аганы ез1м барып алып келем. Атанды да алып келем. Ею шал каукылдасып, энпме-дукен курып отырсын. Осы жерден де, ауданнан да 6ipa3 адам шакырамыз. Ауылдьщ кафесш жалдаймыз... Eip отыз такты Kici болса жетедь — Онда азык-тулж жинап несше киналамыз. Барлытын кафе ез мойнына алмай ма? —деп сурады Гулютан. — 0з1м1зден 6ipa3 нэрсе болса арзанта тусеш ме деп ойлаганым той. — Bip койдын eTi жетпейдк Тереш. Атамнын Жалтаска ататан малый сою керек. Отыз адам дегешм1збен елудей Kicire есептеу керек сиякты. — Жарайды, —деп эйелшщ уэж!мен келюп Терегелдь Б1раз уакыт еткен сон Tepereaai Алматыта, Нуртапи мен Сандуташка звондады. Отбасынын аман-саулытын бшген сон ездершщ шшдехана жасайтындарын айтып, сотан келш курметп конак болып кетулерш етшдь Бул icTiH ынтайы келмедь Нуртапи ею-уш кун аралытында шетелге iccanapra шытатынын ecKepTTi. — Аяк астынан Туркияга 6ip шаруалармен ушатын болып капдым. Барып, журтпен 6ipre конак боп отырсам да бола- тын едь Амал не, бауырым, солай болды. Мен бара апматан сон Сандуташ тетен де бара алмайды той, жалтыз e3i. Реюю- мендер, тшектесшз. BapiH де дурыстап етюз1ндер. Кдлай, анау батырларын ecin жатыр ма? — Кудайта шуюр. — Гулютан кел1ннщ жагдайы калай? — Bepi де жаксы, ага. Ci3fli келе ме деп yMiireHin едж... Болмайтын болды гой, - деп Tepereaai сел реююген болды. 268

Тасгандынын' — Шакырсандар Сандугаш екеум1з юндж баламызга ба- райык деп отыргамыз. Bipax сендерд1 тура бупн шакырып калады деп ойлаган жок едж. Ренж1мендер. айналайын. Жумыс бабымен аяк астынан 6ip тырыз шаруа боп калды. Оган барып келмесем тары да болмайды. Ку TipaixriH камы гой, баяры, - деп Нургали женш айтты. — Тусшем, ага. Б13 де сол тамыздын аярына таман Ыздер жакка жылжиык деп отырмыз, кудай каласа. Анада келе жатканда жолда 0м1рбай агара соккамыз. Bapi дурью. Ол Kici аман-есен, койын жайып жур. С о KiciHi ез1м барып апып келейш деп отырмын. Оздермен танысканым со KiciHiH арка- сы рой, кудайы конак боп терде отырсын. — Буларып да бшгендерщ екен, бауырым. Ал ешй 6api де жаксы болсын. Айтпакшы ана уйлерщ сендерд1 xyrin тур, анда-санда 6inin турам. Келшге б1зден сэлем айт. Жалгаска да KinaiK execi мен юшпк шешесшен улкен сэлем... — Рахмет, ага. Дуршдетш шшдехана да ете шыкты. Сол алдын ала жоспарланган елу адамга талу конак келдо. Терде отырран 0м1рбай аксакал мен Гулютаннын агасы жиналган кауым- га бата 6epin, ип леб1здерш бщщрдь Терегеддшщ араласып журген достары да жиналып, сэлем-саукат экелш, Жалгастын KepiMfliierepi деп кзгаз-караз акдпа устатып, тойдын керюн аша туей. Дос конин ел1м мен тойда бшнеда деген, отка карап отырран винам де жок сиякты. Эйтеу1р кепшипк боп, дастар- хан M03ipiH тек Терегелд1 мен Гулютанга каратпай, кепшипк боп кетерш Kerri. TinTi xepmi кемшрдщ 03i де, баласыньщ капаста жатканына да карамай, 6ip козысын Жалгаска жете- леп экелген. Э л п казактын «кеп туюрсе - кел» деген мэтелГ нщ магынасы да осы жерде бшшген. Булай болу учли ет пен суйектен жаралган пенде акыл мен парасат, адамгершипк пен юинпейшдипк бшпнен KepiHyi керек сиякты. Той таркаганнан кешнп Терегелд! мен Гулютаннын ойлары 6ip тараптан туйют жатты. Заман 63repin, баярьщан 6epi 6ip жагадан бас, 6ip женнен кол шыгарып, коян-кол- тык енбекке арапаскан халыктын ужымшары тарап кетсе де, каймана казактын кен колтык пейий мен журекжарды леб1зшщ езгере коймаганына осы жолы да ерл1-зайыптынын кездер1 жеткен едь 269

ДалелбекБАТЫР Абыр-сабыр басылган сон Kejieci куш Гулютан уш уйден кейш туратын керцп шалдын «Москвич» келптмен ауданга тартып Kerri. Алгашында Терегелдшщ «ез1м апарам» дегенше «сен Жалгасты касына алып, сауданды жасай бер, мен асыкдай KepiHin келешн» деген сон куйеу1 де карсы болмай «жарайды» деген. Енги м1не, Терегедщ улын касына алып, затгарын сатуга Kipicri. Анау орталык кешенщ бойындагы улкен дукендеп азык-тулш, кшм-кешектердщ багалары б1ршама жогары болгандыктан, ауыл тургындарынын Ke6ici Терегелдшщ ал- дына келетш. Сондыктан булардын заггары да жылдам етш, айналымдагы акшалары да еселеп ecin отырады. Анда-санда кынкылдаган сэтшде lueuieci дайындап кеткен сутген 6epin, Жалгастьщ карнын тойдырып отыр. Акжелке куннщ ыстыгынан сала-кулаш кызыл тинн сырт- ка шыгарып, ырсылдап,д ем тп жатыр. Анда-санда 6ipey какпа алдына таяп келсе жалкаулана ypin, дыбыс бередГ Туе ауды. Анасынын жок. екенш бала сезш ме, Жалгас­ тын кынкыл-сынкылы да жишеп барады. Tepereani улынын жергепн ауыстыруга Kipice бергенде шалдын кел1п де гур ете Tycin, сап басылды. «Е, Гулютан гой келген, кандай ауру екен оны мазалап журген» деп ойлап улгермей-ак жуз! бал-бул жанган ейел1 де келш куйеушщ мойнына асылды. - Тереш, жаным, суйншл, - дед! келшшеп eHTiriH баса алмай. - Жалгастын да жалгасы болады. Кудай 6i3re он кез1мен карап, тшеген тшепм1зд1 бердк Кдйтейш, кеш болса да жараткан нем кез жасымызды керген екен.., - деп Гулютан куйеушщ мойнына жабысып алып, куаныштан узакешредь Терегелдшщ жанарынан да жас ыткып кетп. - Аксарбас, аксарбас. Ак туйенщ карны жарылды бупн, - деп Тврегелд1 K63i боталай журш, эйелшщ жас шайган бетшен суйе бердГ Алла жол берсе 6ip айдан кейш улкен калага кешпек болып, eneyi сонгы рет уагдаласты. Соцы Акпан-мамыр, 2009жш. 270

II Тастандыныц т агдыры .. 15 Роман .36 III .52 IV .............................. V 66 .84 V I... VII 105 VIII 119 144 IX 166 X. 189 XI 207 237 XII 261 XIII XIV

ew- Дэлелбек Батыр шттыныч шаыры Бас редакторыКзЫрбекКукыпияу.зы РедакторыКызж1бек Эбдианикызы КеркемдеуипредакторыКенжегазыАйтжуманулы CypeTlui НурмухамбетНаурызбаев Беттеген КуанышЭдЫгазин Басуга 18.04.2017ж. колкойылды. Кдпыбы84x108'/,,. Басылымыофсетпк. KapinTypi*DS Times*. Шарпыбаспатабагы- 14,28. Таралымы5000+ 150дана. Тапсырыс№305 «АнАрыс»ЖШС, 050000, Алматыкаласы, Абылайхандантылы, 105. Тел.: +7 (727)2725184, 2616067, факс: +7(727)2616213 Тапсырыс берушшщдайын файлдарынан басылыпшыкты. Я | ЖШС РПБК «Дэупр», 050009, Алматыкаласы,-Гагаринд-лы, 93а. !*»*■ >! E-mail: [email protected], [email protected]