Әлмашұлы Ж. Тірі жан

Бул Tim-i олай да емес. М ен KyfieyiM бар е к е т н еЫме Tycipe алмадым. Yмбетке ani кызбын, турмыс кургам жок легенде алдадым деп ойламаймын. Мен ез!мд1 басы бос адамдай сез1НД1м. Былайша айтканда, бурын менде куйеу болмаган деген с е т и турды кеудемде... Зия: Mine, кызык! Сосын... содан сон, аягы не болды? Бигайш а: У мбет екеум13 эп-эдем1 eMip cypin жатыр едш, 6ip KyHi 6ip жуз1 таныстау ж т т келдь Касында eKi жолдасы бар, Олар маган суктана карай бередк карай бередг М ен “ездер1 уятсыз екен” деп ойлаймын. Онашада Умбетке айтам: “Аналарга не керек вз1? Менде не жумыстары бар, сонша теп л е карайды?” деймш. Умбет ундемейдь Зия: Олар кзмдер? Ceni тани ма екен? Бигайш а: И э, таныганда кандай! У ш еудщ 6 ip ey i-Ж а к ы п екен. Мен оны танымадым. Ол буган сенбедг М аган катты-катты сейледь “Онбагансын, ешжуздхщ, опасызсын, алаяксын” дедг З ия: Ал, Умбет... Ол ше? Бигайша: Ол ундемещц. Акыры, Жакып оны тыска шакырьт алып Kerri. Сосын тебелесп-ау дейм1н. Bip-6ipin соккылады-ау деймш. Не ушш? Неге тебелесед1? Тусше алмадым. Артынан Умбет екеум1з жеке калганда одан “неге тебелестщдер” десем, ол маган дурсе коя бердь “Сен меш алдапсын\" деши. Мен айттым: “Юмш алдаппын, калай алдаппын?” Ол айтады: “Сен бурын да куйеуге шыккан екенсщ Foil\". Мен айггым: “Ж ок, шыккам жок”. Ол айтады: “А д жацап>1 Жакып ше? Ол сенщ бурьины куйеущ емес пе?” “Бшмеймш” деймш мен. “©ripiK танымадын” дейд1 Умбет. “Зымиянсын! Ку тулюсш!.. Меш осы алдаганында жетедй.” (Kypciuedi) Зия: Аягы немен 6irri? Бигайш а: Ж акып маган ренж ш , сол кеткеннен кайтып хабарласпады, дереу баска 6ip кызга уйлешптг А д еле-елгенше суйш етем деген У мбет1м де аз уакыттан сон м е т уш нен куды. “Не ином бар?” деп жыладым. Ол айтты: “С е т и бар кшэн - меш алдаганын- Мен ел-журтка маскара болдым. Евдй 6ipre тура а л м а й м ы з .” З ия: Ой, e3i катал-ак екен гой. Бигайш а: Ж ок, ол катал емес. 03iM KmeniMiH. З ия: Суйем дегенi кайда? Ж олында елем дегеш кайда? Бигайш а: Ен н еп зп себеп - мешн буган деш н турмыста болганым. CoFaH намыстанды емес пе! Зия: Онда турган не бар? Шын суйетш болса, оган да карамас етц. Бигайш а: Еркектер олай емес. Еркектердщ намысы б1здшнен белек. Олар мундайга шыдай алмайды. - 200-

Зия:Кандайга? Бигайш а: Маскарара! Корлыкка-а... Зия: Ал, 6i3 ше? Bi3 шыдай берем1з бе? Бигайш а: (ойлана свйлеп) Эйел табигаты - шыдамдылыгымен табындырады. Эйел шыдамы алемд1 устап тур. Зия: Керемет екен! Керемет айттын гой езщ ... Бигайш а: М ен емес, менен бурынгылар айты п кеткен. Б1з соларды кайталаймыз. Олар ездершен бурынгыны кайталаган. 0Mip солай-й... Зия: (тацдана) Сен сонда... не icTen, не койранывды е зщ де бшмейсщ бе? Kici сенбейпн-ак нэрсе... Бигайш а: Сен рана емес, ез1м де сене алмай журмш. Осы кунге дейш... 9 p i ойланып, 6epi ойланып, “М ен неге Ж акыпты жерге караттым?” деймш. Онын не жазыгы бар? Жап-жаксы, момын, акылды ж т т едг M em суйетш едГ А д мен болсам... (kypcmedi) Мен онын суйй п ен ш ш гш аяк асты erriM. Сол е ш ш н т ! Зи я: Умбет ше! Оны да суйдщ бе? Бигайша: Умбетп де суйд1м. Жаркылдаран кеш л щ акынжанды- лырын... BipaR... Оны да отка салдым. Онын да жазыгы жок ед1... Зия: Сонда бэрш е кшел1 езщ болганын ба? Сен елей! icTereH жоксын рой. Бигайша: Соны дэлелдей алмадым. Bspi менщ ерюмнен тыс болды десем, OFaHУ мбет те, Ж акы пта сенбедь Tirrri mchi мазактап кулед!.Арыматид1. Сосын... ез журек meuiiMin кабылдауга мэжбур болдым. Зия: Kaaip шммен турасын? Жолдасын шм? Бигайша: Ещц жалгызбын Шын жалгызбын Еитамщ де унатпай- мын Ешюммен де сейпесюм, тшдесюм келмейщ. Жуздеген, мындаган адамдар арасывда жалгыздык шегш журмш Жалгызбын-н.. УЬ-Ь!.. Зия: (оны жубата свйлеп) Неге жалгызбын дейсщ?! Касында мен барм ы н Б1з - екеум1з... Айтпакшы, тап осы сенщ басыннан еткен жардай шетелдердщ 6ipiaae болыпты. Таяуда 6ip газеттен окырам. Bip азамат танертен ертемен ушнен шыгып к е т м т де, кайтып оралмапты. Содан жылдар бойы жогалган. Туган-туыстары оны енд! елш калган болар деп кулер y3in журсе... 6ip жолы кернп калара барып кайткан 6ip таныстары эл п азаматты сол калада кездеспрйтп. Bip кафеле жумыс icren жур. Содан агайындары жетш келсе, о тоба, сонын дэл езь Ал, 6ipaK... ес1нде ештене жок. Tiirri туыстарын да, ез ойелш де танымапты. Бигайш а: Осыны газеттен окыдыц ба? Зия: Ив, газеттен... Бигайш а: Газет не дейд!? Нендей туйш айтады? -201 -

Зия: Ж азып отырган журналист сез аягында: “ мундай жагдай арине, эрю мнщ-ак басында кездесу1 мумкш, 6ipaK 6i3 бундай куйге душар болгандарга TycinicTiKneH караганымыз жан-ау” депп. Бигийш а: ©ге дурыс айткан. Ондай адамды туеiне бшу керек. Зи я: Сол журналисттагы 6ip жершде жазады: “Бул жагдайдын болу ce6e6i - 6iзд(Н когамда акыл-ой экологиясы бузылып барады. Адамдардын ойлау ж у й е а бузыла бастаган. Сосын да каз1р дуниеге келш жаткан он себидщ кем дегенде l-2-eyi акыл - eci KeMic, не дене Myiueci жетшмеген болып туы п жатыр, е ин щ 6ipi ашуланшак, шырткетпе, не болмаса с ез кетере алмайды. Ол ол ма, осы куш адам мен адамнын 6ip-6ipine курм еп азайды. Kimi улкещц, айел еркекп, бала экеш сыйлай бшмейш. Bapi де 03iM бшемге басады, аз акылымен FaHa xcyprici келедь Когамды куртатын да, акыл-ойды аздыратын да - осы оз1м бшемшшдш” Бигийш а: Жаксы жазган екен. З ия: И э, мен оз1м кызыга окыдым. Кайта-кайта окыдым. Бигийш а: Сосын не бопты? Зия: Э лп еркекп двржерлергс каратыпты. ¥ зак каратыпты. Алайда дэржерлср оган “кесел1 бар\" деп диагноз коя алмапты. Сап- сау. Дене Myiueci де, акыл-eci де... OFaH дэржерлер дс ан-тан. Бигийш а: ©Hi, айтгым гой. Ондай жагдай адам басында сирек болса да кездеседк Оны ауру деуге болмайды. З ия: Ал, акыл-ес... Ол неге 6opiH умытый калды? Осыган тан калам... Бигайш а: Мше, мэселе сонда! Bi3 осы жагын ani де Tycine алмай журм о. Акыл-есшде KiuiKeHe KiHapaT болса болды, оны eci ауыскан дей салуга 03ipMi3. Рылым бул жагынан 03ip элы з. Каукарсыз-з... Зия: Рылым! Рылым-м... О нын да шамасы келмейтш жагдайлар коп кой oni. Коп! Ж етерлж-к... Б и га й ш а : Рас айтасы н ! А дам к упиясы oni -цвлай гасы р зерттелетш болады. Мумк1н eMip бойы... м эн п -баки дц ителер... (Ол ауы р дем алды. Зия да оны аяп, арк,асынан сипайды. Синап отырып, оз/ де ауыр муцга батады.) Зия: (взше-взО А д мен ше? Менщ кайгымды KiMTycinefli? Менщ тагдырыма араша тусер жан бар ма? М енщ iuiKi зарымды тындар Tipi пенде табылар ма?.. Бар ма TyciHep жан?!... ЕК1НШ1 KOPIHIC Тагы да сол сахна. Е м кереует. Е м тумба. Шкаф. Теледидар. Б и га й ш а м ен Зи я к,атар от ы р. Б и га й ш а орнЫ нан т уры н, теледидарды досады. -202

Теледидардигы дауыс: Осы куш 6i3 Tipi табигатка ете катал болып барамыз. Эуелеп ескем агашты кесем1з. M ennip булакты улаймыз. Саф ауаны дереу булд!ре\\пз.О л ол ма, Tipi жвш пкке аяуш ылык деген атымсн жогалып барады. 0JiTipy, ату, жою... Осынын 6api де 6i3nin адами мейр1м1м1здш азайып бара жатканын дэлелдей тусетш кубылыстар. М аселен, 6i3 мына 6ip ешю мге залалсыз бейкуне курбаканы алайык. (Курбацаныц бац-бак, деген даусы ecminedi.) Зин: (цапипы уршп кепин) Ойбай-й!.. ©iuip! Guiip ананы! Бигайш а: Саган не болды? Неден корыктыц? Бар болганы - как курбака... Зин: Атын да атама! Ouiip! Ouiipiui ананы ... (Бигайш а теледидарды ouiipedi.) Бигайш а: Курбакадан осынша коркады деп ойласамшы сеш... Зия: Коркамын! Зэре-кутым калмайды. (жылайды) С еш туанде адамдар мазаласа, MeHi курбака мазалайды. Бигайш а: (кулш) CeHiKi кызык екен? Kici кэд1мп курбакадан да корка ма? Зия: М е т ц басымнан кешкещц кешсен, сен де коркар ен. Эттен, оны KiM тусш ер?.. KiM MeHi тыкдар?.. Eapi де eci ауыскаи дейдг Сез1ме кулак аспайды. (кypciiiedi) Бигайш а: Жок! Сен акыл-eci тузу келшшсксш. Акылын да орньпша, KepKiHде эсем. KiMсеш кемЫтетш! KiMкемсггсе де, сонын ез1 акылсыз... Зия: Сен гана жанымды TyciHriH келедь Сенен взге сыр айтар ешюм де калмады. (жыламсырайды) Бигайш а: (арцасынан цагып) Айт! Ашыл! 1ште сактаган соз жаман. Ол KiciHi ауру етедг Кесел боласын... Зия: Айтсам айтайын. Тек вз арамызла калсын. KenicriK кой. Бигайш а: 0рине! Мен де бар сырымды айткам жок па 6aFtma... MeHi де eci ауыскандар санына косып жургеидер баршылык. Бф ак шындыгы олай емес. M eni TyciHe алмай журген солардын ©3i жынды... З ия: О сы KyHi коп адамдарда акы л ж ок. О зд ер ш щ кемш екешмсн конмаи. езгеге жармасады. Сеш кемсггпек болады. Бигайш а: Оларга TyKipreniH бар ма! Ал, баста! Зия: Н ет? Бигайш а: Ж ана сырымды айтам деген жоксын ба? 1цпмде туншыгып элгенше, сыртка шыгарайын дедщ Foil. Зия: Соны айта да алмаймын. Маган вте ауыр-р... (курстедi) Бигайш а: Menii<iHeH де ауыр ма? Одан да з!лд( ма? Зия: CeHiKi жеш тузу анпме екен. Ал, MeniKi... epreri сиякты. - 203-

Бигайш а: Жумбактамай бастасаншы ендь Зия: (квзт cypmin) Мен де с е л тускен KyHi турмыска шыктым. Ж йтп м ете суду, сымбатгы, акылды. 0 3 i табыскер. Бизнеспен айналысты. Аты - Самет. С эмет кап акша таба бастаган сон, 6i3 шетелдерге кыдыруды ш ыгардык. Туркия, Иран, Германия, Чехославакия... Кайда бармадык дейс13. MeHi аз уакытында бала катермеген сон, эдеш шетелдерге апарып, ондагы дэртерлерге кер с егп . Д эр тер л е р кап карады. Ty6i бала кетересщ деп дэмелещцрдь Бигайш а: Фи! Осы еркектерд1 айтам да. Бала, бала деп... Етегше бала салып еркелетш ecipin журген, сонын жолында жанымды киям деп журген еркек каргем жок. Сейте тура... Зия: Уйленген сон, отбасы болтан сон, бала тапканга не жетон! Эйелшн6ip MiraeTi сол емес пе! BipaKменщ балатабуым сумдык бодцы FOfi. Бигайш а: Ол не сумдык? Йемене, ауру бала таптын ба? Зия: Ондай болса кэш . Одан да сумдык.-. Бигайш а: Ею басты ма? EKi мурынды ма? Ж ок торт аякты ма? Зия: Ол болса да тук емес кой. О дан да маскара... Бигайш а: Ой, алкындыра бермей, айтшы ендь Ол не? Не таптын сен?.. Зия: (жыламсырап) Мен... мен бала емес, бале таптым. Бигайш а: Кандай бале! Зия: Туганым бала емес, баска боп шыкты. Бигайш а: Астафыралла! Сонда не? Зия: Ол ма? Ол... бака! Бигайша: Не дейт! Не деп турсын? Зия: И э, сенсек де со д сенбесен де сол! Тапканым - KafliMri как бака. Бигайш а: Tipi ме? Зия: Туганда Tipi болатын. Сосын оны anTipeMi3 деп... (жылап ж1берЫ) Бигайш а: Сен аз кезщ мен кардin бе? З ия: Эрине! Кез1ммен керд!м. А налар алт1рмекш1 болганда кандай киналдым. “Мумган емес, с эл Kiflipe турсандаршы, мумкш адам кейп1не келер” деп бакырдым. Олар тындамады. 0HTipeMi3 деп алып Kerri. Бигайш а: Ал, сен... Зия: Мен сол жерде жынданып кете жаздадым. Бакырып- шакырып жатып, е ам н ен танып калыппын... Бигайш а: Содан eciHfli жиган сон не болды? Тусш ^мес пе екен? Зия: Кайдагы туе! Ертещне eciMfli жисам, куйеу1М жанымда - 204- -

отыр, 63inin кабагы тусш кеткен. Дэр1герлермен урыскан ба! Айкай шытартан ба! ApFbi жагын бшмеймш. MeHi тез1рек уйге алып KeTri. Содан кейш уйде береке болмады. Кунде урыс, купле айкай... Бигайш а: Токта! Сонда эл п ... не epi, курбака тапканын рас па? Оньщ анык-канытын тексермедпщер ме? Зия: Т ексерд т кой. Рас. Bapi де солай. Мен шынымен-ак курбака тауыппын. Бигайш а: Ой, сумдык ай! Мундай да болады екен-ау. Ол 63i... Сонда калай болтан? Курбака мен адам арасы-ы... (к,олын жайып, турып цалады) Зия: Куд1ктенбей-ак кой. Мен не, жынды деймющ? Дэртерлер ары акылдасып, 6epi акылдасып барып 6ip шеннмге келштт Мен шетелде жургенде теш з суына шомылмаймын ба! Сондай 6ip кездерде курбаканын уылдырыты менщ аналытыма уялап алтан. MiHe, 6api де содан... Бигайш а: М ессатан! Мундай да болады екен-ау. Енд1 будан былай cyFa абайлап туе десейнп. Зия: Сатан кулю, ал мен у ш н жан азабы... Кептен 6epi жанымды азапка салумен келем. Сэмет мешмен ажырасты. Баска 6ip келшшекпен кол устасып кете барды. Ал, мен... сорлап кала берд!м. (жыламсырайды). TyHi бойы курбака керем, денем;ц т т р к ещ ц р ш , ол койныма Kipin келе жатады... Осы кезде с ахна царацгыланады . Жарык, к,айта т ускенде т веекте Зия жатады. Аргы жагынан Курбана 6eunecindezi бала оньщ жанына келеЫ. Курбакр-бала: Мен тэты да келдш. 0з1нд1 1здеп келшм. Зия: MeHi неге 1здей 6epecin? Курбака-била: Мен сенщ улынмын. Перзентщмж. Зия: Мен сендей перзент тапкам жок. ©з ананды 1зде. Сонытап. Курбакр-бала: Оны кайдан табам. М ен ес 6inreni анам ceHciH. Сенщ улын мен болам... Зия: Мен ceni улым деп кабылдай алмаймын. Курбакр-бала: Неге? Зия: б й тк е т сен курбакасын. Адам емессщ. Курбакр-бала: Адамдардын менен Heci артык! Зия: Адам баска! Курбака баска. Э рюмнщ оз жолы бар. К урбаца-бала: С онда... 6i3 екеукпз енд1 м э н п 6 ip re бола алмаймыз ба? Мен сеныз калай eMip сурем... (жылайды) Зия: (басынан синап) Жылама! Камыкпа! CeiiiH де кунщ туар. Батын жанар! Сен де Алла жараткан жэндшещ... Курбана-Адам оныц колтыгына Kipin бара жатады. Зия шошып - 205-

Зия: Жетер ендь Боллы. Ж етп... Курбак,а-бала: Тап>! да сипаш ы . Т агы д а еркелете туснп. Алаканын кандай жумсак... Зия: Ойбай-ай, енд1 кайтемш! Ьарсацшы ж е т н е ... К,урбакр-бала: Кетпеймш. Мен касында болам. Осында калам... З ия: (айцийлап) Бар дед1м гой саган!... Курбаца-бала: (ж ыламсырап) Маган неге айкайлайсын? Курбака боп туганы ма мен кшал1мш бе? Мыкты болсандар, неге адам кейпш деп бала тумагансындар-р... Зия: (абдырап) О л .. ол меш н колымда ма? Ол-Алланын ici. Курбакр-бала: А дамдар е з ю носш езш ен йздемейдг взгеден i3flefifli. Кылмыс жасаса да кудайдан кередг Зия: Токтат! Не деп взеуреп барасык сен, бала? “А яз би eaiw ii бш, кумы рска жолынды бш ” демеуип ме едЕ Эл1м1зге карап сейлеш к те. Бар, бар ещн... Курбакр-бала: (кепйп бара жатый) Адамдар!... Ей, адамдар-р... Сендерд! тусж бсй-ак кондым мен-н.. Сендер киын екенс!ндер-р... Сахна пакта ж ары упанады . Сахнада - Бигайш а мен Зия. Бигайш а: С'осын не ю тедж ? Сосын кайтпн? Зия: Нс icreyuii ем! С эмет MeHi тастады екен деп влем бе? в з TipniriMfli 031м жалгай берд1м. Бигайш а: Кайта куйеуге шыктын ба дегешм гой. З ия: Ш ынымды айтсам, ойымда болтан. BipaK, ж ю тп ен таны са б ас тас ам б ол ды , eciM e э л п к у р б ак а - б ал а ту се д Е Б1рден кеш лазденш сала берем. Ж ю ттусш е алмай влек. “Саган не болды?” деп жалбарына сурайды. М ен тук те айта алмаймын. Сосын ексум1з е й жакка кетем1з. У н-туназ... Бигайш а: Сен де мен сиякты мунлык екенсж-ау. Зия: М еш н жагдайым сенен де ауыр. Т у ам д е курбака-баланын TepreyiHeH кутыла алмай-ак келем. Бигайш а: Meni ею KyiieyiM мазалайды, ал с е т . . . З ия: Сен менен rep i бакыттысын гой, Бигайша! Ен болмаса, т у ан д е адаммен алы сасын Fofi. Олар адам гой. Бигайш а: Саган солай керж ср, вйтпесе м е н т де кергсшм кара тунек. Bip 031М скеу1мен алысамын. Bipeyi кетсе , eKiHUiici келсд1.. Ж акып-жылы жшгг. Оны сезбен токтатута болады. Ол кеп свйлемейдЕ ал ана У м бет... нагыз заржак. Тынбай свйлейД1-ау. Токтамай сейлейдЕау. T irn i акы р аягында елен окып мез1 етедг. Тындагын кеям ейтж елендерд1... З ия: 0 л е н ... жаксы емес пе! Неге ты ндагын келмеШн? Бигайш а: Tarriiii кеп жесен кускын келмей ме? Зия: Дегенмен... Жакып та, Умбет те сеш кеп кннамайтынын

жаксы бшем. Олар 6ipTe-6ipTe камеею тартып, TinTi умытылуы да гажап емес. Ал, мен... бака бейнел1 баламды кайтем? Канша жек Kopin турсам д а, ж у р е п м елж 1реп... жаным ты ны м таппай, тыкыршимын. Бигайш а: Сен енд1 онын елесшен бфжола кутылуын керек. Эйтпесе киын болады. взтагды ры нды езщ кор етесщ. Кутыл одан! Зия: Калай? Кайтш?.. Бигайш а: (<пашни) Одан кутылудын 6ip-aK жолы бар. Т ус1нде таяктап куып шык. Аяма. ¥ р . Темпеште. Зия: (шарасыз куймен) Сейтсем бола ма?... Бигайш а: Сейт. Сонда кутыласын-Н- Бфжола кутыласын... З и я: (o3iue-03i) Оран калай кол ж ум саймын? К айтш кол кетерем? 0 з перзенпм рой. ... 0 з шаранасына 03i кол котерген Ана болам ба? Ойбай-ай, кайтсем екен еши... Сахна царацгылана береЫ. YUIIHIUI K 0PIH IC Тун. Exi кереуетте exi ойел доцбекийп жатыр. Сахна карацгы. Б/р кезде шкаф сьщырлайды. Сахнада Курбаца-бала панда болады. Ол Зияга жацындайды. Зия: Бул тары да сен бе? Курбаца-бала: Иэ, мен. Зия: Ei3 келкш е;ик кой! Курбаца-бала: Ес1мде жок. Зия: Сен келмеймш дегенсш. Курбак,а-била: (жыламсырап) С е т 1здей берем. Ансай берем. СенЫз eMip суре алмайтын сияктымын. Зия: (финала свйлеп) Сенщ эр келгенш мен упнн кандай ауыр! Меш де аясаншы. Курбана-бала: Ал, мен... Мен ше? Меш аяйтын юм бар! Жазыгым - курбака болып туганым ба? З ия: А дамдар мен курб ак ал ар 6 ip re OMip с у р е алм айды , кулыным! О баста Алла-Тарала екеуш eKi Typni eTin жараткан. Осыган KonyiMis керек. Курбака-бала: Олай болса, неге мен ылги ceHi )здеймш? Неге курбакалар арасына кетпеймш. Жаным неге мазасыз?.. Зия: Бар! Тары да бар соларга! Курбаца-бала: Бардым. Кайта-кайта бардым. Олар да кабылдамады. “Сен адамнан тугансын” дело Сонда мен юммш? KiMMiH мен? (жыламсырайды) - 207-

З ия: (орнынан басын квт ерт ) О, кулыным-ай! Кайтейш ещц, MaFaH не кыл дейсщ! Мен не 1стей алам-м... Осы кезде Бигайш а оянады. On Зияныц озш ен-031 свйпест отырганын байщайды. Бигайш а: (кереует астына тыгып крйган таягын апып) Кет! Кет деймш Курбака-бала! Сен ещц мунда келупл болма. Кет! Жогал! (Ауаны цармап. eici-уш pern cinmeudi.) К,урбак,а-бала: (айкрйпап) Сендер... сендердежурек жок. Сендер тасжурек боп алгансындар. Бупнп Аналар - перзентшщ емес, ез басынын кызырын кеб1рек ойлайды. Сосын да жер бетшде жет!мдер кеп. Мен д е кудер узд1м. Сендерге буп н курбака турмак, кудайдьщ 93i келсе де куып шыгады екенЫндер. Мен узд1м умггть К етп м . К е тп м 61ржола... К,урбак,а-бапа жогала 6epedi. Зия жылайды. З ия: Неге... неге урдын оны! Ол ещц кайда барады? Ол елед1 Бигайш а: О л ез ушне барады. Ал, 6i3 - адамдармыз... З ия: Оны курбакалар да кабылдамапты. С е т адам тапкан, соларга бар деггп. Бигайш а: ©прш! Курбака курбаканы кеудеден итермейдг З ия: Ж ана ез1 айтгы. Мен ещц ешю мге керек емеспш дедь Ой, кулыным-ай! Ещц жагдайын не болар екен? Сен кайда барып пана табасын?.. (жыламсырайды) Бигайш а: (оны сабырга шсщырып) К,ой, уйыктайык. Калганын ертен акылдасармыз. Алда - тан... E n e y i ж ат ады . ¥йк,ы га Kem edi. О сы ке зд е 6 ip шет т ен Ж аналгыш -елес свйлейЫ. Ж аналгы ш -Е пес: Уа, пендем! Сен неткен каталсын! Неге тас журек болып барасын. Мен каталмын ба десем, сендер менен де етш бара жатырсындар гой. Б игайш аны ц даусы: Мен епш м ге катал болгам жок. Жазыгым - Ж акыптын сездмж ылайлаганым! Оны да эдеЙ1 icTereM жок. Bepi де ерюмнен тыс... Ал, У мбет меш TyciHrici келмедь Ж аналгыш -Е лес: Ж ок, сен ез сез1мще e3iH курык сала алмадын. Сейтш , ею б1рдей отбасын ойран erriH- Бар ю нэн сонда. Бигайш а: Сез1м! Бул арада сез1мшн кандай катысы бар. Eepi де акыл-еске келш прелм ей ме! М ен сана жетегшде болдым... Ж аиалгы ш -Елес: Ж ок, сен сез1М жетегше epin кеттщ- Куйеуш iccanapfla жургенде уйден каш канын рас па? Рас. Ж ол-женекей кездескен ж т т к е бар сырынды ашканык рас па? Рас. Ещц не? Одан аргы к жещл мшез бола ма? Сен ез сез1мщнд, ез жещл мшезщнщ курбанысын. - 208-

Бигайша: Олай деме! Бул киянат! Мен 61реуд1 суйгешм ушш ае жазыкты болсам, онда бул eMipfli cypin не керек? Ал, ала гой канымды. Керек емес маган... (ащайлайды) Ж аналгыш -Е лес: Сен жан азабы емес, ар азабы алдында жауап 5ер. Ар соты ез шепнмш ез1-ак айтады. Соны кут. Бигайш а: Не? Не дейсщ ? Кандай сот?.. Ар соты дегенщ не? (жастыцты кушацтап жылайды) ЕнЫ Жаналгыш-елес Зияга uiyunieedi. Ж аналгыш -Елес: Ен болмаса курбака екеш, курбакага да пана бола алмадын гой сен... Сосын да сею Ана деуге аузым бармайды. Зия: Мен курбакага калай пана болам? Ол - жэндж, мен - Адаммын. Арамызда аскар тау жаткан жок па! Ж аналгыш -Елес: Аскар тау адам мен жандж арасында емес, TyciHy мен Tycimce алмайтындар арасында жатады. Ал, сен соны да угына алмадын. Сен сол курбаканы алаканына салып, элдилей бшгеюнде кайтадан адам боп кетер ме едь.. Кайтадан жумыр басты пендеге айналар ма е д г ... Зия: Оны калай ойламагам! О, сорлы басым-м!... Ол маган ею рет келш eai, eKi рет аркасынан сипап еркелетш ем. Ал, мына курбым (Бигайшаны Kepcemedi) таякпен урып, куып ж1бердг Ол енд1 келмейтш шыгар?.. Ж аналгыш -Елес: Н а, ол ещй келмейдй Ол келмекке беттузедг Сендерге - адамдарга да, ана курбакаларга да ренж ш . Бул ем1рден б1ржола кудер узд!. К ез кермеске Kerri... Б1ржола жогалды. Зия: Ол калай жогалады? Мен бар емеспш бе? Мен анасымын Ж аналгыш -Елес: Сен ещй кеппктщ! Кеш калдын! .. Оган ещи ешнэрсе де кызык емес. (Елее жогала 6epdi.) Зия: (Бигайшага царап) Бэрше, 6apine де сен к1налП... Сен оны таякпен урдын!Ж урег1н жараладын. YMiTiH б1ржола узд!н... (ол Бигайшаны кылгындырады). Бигайш а: (к,ылгына) Ой, саган не болды? Ойбай, босат! ©лш барам-м... Зия-я... бул мен гой... Зия: KiMciH? Бигайша: Касында жаткан cepiriHMiH. Бигайшамын. Зия: Ж ок, сен жаналгышсын. Адам жанын алатын кубыжыксын. Бигайш а: EciHfli жи, Зия! Бул мен... Зия: Сен... езезш ещ ! Сен... адам жанын алуга, онын канын кылгытуга кумарсын. М енш баламды уры п enTipreH ceHciH! ©йткеш сен бала кад1р1н б!лмейсщ, бала суйш кермегенещ. Баланы бала тапкандар гана элдилей алады-ы... Кад1рлей алады-ы...

Бигайш а: (цылгына) Арыма тие сойлеме. Онсыз да жаным ж аралы ... 0 з кайгым езйме жетедк Зия: Сен... Сен елтзрдщ баламды. Бигайш а: Мен оны... елпргем жок. Тек урк1гпм. Зия: Урюткен жоксьщ, баламнынпрлжке деген куштар кецшн, умггш уздщ . Б1зден енд1 б1ржола бездн Казкермеске жогалды... Бигайш а: О л бар болганы - Курбака... Ещц ceHi елее болып мазаламайды. Жанын азат, ойын азат... З и я: Кандай азаттык? Не айты п турсы н сен?.. Мен... оны сагынам Fofi. 1здеймш гой. Сонда кайтем? Бигайш а: Тары да бала табасын. Курбака емес, кэд^мп бала... Соны олдилейсщ. Барш де умытасын. Зия: Курбака? Ж ок, ол курбака емес, менщ улым-м... Менщ балапаным... Ол айтты: “Адамдар курбакалардан да катыгез. Тасжурек. MempiMci3-3...” О, жарыгым-ай, кайда барсан да, с е т кеудеден итерш , баска урып, куа берднау! (Бигайшага царап) Сен... сен неге менщ улымды урдын?! Неге таяк ала умтылдын?! Сен... албасты-ы... Онбаган-а.. (оны к,ылгындырады) Бигайш а: (к,ылгына) Ойбай-й!.. Босат! 9 л ш барам-м... З и я: Сен де ел у щ керек. © йткеш м ен щ баламды елт1рген с ен сщ ... Бигайш а: Мен емес-с (х^ырылдайды) Зия: Ж ок, сен!... Сен елтзрдщ... Сен жаналгышсыц!... Сен тасжурек Анасыц - н... (Exeyi апыр-топыр алысып жатыр.) Сахна к,арацгы:шпа б е р е д EKeyi oni де алысуда. Шыцгыргап дауыс. “QndiM \", \"О йбай-й\". \"К.упщарыцдар-р! .. \" деген ащы ундер... Екеу 'тщ царлыщан yni кезек-кезек еспилт жатады. Сахна 6ipde жарьщпишып, oipde царацгыланады. ЭПИЛОГ Сахна. Сахнада exi кереует. Exi кереуетте- exi мэшт. Eipi - Бигайша, 6ipi - Зия. Д ор'чер х;ыз ж алгыз 03i сопайып тур. Цэрхгер к/ыз: (цамыга свйлеп) Ж алгыз жатсак, туе мазалай бередк коркамыз деунп едн Eipre болса, 6ip-6ipme ес болады гой деп ед1м. Сойтсем... аягы осылай болды-ау... (курешт) Булар ещц о дуниелш. Будан былай елее те, киял да мазаламайды. Eh, дуние-е!... Бэр1м1зде 6ip кундер! ecTin ете шыгар жалган дуние... Зия ек! сезш щ 6ipiime “туам д е курбака мазалай бередГ' деуш 1 едi! Асылы, адамзат жаратылысы сол курбакаларга жакын емес пе екен? Мумюн, б1здщ туп-тепм1з маймыл емес, курбакалар болса ше! Бейкунэ бакалар унем! адамдарга жакындап журедн Тесегще к ел т тьты ла бередк..

Осы кезде сахнаныц 6ip бурышынан Жаналгыш - елестщ даусы cminedi. Ж аналгы ш - Елее: Ж ер бетшде тчрлш кешш жаткан барша Tipi сэщпктуыс. О ларды нтеп 6ip... Eepi де 6ip ауа жутып, 6ip су iniefli. ’.осын да олар уксас... Цориер цыз: (дауыс шыццан жаца царап) Уксас дейсщ! Бфак, кануар баска, ж эщ цк баска, Адам баска емес пе! Адам ойлана шады. Адам толгана алады. Адам 1зплшке умтыла алады. Ж аналгыш -Елес: Жэщпктер мен жануарлар 1згшкке умтыла ишайды деп и м айтты? Олар ойлана алмайды деп ы м айтгы? Цориер цыз: Оны дэлелдеу керек. Оны гылым eni толык дэлелдеген жок. | Ж аналгыш -Елес: Еылым - адамзат ойынын жемгсь Бул жаратылыста гылымнан да жогары турган нэрсе бар. Оны да умытпагандарын абзал Цориер цыз: Сау адамдар туралы сез баска. Ад eimi акыл-есшде KeMicriri барлар ше! Жынды да емес, есалан да емес. EipaK ойлауы езгеше... Меселен, мына eKi келшшек... Осы екеу!мен мен узак'гы тун анпмелеепм. Екеушщ де жан жарасын бшем. Ал сол ушш осынша азап шегуге бола ма? Ж аналгыш -Елес: Неге азап шекпешп? бйткеш , булар адам. Ойлана алатын адам. Адам жанынын жыкпылы мол Оны ептам зерттеп бire алмайды. Цориер цыз: Булар ауру ма? Ж ок, елде акыл-eci сау ма? Соны 6ine алмадым Foft... Ж аналгы ш - Е лее: O n екеуш жынды, есалан eTin ж1берген адамдар! Мына сендер-р... Em6ipin олардын жан дуниесш уга алмадындар. Tiirri уккыларын да келмедг Оларды калжыраткан да сол.. Туницирген де сол Ц ориер цыз: Ei3 03i KiM боп барамыз? Адамды адам TyciHy турмак, тындауга да жок таскерен когам орнап келедь Арты не болады? Кайда барамыз-з?... Ж аналгыш -Елес: Ecepi ecTiciH тындамай, eciicreH торге озса не болады? Тулпарын гаптап OTin, есектер такка отырса не болады? Адамзат 03i алдын алмаса, акырзаман деген пвлекет ене, терезеден сыгалап турган жок па! Эне ол .. (елее жогала 6epedi) Цзр/гер цыз тсрезе жацца урейлене царайды. Осы кезде асыга- у си еЦ ориер ж и т leipin Kenedi. Цориер ж ш т : Твк-к!.. Колдан келгешн жасадык. Емдедш. Еркелеттж. Болмады. Осымен бул icri жылы жабамыз-з... Артык- кем сез керек емес. Э нпм е 6iTri. Нукте! М э й г т моргке >юберу керек. Эй, кайдасындар-р?.. Келшдер тезфек... Мына жакта... Мунда-а...

Д о р кер цыу. (шырылдай свйлеп) Токтаныз! Токтай турыныз- ш ы ... М умын, олар eni Tipi ш ы тар... Ю шкене мызгып кеткен б о л а р ... Д оркер ж ш т : ©лгендер Tipinymi ме ед1? Ауырып турсын-ау ш амасы!.. 0л ш ш кайта тсршгенш кордон бе? Бар, жумысыца Kipic. Бул жерге ещн керегш жок. Калганын ез1м реттеймш. 0з1м-ак... Д оркер крп: 0 зд а з-а к па!.. Жарайды. (сосын взше-esi) Кош, ею ару.! О дуниеде тыныш eMip болсын сендерге. Ен болмаса, ана дуниенщ бакытына кенелгейсщ дер. Б аска не д е т и ! Колымнан баска не келедЕ... Кош - ш!.. К °ш - ш!.. Д о р к е р к,ыз с а хн а да н ш ы гы п ба р а ж апщ анда кулагына олдецайдан Бигайша мен Зияныц кезектесе елец оцыган дауысы ecminedi. Ол токтай цалын тыцдайды. Дулак, тоса тыцдайды. Биганш аныц дауысы: О, менш мэнп мекен, нык турагым, Калайша махаббатымды уктырамын. З ияпы ц дауысы: Мен сенщ шанкай тусте ак тесще, Келенкем TycneciH деп TiK турамын. Д оркер к,ыз: (взте-вз:) И е -э ... Ж ер бетш деп ep6ip адам, op6ip жумыр басты пенде ез мш детш дурыс тусш ш , дурыс алып журе алса, кайгы да, мун да, зар да еспмес едш-ау! Bapi ез1м1зден. Б1з 03iMi3re 03iMi3 жасаймыз. 0 з жолымызды 03iMi3 кес-кестейм1з. С оны ... бше турып, байкамаган боламыз. Eh, eMip-p... Ол сахнадан шыгып ке/nedi. Д о р ке р ж к п п : (алсщанын ысцылап) Кайда элп лер? Te3ipeK келмей ме екен! Мундайда жылдам-жылдам козгалмасан, арты влек болады. А дамнын элекке калмагы - аяк астынан... (сосын дауыстап) 0 й , кайдасындар?.. Бассандаршы аяктарынды... (Ш ым ылдык) - 212-

АСТАНА-ДАСТАН (драма-гриптих)

1. \"БЭ Й Т Е РЕ К \" БАСЫНДАЕЫ КЕЗДЕСУ ■ 1(драма) И сатай - 1937-mi жылгы ж алпыхалыктык кыргынды - репрессияны керген, ¥ л ы Отан согысына катыскан, 90 жастагы кария. Ерболсын - Исатайдьщ ш ебереи, бозбала ж т т . Д аб ы р - бул да 90 жастагы шал, Исатайдын курдасы. С а л тан а т - Дабырдын шебереЫ, бойжеткен кыз. М ира (Мурагул) - \"Бэйтеректщ\" кызметшйл, жас келшпгек. Жас Исатай, жас Дабыр, к еп ш ш к дауыс, елсс, т.б. Он;ига осы X X I гасырда, дал осы ку/tdepi, бугшг/ к/гзсщ eniniд бас крласы - Астанада бой квтергеп зэут м \"Бэйтеректщ\" басында Релсиссерге кецес: I. Драмага кеш пкер болган ею ацсак,ал - Исатай менДабы рды автор жагымды, жагымсыз образ деп бвле- жарып царамайды. М уны сахнага к,ою барысыпда ондай багыт устаны п, 6ipeyin асыра мацтап, е к т щ с ш мейлш ш е томен туцыртудыц minmi де цаже/т жок,. Тек мунда X X гасы р шындыгы, адамдар тагдырын ерЫ Ьз к,ак,пак,ылга салган к;иын кезец ацщаты дол квртсе, мандат орындалганы деп б!лем1з; 2. М унда драматург к,азак, улт рет т де цалыптасып к,ана к,оймай, ipzeni мемлекетке де айнала алады кем в з %айраткер1н тудыра алады ж эне элемдт децгейдегг всем к;ала да тургыза алады деген ойды вт кен гасыр мен бул гасыр арк,ылы салыстыра эцг1мелейд1. осы ой крйылымныц он-бойында аньщ Kepimc тауып отырса - т агы да мацсаттыц орындалганы; З.Д рамадагы ок,ига жаца Астанада, дэл осы Kyudepi вт ет ш болган coil реж иссер оз тацдауына орай ара-тура к,азак, алииif аргы-берг) тарихына уц ш п , кешег) eneyni-eneyni кезецдердЬ (мысалы, Култегш туралы, Абылай туралы) де жеке корж е епйп алып, оган б у гй ш крланьщ кош т келуь, т эй-тэй басуы тарихынан Kopimcmepdi де циюластырып, дикторльщ дауыс арк,ылы да эр- m ypni дерекнамаларды (аст ананы Koutipy т уралы Президент Жарлыгы, к,ала атын \"Астана\"деп взгерту, т .б,) бер'т отыруына ебден болады. - 214-

Б1Р1Н1Ш Б 0Л 1М Сахнада кеш ю Аст ана квршШ. Сахна т уктрт ен жарц-журк, emin ж ан ы п-еш кен ш амдар Kepinedi. Ал, 6epipeK m e алып \"Бэйтеректщ\" сулбасы. \"Бэйтерек\" жанында эдемi кишген 6ip жас келшшек, ол осы \"Бэйтеректщ \" цызметигШ - Мира. М ира: (сахна т укт рт е карай дауыстап) Кел1шздер! Eepi eri- щздер. Сйздерда лифт кутш тур. Аргы туктрден кубгрлескен дауыстар ecmmedi. Сахнага ею кШ шыгады. Eipi - 90 жасца келген цария Исатай да, е м м ш а оныц шебереЫ, бозбала ж ш т Ерболсын. Ж ас ж ш т атасын суйемелдеп, сахна ортасына таман келед/. М ира: (оларга карап) Ата, мында этд аз. Ci3fli кутш турмын. И сат ай: М еш ме? Меш кутш турсын ба, карагым? М ира: И э, ci3fli... М ен осындагы кызметнпмш. И сатай: Ой, айналайын! EciMiH KiM, калкам? Мира взш щ атын айтады. Исатай кабагын тыржитып, жактырмаган кешп байк,атады. И сат ай: Мира дейсщ бе? О, тоба-ай!.. Бул e3i казакш а еспмге уксамайды гой. М эрия лесе 6ip capi... (куб1рлейд1) Мира: Эке-шешемнщ азан шакырып койган аты - Мурагул BipaK дос-таныстарымнын 6epi Мира деп этап кеткен. Бунын Heci epci? Баска ултга мундай eciM ете кэп. И сатай: Ойпырай, э! Эжептэу1р атты дереу езгертш алып... (курсшедi) Б1з 031 кай кезде де елистепш халыкпыз-ау... Баскасы баска, енд! Kici атына келгенде эзгеге елжтемей-ак койсакшы. М ира: (сел ренж иендей болып) Ещц онда турган не бар, ата? Бул кунде Августина, Энгельсина деген де аттар бар гой. И сат ай: Ж ок, карагым! Юна сенде емес, мына б1зде. Б1здщ осалдыгымыз. Улкендердщ былкылдактыгы бул Ерболсын: (осы кезде намыстана, созге араласып) Ту-у, ата, ci3 де 6ip... Осы куш и м кандай eciM алам лесе де, ез ерю гой. Одан да тез1рек \"Бэйтерек\" басына кэтершешк те. Ж урдаз. Bepi Исатай: (взте-в31 куб!рлеп) Е рп цщ кп тусш гентур(мп гой бул Керсекызар казагым-ай! Аман болшы, ameyip-p... Исатай алга жылжиды, Ерболсын да оган жак,ын турады. Мира 6ipneifeHi басып килганда, гут ecminedi. Артынша Мира \"Бэйтерек\" басына котертген ыцгай баСщатып сейлейдй

М ира: Келднс. Шыга берулеродзге болады. | И сат ай: Карагым, езщ ше? Сен ше? М ира: Мен жумыстагы адаммын гой, ата. Келген конактарга, м здерге кызмет керсетем. И сатай: Карагым, ен болмаса, кайда, калай карай журу к е р е т п н туЫщнрмейсщ бе? М ира: Корыкпаныз. \"Бейтерек\" басында адаспайсыз. Аумагы улкен емес кой. i И сат ай: Сонда да... Bipimni рет KOTepinreH с о н - Ерболсып: (атасын бол/п, тагы да намыстана) Ата, журвдз. 0 p i карай аяк басьщыз. Мен бар емесшн бе?.. Мен не упнн epin журмш?.. Екеу/ алга eKi-уш к,адам аттайды. М ира шыгып Kemedi. И сат ай: (шаршаулы унмен): V h-h! Жанагы кызы KyprbipFa бекер-ак сейлед1м бе? ByrinriHiu жастары жен сезп ш де жен демешп. \"Тындамаска айткан есш соз1м\" болды ма MeHixi... Жок- ау, осы кун1 ер баланы былай койып, казак кызын атына да, TinTi TypiHe де карап ажырага алмайтын болдык кой. OFaH тандануга да болмай калды. Эй, заман-ай!.. (курсш едi) Ж еп тк пе, шыктык па тобеге?.. \"Бейтерек\" 6niri дегешн осы ма?.. Е рболсы п: Ата, 6i3 Ka3ip сол \"Б эй теректщ \" д ел тебесш де турмыз. Ен бшгшде. Шыркау бшгшде. И сат ай: Ш ыркау басындамыз дейсщ бе? Ойпыр-ай, в! Б1рден ен тебеЫне к ете р ш п улгердш пе? (сосын ойлаиа) Эй, заман-ай! Эй, уакыт-ай! Осыншалык 6niKKe 6ip песте дел осылай зу-у етш котерше аламыз деп 6ip кездер1 ойладык па? Твуба! Твуба! Ерболсы п: Бул - XXI Facbip, ата! Б1здщ гасыр нагыз гылым мен техниканын ебден дамьпан, жетшген Facbipbi. Казак ел! осы I куш элемшн кез-келген дамытан елдер!мен терезеа тен сейлесе алады. TinTi влемнщ кеп елдер1 ещц лажсыз 6i3re карап, б1зден б1рдеце yfipenrici де келедк Эткен гасырдын басында кой 6aFbin, 03iMeH-e3i кун ©TKepin, елемде не болып жатканын бшмеген, TinTi 6inrici де келмеген казак... MapFay казак... И сат ай (оныц с взм болт): Э й, шыракым! Сен ©min аузьща келгешн айта берме. Кой баккан казак-К... MapFay казак... дейсщ. Сол казактын аргы Terin бш ем к щ eyeni? Култегщ Тоныкек, Бшге KaFaH Ke3iH айтпай-ак кояйын. Kem eri Абылай тусындагы казакты 6inin алсакшы eyeni... Окыганбыз, 6kiMfliMi3 деп кеуде какканга кумарсындар. Ал, шын мэшнде... (басьш шайцайдщ) - 216--

Ерболсын: (вз'ше-вз!) MiHe, ещц тагы да басталды. Атама сел сылтау болса 6irri, ecTin езеуреп кетедй А д ew u токтатып кер. (сосын атасына бурылып) Ата, мен халкымнын еткенш жамандап тургам жок. Ондай ойымда да жок- Казактын кой бакканын кемшипк демеймш. Ол да езш ш е Kecin... Исатай: Э-е, ещп женге тустщ. Казак тагдырын какпакылга салган кезен - кеш еп XX гасы р гой. Оны бшуш керек. А д кой туралы енпм е мулде баска. Кара кой болмаса бул казак и м болар efli? Кандай куйге ушырар едж... Ерболсын: (жарыса свйлеп) Кой болмаса казак бола алмайды екенб1з-ау. ¥ л т болмай, ipnai екенб1з-ау... (кулед1) Исатай: Сен ейтш кисык сейлеме, балам. Казактын еткен тарихын окып естщ . Кагаз аркылы болса да, ептеп б1рдене бшесщ. Ерболсын: Оны бшем1з гой. Окыдык кой бар тарихын... И сат ай: Б1лсен айта койшы. ©ткен гасырдын 20-жылдары колхоздастыру басталганда, бай-кулакты каралап, алдындагы малый тартып алганда казак улты кандай куйге ушырады? Соны окыдыцдар ма? Ерболсын: Елдщ 6epeKeci KeTin, быт-ш ыт болды. Кеп казак амалсыздан туган елден без!нд1. А д елде калгандары аштыкка, жокшылыкка урынды. Ауыр, тайгакты заман сондай-ак болар... И сатай: Аштан кырылган езге емес, осы казак баласы бола- тын. Егерде онын алдындагы койын алып коймаганда, ол ез кунш e3i коре алатын efli. Осыны 6yriHri сеш н окымысты замандастарын дурыс угынып, дурыс жазып кана коймай, epTenri урпакка дурыс TyciHflipe 6inyi керек. Ерболсын: Ата, оган кам жемен^з. Бул шаруамсн айналысып жаткан тарихшылар бар. Жазушылар бар. Ci3 одан да 6epipeK кел1п, мына жана калага карадыз. MiHe, 6epi жур!щз. (атасын opipeK алып журедО Каранызшы, кала жыл санап, ай санап, Tiirri кун санап ecin келедг А нау - келбеп жаткан Kepi Ес1д.. С ол Ecinfli куалай салынган мына гажап гимараттар - 6yriHri архитектуралык ансамбль... Анау терт кулакты MeuiiT - Алланын yfii. Мына жакта Парламент гимараты, онын дел жанындагы —У йм ет yfii... А д анау жаркырап, нур шашып турган - Акорда. Ел тагдыры, мемлекет тагдыры сол есем гимарат imiHHe meminefli. Б у п н п KyHi 6i3 баскаларга жалтактамаймыз баягыдагыдай... И сат ай: Кайсы? KeHi Акорда? Ой, жарыктык-ай! ©3i алыстан айбаттана, айбарлана, ер казакка рух бере, ж1гер бере коз тартады

екен-ау. Бул деген казак уннн айбар гой. Акорда тургызбак турмак, астанамыз кай кала болады деп айтысып-таласып, езгеге жалтактап, сосын амалсыз м у щ р т , бас катырган да кундер болган. Кешеп алаш ары стары осыны ацсап отт1 гой. И э, т эу б е... буган да жетюзгенще шуюр-р... Ербопсын: Ата, ci3 сол Алаш арыстарын к ер д ш з бе? И сат ай: Е-е, балам-ай, кеш еп кущи ойласам жаным сыздап коя береди Ж урепм сыгымдайды. Кан кысымым кетершеди Ербопсын: Мен1н ойымша, Бокейханов, Байтурсынов, Шокай, Дулатов, М ендешев, Кожанов, Терекулов, Тынышпаев, Рыскуловтар арман еткен улт болашагы дел осындай-ак болар. Tiirri олардын 031 де казак ел1 XXI гасырдын табалдырьггын дел осылай атгайды деп ойлай да алмаган шыгар. И сат ай: (ойлана) Е, балам! Неге ойламасын. Неге арманда- масын. О лар ерекш е жаратылган, кеудесш де K03i бар кереген жандар. Олар - улт багына туган кайраткерлер. ©з елш щ болашагына сенбесе, сейтш тэуекелге бел буар ма? 0 з тагдырын ездер1 тайгакты жолга салар ма? (алыск,а квз сала) Карашы мына каланы! Ойпыр-ай, казагым уннн жайнап келе жаткан жас кала екен. Бул енш сендердщ калаларын, сендердщ кулш-ойнап, сайран салар калаларьщ. Б13 картайдык-к... (жвтеледО Ербопсын: Ж ок, ата! Ci3 Tipi тарихсыз. ©йткеш ею гасырдын да Kyecici3. Kenierim де, 6yriHriHi де Kepin отырсыз. Кеш епш н кем ш ш п н , 6yriHriHiH жаксылыгын ci3 6ineci3. Ci3 айта аласыз... И сат ай: 1ншалла! 1ншалла!.. А йт десендер неге айтпайын. Тындар кулак болса 6i3 дайын. Осы куш теледидардан, радиодан ecTin жатам. Газетгер жазып жатады. Казак eni вз бетшше эрекет етш, теуелс1з ел болып кете алмайды дейд! екен. У м т е н repi Ryfliicri кеп айтатындар баршылык екен. Ербопсын: Ондайлар жок емес... И сат ай: Сонда немене, олар казак елш щ осы 6yriHri жаксы eMipiH, м ам ы раж ай заманы н да Keprici келм ей м е? О лардын ойлаганы не? Арманы не?.. Ербопсын: Бунын 6api де сол сан турл! бураланга бастайтын саясат таласынан ту ындап жатыр-ау дейм1н. Саясатдеген 6ip сикыр бар... И сат ай: Саясат д ей а н , э? Саясат, саясат... Эй, сол кургырдын араласпайты н жер1 ж о к. С ол п элекет, MeHiH 6inyiMfle, 6i3fliH халкымызга бугш FaHa жармаскан сыркат емес. О л баягыдан бар. - 218 -•

Баягыдан-н... келе жаткан шырмауык. Сен, балам, ш ырмауык деген ш е т т бш есщ бе? Сол ш ептщ еспейин, енбейтш жер1 жок. Ен жаманы - ол есе келе ез жанындагы бар eciMfliKTi орал алып, кылгындырып, акыры onxipin тынады. Саясатын кисыгына басса, тап сол шырмауык... Дал осы кезде сахнага тагы да М ира шыгады. М ира: Мше, 6epi етвдздер. \"Бэйтеректщ\" бшк басы деген осы болады. Аргы ж агы нан таяк,ца суйенген 6ip цария, сосы н ж ас бойжеткен квртедй Е рболсы к Ата, ана карияга карацызшы. Ол да шзбен катар-ау деймш. EipaK e3i таякка суйешп калыпты. И сатай: Кэш ? Кай шал ол?.. Кайда 03i?.. Ол жанарып колегейлеп, влгi шал,'а узах; кррайды. Ш алдыц туp i таныс. оны элдеб/реуге уцсатады. Сол кезде журегi шым-м ете И сатай: (mini курмеле) Эй, эй мынау... мынау баягы Дабыр Fofi. О йпырмай, сол ма? Соган уксайды. С о л .. Соны ц e3i гой мынау... Кай кезде де дуниеи тугел Дабыр-р... (co3iniii арты куб1рге уласады да, ж урегш устап турып к;алады) Осы кезде сахна царацгылана 6epedi. Сахнага к;айтадан жарьщ тускен сэтте ею ж ас ж иип отырады. Опыц 6ipi - Исатай да. ал к,асындагысы - Д абы р. Е кеуi де элденеге абырж улы. d cip ece Исатай. Исатай: Сен... бугш п кущц Fana ойлама. Ертещц де ойла. Казак деген атын бар. Су агады, тас калады. Дабыр: (айбаттана) Ой, езщ не деп барасын? Сонда калай, Филипп Исаевич тукке турмайтын басшы ма? Оны Орталык партия комитет! ж1бердг Сталин жолдастын 03i... С е т и ойынша, Орталык кез-келген адамды хатшы етш сайлап, Kepinrenre ceHiM арта салатын болганы ма? И сатай: Голощекинге бупн, тап каз1р 6aFa 6epin, тук сезбес, тасми демеймш. Онын багасын болашак урпак айта жатар. Дегенмен, казйрдш езш де бйздш ултымызга аса жайлы болмай турганы рас кой. Мэселен, ол казак елшщ басшылыгына келмей жатып, ел арасында бедел1 зор екпшн хатшы Султанбек Кожановты ыгыстырды. Ол бас саугалап, Мэскеуге Kerri. Одан сок кернекп кайраткерлер Рыскуловка, Сэдуакасовка, Мыцбаевка ауыз салды. -219-

Одан баска да мемлекет iciH менгере бастаган енкей окьи-ан казак ж т т г е р ш шетш ен куып жатыр. Шетшен... Дабыр: Куса, купли керсе, олардын ездершен де бар. Тек журген ток журедг Бул казак колына юппсентай бшик тисе болды, eKi кез1 кызарып, кеудеге урып, эюрендеп шыга келедг Мысалы, жанапл Султанбек... И сат ай: Султанбекп вюренбай десен - ол киянат. Дабыр: Эюренбай емей Йемене, Сталин жолдаска аузына келген сезд1 айтады екен. Сешмен терезем тен дещн екен. И сат ай: Ойбай-ау, бул жала гой. Султанбек пен Сталин ара- сына сен екеум1з туспей-ак коялык- Олардын вз э з ш , 03 калжыны бар. Дабыр: Э зш ? Кандай эзш ол? Сталин KiM, ол KiM? Kici ез шамасына карап сойпегеш абзал Fofi... Bip танысым айткандай, эрк1м артына карап туе Kepyi керек кой... (мысцыпмен Kynedi). Исатай: Жарайды, оны коя туралык. Меш ойландыратыны - сен сонпл кезде Голощекинипл боп алдьщ. Ею сезщ нщ 6ipinne оны жактап сейлейсщ. Кисынсыз жерде де соны ауызга ала бересщ. Бурын ондай емес ен... Бшик басындагыларга жен-жосыксыз бугына сейлеуд1 кайдан уйрендщ? CaFan не болды? Дабыр: Филипп Исаевич кейб1реулер ойлагандай, казак ултын жек кермейдг EipaK сол ce3iMiH iuiTe устайды. Ke6iHe жасырып устайды. Ойтпесе, ана ез кандасымыз Елтай Ерназаровты Совнарком терарасы деген улкен лауазымга отыргыза ма? Былай карасан, карапайым Fana казак. Сауаты да ез1м1зден артык емес. Алайда, Филипп Исаевич оны багалап отыр. ¥ л т кайраткер1 деп танып отыр. И сатай: Жарайды, Елтай агамызды багалап, бшкке кетергеш дурыс делйс. BipaKбшкке кетергешмен, бшик 6epin отыр ма? Демек, eirreyip 6ip казак отыра 6epciH деген inini есеп... (сел Aiydipin) Казак жершде \"Kinii Казан\" жасаймын деп елдщ 6apiH шошытып-ypKiTyre айналды. Були кай казак болмасын одан сескенедй коркады. Дабыр: Ал, мен корыккан емесшн. Неге коркуым керек?.. И сат ай: Сен буп н сонын жагындасын. Сосын да саган тимейдг BipaK, бунын арты акыры жаксылыкка апармайды. Ол ултты н басты е р е к ш е л т н ecKepin оты рган жок. Б эрш де 6ip калыпка саламын деп ойлайды. Дабыр: Онын Heci жаман? Казак та элем журты сеюлд! талантгы халык- Ол да заманына карай е з бет-бейнесш езгертуге хукылы - 220-

ма? Эрине. Е, ендеше урке беретш не бар? Bi3де еркениетке тез!рек кол жетк1зу1М1з керек. Кашанкы кой сонында журе берем!з. Осы салпактаганымыз жетедк Хватит! И сит ай: Б 13 бутан д еш н ту к бМ меген, т ек кой соны нда салпактаган ел еднс десен, онда катты кателесесщ. Бул казак сол кой сонында журш те Абылайханды, Кенесарыны, Абайды, Шоканды, Ыбырайды тугызган. Сондай асыл азаматтарды дуниеге екелген. Кой - байлык. К°й, бше-бшсен, байлыктын ен улкеш. О л - улт байлыгы. Bi3 - керек болса сол кой аркылы кешпендшер деген атка ие болдык. Цабыр: (култ) Кешпендшер!.. Ха-ха! Кешу, кону, тапл да кеш у... 6pni-6epni сандалган ел деген сиякты ecrineni екен мынауын. (киыкене пауза жасап) Болды.Ж егп. Em u6is отырыкшы ел болуга кам жасауымыз керек. Соны тездетш жузеге асыра алсак - онда улкен жещске кол жетызгешкпз. Бул туриада б1зд1н ойымыз жолдас Голощекиннщ ойымен ундес болып келедЕ И сит ай: Bi3 дегенщ KiM? Ц абыр: О ларды сен б1лм ей сщ . Bip топ ж т ггт ер , идеялас жнтгтер... Исатай: Егер сол 6ip топ ж т т т е р щ Голощекинге ыкпал ете алса, сендер оган \"казакты малынан айырмавдар, онсыз опат болады\" деп айтындар. Цабыр: Мал! Мал! TaFLi да м ал.. Осы сен шынымен-ак казак малдан айрылса, аштан елед1 деп ойлайсын ба? Исат ай: Аштан еле коймас. BipaK ашыгады. Тарыгады. Сосын ашыиады, онын алгашкы белг1лер1 осы кезде-ак керппп турган жок па? K asip е з елш ен ездер1 б езш , бас саугалап каш ы п KeTin жаткандар ете кеп. Олар езбек, каракалпак, кыргыз, тэжш жерше, одан epi Tiirri Ауганыстанга асып Keiinri деседь Цабыр: Бул - ет1р!к! 0n-eTipiK мэл1мет. Рас, кашкындар бар, 6ipaK олар 6ipeH-capan... Соны осы куш улкейтш, дабырайтып KepceTKici келеттндер кебеГпп жур. Сонын 6ipi - мына сен екенсщ... Ещц коз1м жетш отыр... И сатай: (сескене) Ceni ез1м деп айтып отырмын. KeTin жаткан­ дар, расымен-ак, 6ipeH-capan емес, ете кеп. Голощекин д е оны бшмей отырган жок, бшедЕ BipaK ол улттагдырына бас ауырткысы келмейдЕ Ултгын бас асаулары мен серкелер1 кетсе кетш тынсын деп ойлайды. Момындары сосын ездер1-ак кегенге кенедг Оган

коса - е л саны кеп болса, и геру де ауырырак. Аз халыкты, ат тебелш дей FaHa аз елд1 баскару калай дегенде де онайырак... Дабыр: Сен... ейтш Филипп Исаевичке куйе жара берме. Тагы да айтам, оны Орталык партия комитет! ж!бердь CeHin яабердь Bi3 ез тагдырымызды ещц сол Kicire cenin тапсырмаска лажымыз жок- О ган карсы журу - nayinri ойын... И сат ай: Сен солай ойлайсын. Ал, мен... халкым ушш, онын болаш ак тайгак тагдыры yniiH аландаймын. Ж у р еп м б1рненеш сезедь Коркамын осыдан. Дабыр: 03iH Tinri ел камын жеген ержурек болып алыпсыц Fofi. Х алык тагдыры сен екеум1зс1з де шеш!лед1. Одан да ез бас камынды ойла. 0 з тагдырынды ойла. Осы айтып отыргандарыц жазатайым Филипп Исаевичтын Кулагина жетсе, кушн не болады? Соны ойладын ба?.. И сат ай: (урейлене) О ны... юм жетк13ед1? Екеуара е нп м е Fofi. Сен e3iMcin Fofi. Дабыр: Уй артында xici бар деген. Аз сездш дыбысы да бул кунде алыска кететш болган Т ы н тындаган xici сыбыр сезд1 де естидь Заман солай. Уакыт солай. И сат ай: (ойлана) И э-е... б1здщ туб1м1зге бурын да жеткен, будан былай да жететш сол ез алауыздыгымыз foh. 0 з1м1зге e3iMi3 какпан курганды м эр теб е санайты ны м ы з eTipiK емес. Суйеп Ж1бергеннен rep i cypiaaipm Ж1бергешп жен керем!з... Соган кол ш апалактап, м эз боламыз. Дабыр: Ж е, пэлсапага бершсек, сезде буын бар ма? Онын тубше ешю м де жете алмаган. А л-л.. Филипп Исаевич женш е келеек, ол б у п н п ел!м1здщ басшысы. Казак елш щ билеуцпс!. Онын айтканы орындалуы керек. Дегенше кону^пз керек. Сахна цайтадач к,ара!\\гылана 6epedi. Ею ж ш т шыгып кетеЫ. Кайт а жарык, жанганда сахнаныц бергi ж агында Исатай мен ш обересi Ерболсы н т урады . М ира, таяк, устанган шал мен бойж ет кен к,ыз \"Бэй т ер екп й ц \" аргы ж агы на айналы п бара жатады. Ерболсын: (секемдене) Ата, неменеге капаландыныз? Туспнз бузылып Kerri Fofi... И сат ай: (селк em in) 0 - э , иэ... eciMe Tycin кетш ... Кайдагы- жайдагылар... Ерболсы н: Ана таяк устаган карияны таныдьщыз-ау деймш. Куб1рлеп, атын айткан сиякты болдыныз. -222 -

И сат ай: Ш ырамыттым. Сол ма, ж ок эдде баска ма?.. ©irreyip, тур* таныс болган сон, eciMe эрнэрсе тусш Kerri... Е рболсын: Тары да сол баягы кундер ме? Кэмпеске, ашаршы- лык жылдары ма? Исатай: (толгана) Умыта алам ба оны, балам!.. Ылги ойымда журедь Унем1 мазалай береди Тушмде де, ещ м де де... Ерболсын: Ci3... каз1р XXI гасырда, вз T0yenci3fliriH алган азат елде oMipcypin отырсыз. Keuieri заман келмеске Kerri. Ашаршылык та, асыра сштеу де, нэубет те еаю болмайды. Казак ез сэра жолына, нагыз ерющцк жолына тусп... И сатай: KapaFbiM-ай, ещц Keuieri нэубет болмаса екен деп ттлек тш еуппнщ 6ipi мен foH. BipaK iicyperi KypFbip корка береди Пенде бар жерде, acipece кызканшактар коп жерде алауыздык калмайды- ау осы. Bip-6ipiH турткшеу, 6ipiH-6ipi коре алмау... Озганды аякган шалу... ©скещц кулатуга тырысу... Ой, заман-ай... (курсшедi) Ерболсын: Ата, менщ ойымша жер бетшде пенде барда ешкашан мылтыксыз майдан бггпейди Буйректсн сирак шыгара беретшдер баягыда да болтан, кеше де болтан, бугш де бар. Ертен де болатын шыгар... Bip акын агамыз былай деп жазыпты, Ата. ©Mip - майдан, Муны акыннын 6api айткан, Тип айтпаган, JKyperi айткан, ары айткан! Айкасамыз Т ан атып, кун батканша, Шайкасамыз ©лш тыным тапканша!.. Исатай: ©йткеш, балам, коп пенделер коп жагдайда ез ары алдында жауап беруге кулыксыз. \"Мен не icreuiM?\" деп ойлан- байды. \"Мен неге сондаймын\" деп киналмайды. \"Мен анадан шынымен-ак теменмш гой\" деп мойындагысы келмейди Ерболсын: Дуп-дурыс, ата! Д эл айтгыныз. Byrmri кун былай- ша Караганда эдемк тыныш, жаксы OMip сиякты. Казак eui жыл санап ocin, оркендеп келеди MiHe, мына жаца Астанамыз да бас- аягы бес-алты жылда аягынан так турды. Казакстанды элем таниды. Бул - факт!.. Ал, сойте тура езге емес, ез imiMi3fleriHep ез1М13д1, ocipece ел бастаган азаматтарды аяктан шалып >i<i6epin, кулатсак дейди Ондайлар 6ipey емес, баршылык. T in ri коп. И сатай: Ел жаксыларын да унатпайтындар бар ма? -223 -

Ербопсын: Осы куш ел жаксылары туп-тугел сын садагынан тыс калып керген емес. Э л\\ к е л г е т де, келм ейпш де 6ip сынап калсам дейдп Bip туйреп етсем дейдк.. Осы кунп баспасез 6eTrepineH осындай солакай сыннан аяк алып журе алмайсыз... И сат ай: (ойлана) Ел бастаган журт жаксылары да пенде, арине. Тула-бойында 6ip MiHi и<ок деп оларды тугел1мен кекке кетер1ндер, пайгамбар дендер деуден аулакпын. KiciHiH кемш шк iciHeH repi, жаксылык ici, ел камын ойлаган окшау ici басым болса, ол жаксы адам. М ына аласапыран заманда эр с е з в д к acipece ap6ip сын сез1НД1 он ойланып барып айткан абзал Ниет1 бузык сырт K icire, ж а у а д а м га е з ж ак сы н ды ж ы гы п б ер у Foft ол... Ел жаксыларын, ел басында отырган азаматты жыгып беру - ез1ипзд1- 63iMi3 табан астына салып беру емес пе! Одан халык не утады? Улт не утады? Ербопсын: Соны... ойлап жатыр ма! Oifreyip 6ip сынап калу... T inri кейб1реулер \"к ер д в д е р ме, мен ана улкен KiciHiH езш е де сын айта алам\" деп кеуде кагу уппн де сойлеп коятын Tapi3fli. И сатай: Шырап>!м, мен жузге аяк баскан адаммын гой. Бул OMipfle б эр ш д е KopfliM. А ш ты кты д а, токты кты д а... Сонда TyciHreHiM - жаксьн-а кайтсе де сез еред1 екен. Ел казш е тускен, журт аузына ш кк е н азаматтын 6apiHiH де жауы болган. Bapi де алденеше рет cypinin барып, кулап-турегелген. Тек ете сак жургендерк он-солын тани бшетш байкампаздары гана курыкган кутылып отырган. Ондай асылдарды - ел багына аман калган азамат дейм13. Ондайлар болган, бар жэне бола д а бередг.. Ербопсын: Казак неге сондай елм4з, ата! Н еге 03iMi3re-e3iMi3 канжар салуга кумармыз? Исат ай: BipiHe-6ipi канжар сштеп жургендердщ 6api казак деп KiM айтты? Ш ын казак, намысы бар казак олай етпейдт Казакка жон аркасынан канжар кадайтындар - казак атын жамылган еюжуздшер. Ербопсын: Ата, мемлекет ете мытым, берж болуы yuiin онын iminfle apTypni агы м дар eMip cypyi керек деседг OpTypni агым apTypni nixip калы птасты рады . Ал, халы к соны н iuxiHeH езше керепн алады деген nixip бар... Исат ай: Бос сез! Бос энпм е! Агымдар, баплтсыз-багдарсыз пш рлер, мылжын эн п м елер ултгы 6ipiicripMeiifli, кайта ыдыратады. Кай елдщ де сорына айналган фактор - осы бейберекёгпк. Bip сезге - 224:

токтамаушылык. 03iM б т е м г е басушылык. Tirrri арб!рден сон - MeHiKi FaHa дурыс деген кеудемсоктык. Ерболсын: Ата, 6ip гана KiciHiH niKipiHe бас шулгу - Ty6i opFa жыгады деседг Сондыктан да apKiM ез ойымен, ез niKipiMeH OMip cypreHi дурыс па? И сат ай: Ш ын ойлана бшетш, ез кенш кез1 бар адам онсыз да когамда елеу«з калмайды. Оны халык танып алатыны да рас. Алайда, тагы да айтам, улт yuiiH ен кереп - ауызб1р ш ш к . Ал, ауызб1ршшк деген - 6ip-6ipiHe курметпен карау, 6ipiH-6ipi тоса сейлеу. Айталык, 6ip отбасында бес бала бар делш . Сол бес бала ез бетшше сейлеп, ез дегешнше ic-ерекет жасаса, тек ез1мдш дурыс десе, мен б тем ге басса, аягы не болады? Эрине, ол отбасы бет- бет1мен тарайды. Ш анырагы ортасына туседг Ерболсын: Мен солай десем, дос-таныстарым айтады. \"ой, сен езщ шал-шауканнын сезш айтады екенсщ, ой, nixip еркшдпт дегещц тусш бейш екенсщ \" д ей д г Bi3 каз1р еркш когам да eMip cypin жатырмыз. Демократия-я... дегещц TycineciH бе дейдг Исат ай: Демократия дейсщ бе?.. Баягыда Меценат деген Kici айтыпты дейдй \"Бостандык пен демократия парасаты мол адамдардын и ел тн д е болса, онда ол - кут пен береке, ал егер Kepicimue болса, бостандык пен демократия - есерсоктарды н колындагы семсер...\" Ал, осы сездщ астарын ойлап Kepuii езщ ? Д ел айткан, тауып айткан емес пе? Ерболсын: Кандай тамаша! Ражап-п! Ата, ci3 осындай эдем!, тапкыр сездерд1 калай умытпай есте сактайсыз, а? Атасы Kynedi. Осы кезде таяк, устаган к,арт Kici м ен ж ас бойж еткен буларга царай жак,ындайды. Оларды сахнага Мира алып Kenedi. Келе жатып свйлейдi. Мира: Бугш аспаннан шал жауган кун болды. Эне, ана жакта да 6ip аксакал тур. (Исатайды Kopcemedi) Почему-то, кемтрлер жок. Дефицит-т!.. Бейт аныс ш ал: (эзшдеп) Сол KeMnipi кургыр 6i3fli тастап, G3i ана жакка (аспанды нусцап) тез1рек атганып Kerri гой. Ещц мынау, сока басымыз сопайып... М ира: Оларды алаканга салып, куту-аялау керек едь Сонда узак жасайтын едь.. Bipre жузге келер едпцздер. (култ) Кдд1рше жете апмагаи ездерш з... Оган ещц KiMfli кшелайсыздар-р... Бейтаныс шал: Ойбай-ау, тебене койып жур демесен, баскасын ютедж кой. -225 -

М ира: 6й , кайдам! Эй, кайдам-ау... (кулгенкуй: сахнадап шыгып Kemedi) Ерболсын: Ата, каранызшы, ана Kici бар салмагын таягына салып, эзер журш кслеД1. Спбен курдас-ау шамасы... И сат ай: Анау ма? Е, ол менен елдекайда жас кой. Тек таякка j артылганы болмаса... Кдсындапл кызы ypin ауызга салгандай. I Елжтщ лагындай екен... Ал, сендер бупнде жаксы, суду кыз жок дейснщер... Ерболсын к,ызга к,прайды. Кыз да буган жанарын цадайды. Ерболсын: (o3ine-o3i) MyMKin емес! Сол гой... С ол., сол кыз ба мынау?.. Сахна царацеылаиа 6epedi. Кийта жарьщ жанганда сахнада Ерболсын мен Салтанат. Ерболсын: (mini курмеле) Тагы да idпшене аялдай турсак кайтед!, Салтанат! Эл! уакы т ерте гой. 03iM уйш е шыгарып салайын. Танысканымыз жана FaHa... Салт анат: Ж ок, бугшге осы да жетер. Ана жакта дос кызым тыпыршып тур. О нын устше... уйде улкен атам бар. Атам кенпксем катгы ренжидг Ерболсын: (култ ) Аталар да ренжи ме екен? Салтанат: Мешн атам меш ете жаксы коред1. Сосын да унем1 1здейд1. Кеш болса болды, касында отырганымды унатады. Ерболсын: Мен сеш 6epioip кия алмай турмын. Осыдан кош айтыссак, кайтып кермей калатын сияктымын. Салт анат: Св31це сену киын-н... (кулед!) Ерболсын: Неге? Салт анат: Эйткеш сен OTipiKсойлеуге yiipenin алган сиякты- сын. Таныспай жатып, э дегеннен оз атынды OTipiK айтгын. Ерболсын: (к,инак,тап) Е, ол досымнын ойлап тапкан калжы- нынын Typi гой. \"Кызык болсын, атымызды баскаша айтайык\" деген сон коне салып ем. Салт анат: Ш ындык пен еНрштщ арасы - торт-ак eni дейд!. Meiiinuie, улкен OTipiK к1шкене от1р1ктерден басталады. Ерболсы н: Енд1 будан былай OTipiK айтпауга серт береГпн. CeHmi маган. Салтанат: Оны... коре жатармыз. Ал, жаксы. Эз1рге сау бол Ерболсын: Ен болмаса - телефон coFbin турайын. Салт анат: (кепнп бара жатып) Сау бол-л.. Сахна цайт а царацгыпанады. К айта жарык, т ускенде - Исатай мен Ерболсын. -226-

Исатай: (намерение царап) К араты эне, ана шал таякты ермекке устап алыпты. 03i ерке шал-ау Tempi... Эйтпесе кутындап- ак тур... Бейт аны с ш ал: (буныц даусын ёстт крлып) Bip кемшрге 6ip кемшр \"Кыз-ау...\" д е т з гой. Сол сиякты, сен м е т жасарткын келедк э! К ещ лщ е рахмет. (сосын \"Бэйтерек\" успинен к,алага квз салып) Ileni, калай-калай жаркылдайды? Осы Астанага карай улы кеш басталганда кеншде кудпчм де бар едг Ой, осы шаруа OHFa б ас тас а болган ы гой деп ед1м. С е й тсе м ... к ат е л ес ш ш н . Ел басшылары шын кереген екен-ау. Карашы, аз уакытга мынадай асем кала тургызу деген... И сат ай: (Оган жацындап) Бул - улт абыройы гой, замандас? Баягы бабаларымыз да осыны армандаган жок па? Бейт аныс ш ал: Армандаганда кандай? OcTin 6i3 де тэуелЫз, ерюн ел бола алсак-ау деп нитей арман еткенше дау бар ма? Соган енд1 кол жетп гой. Тэуба! Исат ай: Осыган аман-есен Tipi жетюзген кудайга мын марте алплс. Ойтпесе б1збен курдас талай жптгтердщ баягыда-ак суйеп курап кетпед1 ме? Бейт аныс ш ал: О не дегенщ? Ол кундерд! ойласам, кеудем кысады. Ж урепм токтап кала жаздайды. И сат ай: Ж асын нешедс, замандас? Бейт аныс ш ал: Токсанга иек арттык. И сат ай: Е, онда мешмен курдас болдын. Тек мына куарган ку таякка жалыиышты болып калганын жарамаган екен. (Kynedi). Бейт аны с ш ал: Мынау ма? (таягын жогары квтередi) 03ipre буган жалына коятын жагдайым жок. Буны ж ей ayecTix ymiH устаймын. Эйтпесе деш -басым cay. K em eri дейпн спортпен шугылдандым. Бул - баягыдан, сонау Сталин заманынан келе жаткан едет. И сатай: (Оган yifi/ie /{арап) в зш н щ TypiK таныс, замандас! Bipeyre уксатамын. Шырамытатын секидамш. Бейт аныс ш ал: Айтасын-ау! К езщ дурыс коре ме eyefli? Ал, айт! Юммш? Айта койшы онда. И сатай: Сен... сен осы Дабыр емесс1н бе? Бейт аныс ш ал: (селк спин) Атымды... атымды кайлан бшесщ? Мен с е т таиымаймын. 03in юм едщ? (екеу( 6ip-6ipine царан. турып Калады) - 227-

И сат ай: Ой, Дабыр! Ой, тебецш керм епр Дабыр... Сен eKeHciH ГОЙ бул.. Осы кезде жас бойж еткен к,ыз свзге араласады. Боймсеткен цыз: С п дер бурыннан таныс екенс1здер-ау, а?.. Бейт апы с ш а л : (дереу rnycin ж ылытып) Таныс болындар. Мына эдем1 кыз - менщ шоберем. Аты - Салтанат. И сат ай: Е, шырагым! Ш ебере екенсщ гой. А д ана боз бала менщ ш еберем, аты Ерболсын. С алт анат : (жымия култ ) Б13 уже таныспыз, ата! Ол кулген к,алпы Ерболсы нга н/грайды. Ерболсы н ципацтап турады. Д абы р: О йпыр-ай, а! Б у г ш п н щ жастары солай. Бэрш е де жылдам. А д 6i3... баягьщан таныс болсак та, ani ypnHicin турмыз. \"Бул сен бе, жок баска ма?\" деп... И сат ай: (балаларга бурылып) Е, онда екеущ онашалап сейлесе берпщер. Т ен тещ мен деген... Bi3fli - мына курдас екеум1зд1 жеке калдырындар. Ерболсын: (елп einin) Калауларыныз бшсш. Канша сейлес- сещ здер д е кутем1з. Тек ана орындыкка барып отырмайсыздар ма? Аяктарыныз талады гой... Исатай: Е, сейтелж. Дабыр: Отырсак, отыралык. Eki шал сахнаныц 6ip бурышына к,арай Kemedi. Endi Ерболсын мен Салтанат к,алады. С алт анат : (ж ымия култ ) А л-л.. 6i3 кайтадан кездеспк. Тау таумен жолыкпас, ал адам адаммен... Ерболсы н: (свзд1 боле) Салтанат! Мен ceni сол куннен бастап кунде ойлаймын десем артык айтканым болмас. 031нмен кайта жолыгысуга сонш алы к ынтык болдым. Bipan, сен... телефонга келмейс!н. Мен1мен сейлесуден каша 6epecin. Неге?.. С алт анат : О нын ce6e6iH 03iH ойлап тап. Кыз ж уреп неден жаралануы мумюн-н... Ерболсы н: Сенщ журег1нд1 кездеспей жатып жаралап алсам, онда будан KemHri eMip маган барынша мэнс1з. Айтшы шынынды, не жаздым-м?.. С алт анат : (кш к ен е Mydipe m ycin) Оны... оны ана досыннан сура. Д ос кызыма айткан б е й т л ауыз сездер1нен 1зде... Ерболсы н: О л .. ол не депт1? Befinin сез айтпаушы efli. Салт анат : Ж ер бетш деп жен!лтект1к, жен!Л ойлылык - тек -228 -

ш здарга тан десе, OFaH и м шыдайды? Барша кыз намысы - менщ ie намысым... Ерболсын: Сондай сезд1 досым айтып па? Сол жолы паркте 1Йтып па? (ойлана) Ол маган бултуралы жак ашпады. Е, бар маселе цайда жатыр десем-м... (унЫз турып к,алады) Саптанат: (тыныштьщты бузып) Жарайды. Ол туралы тары да свйлесерм1з. Bi3 буп н \"Бэйтерек\" басындамыз. Буран кетершген Kici - ар алдында таза сейлеп, жаксы ниет Tineyi керек. Ерболсын: ('ципацтап) Рас. С ей телк. Солай етелк... Салт анат: Мундай да кызык болады екен, э! Аталарымыз 6ip- oipiH баярыдан-ак таниды екен рой. Ерболсын: Кептен керхпеген бе, 6ip-6ipiH эзер танырандай. Салтанат: Енш... токсан жас онай ма? К,ангатаныгандарына шуюр де. Ерболсын: И а-а... булар ескшщ к езг EcKi достар емес пе? Енд1 эн п м е THeri агытылды дей бер. Токтата алсак болтаны рой. (сосын пауза жасап) Ay, 6i3 ше? Б п негып турмыз? Салт анат: (к,ылымси) Осы ceHiH eciMiHfli кызык карем. С е т неге олай атаган? Е рболсы н: О сындай батыр атам ыз болыпты. Сонын eciMiH кайта жанрырткандары рой. Ад сен in е а м щ эдем1. Сал-та-нат!.. ©3iH де салтанатын жараса калган асем кызсын. Салт анат: О-о, тым мактап ж1бердщ. ©3iMfli-a3iM 6ineMiH рой. KeMuiiniriMfli де... Ерболсын: Жок, сен сулусын. Наплз сулусын. Кез1ннен нур, журегщнен жыр таг1леттн тэр1зд1... \"Кандай асыл ж1гптщ, Бакытына жаралдыц? К арл ьгаты yMirriH А к сазаны Аралдыц!..\" ? деген жыр жолдары тек саган арналган болар... Салт анат: Акындарша таплд1н рой. Ерболсын: Ептеп... вленге де кумарлыгым бар. Сендей сулуды квргенде теб1ренбеу мумюн бе? Салт анат: 0TipiK мактап турган жоксын ба? (кулед1) Ерболсын: Жок! Мен кай кезде де шын айтуга тырысамын. 0йткен1 мен1н атам - ете шыншыл адам. ©ripiKKe жок адам. Кенес ек1мет1Н ез колымен орнатыскан. ¥ л ы О тан согысына катыскан. Салт анат : А д менш атам ше? Мен1н атам да сондай. О л Tirni - 229-

еткен гасырдын отызыншы жылдары Голощекиншн, Сталиннщ | колыиан мактау кагазын алган. Ерболсын: Ондай мактау кагазы бугш мактаныш бола алмайды. | Стал пиш и атына осы куш кандай сез айтылып жургенш e3iii бшесщ . Ал, ана Голощекин болса букш халыкты кан каксаткан канышер. Улт тарихында карабет адам. Салтанат: Ол енш тарихшылардын жумысы. Эр кайраткер - ез кезешндеп саясатка тэуедщ. Д емек, эр адам да ез уакытынын кулы. iЕрболсы н: Олай емес. Кандай киын заман болса да, адам ен алдымен адам болып калуы керек. MaFaH атам ылги осылай дейдт С алт анат : Маган да атам солай дейдт BipaK ез уакытыннын саясаты на, багытына ы цгайлана да бш дейдй Эйтпесе cypiHin кетуin екш щ Gipinae дешн. Ерболсын: Ой, 6i3 e3i не айтып кетпк? Bi3 екеум1з жаспыз. Bi3re саясат неменеге керек. T in ri осы жер сол еткен тарихты айтатын жер ме? Одан да e3iMi3 жайлы айтайык та. С алт анат : 03iMi3 жайлы дейсщ бе? А д онда сен баста. Ерболсын: Не айтайын? С алт анат : ©зш туралы... бткен жолы жасырып, айткын к елм еген iuiKi сырынды енд1 айтарсы н, бэл ш м ... \"Бэйтерек\" басында eripix сейлеуге болмайды. Оны да ескер... Ерболсын: Мен еткен жолы сенен ештене де жасыргам жок. Т ек уакы т тыгыз болды емес пе? Сендер тез коштастындар... С алт анат : (Эпрш шлермен сез де кыска! (куледi) Жарайды, кулагым сенде. Ерболсы н: (кткене ципацтап) Жасым жиырмада. Студентшн. Еуразия университет1нде окимын. Болашак дипломатпын. Мына \"Бэйтерекке\" атамды кыдыртып екелд1М. (сосын цуацылана) Бойым -1,75, салманям - 2,75. 031м бойдакпын. Махаббатка берж тн ... Салт анат: О-о, с е н т и т токгамай сейлеп кетон гой. Дипломат болатын Kici аз сейлеп, кеп тындаушы ед1. Ерболсы н: Е, ез1н Fofi сейле деген. Сосын айтып жатырмын. Салтанат: Bepi де шындык кой, э? Ерболсы н: Bepi де рас. Ш ын сырым, (кт ке не Mydipin) А д мен токтадым, енд1 сен сейле. Салтанат: Жасым он сепзде. Мен де студентшн Аманшылык болса, биыл \"Болашак\" багдарламасы бойынша шетелге окуга журмекп1н. Ерболсын: Кай елге?

Саптштт: Америкага! Ерболсып: О-о, кандай ганибет! MeiiiH де сол елге баргым келедг Шет т ш н бшесщ бе? Салтанпт: Мен агылшын, француз жене кытайтш нде сейлей алам, Сен ше? Ерболсып: Мен бе? М ен... де терт-бес тш бшем. Орысша, озбекшс, татарша, кыргызша... Салтапат: (сьщыльщтай култ ) б зш ш н ана т ш щ н айтпадыц гой. Ерболсып: (к;абагын шыта) Бар. Бар ондайлар. Мен кейде солар ушш уялам. Шетел т ш н yfipenyui бмгенде, ез ана т ш н е шамасы келмеу1 TyciHiKci3. ¥ят-ак. Салтапат: Шамасы келмещп емес, менсшбейш десейпп. Ерболсып: (тощи сойлеп) ©з шекарамыз да, ез занымыз да, ез Елтанбамыз да бар ш ын м эн ш д е п тэуелЫ з е л м 1з. BipaK, Tin тэуелс1зд1гш ескермеу1м1з нагыз уят. Салтапат: \"Болашак\" деген багдарламаны ойлап тауып, казак ул-кыздарын шетелге б ш м алуга ем1н-ерк1н ш б е р ш отырган бундай елден айналуга болмас па? Мен осыган катгы куанам... Ерболсып: Сен кандай бакытгы кызсын. Салтанат! Акылына сулулыгын сай... Бул деген Алланын сыйы гой... Салтапат: (алыскркозсальт турып) Анау-у■rypFaHбшкуйш кересщ бе? Ерболсып: Kepin турмын. Салтапат: Мен сол жаца уйдш жетшпп кабатында турсам деймш. Ерболсып: Ад мен... мен ceri3iHuii кабатында турсам гой... Салтапат: Онда мен тоГЫЗЫНШЫ кабатында турамын. Ерболсып: Мен оныншы кабатта турсам гой... Салтапат: Онда... онда мен он бесшип кабатта турам. Ерболсып: Ад мен... он алтыншм кабатган потер алам. Салтапат: Олай болса, мен... отыз бесшип кабатган аламын. Ерболсып: Мен отыз алтыншы кабатган потер сураймын. С алт апа т : (сык;ылык,тай Kynin) Ондай каб а т жок! Сем женшдш!.. Ерболсып: Онда... онда мен де отыз бесшип кабатган аламын. Салтапат: (дереу кулмЫ н догарып) Сонда 6i3 екеум п корим боламыз ба?.. Кыч жиатке царайды. Ж ийп к,ызга царийды. Eaeyi де уназ. -231 -

Сахиа крйт адан царацгылана береЫ. Endi жарыц ем царияга - Исатай мен Дабырга mycedi. И сатай: Сен шынымен Дабырсын ба? Сол баягы мен бшетш Дабырсын ба? Эй, осы елее шыгар-р... 0 з кез1ме 03iM сене алмай турмын. Цабыр: (к,исая свйлеп) Йемене, елд1 деп естш пе ен? И сат ай: Сол баягы кисык MiHe3iH. Сол баягы кьщыр калпын. Эй, TipininiKTe 6ip кездеспрсе дурыс болар деп армандаушы ем. Кудай сол арманымды кабыл керген екен. Дабыр: И э, кездеетж. Ал, сонда не демек ен? И сат ай: Ой, саган айтарым аз ба менщ? М енщ тагдырымды баягыда булд1ргендердщ 6ipi сен екешщц бш еен гой. Саган сенген ем, сейтсем... Цабыр: Эйтш бекер жала жаппа. Мен саган жаманшылык жасаганым жок. И сат ай: К айтесщ бултактап! Одан да OMip ш еп н де турган шагымызда шындыкты айталык та. Дабыр: А д айтсак айталык. И сат ай: М енщ тарих алдында да, е з урпагым алдында да арым таза. А д саган... Саган ку д ю м бар. Дабыр: Не icrenniH? Юмге киянат жасаппын? (м ш кене пауза жасап) Рас, баягьша-а... Э л л канышер Ш ая тусында епгеп жанылыс бастым. Сонын соз1н сейлед1м. EipaK ондай кем ш ш к ол кезде имде болмады. И сатай: Bepinae емес. Keft6ipeyiHfle. (аз-кем узш е жасап) Атын ouiKip Ш аян ы а й т т ы н . С о л у а к ы т т ы н 6ipiH fle екеум 1здщ сырласканымыз eciime ме? Умыткан жоксыц ба? Дабыр: Ес1мде жок. И сат ай: Э рине, сен умыта саласын. А д мен ешкашан да умытпаймын. ©йткеш сол кунг1 энг1ме KefiiHipeK менщ алдымнан алденеш е р ет атойлап ш ыкты . Кара терге Tycipni. Сол жолы арамызда адам турмак, Tipi тьшщан д а болтан жок- Екеум1з гана Дабыр: Е, ел кулагы елу. Ол заман сондай заман едг Айткан- дай... сол жолы не айтып ешк 03i? EciMfle калмапты. И сат ай: (ашулана) Сен сол Ш аяны мактагансьщ. Ол партия сенген кайраткер flereHciH. А д мен... Дабыр: И э, сен оны жамандадын- У яг арасына ipinci салды дедщ. Соны айтып, \"Мен керегенмш\" деп мактангын кеп тур ма?.. - 232

И сатай: Оны FaHa айткам жок. Ш ая турганда улт тагдырына аландаймын дед1м. Сен оны жактап, 6api6ip сезге лес бермегенсщ. Дабыр: (ашулана сейлеп) Шая ею туып, 6ip калганым емес. Ke3iftae басшылыкта болган сон айткан шьи-армын. Колында билит бар басшы туралы сол кезде, сондай аласапыран заманда аузына келген сезд1 оттаган сен акылдымын дейсщ бе? Исатай: Аузыма келген сез емес, ел тагдырын ойлаган алан кещ лдщ сыры eni о я Сенщ тындагын келмедй А д арты не болды? Улт тагдыры не болды? Дабыр: OFaHда кшел1 мен бе? Мен юшкентай адаммын. Жогары лауазымга жеткем жок. Ел баскаргам жок. И сат ай: Республика тагдыры, бше-бшсен, кай кезде де ep6ip адамнын колында. Ултына жаны ашыган ap6ip казак сол кезде-ак ез сез1н айтуы THic-ак едк BipaK олай болмады. Сен секщцшер кобейш Kerri... (ойлана) Егер басшы шын э д ш е т а з болса, Tepic жолга бастаса, оны айта 6iny парыз. Э дш етаздш ке эрдайым бас исен, езщ де кылмыстысын. Дабыр: Мен ез1мд1 кылмыстымын дей алмаймын. Бар болтаны - ез кезещмнщ адамы болдым. Жогары жак не тапсырса, соны мултшаз орындадым. Исат ай: MiHe, бар меселе сонда. Б п дщ туб1м1зге жеткен сол лвббайшылдык. Ш ая кектен аягы салбырап тускен канышер емес. Оны 63iMi3 кол п аш тап , ез1м1з ж асап алды к. Е гер сол кезде кем ш ш гш 6eTiHe шыжгырып айтып, жабыла карсы шыкканда, мумк1н ол буйтш ултка зор азар керсете алмас ед1. Квп болып ун кетеруд1н 6ip KepiHici - кеш еп Колбин тусы ндагы жагдай гой. Ж елтоксанда аланга шыккан казак жастары Колбинд1 де, Орталыкты да ойландырып тастамады ма? Дабыр: Тагы да айтам, мен ез!ме тапсырылган жумысты мулт1кс13 аткардым... И сатай: И э, сен1н сондай мшезщ бар болатын. Ш ая бшк такта отырганда сонын сойылын соктын. Содан кейш ше? Ол кеткен сон ше?.. Дабыр: Мирзояннын уакытында да адал кызмет eTriM. Ешюмге куйе жаккам жок. Исатай: Е н ш м ге куйе жакпадым дейс1н, э? Ау, сол Шая кете салысымен ен алдымен жамандаган мына сен едщ гой. \"Ол онбаган елд1 булд1рд!\" деп айгай салган сен емес пе ен? Дабыр: 0Hi, буган да жазыктымын. Ау, айтсам , шындыкты - 233-

айттым. ©им байкаган нерсеш айтгым. Ештен кеш жаксы. Сол уппн де кш ел1м ш бе? И сатай: М эселе - 6i3iUH жалтактыгымызда. ©з улгымызга, ез кайраткерлер1м1зге кай кезде де впзкездененпз де, взге улт enini басшылыкка келсе - маймыл мшез кврсетем1з. Цабыр: Сонда сен Ш ая взге улт е к ш болган сон оны жактады, жагымпазданды демексщ бе? И сат ай: Бар гэп - сенщ былкылдактыгында. Бше-бшсен, сол 20-40 жылдарда казак елш баскарган ана грузин Нанейшвили, мына Голощекин, содан сонп>1 Мирзоян, Скворцовтардын бэршщ шшще ултка ерекше 3a6ip керсеткен, азап аркалаткан адам - ол Шая. Халык оны Ш аян деген. Сен Соган мэймецкеледщ. Мен соны Kemipe алмаймын. Осы кунге дейш... Цабыр: Барлык уакытта батыр болу - б ш п р л т, керегендш 6enrici дей алмаймын. Кейде ундемей калу да акылдылык— И сат ай: Ж арайды. Бул - 6ip жагы. Ал, енд1 екпшп жагын айтайын. Сен улт кайраткерлерш шетшен устап, жазыксыз халык жауы деп турмеге тогытып жатканда, ешкандай кагазга кол коймадым деп айтшы кеш? Цабыр: Кудай бшедц киянатка баргам жок. Шамам келгенше ак, адал болуга тырыстым... И сат ай: Маган катысты ic козгалганда ше? Онда да ундеген жоксьщ ба? Цабыр: (mini курмеле) Сентуралы купил комитетте катты кинап сураганы рас. Аралас-куралас болганымызды 6api бшедг Ананы- мынаны айткан шыгармын. BipaK \"Халык жауы\" дегем жок. И сат ай: ¥ятсы з екенсщ. Oni де шындыктан жалтарасын- Ау, тер1ннен керш жуык. Ен болмаса, мына касиетп \"Бвйтерек\" устшде ак свйлеп, тазарсан кайтедк сорлы-ау!.. Kip, лас кещлмен не уппн кетерщдщ мунда... (ащайлап ж'гбердi) Ц абыр: (урейлене) Тек-к! Сонш а айкай лап ж1бергенщ не? Балалар естш коялы гой. Жвй сейлесен де тусшенпз гой. (сосын пауза ж асап) \"Халык жауы\" деп кагазга кол койгам жок. Киянат свз айтпа маган. И сатай: Киянат сез дейсщ бе? Онда айтайын. М е н т улым кейнпрек ¥л ггы к каушЫ здж комитетшен жеке кагазымды алып, танысыпты. Сонда сенщ колын бар екен... Ц абыр: (ашуга булыга) Ой, Исеке! Сен Tirrn 6apFaH сайыи ершеленш бара жатырсын гой. Коя ма десем... Сабырга келе ме - 234

десем... Онда сен де тында. Рас, сол 6ip жылдары м е т ана купил комитетке шакырды. Сен жене тагы да уш -терт азамат туралы сурады. Бшмеймш деп калай айтам. Танитыным рас дед1м. Онда \"Танимын, бшемш\" деп кагазга кол кой дедг Бар бшетшш сол рана... Ал, е д е т соныма туст1 десен, устатуга тк ел е й араласты десен - онда обалыма каласын... И сатай: (сезш беле) Кагазга кол койыпсын гой. Одан артык не керек? Одан артык кандай кастандык болады, а? Дабы р: (куйт е) CeHi... ceni кай куш устап е кеткен ш мен бшмешм. Кеш б ш п м . EipaK карап калгам жок. Шамам жеткенше ара туспек болдым. Таныстарымды жагаладым. EipaK 6 a p i де бастарын ала кашты. 0з1м1зге бале болады деда. Сосын мен де ш тен тындым. Алайда... мен с е т и ана катынынды, ана жалгыз улынды коргап сейлеп, каладан аман-есен KeTin калуыиа кол ушын берд1м. Ол аз ба? Егер сол кезде катынынды да камалганда ана журген шеберен болар ма еда, болмас па еш ... Намысыма тиме менщ! <к;алш- крлш emedi) 0 з тагдырынды езщ булшрдщ. ©зще-взщ ктедщ . Сейте тура 6apiH баскадан керп н келед1... И сатай: Ив-е... катын-балама кол ушын 6epinciH. Онына рахмет. Кейде ойлаушы ем: ей, соны да кез кылып жасады ма деп... М е т устатып жйберген сон, менщ арым таза деу yiiiiii де Kici айлага барады гой. Дабыр: Сенсен де сод сенбесен де - сол. Мен саган киянат жасагам жок. Реиинсен - заманга ренжь Тайгакты тагдырьща И сатай: Е-е, Дабыр-ай! Осы куш кай шындыкка кез жетюз- гендейм1з. © m eyip пшмде ш ер бар. Муз бар... Сол муз ер:мей-ак койды... Осы кезде олардыц жанына Ерболсын мен Салтанат келеЫ. Ерболсынныц к;абагы салыццы. Салтанат KOtfindi. К еле сала жарыса сейлеп жатыр. С а л т а н а т : А та, жана ана ж е р д е п тел ед ид ар дан 6i3fliH Президент сейлед1. \"Ардагерлер - б1здщ алтын казынамыз, оларга еркез кол ушын 6epin, кемек керсетем!з\" дедк Б1здщ Елбасымыз кандай кереген адам, в! Карияларын сыйлайбшген елдщболашагы бар демеуип ме едпиз, е зд аз!.. Дабыр: Ие, солай! Тап солай, карагым! Кариясы бар елдщ камы бар, акыл калтасы бар. Оган сез бар ма? И сатай: (epi бурыла берт ) Эрине, кария - казына. Алайда, -235 -

жаксы картая б ш уд е 6ip байлык ■■Кейде ол да колымыздан келмей жатады Fofi... (аягын кубгрге уластырады) С ч и п а пат : (т ацд а н а ) А та, ана Kici н еге о лай сейлейдЕ Кариялардын да жаманы бола ма?.. Д а б ы р : Э л д е н еге р е н ж 1ген с о н ай т к а н ы д а. Э й тпесе, улкендердш 6api де жаксы. Оларды ты ндау керек... Сахна царацгылана 6epedi. EKIHIUI Б0Л1М Тагы да сол сахна. Сахнада - Исатай мен Дабыр. Exeyi де унса. Осы кезде оларды )<жанына М ира келед/'. М ира: Аталар-ау, неге к ещ л аз отырсыздар. \"Бэйтерек\" басына шыккан Kicinep кещлд1 болуы керек. Караныздаршы, жана кала, жас кала алакандарыныздатур емес пе!.. Каласаныздар, мен с1здерге кемекнп болып, кала тарихын айтайын... Дабыр: (елп emin) Кала тарихы дейсщ бе? Ойпырмай, тында- гы мы з-ак келед1 гой. Айтшы, кане!.. М ира: (толгана) Елордамызды Акмолага кениру туралы энпм е 1994 ж ы лы -ак басталган. Сол кезде бул бастам ага куд1кпен карагандар да аз болмады. Алайда, казак журты осы жолы ез тандауын 61ржола жасауы керек екенш б н ш . ТуЫ ндь Елбасымыз ете онды усыныс жасаганын укты. М ш е, соны н аркасында 1997 жы лы Е лорда осында кешт1. А кмола аты Астана болды. А д мына \"Бейтерек\" болса, ел1м пд1нсим волы . Би1кт1к, аскактык символы... Дабыр: Ой, айналайын-ай, даусын кулакка ете жагымды екен. Бул тарихты 613 теледидар аркылы э р куш ез кулагымызбен ecrin отырдык кой. Эйтсе де канша тындасан да, ести берпм1з келед1-ак... М ира: Тапи не сурайсыздар? Кещлдер1щзде кандай сауал тур?.. И сат ай: Карагым, ниет1не рахмет. Ei3 кептен 6epi кездеспеген юс1лер ед1к, ез энг1мем1з де 61тер емес. М ира: Е, онда т у а ш к т ь О ты ра б ер 1н1здер. Энг1мелер1щзд1 белмей1н. Тек... \"Бэйтерек\" басшылыгы кенш аудармады-ау деп ойламасаныздар болтаны... (ол ак,ырын басып шыгып xemedi) Дабы р: (ет е баяу унмен) О, замандас, б!з асарымызды асып, жасарымызды жасадык- Откен кун е т п . Болар ic болды. Еши кел1п, 6ip-6ipiMi3fli кажап, ты рнак астынан Kip i3flen кайтеш з? Одан да б уп нп кунд! айтайык. Мьша эдем! заманды айтайык. - 236- .

И спиш и: М ен с е т кара жер етш, арына THin, маскаралайын деген ойда емесш н. Рас, жасы мыз жер ш еп н е ж е т п . Енд1 бу дуниеден repi о дуниеш кеб1рек ойлай бастадык. Айтсам - кец ш м де журген кеп туйткш од Эркез дегб1р1мд1 алып, оз-оз1мнен тагатсыздыратын ой. Дабыр: К °й , курдас! Басыл ещп. Пендем1з гой. К ем ш ш к кетсе кеткен un.iFap. KiMHiH басында болмайды од 0 з щ де ем 1р бойы суттен ак, судан таза болдым дей алмассыц... И сатай: Е-е, бойдагы МШД1 сез етсек, шаш жете ме? 0м1рде ешкашан жанылыс калам жасаган жокпык деп ешюм де айта алмас. Пенде болган сон да... (ойлана) BipaK Kicire 3a6ip KopceTin, киянат жасау ен улкен кылмыс. 0 з ойымша, мен ешкашан киянатка баргам жок. Киянат ж уп - киын жук. Дабыр: (алысца квз пйгт) О -о, курдас, сен карашы, расында да мына Астана кандай эсем! 03i кып-кыска уакытта осындай гажап кала тургызута да болады екен-ау! Танданбасына коймайды... Исат ай: И э, мен де тан калудан шаршайтын eMecniH. Yin кун болды, елден келгел! 6epi осы каланы аралаудамын. Кеше шеберем ана \"Жасанды м ухитты \" Kepcerri. Кэд1мп уп-улкен акулалар жайбаракат ж узш жур. Т еш зде ж узш жургендей... 0 з уШнде жургендей... Дабыр: Туп-тузу кешелер1 ше? Yftnepi ше? Кездщ жауын алады- ау... Кала деп осыны айт!.. И сатай: (ойлана) Ал, сен... баягыда 6ip жиналыста \"Bi3ез1м!зше ел бола алмаймыз, тек орыс, баска халыктармен гана 6ipnecin, мемлекет кура аламыз\" дегенс1н. Тагы да айткансьщ: \"Казак eMip бойы мал сонында журген е л Оган улкен еркениетке жету уш!н сандаган гасырлар керек\" дегенс1ц. Дабыр: Солай flenniH бе? Ешмде жок. И сатай: © m eyip \"Ешмде жок\" деп кутылып KeTeciii. Дабыр: Ал, айтгым дел1к. Сонда мен жаман оймен айтыппын ба? Ол елд1 кайрау соз гой. Тез1рек болсак, жетсек деген арман гой... Исатай: Жок, сен Tiстене сейлегенЫн. Bip жас ж1пт \"Казак - талантты халык, 6i3 аз уакытта гулденген, керкейген ел катарына косыламыз, epxiH eMip сурем1з\" дед1. Сен сол ж ш г т муката сойлед1ц. \"Даракысын\" дед1н. “Мактасан - улы орыс халкын макта” дедin. “Мактасан - Сталишн, Голощекинд! мадакта\" дедпг. Дабыр: Тагы да бастапкм ayeHine бастын ба? - 237-

И сат ай: Айтам. Айткым келген сон айтам. Сен сан Facbip бойы eciH жия алмайды деген елщ мше, 6ip Facbipra жетпей-ак енсе котердь TinTi оны айтасын, cohfu 10-15 жылда мулде коркейдй Элемд1 аузыиа каратты. Дабыр: Мен Соган карсы болды дейс1н бе? М ен де iaiiMiieii тез1рек коркейген ел болсак кой uiipKin дегем... И сат ай: С ен сол жолгы ж иналы ста тагы былай дегенс1н: \"Казак халкы eMip бойы кошпещц болган. Ол отырыкшылыкты бшмеген. Д емек, кала салуды да игермеген. Сосын да 61зде корнем кала аз. Астанага лайык кала жок. Кенес е ю м еп орнаганга дейш кеш ш жур!пп!з. Турк1стан - кираган уйшд!, тек аты гана кала. Орынбор - орыс елппн жер1нде. Мына Акмеппт, ягни Кызылорда бул да астана болып жарытпайды...\" Дабыр: (сезЫ беле) Тап солай дед1м бе? Косып айтып отырган жоксын ба? Исат ай: М умкш, созбе-сез eciMe Tycipe алмаган шыгармын. Эйтсе де казакта кала болмаган дегенщ рас. 0 з кулагыммен естлем. Осы кунге дейш умыта алмаймын... Осы кезде сахна царацгыланады. Дайта жарьщ тускенде сахнада ею жас ж ш т отырады. Опар - Исатай мен Дабыр. И сатай: (куйте сойлеп) Сен... сен жана тары да улг намысына тиетш сез айттын- Коп алдында сознай белгем жок. 0йтпесе, дауласа кетуге 03ip ед1м. Дабыр: Не айттым? Кай соз1м артык? И сат ай: Казак кала салуды бшмеген дедщ . Онынды ещй кайтш айтушы болма. Bip гана Турк1стан неге турады. Турк1стан уш гасыр бойы казак хандыгынын астанасы болган, бше-бшсен. Сосын Тараз, Отырар, Сыганак - коп кой. Кайсыб1р1н айтайын. Сосын айттын. Казак оз бетж ш е ipreni ел болып кете алмайды дедщ . Бул соз1Н эр казактын намысына тиед1. Осы кунге дейш осыиш а байтак едд1 иелен!п келген халыкты булай маскаралауга бола ма? Дабыр: Bi3 кешеге деш н кеш пел1 ел болганбыз. Енд1 уакыт та, заман да баска. Осы куннш би1гшен Караганда айтылар эн п м е аз ба? YMiTTeH ropi куд1к басым екен1 рас кой. И сат ай: Неге куд1ктенем1з? Bi3 онсыз да оз сокпап>1, оз жолы бар елм1з. ¥ л т кайраткерлер1 де аз емес. Солар жен ал т е й алады. Ендеше, неге жалтактауымыз керек. Дабыр: ¥ л т кайраткерлер! туы п жатса да, эл1 жас, калыптаскан жок. Калыптасу у ш н уакьгт керек. Коп уакы т кер ек .,

Испиш и: Сонда б1зде ел баскару мектеб! болмаган Ьэм жок демексщ бе? Дабыр: Жок деуге де болады. Испиши: Онда екеум1здщ жолымыз ек1 баска екен. Мен сешмен осы кунге деШн калай араласып жургем. HaFbi3 топас сен екенсщ. Ешн араласпай-ак коялык. Мен ceni, сен Meni танымаган болайык. Дабыр: MeHin 6ip жер1м кисаяр? И сатай: Кер де тур, а л 1 осы сезщ ушш OKiHeciH. Bi3 баягыдан- а к ел б ол ган бы з, кала да сал ган б ы з. Енд1 б у дан д а U re p i жылжимыз. Сол жана калалардын бастауы - осы А кмеипт болады. Дабыр: Акмеипт пе? Бул каланын алдагы тагдыры уже шеци- лш те койган. Bi3 баска жакка кошсмп. Алматыга... Москеудеп Орталык Комитет солай ш ешшть Сен еспмеген екенсш гой.. И сатай: Не дейсщ? Рас айтасын ба?.. (ойлана) Bi3 де оз epKi оз1не тиш, оз Астанасын ©3i тандай алагын кунге жетер ме екенб1з? Туар ма екен сондай кун-н... Сахпа царацгыланады. Кайта жарьщ тускенде - цартайган Исатай мен Дабыр отырады. Дабыр: Енд1... Кызылорданын астана бола алмаганы OTipiK пе? Дереу К0шкешм1з oripiK пе? И сатай: Мен сол кундерде ултыма жаным ашып едь \"ИЕркш- ай, 6i3 де тоуелшз болып, оз Елордамызды оз1м1з тавдап, коныс той жасап жатсак кой\" деп арман етш ем. 1ншалла, оны да кордж. (пауза ж асап). Сен сол жолы улт намысына тиетш соз айткансын. Казак тнгп оз бетш ше кала салуды бшмеген, сала алмайтын ел дегенсш. Дабыр: Ол кезде солай айтуга болатын ед1 гой. Исатай: (кушне) Сонда... каншама эсем гимараггар, кесене- лер, мавзолейлер тургыза алган казак кала сала алмайды дегенщ не сез? Бул шын киянат соз екенш сонда неге ойланбадын? Дабыр: Ойландым. Оган oni ерте ексши бшд1м. Ойткеш б1зде ол кезде улттык кадр болган жок. Исат ай: Улттык кадрды улттын 03i тугызады. Оны епш м сырттан екеле алмайды. Сыртка жалтактап, OMip бойы e.Miiiin откен елде болашак жок. Сен сонда айтуын керек efli, 6i3re улт yuiin жанын кня бшетш азаматгар керек деп. Сен олай демедщ... Екеум1з сол yuiin созге келдш. TinTi тобелесе жаздаганбыз. Дабыр: (култ) Е, ол тобелес, ексум!здщ 6ip кызга таласуымыздан туган жок па еди. - 239 -

И сат ай: Кыз туралы энг1ме - баска эн п м е. Сен сезден жалтарма. Дабыр: (жымия) KiM efli, эл п ... комсомолка бар ед1 гой. Сол кызга ынтыгып журупн ен. М ен байкамай, колтыгынан устаймын деп... Биге шакырам деп... Сол yrnin сен менщ жагама жармастын гой. Кылкындырып, onTipin коя жаздагансьщ. Оны умыткам жок. Eciime ме сол... И сат ай: Умытып калыппын. Дабыр: Ал, мен ойлап ем, екеущ уйленетщ болар д еп ... Аягы не боп Kerri сонын? Исатай: Оны сол кыздан сура. Менщ арым таза. Дабыр: Э -э, бшед! скенсщ Foil. Умытпапсьщ Fofi сен д е... Исатай: Умытпайтынды умытып, умытатынды умытпайды екенсщ сен... (аз .uydipin) Оны койшы. О л - ез арамыздагы нерсе. Ал, улт жайлы сез жанымды сыздататын. Ocipece, кала туралы... Дабыр: Кала! Кала!.. Не болды саган осы? Каланы айтып какылдадыц да калдыц гой. Шынын айтканда бул казак кала салуды кун1 кешеге дейщ бшмегеш рас кой. И сат ай: Сонда Алматы калай салынды? Оны м м салды?.. Дабыр: (ашулапа) Сен... сен тагы да менщ ашуымды келпре бастадьщ. Сол айтып турган Алматыны салуга атсалыскан аз казактьщ 6ipi - менмш. Сен OFaH улес коскан жоксыц. И сат ай: (айцайлап) Калай улес косам? Кайтш улес косам?., б зд ерщ емес пе меш \"Халык жауы\" деп жер аударган... Дабыр: Мен емес, баскалар. ©3iu тауып алган жауларьщ... Оган мен1 араластырма. (ойлана) Сол Алматыны, енд! ойласам, 6epi6ip аягы нан TiK тургы зган озге улт ок1лдер! екен. Bi3 деген мм?.. Ж урдщ кой эйтеу1р. И сат ай: Намыс жок сендерде! Дабыр: Намыс болганда не 1стейм1з? Ол кезде ултгык кадр болган жок. Курылыстьщ TiniH бшетщ казак б1рен-саран гана efli. И са т а й : BaHFbi б о л бы р м1нез! K epiH reH re ж ал тактатан кегенкез... Эй, казагым-ай! Дабыр: Ж ер ауып журд1м деп акталган боласын. Сен болганда да тук 6iTipe алмас ен. Осы OTipiK дангойлыкты кояйык та. \"Егер м ен болганда...\" деп кеуде темпеш тегендердщ талайын KepreH6i3. Bepi де бос сез. Эшеш н KeKipeK... Казакты icKe емес, сезге кой. Ой, айтады-ау! Айтканда жан-дуниещи босатады-ау... - 240 •

И сат ай: Б13ДЩ ултты тым кем и те берме!.. Дабыр: Bi3 журе-бара тузелген, келе-келе уйренген елм1з. И сатай: Ал, мына Астана ше? Бугаи не дейсш? Дабыр: Астана ма? И а-э... Астана белек эцпме. Исатай: (шабыттана) Кердщ бе? Bapi6ip сен жецшдщ. Казак кала салуды 6inefli екен. Оган куэ - осы Астана. Астана - ултгын шын мэншде улт болып калыптаса алганыньщ Kepimci. Осы жана кала аркылы 6i3 елемд1 мойындаттык. Элемде ен кыска мерз1мде адем1 кала тургызуга бола алатынын дэлелдеген ел - ол казак ель Мына ci3 бен 6i3 eMip суpin жаткан ел.. Дабыр: Жарайды. Ж ещ с с е н ш . Сен жендщ . М ен жешлд1м. Жещлд1м-м... (аГщайлайды) Осы ма ecTiriH келепш ... И сатай: Айгайлама. Балалар ecTin калады... Дабыр: Е-е, Исеке-ай, сол 6ip тайгакты жылдардын курбаны тек сен бе? Терен ойлап карайтын жан болса, мен де сол кезеннщ курбаны емесш н бе? М ешн е з ермм ез1мде болып па efli... (ку рсш ед i) Сахна кррацеылана 6epedi. Дайт а ж арьщ тускенде - сахнада Ерболсын мен Салтанат. Ерболсын: в зщ туралы кунде-кунде ойлай берем. Кайта кездесуд1 ансап жур ед1м, аспаннан Т1леген1м жерден жолыкты. Мен бугш ете бакытгымын. Куанышымда ш ек жок... Салт анат: (ойлана) Куаныш, бакыт детеншн мэш не? Адам нел1ктен куанып, нел1ктен кайгырады? Кей-кейде осыны ойлап, басым катады. Ерболсын: Мен бшсем - адамды куантатын да, кайгыртатын да ум!Т пен сешм. Сол eKeyi болмаса, TipminiK те кызык емес. Салтанат: Неге? Неге кызык болмайды? Ерболсын: Мен1н атам айтады: Баягыда, ез11пн жас ку1ннде, ауылда 6ip OKHFaболыпты. Bip жас ж т т сулу кызга ерекше гашык екен. Кунд1з де, тунде де соны ойлап, сол оймен eMip кешед1 екен 0 з сез1м1не лайы к кы з жауабын жылдар боны кутш жур1пт1. Умппен eMip cypinri. Сейткен гашыгы 6ip жолы шын сырын ашса керек. Bip-ак ауыз свз айтыпты. Соны ecrireH ж1пт сол тун! езше- e3i суык кару жумсап, бул дуниен1н бар кызыгын тарк eTinri. Салт анат: Ол кандай сез? Не айткан сонда?.. Ерболсын: в зщ не айтты деп ойлайсын? -241 -

Салит iiпт : Бшмеймж. Суйген жичтке не деуге болады? Онын ж урепн жаралау деген... сумдык кой. Ерболсын: Кыз \"мен басканы суйемж\" дептг Салтанат: (аз-кемMydipin) Сол сез уннн... езше-ез1 кол жумсаган ба? Ерболсы н: Сол сез уннн гана... (ойланып турып цалады) Мына TipminiKTe адамнын yMiii у зш п , сешмшцж1б1 ceTiHece, apFbi жагы кызык емес. Одан к е й н жалган eMip басталады... Сахна цайтадан царацгылана 6epedi. К,айта жарык, тускенде - Исатай мен Дабыр. И сат ай: /кайта-кайта жвткершед1) Осы соцгы кездер1 кеп ж втелетж боп журм1н. Дабыр: К у п м щ жок-ак екен. KepiHin тур. И сат ай: К у п и кайдан болсын. KeMnipiM елдекашан кара жер койнына Kerri. Сол кемшр1мшн алдында алса деп ед!м, оны кудай кабы л кермедЕ Ещн келж ш н колына TenMipin калган заман... Дабыр: Мен де езщ секшпмш . Qfrreyip келж жайлы болып кездестЕ И сат ай: Ж етел демеюш, 6epi де кеш еп ауыр кундердщ 6enrici гой. Н эубет жылдары Meni \"Халык жауы\" деп абактыга жапты. Одан ейтш -буйтш езер кутылып шыкканымда, согыс басталды. Соплска бардым. Суык, сыз жерде муз жастанып, кар жамылып, нем 1стермен шайкастым. Сосын кандай денсаулык болсы а.. в зщ ше? в зщ согыска катыстын ба? Дабыр: Мен... мен арнайы броньмен елде калдым. Елге керек болган шьи-армыз. И сат ай: Эне, айттым гой, сен взз кай кезде де жауын астынан су болмай nibiFa бшесщ. Эй, легенде мыкты екенсж. Дабыр: Кандай мыктылык дейсщ . Qirreyip, кудайдын кез1 тузу болтаны да. И сат ай: Мына кеудендеп кандай тем ip? Дабыр: Орден гой. Исатай: Кандай орден? Дабыр: \"Кызыл жулдыз\"... И сат ай: Оны согыска бастан-аяк катыскан мен алгам жок. Сен калай алып журсщ? Дабыр: Тылдагы ецбепм уннн... Исатай: Э-в, солай де... (мысцылмен айтады) - 242-

Цабыр: Йемене, мен мадакка, орденге мулде лайык емес жанмын ба? Т урщ бузылып сала берд1 рой... Б1здщ де енбепм1з бар-р... б зш н ен басканы к ер л н де келмей ме сеш н.. Н а и т и е (ашулана) Эй, Дабыр! Сен eirrirr ecKi жаранын аузын тырнай берме. Онсыз да ез1мд1 эзер устап турганда... Цабыр: 1ште устап кайтесш! О йга алсац - сейле! А д айт! Айт онда ойындагыны!.. И сат ай: (кушне) Айтсам айтайын. Мен емес, взщ Н леп алдын. Ендеше ез обалын езше. (пауза жасап) Сыртынмен мойындагын келмесе де, iiuiH бшедь М енщ б1л1м1м, алгырлыгым, Timi оны айтасын, тазалыгым да сенен элдекайда бш к е/п. Кай кезде де солай болады. Сейте тура eMip саган бетш бердк ал маган аркасын тосты. Кай кезде де тастакты тагдырдан кутылмадым. Соган... ен алдымен ю нэл1 мына сен секшдшер-р... Дабыр: Тагы да мен... Бул казак e3i елш бара жатса да, eniMiH баска б1реуден кередь Исатай: Жок, Дабыр! Сен ейтш мэймецкелеме. Керек етсен, одан да зорын айтайын Мына эдем1 заманды эдеШ булд1рш , астан- кестен етелндер - еюжуздшер, жылпостар. ©з каракан басынаи басканы ойламайтындар. Сондайлар жер бетше кайдан FaHa пайда болады екен? Кайдан-н... (айцайлап ж^беред:). Дабыр: А д мен олай ойламаймын. Менщ бшу1мде жер бетш деп барлык кигаштыктар мен сэтшздштер, TinTi керек етсен барша киын туш ндер - ол мшез1 кисык адамдар KiiiacineH болып жатады. Келшсезге кенбейтш кеарлер, татуласуга кенбейтш тасырлар каптап кеткен когамда не береке болсын? EipniKKe, 6ip уэж ге бас имейтш жерде кандай татулык болады. Осыны TyciHep, осьнан бас шулплп, \"жен екен-ау\" дейтin адамнан айналып кетсе болмас па? Исатай: (тагы да дауыс катере) Жер бетш жаплмпаздык жауласа, жет1серм1з онда!.. Дабыр: Жагымпаздык та, к е а р л к те керек емес. Б1зге Keperi - ымырашыд мемшешш адам. Qcipece, казак ушш... Gcipece осы XXI гасырда... Осы кезде олардыц даусы н ecm in цалып, Ерболсы н мен Салтанат жуг1р/п Kenedi. Ерболсын: Ата, спге не болды? Ж урепш з бе?.. (ол Исатайга умтылады) -243 -

Сапт анат : Ата, ту р о д з бузылып KeTirrri гой. (ол Дабырды Нушацтайды) Ерболсын: Не болды аздерге?.. Сапт анат : Дауыстарыныз катгы шыгып Kerri гой. Д абы р: (даусын ж ылы ты п) Е, ж эй... Баягы кундер гой. Исекеннщ eciHe Tycin кетш... И сат ай: Сен eciMe туЫрмей коясын ба? Дабыр: (кути) EciHe т у а р е п н де Kici болганы жаксы. Ерболсы н: (созге араласып) М енщ атам ылги да Tin айтады. Ешюмшн кецш не карамайды. Оны кеппрвдз... Сапт анат : MeHiHатам - KeniipiMiuin.. @Mipi катгы айтпайды... И сат ай: (цалш-цалш emin) О л.. ол Ka3ip солай шыгар. Баягыда баскаша болатын. Дабыр: Исеке, саган не болды? Баягыньщ бул балаларга кандай каж ет бар? Eciimi жи, Исеке... Саптанат: (абдырап) М енщ атам... атам баягыда кандай болып efli? Ci3 не деп турсыз-з... И сат ай: Оны езш ен сурарсын. Кейш 03i айтар. Ерболсы н: Бул не сыр? Б1зден жасыратын кандай энпм е? Дабы р: (Ерболсынды цолтьщтап альт, opi царай ж уре mycin) Е, балам! Bi3токсан жыл OMip cypin келем1з. Т оксан жылда турль Typni хикаялар бола бередЕ Ен бастысы - 6i3 Исекен екеум1з ecxi доспыз. Ал, достар арасында кандай купил болады? Tirrri купил болтан кунде де, ол екеудщ арасында калуы керек. Е рболсы н: TyciaaiM. E aa i тусщшм. Дабы р: TyciHceH сол Сапт анат : (олар 6epi орала бергенде) Айтпадым ба, MeHiHатам ы лги д а осындай. KenripiMfli болу - ен басты устанатын кагидасы... Дабыр Исатайга царайды. ИсатайДабырга царайды. Екеутщ де чабагы ж ылит ын емес. Сахна чайтадан чарацгыланады. Дайта жарык жанганда - Ерболсын мен Салтанат. Саптанат: (муцдана) Аталарга не болды? Неге катты-катты сездер айтады? Е рболсы н: (жубата) Ж ок, олар урысып жаткан жок. Сэл гана д ау ы с к ете р геш - у ры сканы емес кой. Bi3 TyciHe берм ейтш сырлары бар болар... Салт анат : Ж ур, жанына барайык та. Неге уЗап кетпк?

Ерболсын: Э нпмелерш белмеш к. Inrreri шерд1 жеке отырып айтып алганы да дурыс. Салт анат: Ол да жен екен. Ерболсын: (култ) 03iMi3 жайлы айтайыкшы ендП 03iH жайлы айтшы, Салтанат! С алт анат : (алыск,а к в з ж/берЬ* турып) М ш е, Е сш дщ сол жагалауы деп-демде улкен калага айналды. Барлык билш орындары осында Kemin келдп Tiirri осында жакын кунде улкен жастар парю салынбакшы екен. ЦПркщ сол эдем1 де есем паркте езщ жаксы керетш жш тпен колтыктасып кыдырып журсен той... Айлы тун астында... Ерболсын: Сол да арман ба? Парк салынып бггсе, кыдырасьщ. Салт анат: Оран eKi нарсе кедергт болып тур рой. Ерболсын: Ол не? Салт анат: Б1ршшщен, мен осы кузде \"Болашак\" багдарлама- сымен шетелге окура кетем. Ешншшен... (муд/ре mycedi) Ерболсын: Ив, eKiHiiiici... Салт анат: Екшшщен, м е т и эл1 жаксы корепн ж 1 г т м жок. Ерболсын: Калай? Сен сек1лд! всем кызды еш ж1г1т эл1 суйе койран жок дегенге сену киын екен. Мумюн, 33iniH шырар... Салтанат: Э з ш жок, шыным. 0ni жаспын рой. Ерболсын: Махаббат жаска карамайды. Салт анат: Ол улкендер айтатын кагала рой. Ерболсын: Ж ок, 6i3re де катысты. Салт анат: (жымия) Ал, сен ше? 0 з ш ше? Ерболсын: Не туралы? Салтанат: Суйген кызын бар шырар, в? Ерболсын: 03ip жаспыз. Ол туралы ойланып улгермепп1н. Салт анат: Жана FaHa ез1н айттын емес пе? М ахаббат жас талгамайды-ы... Ерболсын: (ойлана) Ж ас дейм1з. Жастык ш ак дейм1з. Ал, сол жас адамнан да улкен даналык кутуге болады екен. EciMe атам айткан 6ip аныз енл м е Tycin тур. Салтанат: Айтшы! Ол кандай аныз?.. Ерболсын: Ертеде, ашаршылык жылдары 6ip вулет тугел жокшылыкка урынып, есенг1реген сон, уй-жайды тастап, бас сауралап, кеш е жвнел1пт1. К еш ер алдында 6ipeyi калтага нан толтырып, 6ipeyi торсыкка сусын куйып, eirreyip влмеспн камына -245 -

Kipicneii ме?! Сол кеш тщ ен сонын алып, осы эулетке таяуда гана тускен 15 жасар жас келш жолга шыгады. Б1рак ол колына сусын да, тамак та алмапты. Иыгына салып алып, бел1 майыса кетерш келс жатканы - кара ш анырактын табалдырьты екен. Кеш imiimeri калжынбас жнтггер \"ей, мынанын eci ауыскан ба?\" деп оны кулиге айналдырып, мазак ете бастапты. Сонда кеш бастаушы кереген аксакал ез некерш ж1берш, \"келшнщ бунысы Heci, сурап кел\" деп буйырады. Жас келш некерге: \"Бул табалдырыктан баягада атам мен енем ак ниетпен аттап, ecin-енген едй, сосын 6i3 атгадык, 6i3 де есем1з-енем1з, ешкашан еулеттуын жыкпаймыз деп inrrefi серт 6epin ек, заман булай болды, ендйз бар ойым - осы касиегп габалдырык жанымда болсыншы, б!зд1н урпагымыздын да аман-есен болып, келер кундершщ нурлы болуына шапагаты TuciHmi деп ауыр болса да аркалап келем\" деген жауап айтыпты. Буны ecriren аксакал жас келшнщ акылына тэнтз болып, оган ас-су берш, алаканга салыпты деседк С алт анаш: (ойлана) Сонда ол... э л п жас келш он бес жаста ма екен? Ерболсын: Иэ! Он бес-ак жаста... Сахна к,арацгылана 6epedi. Кбайта ж арьщ жаиганда —Исатай менДабыр. И сат ай: Сонымен, замандас, сенщ oMipiH- cemKi, меш н eMipiM - мент... Д абы р: (ш ам дана) М енш eMipiMHiH Heci жаман екен? 0 з ойы.мша. жаман eMip сургем жок. И сат ай: Оны 6i3 емес, журт айтсын. Дабыр: Эй, журт не демейдк И сат ай: KonTiH K63i - кереген. Елдщ кулагы - елу... Дабыр: Сол ел не дейд1, ал?.. И сат ай: Сол ел айтады: \"Юмде-юм ултына опасыздык жасаса, улты оны акыры жазалайды\" дейд1. Сол ел айтады: \"К1мде-к1м ек1жузд1 болып eMip кеш ее, eMipimH сонында e3i сонын сазайын тартады\" дейд1. Сол ел айтады: \"Юмде-юм парасатгы патшасына уеде бере турып, адал жолдан тайкып кетсе, ceftTin саткындык жасаса, онын 6eTiHe тарих туюред1\" дейд1. Сол ел айтады... Дабыр: (оны болт ) Сол е л айтады! Сол ел айтады! Айткыш-ак екен. Азаматты жазалайтын жалпак ел емес, ен сонында - ез ары. О л ар алдында жауап 6epyi керек. - 246-

Исатай: ©те дурыс айтгын- Сол ел тагы да айтады: \"Кулы- гымды асырдым деме, ен сонында ар соты бар, сонын алдында жауап бересш\" дейдг Сол ел айтады: \"Кш де-кш G\\np,n адал, таза сурсе, о дуниеде oFaH тек кана пешш eciK ашады\" д е й т . Дабыр: О дуниеге юм барып Kepiirri? И сатай: Ал, о д у н и е т н жок екенш кайдан бшдщ?.. Мен оган Дабыр: Ал, мен сенбеймш. Адам еледг 0Mip сонымен аякталады. И сатай: Ол сен унин аякталуы мумюн. Ал, кектеп Kici ушш аякгалмайды. Дабы р: (аз-кем ойлана) C ohfh жы лдары е з арым ез1мд1 мазалайтынды шыгарды. 0М1рде жанылыс баскан, 6ipeyre киянат жасаган кездер[м аз болмаган шыгар, каз1р сол ушш кунде KemipiM сураймын. 1штей таубага келем. Ещп намазга жьтылдым. И сатай: О дуниеге сенбеймш дегенщ кайда? К,алайша намазга жыгыла калдын? Дабыр: Намазды о дуниеге сенгещцктен окымаймын Намаз - ол ез арыннын алдында тазару. Арга тускен дакты жуу... И сатай: (o3ine-03i куб1рлеп) Оны датусш генщ е шуюр. LUipidu дуние-ай, к1м-к1мд1 де акы р аягы н да efiTeyip 6 ip тэубасы на келт1ред1 екенсщ -ау. (сосын Д абы рга царап) Н ам аз деген 6ip KyflipeT! Окып болган сон бойын тазарып, жещлдеп каласын- Дабыр: Рас! Рас! Мен де сейтем... Мен де жешлдеп калам... Сахна карацгылана 6epedi. Ендi жарыц Ерболсы н мен Салтанапща mycedi. Ерболсын: Сен кандай сыпайысын- Мен бшетш езге кыздарга у к са м ай сы н . Салт анит: Бул - анамнын тэрбиесг Сен бш есщ бе, Мукагали акыннын мынадай елещ бар: ...Апам маган \"Улкенд1 сыйла\" деген, Сол сез маган iariniк куйган ерен. Улкендерден ауыскан KimuiiKii Улкендердш езш е сыйга берем... Мен осы елен жолдарын унем1 шнмнен айтып журем... Ерболсын: Екеум13 дос болсак кайтеш, а? Салтанит: Болсак болайык. Тек-к... Е р б о лсы н: Б 13 жана зам ан н ы н т ан гы ш ы ктай т ап -т аза - 247-

урпагымыз. Б1зде eTipiK те, алдау, келпрсу де жок. Олай болса, б1здщ достыгымыз да сондай узакка созылуга тшс. Салтанат: (ой.шиа) Мешн журепм элденеге аландай бередг Ерболсын: О л не? Не уш ш аландайды? Салт анат: Сен айтасын, 6i3 екеум1з енд! м эн п дос боламыз деп... Мен жакын уакытга шетелге окуга кетем, сен елде каласыц. Арамыз алыстайды. Сосын кенш де суиды. Сен баска 6ip кызды унатып калуын да мумкш гой... Е рболсын: Ж ок! Олай деме, Салтанат! М ен уадеге 6epiicniH. Кайта к ен ш м н щ терен тукшрш де ceHi езгелерден кызгану ce3iMi оянып келе жаткандай. Ш етелге барган сон достарын да кебейед1, жаксы-жаксы житгтерге жолыгасын. Сол кезде... С алт анат : (сьщыпъщтай култ ) Сен м е т элден баскалардан кызгана бастаганын ба бул?.. Ерболсын: Эрине, кызганам. С алт анат : Мен сертке бержшн, Ерболсын! ЭЫресе Адалдык деген аруга ш ын бершгем, оны аялай алатын шамам бар... Сахна кпикене царацгыланады да. eudi жарык; Исатай мен Дабырга mycedi. Дабыр: Е, курдас, бастан не етпед!? Ka3ip ойлап отырсам, расында да кеп к ем ш ш к ж1бер1пп1н. Сонын 6epi де неден? Шамасы - ез эрекет1ме ез1м бага бере алмаганымнан. ¥ л тгы мен шын суйе алмадым-ау деп коркам. Ултгы да, ултым деген улды да кад1рлей 6iny кандай ганибет! Соны кез1нде тус!нбей... (Mydipin нелады) Исат ай: EapiMi3 де пендем1з. Кай кезде де кыска ойлаймыз гой. Жаксы мен жаманды барлык уакытта салмактай алмаймыз. Ал оны н KyHeci - е н ау ы р к у н э. М ухам ед п айгам бары м ы зды н XaflHCTepiHiH 6ip жер1нде мынадай сездер бар: \"Акымактар торге озы п , акы лды ны н eciKTe оты раты н зам аны да болады. BipaK акымакты торге оздырганы ушш акылдынын жауап беретш заманы да болады...\" Дабыр: П айгамбарымыздын сол Х адистерш мен де окыгам. TaFbi 6ip жер1нде: \"Онды-солды 1ш1П-жейт1н, онды-солды т еп п шашатын заман да болады. BipaK осы ысырап ymiH жауап беретш заман да болады...\" И сат ай: Ой, жалган-ай! Карашы, бэр ш де айтып койган гой. Култег1н жазып калдырыпты деген мынадай сездер бар: - 248 -

...EpTyphc! Елщ азат болмаса, Кутгы кайдан табарсын? Ж урепнде TeHipi болмаса, Тыныпггыкты кайдан табарсын?.. Дабыр: Беу, замандас-ай, бу дуниенщ кызыгы аузынды дер кезшде жумган екен гой. Пенде аузын ашса, eftTeyip 6ip кателшке урынады. Kip акы н айтпакшы: KapimH ен жаксысы - аузын баккан, Аузына еге бола алмас кудай аткан... Е н д т 6i3re калганы сол шыгар... Осыган д е т и кателескен, жанылыс басканымыз да жетер ендь.. И сат ай: Bi3 кателессек те, урпагымыз кателеспесш де. Е цщ п умгг - соларда. Осы куш казак окыгандары топ-топка белш ш , партия курып, вздершше бшгш сш уге эуестенш алыпты деседь Швберем соны айтады. Аузында 6ipniri жок ел ел бола ма? Айтшы Дабыр: Елге ен кереп - б1рл1К. Ж удырык болып жумыла 6iny. Ел тандыры, ел муддес1 козгалганда ep6ip азамат жеке басындагы екпе-назды умыта турганы абзал И сатай: Дурыс айттын. Тауып айттын. Ашылып жаткан алаканга керш ген ойнак салып, арым-ак билж жасай алады. Ал, жумылган жудырыкка ешк1мнщ ел1 келмейд1. Ж удырык дегешм1з - халкы сайлаган Ел басшысы айналасына 6ipiry, топтасу. Tinri эрб!рден сон 6ipre куресу, 6ipre жорыкка аггану... Дабыр: Казактын жауы - казак кой. Арасында cipa, ала-кула 6api6ip бола берет1н шыгар... Исатай: Осы свз дурыс емес. Казакка казак жау емес, казакка казакты ш ын суйе б1лмейт(н, Ж1герс1з, намыссыз, тиянаксыздар жау. Ондайлар эрине, арамызда бар... Дабыр: (ойлана сейлеп) ППрюн, мына ем1рде эд1л, шыншыд таза болтан кандай рахат! (сосын аз-кем Mydipin) О у, замандас, мына менщ кеудемдеп \"Кызыл жулдызды\" саган тагайын. Ол саган лайык... (дереу агытуеа Kipice бастайды) И сат ай: Ж ок, Дабыр! Мен мемлекет бергещи гана иелен1п уйренген адаммын. Ол орден - сет к и Осы кеше Акордадан 6ip шенеушк уйге хабарласыпты. Елбасымыз 6ip топ Аксакалдарды -249-