Әлмашұлы Ж. Тірі жан

Кара Елее: Сонда да... осы жагын ойлап кой. Саясаттын басында жургендердщ 6api6ip 6ip урты арам. Eip ici шалые. Сен 6epiHe де акындык кезбен карай берме. Магжан: Саясатшынын да саясатшысы бар. BipiHfle журек жок, 6ipiHfle журек бар. Ал, С ултанбек... тек саясаткер гана емес, сонымен 6ipre эдебиетпи де. Сосын да аленге алгысез жазуга батылы барган, \"Мыкты акын осы\" деп ajiFaui ашык айткан да сол Кара Елее: Ол елеuni туешетш болса, жаксы эдебиетни болса, онда неге сенш сол ютабынды М эскеудеп бшгш пер сынайды? Tiirri Kefi6ip елендерш icKe алгысыз екен деп те к а м г е т aiipiK пе? Д емек... Султанбек сен туралы жазганда кезжумбайлыкка барган, afrreyip мактай берген, оган дэлел - жанагы М эскеудеп т а л к ы л а у ... Магжип: (ашулана) С ен... н е т айтып турсын? Мэскеуде менщ ютабым талкыладааны рас. Онда баяндама жасаган азге емес, тагы да улкен саясаткер api эдебиетгш-редактор Ha-sip гой. Кара Е лее: И э, H a3ip ... Н аз1р неге сынады ? Неге cafaH niyfiniicri? Осыны бшесщ бе? Магжан: Менш Hesipre еш екпем жок. Оны да Tepic багытка салып ж1берген баска топ. Баскалар. Кызганыштын отына куйген кенбф адебиетид - акынсымактар. Кара Е лее: Кайдам-м! М эскеуде аткен кеште жасаган баяндамасына карасан... атарга OFbi жок адам сиякты. Жалпы мен онын 6apiH де бшем. Bapi де кез алдымда аткен. Оны маган айтып Tyciwiipin жатпай-ак кой. MeiiiH саган айтпагым - ал1 де болса кеш емес, бас камыцды ойла. Басынды арашалауды ойла. Магжан: Кайпп? Кдлай? Кара Елее: BapiHeH бас тарт. 0лендер1нд1 де жокка шьггар. Мен жазган жокпын де. Магжан: 0 з жазганымнан 83iM калай кашам? Кара Елее: Не болмаса айт: мен жаздым, 6ipaK KaTenecinnin, eHfli ез1Мде сол кател1пмд1 тус1нд!М, уктым де. Магжан: Мен олай жасай алмаймын Мен em6ip алешмнен бас Кара Елее: (ойлана) Олай болса... сен айт: \"Маган кайтсен де жазасын\" деп такырып берген, тапсырма берген бил1К басындагы топ де. Ана Рыскулов, Терекулов, Кожановтар де. Солардын азше жап бар бэлеш. Кандай нашар, саяси жагынан устамсыз еле щи айтса, тап соны солар жазгызды де. Сонда басын араш а... Магжан: (ашуланып) Бул не сонда? Бунын аты еюжуздшк емес - 50-

пе. Мен калайша Алаш кайраткерлерше кепе-керш еу Kip жагам. Олардын катысы канша? Не жазсам да, о л ез журепмнен туган дуние. 03iMHiH iiiiKi сырым. Кара Елее: Онда е зщ 61л 0 з тагдырын - езщ дйа. Азабын да ез1н тартасын. Мен уш ш не? А д жаксы. М ен кетпм. Магзкан: Токта! Токтай тур. Сен сонда... м е т айналдырып Tepic жолга салтык келе ме? ©з елеш мнен ез1м каш ы п... Сонда келер урпак мен туралы не ойлайды? Оларта не бепмд1 айтам? Жо-жок! Олай етуге THic ем естн . Ж аксы жырдын жолында жаным садата! Садата!.. Султанбек дурыс айтады. Ж араткан ие ез1 берген жанды 63i алар. Баска не? Не ютей алады. М атжанды елт1рер, 6ipaK жырды калай ел'пред!?.. (ашуланып, Kyuin-nicedi) ЕК1НШ1 K0PIHIC Мескеу. Ноз1р Тврецуловтыц кабинетi. Кабинетте Магжан Hoiip: Ап, акын, не мэселемен келдщ? Кулатым сенде. Магж ан: Keuiipepci3, с1здер м ен жокта осында мен1н жыр жинагымды талкылатан екенс^здер. Iloiip: Кайсы жыр ж ш ш ы ? Магисан: Ана Ташкентте басылтан ютап. Н озф: Е-е, ана Султанбек Кожановтын алтысвз1мен шыккан к1тап кой. Н е, оны осындагы адеби уйымда талкылаганымыз рас. Эртурл1 riiKipnep айтылды. М агзкан: Ci3 мен1 сынады дейд1? Нэзгр: CeHiH жеке басынды емес, кп аптаты кейб1р елендер1нд1 сынадым. Султанбек эдебиетп тэп -Tayip TyciHeTiH болар, алайда осы ютаптаты 6ipKaTap влендерге кенш аударматан, атуст1 окытан сиякты. Магжан: Султекен эдебиет сыншысы тана емес, 03i де елен жазады. Публицист. Онын атуст1 окуы мумк1Н бе? H o iip : Д а, в л е к ж азаты ны н 6ineM. BipaK о л ул к ен акы н дарежес1не к етерш дк улкен эдебиетш 1 болды десек, онымыз артыктау болмай ма? Э дебието сую, жаксы кору бар да, оны терен TyciHy бар. Мен де ептеп эдебиетке кумартатын жанмын, 6ipaK сендерден мыктымын дей алам ба? Онын уетше акынга акыл айту, niKip б1лд1ру - ете ауыр жумыс кой. Магжан: Ол енд1. . Султекещпц вз шаруасы гой. Жазам дед1, кой дегем жок. Шытарам дед1, тэты да карсы болтам жок.

Hoiip: 03i жазам дед1, ез1 шыгарам д ед ь.. Осы сезще Kici сене ме? Одан да ашыгын айтпайсын ба? Екеумп эмпей-жэмпейкйз Магжан: Ci3... Султанбектщ мш езш б!ЛмейД1 екен аз. Ол эмпей-жэмпейш тусшбейщ. Не айтса да бетще былш етюзеш. Hoiip: Неге? Магжан: Солай Minc3i солай. Ол Tiirri Сталинге д е ... Hoiip: Оны еспгем. Магжан: Еспсещз сод Hoiip: Батырлыктын да б ел гш молшерде шекарасы болады. Одан асып кеткен ленде кайтсе де сурш едг Астамсып барып, cypiHreHHiH борщ батыр дей берсек... Магжан: Кайдам. Ал, мен упин Султанбек журекп адам, батыл ойлы адам болып елестейдь Hoiip: Ж уректш кпн 03i де eKi турл! жолга бастайды: 6ipi - батылдык, ал 6ipi - бузыктык.-- М агж ан: Сонда, С1здщ ойынызша, Султанбек кай топка жатады? Hoiip: Же, оны ещп келер уакыт айтар. А д ещи сол Султан- бекпн керкем вдебиетп TyciHyiHe келер болсак, айтылар энпме баршылык Эрине, ютапка алгысез жазганына сен к ш а т eMecciH. Сен акынсын. Тек м енш саган сын айтканым - кейб1р елендершдеп керегар пшрлерге байланысты. Айталык, мен с е т и \"Жолдастарга\" деген елеюшп сынга алдым. Сен онда коммунистер партиясын мазак етесш , коммунистерд1 сынга аласын, оларды коныз етш корсеткщ келедь Коммунистердщ тупкш кп ойы, идеясы жок, тек карын тойгызу уппн журген жандар дейсш- Бул не? Бул да поэзия ма? Менщше жок. А д поэзияны жаксы угынатын болса, Султанбек жолдас неге осыны ескермеген? Магжан: Ci3 мешц елещмд! тура магынасында кабылдапсыз. А д шын м энш де... мен коммунистер арасында журген кейбар арамтамак, еюжуздшерш сынга алгам. Жалпы алганда... H oiip: (сезт беле) Жалпы деген сез жаксы емес. Накты сейлеп уйрешщз. Ci3 акынсыз. Акын деген уакьптын жаршысы. Заманнын жаршысы. Осы атка лайык болу керек. Мен сол жолгы сезймде тагы 6ip влещщп - \"Сырым\" деген влещщп сынга алгам. Сен онда бар дуние куйш-жанып барады дейсщ, езщ квбелекке айналасын. Осы да ой ма? Осы да Кенес nayipim s акыны жазатын жыр ма? \"Киял\" деген елецш бар. Сен онда \"Киял - сезшге жукпайтын таза нврсе, Оган iflecciH, кокке уш асын, азат боласын. кул болмайсын\" дейсщ. Мундагы айтпагын не? Сонда сенш айтуынша 6i3 бар енбекш! тапка \"Киялда, енбек етпе\" деу1м!з керек пе! - 52-

Магжап: Ci3 ататан елещй ею жакты ту ан у те эбден болады. Ci3 айткандай накты талкыта салсан, эрине, Kepi саясат сиякты. Ал, шын мэшнде онда поэзиялык пафос бар. Акындык аскактык «атыр. Ce3iM, pyx азаттыты секицн арман бар. Акын армандай алмаса, романтиката берше алмаса - онда акын ба? Жумысшы, шаруаны, онын булшык eTiH, кимыл-козталысын мадактай беру - поэзия емес кой. Н ойр: Акын арманы. Акын романтикасы... Мен соны б1лмейд1 дейсщ бе? Тусшбейд1 дейсщ бе? Неге тусшбейш. Тусшгенде кандай? BipaK, мен ceHi сы н аган да елецдер1 туп-тугел тукке алгысыз дегем жок. Акын емес деген де сез болтан жок. М агж ап: Мен « з г е сынады деп ренж 1меймш. Т ек кеш лге к е л е п т - мешн баска елендер1м туралы сез айтылмауы. Егер руксат етсещз мен ci3re 6ip-eKi еленнен узщш окып береюн. 03iHi3 тындап кершзнп. Hotip: Жарайды. Окы. Магжан: (томана елец оциды) ¥йкы баскан кабагын, Бастыра киген тыматын, Жалкаулыкты жар керген. Журген ecxi занымен, Алдындагы малымен Bipre жусап, 6ipre ерген, Алаш деген ел1м бар. Неге екенш бшмеймш - Сол eniMfli суйемш! Бул - мен1н \"Суйемш\" деген ележ м н щ 6ip y 3iri. Осылай, ecTin ез елшд! суюге хукым бар шытар. Немесе мына елещи тындап керш з: Арыстанмын, айбатыма ш шыдар? Жолбарыспын матан карсы юм турар? Кекте - булт, жерде - желмш гулеген, Ж ер epKeci - желдщ женш KiM сурар? Кокте - Кунм щ кепке нурым шашамын, Кощлге алсам, ivnip тарышка асамын. Шет1, туб! жок теш збш каракек, EpireMin - толкып, шалкып, тасамын. Бул - \"Мен KiMMiH?\" деген е леж м н ен у зш д г О сы ндаты акыннын аскактыгы, пафосы артык па? Акын осылай аскактай бшмесе, калай елец жазады? Ho3ip: Сен тым кызбаланба. Мен айттым той жана, сеж акын - 53-

емес, влек жаза алмайды деп еш пм де акта алмайды. Оны мен айткам жок. Енд! мэселешн екицш жаты бар. Акын н е т айтып, н е т жырлап отыр? Осы турплаан келгенде саган эл 1де тисетшдер табылады. Bi3 седан сактандырмак болганбыз. Бул тургыда улп етер акын - ана Абай гой. Абайды эуелде мен де дурыс тусшбеппш. Кешш рек, 1922 жылы онын 6ip томдык жинагын бастыруга квмек берд1м гой. Сонда кез1м жетп, Абай - дакышпан акын. Абай - ойшыл акын. Абай - лирик... Магжан: Абай менщ де устазым. Б13 Абайдан уйренушш1з. Лирика жазуды б1зге сол Абай уйретп. М ен... мен де махаббатгы, гашыктыкты жырладым. Сую деген сезд! квкке квтере эуелегпм. MiHe, былай: .. -Кушактатып нвз1к талдай белшнен, Суйпз сэулем, т э г п балдай тшщнен. Бой шымырлап, талыксиды журепм, Балкып денем, барам epin демшнен. Kip койныма, кыпша белщ буралып, Таркат шашын, жатсын ж1бек оралып. Жаным, Жаным! Тез1рек тисш твске твс, Кез жумулы, жш ыстык дем алып... Наз1р: (оны болт) Мынауын enfli поэзия! Осылай жазу керек. Буган ешюм де тшсе алмайды. \"Неге?\" дей алмайды. \"Тар тесекте Tecinfli Сыйпар ма ед| жаланаш!\" - деп Абай жазган жырдын туп-тура жалгасы сиякты. Бунына твнт1мш. Жалгастыра туе. Магжан: Жалгастырам. Жалгастырып та жатырмын. Мен1 акын емес деп, аягымнан шалып жаткандардын 6api де - кызган- шактар, кере алмайтындар. Haiip: Оны б1лем. Казак журген жер солай гой. Казак кай кезде де 6ipiHe-6ipi жол берш едк Казак кай кезде де езшен езген! жогары койып efli. 0л ш бара жатып та басын шайкап \"Ол мыкты емес, мен мыктымын\" дейт!н казак... Киналма, шаршама, Магжан! Мен сен1 ел алдында сын садагына алып сынаганмен, imiMfle саган деген вз ьлтифатым бар. Саган сенем1Н. Магжан: (квц М ен е) Айтпакшы, сол жолгы жиында Жвкен Серсенб1улы деген ж1пт мен1 жактап, мадак сез айтты деп естцим. Haiip: Ол да рас. Жвкен етю р Ж1ПТ екен. Ол каскайып карсы турып сейлед1. TinTi ешюмнен де тайсалар емес, журекп Ж1пт екен. Магжан: Ci3 oFaH не дед щ з? Айткан уэжше калай карадыныз? H aiip: Ол жерде максат - сеш мадактау емес болатын. - 54-

\"Акыннын Tepic пигылды, е с к ш к п кексеугш жырлары ете кеп\" деп арыз айтуш ылар кебейш Kerri, сосын 613 сенш тек сондай елендер1шн иана непзге алдык. Сосын д а свз свйлеген ©тебай Турманжанов, Рани Муратбаев, баскалары да осы барытка ойысып, сыни niKip айтты . Т ек Ж э к е н ... О н ы н к ай д ан к ел ге н ш де бимеймп. Магжан: Сол Жэкенш кайдан табуга болар екен? Haiip: Бшмед1м. Осы Мэскеуде болар. Студентгер 6inyi керек. Магжан: Мен ci3re енеш созып, дауласу упин келгем жок- Тек 6eTiMi3 ашык болсын деп келд1м. Мен халтурщик акын емеспш. Мен eTipiK, алдамшы, атойшы елен жаза алмаймын. Оган каламым журмейдь Соны есицзде устай ж урш з. Тагы да айтарым - казак жершде мешц досымнан repi душпаным кеп. Солардын сезше байыппен карасаныз... Наз/р: Оны айтпасан да бшемш. Мен саган жау емеспш, тшекппмш. Оны сен де бше жур. Магжан: Осы ашык с езш зге рахмет. Енд1 коштасар сетте айтар 6ip тш епм - мынау сонгы кездер1 жазган жырларым ед1, кольщыз бос кезде окып керсещ з. .. Наз/р: Жарайды, калдыр. 03iH S3ip осында боласын ба? Магжан: Иэ, мына телефон аркылы таба аласыз (телефон HOMipin 6epedi). H a tip: Т ек е с к е р т т кояйын: мен eTipiK сейлеп, Kenripcyai б ш м ей п н казакпы н. Ойымды, niKipiMfli Т1ке айтамы н, бетке айтамын. Сосын да меш сыртымнан \"Орыс мшезд1 ж т т \" деШп екен. BipaK меш н тисм ш ездш пм ана С ултанбектш сиякты \"Бас жарып, мурын бузар\" емес. Ш амам келгенше сыпайылап жетюзуге тырысам. Магжан: Бш ем. EcTireM. Ocipece ана С экен Сейфуллинге жазган сын макаланызды окыганда, ойланып калгам. Тым катгы айтады екенс1з. Haiip: Мшез солай. Магжан: Жарайды. Эз1рше сау болыныз. Ha3ip: Кош! Келеш кездескенше! (Магжан шыгып xemedi, H m ip ойланып тур). Ha/ipdin ойы: Казактын мандайына бггкен енталантгы eKi акын болса, онын 6ipi - Абай да, екшшкл, мешн ойымша, осы Магжан. Ka3ipri \"Акынбыз, талантпыз\" деп журген кеп тобырды н 6epi жиылып, 6ip Мапкан бола апмайды. Ол ymin туа 6iTri талант керек кой. Талант колдан жасала ма? Жок, ерине. Талантгы болып туады. Магжан - сондай талант. Туа 6irri талант. Оны 6ipaK... кезше калай - 55-

айтарсын. Кайтш мактарсын. Заман мынау, уакыт мынау. Кит етсен. тырнак астынан Kip baefiai. Ж э, бул коркактык емес. ¥лт ушш керек болса, жан киюга да болады. Алайда, батырлыктын жен! сол деп. басты тауга да, таска да уруга бола ма? Ултты айкаймен суймесе керек, оны акылмен, парасатпен суйсен гана, алыска шабасын. Ултына титгей де болса пайдан тиедь Ендеше сол улт ушш керек осындай акын-жазушыларды сактауга жан салу кажет. Сонын жолында жан пида! УШ1НШ1 K 0 P IH IC Маскеу. Тагы да Ho3ip Терецуловтыц кабинет!. Кабинетте Магжан eneyi. Мнгжан: Слз i3flcreii екен аз... Hoiip: Ив, Keiueni 6epi 1здеп жатырмын. вз1щи табу киын гой, в! М агж ан: (култ ) Осындагы орыс акын лостарыммен кала сыртына шыгып кетш ек. H oiip: Ол жаксы. Орыс акындарымен дос болу керек. Олардан уйренетш нэрсе кеп. Ал eimi ceni шакыру ссбеб1м - ана жолгы влендер|ц магам унады. Сен Tirrri бурынгыдан да ecin KeTincin. Жазу машыгын да, сштесщ де мулде болек. Оны жариялату жагын ойласа жатармыз. Etwiri ойым еткенде ceni сынап, акындык намысына тиш ед1.м, eimi ез1ме, жаныма жумыска алсам дейм1н. C enrin, болашак улкен акын алдындагы парызымды орындасам дейинн. (куледО Магжан: (ол да жымия) Улкен акын болу кайла! Оныцыз тым артыктау енд1. Жылы сезщ 1зге рахмет. Маган жумыс бермекЫз бе? Кандай жумыс? Мен партия кызметкер1 бола алмаймын гой. H oiip: (ж е/рл жымиып) Партия кызмет1не емес, баспа кы зм стш е. 03iH 6ineciH, 6i3 \"Кунш ы гы с\" баспасын аштык. \"Тем1рказык\" деген журналымыз да бар. Соган кызметке. Ofneyip жургенше а к т а таба жур деген1м гой. Магжан: (абдырап) Калай десем екен! Шынымды айтсам, мен с!зден мундай усыныс куткен жок ем. Куанышым койыныма симай турганы... H oiip: Онда ойланатын тук те жок. Бупн керекп кагаздарынды толгыр. Ертен буйрык берем1н М агж ан: Рахмет, Нэзеке! Т ек ... кандай жумыс к т ей т ш боламын сонда? Багыты... - 56-

H oiip: Шыгармашылык жумыс пен шутылданасын Толык ерюшпк. Журналымыздын шыгуына комек бер. Баспа жоспа- I рындагы К1таптарды эз1рлеуге атсалы с. А йтпакш ы , 6i3 биыл I Лениннш 6ip том ютабын казак типнде жарыкка шыгармакпыз. I Сотая аудармашылар ipiicren жатырмыз. Каласан - сен де сол топка I жазыл. Одан баска... Толстойды, Пушкинд!, Лермонтовты, I Достоевскишп, Чеховты да казакшалау ойда бар. Оны да ойлана жур. Сосын... ocipece 61ЗДШказактын шашылып жаткан есю хисса- жырларын, ертектерш де жинастыру керек. М акал-метелдер, жумбактар да есте болтаны лэз1м. Бул жумыстармен казф ана ©гебай Турманжанов айналысып жатыр. Ал, ел аузындаты неше Typni кулшрп анекдотгар мен 6ip какпай оцпмелерд1 Бейсенбай Кенжебаев жинастырута xipicin те Kerri. Магжан: О-о, жоспар ете курдел! екен. Кайдам, шамамыз жетсе... H aiip: Ж етедг Ен бастысы - ынта керек. Ы нтасыз ic бола'ма! Ал, колды экел ендеше! 1ске сэт! (Exeyi кол алысады. Магжан цоштасып шыгып xemedi.) Ho3ip: (ойлана) ¥ л т уипн, ел уппн кызмет етер кез ещп келд1. Отан жалтыз-жарым болып емес, осылайша топтана Kipicy керек. всек-аян, куб1р-сыбырды койып, бфлесе жумыс 1стесек кана, жешс 6i3fliKi. Сонда тана 6i3 жещске жетем1з. Эттен, осы Матжандай талантгы ж1пттерд1 кобфек жанымызга тартсак кой. Негурлым Ke6ipeK... УШ1НШ1 АКТ Б1Р1НШ1 K0PIHIC Тагы да турме. Тас белые. Тар белые. Белмеде ж алгыз адам. Ол - Магжан. Магжан: (кущрене) Кап-кара тун. LLIerip кезд1 жындар жур. Кап-кара тун Кайпл мен кан ойнап тур. Кайты менен кара канта туншыгып, Тун баласы ауыр ойлар ойлап тур!.. Уа, шунак кудай! Мен акын ед|м той. Ж азытым - ел1ме жан сырымды жырмен жетызген1м бе! Жазытым - халкымнын тарихын, атакты ерлерш жыр кестес1не салып, ез|не кайтартаным ба? Мен тагдьфга налимын. Мен осы тайтакты eMipiMe екпелемейм1н. .. (Осы кезде тагы да Kflpa Елес-бейне пайда болады). - 57-

Кара Елее: Ха-ха-ха! Тагдырыма налимын дейсщ. Сол тагдыр эуел1 KiMHiHколында? 0 з колында емес пе едь Тагдырлы жасайтын кюшщ 03i, Kici eyeni e3i будщред! де, артынан 6apiH жаратушыга жабады. Ол дурыс емес. Сен, Магжан, ayeni езше ренжй взщ нщ тагдырына езщ ие бола алмаганына peimi. Магжан: Сен тагы да келдщ бе? Сен осы неге маган суйкене бересщ? Менде кандай екецнщ акысы бар? Кара Елее: Мен бе! Мен емес суйкешп оты ргаа Ол - сенсщ! Мен сешн киялындагы Елеспш. Сен киялга бершеен, мен де кез алдына келемш. Мен сейлесем - дурысын мен бурысынды айту ушш сайлеймш. Сен, Магжан, eni де сол елес-дуниеден шыга алмай отырсын. Одан арыл! Тез1рек арыл! Эйтпесе езщ е-езщ ор казасын. Эй, 6ipax... Kemirin калдыц ба деп коркам. О р алдында турсын ба деп коркам... Магжан: Жогал! Кез1ме коршбе. Кара Елее: Мен жогалармын-ау. BipaK сен1н кунш не болады? Сен кайтес1н? Ана opFa куласан, аягы курдым-м... Магжан: Менде шаруан болмасын. Мен1н тагдырым - в31мн1н тагдырым. Оны ез1Мшешемш. Алда-булда орга кулап, шым батсам, жактаушым сен емес, вз халкым, ел-журтым... Солар аман б о л с ы н .. . Кара Е лее: Халык, халы к... Халык та, керек десен, кой сеюлдк Койшы кайда багьптаса, сонда журе беред1. Соны бшмегешн... Магжан: (ашулана) Сен... Сен вйтш мешн халкыма ттл типзбе. Топ, тобыр кой болар, ал 6ipaK барша халык _ кой емес. Кара Е лее: OFaH HeciHe намыстана калдыц! Кара халык кой сеюдш болмаса, ceHi неге 1здемейд1? Сеш куткармай ма осы тар капастан? Жок, олар ез куйш куйтгегендер. Сен олардын ес1нде жоксыц. Есше a3ip тусе де коймайсын. Bip жылдары-ы болмаса... Жарайды. Мен болдым. Енд1 кош б о л Bi3 будан сон кездесе алмаспыз. Кош! (ол жогала 6epedi). Магжан: (ecei\\aipen) Уа, жараткан ие, бу не бодцы 03i? Заманга туешеем буйырмасын. О заманда бу заман - акынын зынданга салган уакытгы etrriMen ем. Сонда... акыр заманнын такаганы ма? Акырзаман... Заманакыр... Киналдын-ау шыбын жан, Токталсайшы, ыстык кан! Тулпарга Minin 6ip шапсам, Болмас efli баска арман... (Осы кезде сахнаныц 6ip бурышынан Султанбектщ даусы ecminedi) - 58-

Султанбек-елес: Ей, Магжан! Сен неге сонш атущ лш отырсын! Бул тек ceHiH басындагы жагдай ма? Керек десен 6i3 д е ... сол сен оты ргандай тас б ел м ед е\\п з. ©Mip бойы п ар ти я, у й м е т деп шапкылап ке:пп, енд1 мше, тапкан жер1м13 осы. Сонда д а ... сатымыз сынган жок. Енсе бшк. Bip едш и к, 6ip шындык болары хак. Соган сен. Соган уьнт арт. Магжан: Меш жасыткан - азап пен ауыртпалык емес, мына ом фдеп едшетшздис, ш ек аз эдшетшздш. Соган тезе алар е м естн . | Соган кутнемш. Султ анбек-елес: Ж ок, бул вД1летс13Д1К емес, акымакшылык- Акымак icTiH акылы кыска. О л тез тузакталады. Ал, с ен ... Сен акынсьщ! Сен - улт ж урепнен алдекашан орын алган урпаксын-.. Магжан: (квцшдене) Рас па! Рас айтасын ба, Султеке! Мен сондаймын ба? Султанбек-елес: И э, сондайсын. Сен сондай акынсьщ. Мен саган баягыда ютабьща алгысез жазганда-ак осыны айткым келген. EipaK \"ani ертелеу болар, келер ез уакыты\" деп ойлаганмын. Ал, бугга... мына жердеп жандайшаптар маган \"Неге Магжанга алгысез жаздын?\" дейдь Оларга айтгым: \"Ондай мыкгы, талантты акынга алгысез жазу ep6ip казактын арманы...\" Жандайшап жым болды. Б1раз уакыт сейлей алмай кадды. Магжан: Султеке, ci3 не ушш олай деддаз! М аган бола отка тускен!щ з... Ci3 елге, халыкка керек кайраткерЫз. MeHi мактап кайтеаз! Бас камынызды ж асап... Султанбек-елес: Жок, Магжан! Мен бас камын ойлаудан кеткен адамын. Халкым ушш басымды катерге ттксем де, сол ушш азап шексем де еш екшбейм1н. 0йткен1 ep6ip Азаматтын азаматгык ен алгашкы Miimeii - елш шын суйе 6inyi. Ал, сую бар да, сол сез1мд1 жан-тэшнмен коргай б1лу тагы бар. Магжан: Bi3, эдебиетш1лер, Султеке, ci3fliH осы батырльпы- нызга тентт едш. А ныз eTin айтушылар да бар едг Кайтей1к е н д г .. MyMKiH, осы MiHe3iHi3 елдек1мдерге унамады ма? Султанбек-елес: Унаса да, унамаса да - осы. Осы мешн М1нез1м. Султанбект1н болмысы осы. Букш казак MeHi осылай таныса, Оган еш екпем жок. ©кпем жок-к! (елее жогала бастайды). Магжан: Кдйран, Султеке! CeHiHде Kaflipiimi бшмеген бул кай заман! Бул не заман! Ултым деп урандап шыккан саган да пана бола алмаса, онда eniM, журтым шын-ак майдаланып бара жатыр екен. Е, жараткан, артын онды кыл. Урпагынды онды кыл. TineriM де, TmepiM де - осы. (Осы кезде тагы 6ip Елес-бейне пайда болады). - 59-

H oiip-елес: Маржан, мен ceHi сьшаран ед1м, сол сез1М eni кунге кекешнде турып калган жок па! ©кпелейсщ бе, маган... Магжан: Жок, Нэзеке! Еш екпем жок. Ci3 кайта м е т жаны- нызра алып, кызмет б ердщ з. Сол шакта тары да кеп елен жаздым. Аршыным кенейдг EiniMiM тасыды. T im i елен арасында окулык та жаздым. \"Педагогика\" деген... Haiip-enec: Сен - акынсьщ. Сонау 6ip жылдары Султанбек жазган алгысезде дурыс-ак айтылган. Келер урпак сешмен мактанады эль М агж ан: К,айдам-м! Бул тым артык мактау сиякты. Мен бергешнен 6epepi кеп акын ем, тардырдын жазуы мынау... Тар капас... Бурыларра шама жок. Ноз1р-елес: Жок, сен халкын yniiH кеп нерсе бердщ. 0лмес мура калдырдьщ. Мына 6\\зт айтсайшы. Кызмет деп, лауазым деп журш тук те 6iTipe алмадык. Магжан: Неге олай дейЫз, Нэзеке! Ci3 жазган окулыктар, рылыми енбекгер жарыкка шыкты гой. Бфшен сон 6ipi... \"Жат сездер туралы\", \"Жана элш -би неге керек?\"... Тагы-тагылар. Оларды мен де окыгам. Унаган. Ci3 галымсыз. О з публициспз. Ci3 - 6inrip 6acnarepci3, редакторсыз. Нопр-елес: Е, онын 6epi де е тп гой. И м 6inin жатыр. Баспа- гер, редактор ез кезещнде рана. Ал, акын деген... Ол епщашан елмейд1. Оны елт1рмейт1н жалынды жырлары... Сондыкган да, Маржан, сен ел журепндесщ. Ел басканы естен uibiFapca да ceHi умыта алмайды. (Елее жогала бередг). Магжан: Уа, ел1м! Сен аман болшы! Сен аман болсан, epnepiHfli де умытпасын анык- Сен барда 6i3 де бармыз. EHfliri ceHepiMi3 де, TinepiMi3 де -се н с щ , туран ел-л!.. Сешн амандыгын... 0з1м - TeHipi, табынамын ез1ме, Сез1м - куран, багынамын сез1ме. Бузушы да, Ty3eyuii де ез1ММ1Н, Енд1, ecKiniK, келд1н елер кезще!.. ЕК1НШ1 K 0PIH IC Турме. Тае белме. Магжан жалгыз. Еайыптан Кара Елее пайда бола Kemedi. Кара Елее: Маржан, сен естимюн! 0н е, алыстан дуреш еспледг Ол - мылтык дауысы. - 60-

М агнат : Мылтык дауысы? Клмдер олар? Кара Елее: Олар - жан алгыштар. Олар Алаштьщ азаматгарын 6ip-6ipnen атып жатыр. BipiHeH сон 6ipiH... К а д и т кш к аткандай гып атып жатыр, атып жатыр. Сендершн шыбын жандарын ещи шыбын курлы да болмайды. Магжан: (урейлене) Сонда... Э дйвдк кайда? Ш ындык Кайда? КшаЫз болса да, солай атылып кете бермек пе? Уа, бул не боп Кара Елее: (кекестмен куле свйлеп) Мен caFaH не дед1м? М ешн сез1ме кулак астын ба сен! Тындагын келмеп едь Бул не? Бул - заман шындыгы. Сендер енд! А лаш ардагы емес, халы к жауысындар. Ал, халык жауынын орны - кара жер. Магжап: Сонда... с е т и ойынша М1ржакып та, Ахмет те, He3ip де, Султанбек те халык жауы ма? Кара Елее: Кдз1р солай. Магжап: Ka3ip солай дегенд1 калай тусшем1з? Азамат OMipiime каз1р-ертен деген угым бола ма? Кара Е лее: Болады. Болганда кандай? Kaaip адам куны кек тиын. Уакыт солай. Сендер - кумырскасындар. Магжап: Баска баска, 6ipaK М1ржакып, Ахмет, Нэз1р, Султан­ бек калайша кумырска болады, олар не уш ш атылуы керек? Олар ултына тек жаксылык ойлады. ¥лты уппн куйш -ш еп. Сонда калай?.. Олар д а кумырска ма? Кара Елее: Ол ен д г .. бос сез. ¥ л т унин курескен ещи баскалар. Булар емес. Булар улт уппн емес, ултка карсы жумыс ютегендер болып тур. Сосын да... кумырска. Магжап: Калайша? Кара Елее: Солай. Заман саясаты солай. Магжан: (ашулана, куйт-тсе) Саясат! Саясат!.. Тагы да саясат. вленге де - саясат, eMipre де - саясат! Адам саясатсыз ем!р суре алатын жер бар ма екен жер жаЬанда! Кара Елее: Ондай жер жок! Болмайды да. Магжап: Онда мен! де атьщдар. Олардан жаным артык емес. Кара Елее: Асыкпа. Саган да келедт Эне, келе жатыр. Дуб!рД1 еепдщ бе? Ол - солар-р... Кош, Магжан! Монпге кош бол-л... (Елее жогала 6epedi, аржагынан етттщ дауысы дурсМ еп келе жатады). Магжан купфене \"Алдамшы eMip\" деген oneifdi ок,иды. Алдамшы OMip ылги гана у бередк 0Mip impKiH шамдай акырын евнед!. Кара кайгы калывдады тым бупн, М влт-мелт eTin козкме жас келедь

0 \\iip mipKiH шамдай акырын сенедк Алтын ум1т тотыгады, еледк Keuieri кун - койнымдагы сум кияд Бупн алые менен, сылк-сылк куледк 0Mip niipKiH быксып акырын сенедк Ymit пнрпн тотыгады, еледк ©ЛД1 умгг, мен де узамай елем1н, Соккы жеген сорлы журек бшедк 0Mip, mipriH, кез алдымда сенедк Киял - алые, келемеж гып куледь 0Mip сенсе, у м л сенсе, не калды? Мелт-молт eTin кез1ме жас келедт ЭПИЛОГ Сахиада баганагы муцлы, азаны музыка ойнапып турады Сахнага тагы да Епес-адам шыгады. А ц Елее: Осылай, агайындар! Осындай да заман болган. Мен аздерге тек 6ip узнтн гана жетюзуге тырыстым. Онда да Магжан акын айналасында... А д буйдай киянат, бундай эдшетспздж ол кезде аз болды ма? Жок! Коп, ете коп болды. Талай-талай боздактар кегенделш кете барды. TinTi кейб1ршш eciMi де есте калмаган. ©йткеш артында калган i3 жок. ©Mipre келд1 - ем1рден erri. Магжан акы н... жас кетсе де артында ешпес жырын калдырды. Оны бупнп урпак жаттап, айтып жур. Демек, Магжан олген жок. М1ржакып, Ахмет, Турар, Нэз1р, Султанбек сеилд1 кайраткерлер де кайта Tipinin жатыр. Енбектер1 ауы зга алы ны п жур. М ектептерде енбектер1 окытыла бастады. Бул деген м анп ом фдщ басы гой. Демек, кара Елее емес, ак Елестщ айтканы дурыска айнала бастады. Ен коркыныштысы, адамдар, елдщ, жердщ тып-типыл болуы. Кудай содан сактасы н. Ендеше жер бетш де ен coHFbi казак калганша б1здщ арыстарымыздын аты ошпейдг Оган сешщздер. Ал, Магжан акын болса б у п нп куш де 61зд1 еткенге жетелейдг ©шпес жырларымен еткещи умытпайык дейдь Ата-баба журтына баста йды. Шер батса и м 1здемес туган ел1н, Тулпар да кексемей ме туган жерш? Арканын ардагер1 - калын алаш, Туран да, бше бшеец, сенщ жерш! - 62-

Ертеде Окыс, Яксарт - Жейхун, Сейхун, TypiKTep бул екеуш дарил дейтш. Киел1 - сол ею су жагасына, Болмаса, барсаншы 1здеп бабан бейпн!.. Mine, бул Магжан с е я ! Магжан жы ры ... Сол Магжан жырлаган TypKiciaH топы рагы осы куш гулдей жайнаган KopiKTi елге айналды. Ол - арыстарымыздын арманы едк Осы кезде тагы да Кара Елее сахнага шыгады. Каро Елее: (мысцылмен) Ха-ха! М енщ айтканым болды дейсщ, э! Жок! Женген сен емес, менмш. Сол атагын эуелете айтып отырган Магжанын каш! Юм оньщ басын арашалады? Ешюм де емес. Акын атылды. Акын жер койиына кегп . Сосын... оньщ аты узак-к уакыт умытылды. Ешюм де есше алган жок- Осы eripiK пе! Ак, Елее: Квп уакыт умыт калганы рас. EipaK урпагы 6spi6ip атын em ipren ж ок кой. М агж ан кайта Tipinfli гой. М ен соны айтгым, сол айтканым келд1 дедйм... Кара Елее: (кекеешмен) Сен... елу жылдан сон Магжаныкды эзер актап жатканда тагы да квп Магжандар торга Tycin, азап шепп, у inrin, ажалынан бурын о дуниеге аттанып жаткан жок па! Соларга KiM камкор болмак? Айтшы, юм?.. Эй, койшы. Бул казак кашан ел болып еш. Батырын Keiuirin багалайтын, акынын елген сон ауелете актайтын 6ip ел болса - сол ел осы казак. Сондыктан да 6i3 екеум1з таласпалык. Бул ойында женген ешюм жок. Екеум13 де итжыгыспыз-з. Солай... Ею Елее ею жацца кепип бара жатады. (Шымылдык) - 63-

3. Ф РУ С ТРА К Ц И Я (драма-элегия) Катынасушыпар: Сакен Сейфуллин - казак акыны С ад ы кб ек Сапарбекоп - Караганды обкомынын хатшысы буган дешн Орталык Комитегге жоне б1ркатар облыстарда басшы болган мемлекет кайраткерк Та ежан - аппарат кызмсткерк идеолог, тжмшез жш т. Уланбск - аппарат кызметк-epi, идеолог, иш пш жумсак ж1пт. латш ы кыз, телефондагы дауыс, т.б. Оцига 1936 жылы кузде Караганды паласында omedi. Режиссерге кецес: 1. Бул драманы пою барысында ацын Сакен Сеифуллиннщ влец-поэмалары мен e3i шыгарган эндерт барынша паидалануга болады; 2. Драмадагы алтын дщгек рет т де Тасжан пен Уланбекпп сахнага ершн шыгарып. 6ip-6ipiMen козбен атысып. тусшЫЫз евздер аитып. аитысып-тартысып журе беру, де ьщтимал Б1Р1НШ1 K 0 P IH IC Караганды обкомынын хатшысы Садыкбек Санарбековтыц ТвРд е - Ле\" \" \" \" ‘Чсуреmi inyni тур. Он жан щабыргада - КСРО-нын картасы. Улкен стол Столдыр 6ip шепинде Лениннщ Философские тетрады\" деген штабы, ал екипш шепинде Абайдьщ опецдер штабы жатыр. Столда Сакен Сейфулишш, \"Тар жол таиган кешу\"романын нолына устап, Садыкбек ой усттде отыр. С а д ы к б ек : (взт е-о з1) Ултымыздын мадени ем1ршде зор жаналык болып енген осы \"Тар жол, тайгак кешу\" романын оз кезшде туеш е кабылдаганнан, тусшбегендер1м1з коп болды ма дейм!Н осы! Fa66ac Тогжанов \"Бул енбек 1916 жылгы кетершске дурыс бага бере алмады, ултшыл интеллигенция мен казак байларынын козкарасын жактады\" деп сынады. А д iuiKi icrep халкомы Эбшрахман Эйтиев 6ip -кездер1 \"Сакен ултшылдарды жактагандыктан алашордамен белсенд1 турде куресе алмай отыр\" деп макала жазды. Нэз1р Торекулов \"Тем1рказык\" журналында Сакен елецдерш сынады... (сал топтан, ойлана) Тепнде, жаксы Kicire кай кезде де саз среди Талантка тшеетшдер барлык уакыгга да кап бола ма екен, а?...

Осы кезде eciKmi к,агып, хатшы к,ыз Kipedi. Х атш ы к ьи : Садыкбек Сапарбекович, ci3 шакырган ею кызметкер келш тур- Ю рпзеш н бе? С ад ы кб ек: (кнпаптан басын квт ерт ) KipciH! Х атш ы кы з: Жарайды. Хатшы к,ыз сырпща шыгып кетеЫ. Арт ынит Тасж ан пен Уланбек Kipedi. Садыкбек: К елвдер! Отырындар! ©здерщмен акылдасып алатын шаруа бар. Ана exeyi орындыща жайгасады. Садыкбек Сэкеннщ кипабына уцш п, беттерш парацтап отырады. Тасжан пен Уланбек 6ip- 6ipine царап \"Eisdi неге ш ацы рды\" дегендей иьщтарын кркрцдатады. Сады кбек: (оларга к,арап) Ал, жнтггер, калай, мундагы жана жумыска теселе бастадындар ма? (icynedi) Аппарат жумысы онай емес, oFan тез1мдш к керек. Сосын шапшавдык керек. Сосын орындаушылык т в р т т кажет... ¥ л а н б е к : У й р е н л келем1з. У йренш те калды к, Садыкбек Сапарбекович! Т асж ан: (иыгын к,ик;ац ет ш зт ) У йренетш не бар. Кай жерде де жумыс - 6ip жумыс. Тек жанынды аямау керек. Сады кбек: Рас, жумыстын 6api де б:рдей. Алайда, мемлекетнк аппаратта icTey - юшкене азгеш елеу. Оны сендер ажырата бшулерщ керек. ¥ л а н б е к : Соны айтам да. Бул Тасжаета салсан, шап те 6ip, шанге де 6ip, ягни мемлекетпк кызмет те 6ip, шаруашылык та 6ip... Т асж ан: (намыстана) Ой, айткышым-ай! 03 in бйрнеце тусш еиндей... Бшем13 гой сеш де... С а д ы к б ек : (ол екеу'ш т оцт аты п) Ал, каз1р сен eKeyiiifli шакырганым... (сел топтан) Елге Сакен акын келе жатыр. Осы жана гана телефонмен сейлеснм. Bipa3 куннен 6epi i3flen жатыр ед1м, ©3i телефон шалды. ¥ л ан б ек : (куана) Ура-а! Сакен акынды, сункар акынды керепн болдым. Онымен жуздесу кандай ганибет! Т асжан: Сакен акын рана емес, жазушы да. ¥ л ан б ск : Акын-жазушы FaHa емес, казакка аты МЭЛ1Ммемлекет кайраткерг (аузын толтырып айтады) Т асжан: (мыск,ылды унмен) Мемлекет, kofbm кайраткер1 деген касиетп угымды осы куш керш генш н канжыгасына бектерш яббере салатын болып алдык па, калай? ¥ л ан б ск : Сол сезд! сен Сэкенге де кимай турсын ба? -65 -

Тасжан: Сен екеум1з езеуреп, екгнндеп, тыкпалап сейлегенмен, Сэкен улкен кайраткер болып шыга келмейдь Кайраткерд1 халык айтады. С адыкбек: (ойлана соз бастап) Осы калай ойлайсывдар, Сэкен Сейфуллин кандай акын, а? ¥ л ан б ек : (дереужауап цатып) Мыкты акын! Жанашыл акын! Бныл гана уй м ет ол Kicrni ордснмен марапатгады той. Т асжан: (сел теж еле) Акындыгын бшмеймж. Бйрак саяси кезкарас тургысынан келгенде ойланатын меселе бар-ау... С адыкбек: (огапжалт царап) Оны калай тусшуге болады? ¥ланбек: (Тасжанга man 6epin) Секен жолдаска бага беретпшей ш м -б ш м щ ете жогары ма? Пшге урген канден сеюлденбей, элще карасацшы! Т асж ан: Ой-niKip еркш айтылмаган жерде шындык еледк Konripcin сейлеп болдык кой, енд1 шындыкка да жол беру керек. ¥л ан б ск: А д сондагы шындыгынкайсы? Акыры бастадынгой, айт ендеше! Садыкбек Сапарбекович, ci3 карсы емесс13 бе? С адыкбек: Айтсын. Тындап керел1к. Т асж ан: (mianene сейлеп) М енш TyciHiriMfle Сэкен eTipiK кызылшыл Онын apFbi ойы - алашордамен 6ipre. 0йткен1 кеп елендершде ecKini кексеп, TinTi ултты барынша кетермелейт1н!, езгелерден жогары коятыны байкалады. Бул ойды эдебиет пен enepfli TyciHeTiH зиялы кауым кез>нде де айткан, каз1р де айтып жур. ¥ л ан б ск : (свздi беле) Одебиетдплер арасында кызганыштын Кызыл итше Minin, кере алмауш ы лы к деген де бар. Оны да умытпаныз. Эйтпесе, 6ip акын револю цияны, жана заманды Сэкендей-ак жырласын. \"Социалистан\", \"Альбатрос\", \"Кызыл ат\", \"Кызыл сункарлар\"... Будан артык калай жырлауга болады? Тасжан: Бунын 6epi де кез алдау. Сэкен en-eTipiK кызылдар жагы нда бола ж у р ш , iuiiHeii ана Б ай турсы н ов, Ж умабаев, Дулатовтарды жактайды. Соларды костайды. ¥ л ан б ск : ДэлелЫз, непзс1з сейлеу парасаттылык емес. Тасжан: Дэлел дейсщ бе! Айтайын онда. Alia Алашордашыл Байтурсынов 63iniH 6ip кчтабына Сэкен Hiн: - Epxiiui ку кайгыга берме, KoniniM, KyHaeHin, бурынгыдай керне, KSHiniM! Камыгып, жабыркадын неге мундай, Талпынып кокке кулаш серме, кенш м! - деген олен жолдарын оз niKipiHe мысал ретзиде enri3reH. Йемене, Байтурсынов баска акынды бшмей калды ма? Аралары жакыи болмаса, солай ете ме, а?

Уланбек: Ойпырмай, Kicire киянатжасап, куйе жарам лесе, аяк :тынан екен-ау! Садыкбек: (свзге араласып) Айтып болдындар ма? У ланбек: Болдык. Тасжан: О з токта десеш з, токтайын. Эйтпесе бул aitriMeHi соза >еруге болады. Садыкбек: (ашулана) Жок! Ешн созбай-ак кой. Ойын белгш Тасжан: Ci3 мен: булай тукыртып, зекш сейлемею з. Ka3ipri 1аманда ашык niKip айтылуы керек деп ездердаз айтасыздар. Ал, айта бастасак... С ады кбек: (свзд1 бвлт ) А шык niKip айтылу керек. Алайда, пш рдш де niKipi болады. Ш ындыкка умтылу, акикатты жетюзу деген аузына келгенд1 айта салу емес. Тасжан: Сонда... а з д щ ойынызша, мен аузыма келгенд1 айта салыппын ба? Сэкентуралы nirapiM сандырак демекиз бе! Буньщыз киянат. С ады кбек: Мен олай деп кесш айткам жок. П ш р д щ тур-тур: бар дед1м. Жон niKip болса, оны аягына дейш тындауга болады. А д eHfli жоназ, копе-Kepiney жала жабу барытындапл niKipre дереу тоскауыл койып жатсак, онын кай жер1 артык екен? У лан б ек: Садыкбек Сапарбекович, ci3 боска ш арш амацыз. Тасжанды мен бес саусактай б ш п алдам. Ол жок жерден ш у, айкай, дау-дамай тугызып отырады. Сонда журт назары маган ауады, MeHi багалайды деп ойлайды. Одан да н еп зп мэселеге кешпейм1з бе? Садыкбек: Из, кешсек, кзшелж. Тасжан: (ашулана) Тукке туЫнбеймш. Мен сонда акымак, ойсыз 6ipey болганым ба? А йтсам, мен ел niKipiH, ж урт сезш айтгым. Сзкен туралы сурап керш здернп eyeni. Ел свзше 6ip сэт кулак турмейЫздер ме... У ланбек: Ел ce3i, ел niKipi дурыс болмаса, Сзкен акынга орден бере ме? взеурей бермей, койсаншы eHfli... С ады кбек: (ойлана) М ен б1рдене тусш етш болсам - Сзкен ойлы каламгер рана емес, ойлы саясаткер де. Ол туралы шын эн п м е бупн, ертен емес, кейш айтылады. (сэл топтан) А д eHfli н еп зп iuapyaFa кешелж. Сонымен, сендерд1 шакырганым - елге С зкен атамыз ат басын TipeMeKmi. 0 3 i ж ерлес. О сы ж е р д щ т у л еп . Конакжайлык керсетешк. Уланбек: (к;уана) Ei3 рана емес, eni де сагына кутш жур едр Bip куанып калатын болды. Тасжан: (тыржия) KiMfli кутпей жатырмыз! Кершгенге кушак -67 -

жая кететш конакжай ел екешм13Д1 езге улт екшдерше дейш жаксы б ш п алган. Жан-жактан жылтындап келед1де турады. ¥лан б ск: (Тасжанга жалт царап) Казак конакжайлылыкта! кашан жамапшылык Kopin ед1? ' Т асж ан: Конакжайлы лык ты м кеб еш п кетсе, оны жалпакшешейлш деу керек. 1 ¥ л ан б ек : Ж алпакшешейлш баска, конакжайлылык баска! Екеуш 6ip-6ipiMeH шатастыра берме сен! Озщ шешеден туганда шэпкщ кисайып тукан ба немене?,., Тасжан: Бул - кисыктык емес, сездш турасын Kecin айту! Кисыктык пен туралыктыц ар а-ж т н сен де б ш п ал эуелЕ... Садыкбск: (ол екеуш тоцтата) Конакжайлылык - б!здщ улты- мыздын 6ip касиет1. Озгелерде жок ерекше касиетт Ол ушш кызыл- кещрдек болып, урысып-таласудын еш ж еш жок- Ендеше, сол конакжайлылыгымызды тагы да керсетеш к. Сен екеуш соган KipiciHflep. Калай кутш алган дурыс? Ж оспар жасап, маган керсетвдер. Тасжан мен Уланбек бас изест. кабинеттен шыгын кетеЫ. Садыкбек: (кабинет iuiindeерсш-царсылы журе mycin) Адамды адам TyciHy - 6ip акырет... Bip акырст-т... Сэкещн, шын Сэкещн епш м де емес, тек Сэкеннщ 03i тана бшедг. Мына жарык элемде адамнын iuiKi купиясынан еткен купия жок. Ол купиянын кшт1 - тек ез1нде тана... j Осы кезде сахна кпикене царацгыланады да. к,айта жарык, жанганда - аядай гана кабинетте Тасжан мен Уланбек айтысып жатады. \\ ¥ л ан б ек : (Тасжан) Сен Садыкбек Сапарбековичтш алдында тым KeceMcin кеттщ. Ол этиката жатпайды. Сэкен калай легенде де обком хатшысы. Б1здщ басшымыз. Екеум:зд1 де осы жумыска е з1 шакырды. К1шкене жумсактыгын пайдаланып, булай кекезулене берсек, 6ip куш онбай таяк жеу!м1з мумюн. Тасжан: Мен артык свз айттым ба? 03i \"Сэкен кандай акын\" деп сурады. Бурын да \"Шюрш ашык айтып уйрешндер\" дсупи efli гой. Сосын ойымды ашык, букпешз жетюзд1м. ¥лан б ек: Тусш бесен, туЫщцрейш. Садыкбек ага, м ети бшу1мше, Сэкен акынды каггы кадф лейдт Откенде \"Енбекш1 казак\" газетше жарияланган макаланы окысан, оган кезш жетедь Сол макаланы 6i3re тапсырмай, ез1 жазган жок па! Тасжан: Газетке макала жазу баска, iurreri ой баска. Ойын газет бетшде жайып салыпты деп, ондайга толык сене беруге болмайды. ¥ л ан б ек : Сешнше... Садыкбек ага оны газетке жэй суйкей

ajiFaH, ал шын мэш нде Сэкещц ш тей сыйламайды дегешн бе бул! Тасжан: Ой, мэселе сыйлау-сыйламауда емес кой. Bip адам уралы 6iperefi nixip ешкашан болган емес. Болмайды да. в й т к е т , .ай адам да ленде. А д ленде деген... тунып турган кайшылык. ¥ л ан б ек : Бул ойына тш тен де косыла алмаймын. IniKi алем! чайшылыкка толы адам - ауру адам. Оны кесел деген дурыс. Т асжан: Т еш кесел адам бар. Оларды алланын e3i MycipKeciH 1ейм1з. А д жаны кесел адамдар ше? М эн п м аза бермейтш ой <еселше ушырагандарды 6i3 TyciHe аламыз ба? ¥ланбек: Сен тым терендеп барасыц! Бул энпм еш н Сэкен >кынга еш каты сы жок- E iз бул тур1м1збен Сады кбек апарбековичтш тапсырмасын бугш бпчре алмаспыз. Тасжан: (ойлана) Сэкенге катысы жок дейсщ бе? Жок, катысы 5ар. Катысы болганда кандай!... ¥ л ан б ек : Ой, сен... сен немене! Сонда Сэкенд1 д е ой кеселше ушыраган адам демексщбе! Кайт! Кайт, мынаойыннан... (айкршап xci6epedi) ; Т асжан: Секенд! терен тус1ну ymiH оны талдап оку керек. Сэкен олендершде ой дерт1 бар. ¥ л ан б ек : Сэкен ой flepTine ушыраган деген сезд1 6ipiHmi рет ecrin отырмын. Тасжан: в зщ онын поэзиясын окыдын ба? Мэселен, мына елед1Н тындап керли. - Осы бет1м - ак ниепм, келд1м бастап, Жанымнан бар жараны сылып тастап, Енбекш1 е д ашуы - ушан, Mempi мод Жанымды тартгым саган жаланаштап, - дел неге жазады? Неге булайша куйзеле Tin катады? Бул - фрустракция-я... ¥ л а н б е к : (тацдана) Ол не сез? Сэкен туралы калай-калай свйлейсш ез1н? Тасжан: Мен жаман сез айттым ба? Фрустракция дед!м. ¥ л ан б ск : Ал-л!... Тасжан: Кайта ceHi мен TyciHe алмай турмын! ¥ л ан б ек : Ойбай-ау, фрустракциян не? Не айтсан да ойланып айтсаншы. Т асж ан: О й, сауатсыз казак! Ф рустракцияны да 6inMefifli. (кекесшмен култ) Жан-дуниенщ кулазыганын солай дейш. Сэкенде осы KyHi ондай кулазу жок дел айтып Kepmi кане? Ж ан сарайында кайшылык жок дел айтшы кане? ^ ¥лан б ек: Кайшылыкка урынган акын дел ана М агжянпм айтушы efli. Абайды айтушы efli... Сен аяк астынан Америка ашып турсын-ау. - 69-

Тасжан: Жок, кайта сол Магжан бакытты акын. Ол 6ip багытгы устанды. \"Алашым\" дсп езеп талганша кущрендк \"Ескш кп коксеуип\" деп жабыла сыпан жатса да, вз дегеншсн кайткан жок. ¥л ан б ек : Ал, Свкен ше? Тасжан: Свкен ею кемеде катар жузгна келдк Ол мумюн бе, айтшы? У ланбек: Мен 6api6ip тусш гем жок. Осы ceni TyciHy сонгы кезде тым киын боп баралм. Т асж ан: Каз:р тусш бесен, кейш тусш есщ . 03ipre осымен токтайык. Ешп кагаздарды жинастыр. Садыкбек Сапарбековичке алып барайык. Eieeyi кагаздарды жинастырып, кабинеттен шыгып Kemedi. Сахна карацгыланады да. Kflitma жарыкжанганда Садыфектщ кабинетi Kopinic 6epedi. Столда - Садыфек. алдында - Тасжан мен Уланбек. С ады кбек: (цагазды оцын бола бере) Mine, дурыс! Сакенге осылай бага беру - э д т д ж . (ем ж итгке царап) Жалпы акын- жазушылар K03i Tipiciime вз багасын алып жатса, ол ганибет кой. Kemeri Абай \"Казагым” деп KympeHin, ой азабамен вм1рден erri. Мына Султанмахмут та \"Карангы казак кепне, ермслеп шыгып, кун болам\" деп жырлап журш, капыда о дуниеге аттанып кетп. Ешклмнен жылы сез ecTireii жок. Свкен кандай курметке де лайык акын. Азамат акын. Уланбек: Жанагы ci3 окьпган жолдарды мен жаздым. Оган мына Тасжан карсы болып... Тасжан: (свзд1 боле) Мен карсы болтам жок, 03 гпк(р1мд| айттым. У ланбек: Ойынды жасырмай-ак кой. Сен \"Сэкен карама- кайшылыкты акын\" дедщ. Т асжан: Дед1м. Ол ойымнан Ka3ip де кайтпанмын. С ады кбек: Осы, мешн байкауымша, сен е к е у т тым теренге кеттп кала беред1 екенандер Акын-жазушыга бага беру б1зд1немес, эдебиетш1 жолдастардын ici. Б1зд1Н максат - елге танылган калам иелер1не THiciHme курмет корсету. У л ан бек: Мен де соны айтам. Сол ce3iMfli tyciHflipe алмай к и нал ам . Т асжан: Konripcin сойлсп, он адамды, жуз адамды алдауга болады. Ал, 6ipaK бар халыкты алдау мумюн емес. С ады кбек: (цабагын шыта) Б13 KiMfli алдап жатыр екенб!3? У ланбек: Иа. б п KiMjii алдаппыз? Т асжан: 031М13Д1-О31М13алдап келемп. У ланбек: Сезш щ TypiH кара. Kici езш-ез: алдай ма екен! - 70-

Т асжан: Алдайды. Алдаганда кандай! Эуел! e3i eTipix nixip ойлап табады да, кешн соган e3i сенедь 03i ceHin койса жаксы-ау, сосын сол OTipiK niKipre бар халык бас шулгыса екен дейдь MiHe, ен улкен сумдык осы... С ады кбек: 031 ойлап тапкан OTipiK nixipre e3i сену - кисынга келмейд1. Бул - утопия! Т асжан: Жок, Садыкбек Сапарбекович, бул рас нэрсе. Bi3 соны коре турып, кермеген боламыз. Куд1ктене турып, куле саламыз. С ады кбек: Сен осы... Кенес эи м етш е куджтене карайтындар да бар демексш бе? Тасж ан: Кенес ею м етш е куджпен карайтындар емес, сенбейтшдер бар. С ады кбек: EKeyi 6ip нэрсе емес пе! Тасжан: Куд1ктену - умггп узбеу, ал сенбеу - одан баскарак... (сэл тоцтап) Ен сумдыгы - бугш п окыгандар арасында epi-cepi куйде жургендер кэп. Сосын да мен болашактан коркам. ¥ л ан б ек : (жулцына) Бул осы! Созш е Kici турмак, ез1 де тус1не бермебдь Т асж ан: (Уланбекке) 03in-e3i Tycine алмай журген кайта сен шыгарсын. Сез1н баска, ойын баска, iciH баска-а... ¥ л ан б ек : MiHe, Садыкбек Сапарбекович, бул осындай адам. Kicire аяк астынан жала жабады. Кэрмей-б1лмей отырып та. сыртынан эзш ш е тон niuiefli. Батана С экен акын туралы \"ол фрустракцияга урынган адам\" дед1. С ады кбек: (тацдана) Фрустракция? Бул не? Т асж ан: Бул, Садыкбек aFa, кею лдщ кулазыганын, енжар тартканын б1лд1рет1Н свз. С экенш н шаршап жургеш рас емес пе! Одан уркш журген мына Уланбек кой. У ланбек: (micmene) Сен... сен нагыз киялисыц! Киял элем!не Kipin кеткен думбш езсщ -н- С ад ы кб ек: (сабырмен) Kici киялдана бшсе, ойлана 6ince - ол жаксы. Бул когамда ойлана бшмейт1ндер, ойлангысы келмейтшдер KayinTi. (сосын Тасжанга царап) Сен де будан былай барынша ce3iHfli салмактап сейлеуге эдеттен. 0cipece, Сэкен секшд1 улкен Kicinep туралы niKip айтканда вте сак болган абзал Тусш дщ бе? Тасжан: Тушцпм, Садыкбек Сапарбекович! Артык кеткен жок сиякты ед1м. У ланбек: (к1ж:не) Ci3... Тасжанды тым epKiHciTin ж!бердши. Ойына не келсе, соны айтады. Оган жез нокта керек. Т асж ан : Ж ез нокта м аган емес, caFaii кажет-ay ш амасы... (кулеЫ)

¥лан б ск: ©Hi! Ол м е т де мазак ете бастады. 03i жыгылып жатып, суршгенге кулгна недель С ады кбск: (орнынан турып) Жарайды. Бупнше осымен токталык- Ертен Сэкенда дурыс Kyrin алуымыз керек. Ол 6i3 ушш абырой. Тасжанмен Уланбек сахнадаи шыгып Kemedi. Садыф ек цопына алдыменЛениннщ \"Философские тетрады\"деген кт абы н алады да. цайтадан к,оя салып, eudi Абайдыц кт абы н Kemepedi. С адыкбек: (езше-езО Осы казакты \"Куш кешеге деГйн мал баккан, сауатсыз ел болган\" деп кеп айтады. М эдениегп XX гасырдан бастап орыс халкынан, шетелден уйрешп жатыр дейдь Мына Абай... (кт абын жогары Kemepedi) олендерш окып керсем, туны п TypFaH ф илософ ия. К ей де оны н ойлары н Ленинш н (кт абын жогары Kemepedi) жекелеген niKipnepiMeH салыстырам. Bipi - XIX Facbip, eKininici - XX Facbip басы... Алайда ойлары сабактасып жатыр. (киикене топтан) Ал, Сэкен болса, 6yriHri XXI гасырдын алгыр ойлы акыны, жазушысы. Сэкен Абайды да, одан бурынгы акын-жазушыларды да бойына ciHipreH, TinTi Ka3ipri орыс Ьэм батыс эдебиет1н де окып-таныскан жана уакыт жыршысы. Соны осы Kyiiri коп окыган азаматтар iinTefl мойындайды да. EipaK- К... (сел журе mycin, карта алдына келедО Eh, казак, казак!... Бугшп казак зиялыларын TyciHy киын боп барады. BipiHe-6ipi жау. BipiHe 6ipi - алакез! Сосын калай ел боламыз? Клйт^п элемге ун ката аламыз-з... Сен1н мол казынан, рухани терен муран кай KyHi, кай жылы ез бет1н айкара ашып, элемге yHin жетер екен!... Сахна царацгылана 6epedi. EKIHUII K 0PIHIC Тагы да Садыфектщ улкен кабинет/. Кабинетте - Сэкен мен Садыфек. С экен : Бугш FaHa байкадым. Сен мулде шындалып, ecin KeTinciH, Садыкбек Сапарбекович! Садыкбек: (куле mycin) Mem Садыкжан, Садык iHiMдеп атаушы е дд аз. \"Садыкбек Сапарбекович\" д е г е ш т з кулакка 6ipTypfli ееплед1 екен. Сэкен: (кулш) Улкен бастыксындар. Обком хатшысысын. CoHFbi кездер1 осылай сэйлемеске амалым калмады. (сэл тоцтап) А на 6ip жолы О рталы к Комитеттег1 6ip жасы Kimi Ы ш екке \"Пэленшежан\" деп сэйлей бастап ем, сез!МД1 бел1П, \"Ci3 мен!

пэленш е тугенш еевич\" д е щ з д ед ь Онымен коймай \"MeHi сыйламасаныз да, мына отырган орнымды сыйланыз\" деп тагы да ныгырлады. Сонда ез1м сасып, не дер1мд1 бшмей тутыгып турып калганым... С ад ы кб ек: Е-е, ол бюрократ 6ipey uibCFap. Ондайдан кудай сактасын! Мен саган ага болайын, ал сен im бол деп баягыда, Алматыда жургенде е зш з айтпап па ешщз. Мен соны серт сезшдей inrre сактап келем. Сакен: (кецглаз унмен) Осы куш серт пен сезде кун калды ма? Адам деген аяк астынан езгерш кетш жаткан заман-н... (курсшедО С ады кбек: Адамнын да адамы бар, Сакен ага! \"Адам аласы шинде\" екеш рас. Дегенмен, мына жарык дуниеде жаксылар да 0Mip cypin жатканын жокка шыгаруга бола коймас. Сакен: (крйта жадырап) О-о, жаксылар неге болмасын. Сонын 6ipi - ceHciH, Садыкжан. Кайсы бф кунп \"Енбекнп казак\" газетшен мен туралы жазган макаланды окыдым. Тым м актанкырап ж1бершсщ. С ад ы кб ек: Мен оган \"Bi3fliH су ш к и Сакен\" деп ат койгам. Журналист агайындар cyflinri деген сезд1 дереу кагып тастапты. T in ri телефон согып, \"Буларын не?\" деп дау айта бастасам, ездер: бет бактырмайды. \"Cyfliicri\" деп кызга, эйелге айтады дейдь Ci3 бшеЫз гой, баягыда орыстын улкен жазушысы Достоевский Ш окаета \"мен ci3fli суйемш\" деп те хат жазган жок па! Осыны айта бастасам... Сакен: (свзд1 беле) Е, бул жолы журналист агайындардш дурыс деп ойлаймын. \"Б1здщ Сакен\" дегенщ де жетш жатыр, айналайын! Сол такырыбынын ез^ак журепмдц eprrin, кецшмд1 толкытып С ады кбек: Б1здщ Сакен екешщ з aTipiK пе? Сакен: Макаладагы менщ атыма айтылган 6ip ауыз жылы сезд: Алматыдагы кейб1р эдебиетнпсымактар кы зганы п кабы лдаган сьщайлы. \"Булай такырып кою дурыс емес\" деп езеуреп жаткандар бар. С ады кбек: Сонда не дейд1? Армандары не? С акен: О-о, кекезу эдебиетпилерге ырык берсен, тебенД! оятындай. Осы кунге д е т и \"Б1здщ Абай\" деп винам жазган жок кой дейдг С ад ы кб ек: Е, айта 6epciH. Е лдщ б ар ж е жагу мумю н емес, Сакен ага! Сакен: (куле сейлеп) Ой, Садыкжан, багана вокзалдан мен: гул шашып карсы алгандарьща imiMHen кысылып калдым. Э л п нд еп -73 -

шагын кездесу устшде в31М т ш п катгы толкыдым. Eiраздан 6epi туган жерге келш, мундай сый-курмет сез еспмеген сонба, кез1ме жас келе жаздады. С адыкбек: С1зге жасалып жаткан курмет - ол ел кошемел. Солай кабылдаганыцыз абзал. Сэкен: Сонда да... тым аскактатып яиберген жоксындар ма? Осы KyHi досьшнан жауын кеп заман... Садыкбек: Б1зжерлесиодш, казактын улкен акынын кутш алып жатырмыз. Поэзняны суйетш азгана топ Ызд1 ортага алса, онын neci айып! Сол ymiH де кию тагар болса, Kepin алдык. Сэкен: \"Жау жок деме, жар астында-а...\" С адыкбек: \"Каскырдан корыккан, тогайга бармайды...\" Сэкен: (сэл ойлана) Кдлай дегенде де сол кездесудщ кажет! де жокедй С адыкбек: Е, душпан куйшсш. Енбепшз жок болса, 6ipcapi. Колдан акын жасап жаткамыз жок кой. (сол топтан) Ана аяк ж агы н да толкы п туры п , \"К екш етау \" поэм асы нан уз!НД1 окыганыныз ете асерЛ1 шыкты. Сэкен: Сол., поэма узактау боп кетпед1 ме? Сады кбек: Жок! Зал С1лтщей тынып тындады. (сосын култ) Q cipece,\" Тау ишнде\" энш шыркап ж1бергешшзде, залдагылардын желпшш кеткенш керсещз. Сэкен: \" Тау шлнде\" - м е т и iuiKi жан сарайыммен ундесш кеткен эн гой. EniMfli, жер1мд1 сагынганда сол энд1 саламын. Сонда маукым басылады. Бойым жешлдейдк С адыкбек: Сол баягы даусыныз... 9 n i де сынгырлаптур. MeniH 6yriH байкаганым - Ыздш шыгармашылыгынызды кад:рлейтш жастар кеп екен. Ocipece, кыздар-р... (кулеЫ) Сэкен: Кыздар дейсш бе? (сэл тоцтап) Казак кыздары ecepoiiл, поэзняны терентусш е бшедк Сады кбек: (жымия свйлеп) Поэзняны суйе ме, жок элде Сэкен акынды ж уректерте жакын санай ма! Маган 6ip жолы Бешмбет aFa Майлин айтып еш. \"Сэкен сыланып кешеге шыкканда, OFaH бурылып карамайтын кыз жок\" деп едк Сэкен: (култ) Сол сезд1 Бешмбет айтып жур ме! Эй, Бешмбетпн ез1 де кыз десе кустай тулейдк О нын т ш майда гой. Жылы сойлейдк журекп жылытып сейлейдь Сады кбек: Айтпакшы, Сэкен ага. сЬ с о л Бешмбетпен де, 1лияс акынмен де туйдей курдас екенс13-ау! Сэкен: Ана Турармен де, Султанбекпен де курдаспыз. С ад ы кб ек: НПркш, табигат-ана кейде эсы п жомарттык - 74-

жасайтыны бар. Бесеудаз де улт багына туган жандарсыз Foil. Э л 1 шздердщ елу, алпыс, жетшс... жаска толган тойларыныз 6ipre аталатын болады. Сэкеи: О-о, оган дейш eMip сурсек те. С а д ы к б е к : OMip с у р е а з д е р . Ал, е н д ь .. еш й ж узге жете алсаныздар, ол тойды букш казак eni, казак журты тойлайды. Сэкен: (ойлана) Кыздар коп сауал койды дедщ бе, Садыкбек? Тубшде ултгы уйытатын сол кыздар, сол Аналар гой. Кергенщ кызы бар елдщ Kecereci кегередь С адыкбек: Кыздар арасында \"Арканын кербез суду Кекшетауы\", \"Б1здщ жакта\" деген эн д ер ш зд ш тарихын 6inrici келепндер кеп бодцы. Tiirri кебеш п бара жаткан сон, 6ipa3 сауалды мен ез1м устап калдым. Свкен: (кумп) Калгандарына да жауап 6epin улгере алмадым гой. Tiirri мумкш де емес... (ол пауза жасап) Маган \"Тар ж од тайгак кешудо\" кайта ендеу ce6e6iHi3 не деген сурак TycTi. Ол жерде ашыгын айта алмадым. Оньщ ce6e6i... С ад ы кб ек: (свздi болт ) Сэкен aFa, 6i3 осы кабинеттен шыгып, баска белмеге барайыкшы. EpKiH отырып энпмелесу ушш... Свкен: (айналасына кррап) Э -э! Туснцпм. Барсак, барайык. Сахна царацгылана 6epedi. Кайт а жарык, жапганда - сахнада Тасжан мен Уланбек. У л ан бек: (ашулана) Сен... сен тым шектен шыгып барасын. Сэкен aFaFa \"Тар ж од тайгак кешу\" туралы \"Оны неге жендей 6epeci3, элденеден cecKeHeci3 бе?\" деп сурак бермеущ керек едь Т асжан: Мен де кэп окырманньщ 6ipiM ia Ендеше, не сурагым келсе, соны сураймын. У л а н б е к : С экен aFa ки пактап , к ы сы ла сейледТ BipeyfliH киналганынан лэззат аласын-ау сен... Т асжан: Корыкса ©3i бшсш. Ж ауап бермеуге де болатын едй Оньщ жауабын 03iM де бшем. Уланбек: Сэкен - коркак акын емес. Эйтпесе, сондай роман жаза ала ма? Кайта казак жазушылары ш ш д е п ен курдел1 такырыпка барган - Сэкен. Т асж ан: Шын батырды 1здесен - ол Магжан. Магжан сол ж уректш п ушш турмеге де отырып шыкты. У ланбек: Ерл1к деген - есерлж емес! Bipeynep aprbi-6epriHi ойламай, батырлыгын керсетем деп, e3i барып отка туседь А д enfli б!реулер ap6ip батыл кадамын акыл таразысына салып, ойланып барып эрекет етедй Олар коркак емес, акылды батырлар. Т асжан: Bipeyni мактасацдар, efrreyip свз табасындар. - 75-

¥ л ан б ек : Мысалы, Садыкбек аганы алаиык. Ол еншмнен де тайсалмай, Сэкен акынды конак eTin жаткан жок па? Бул батырлык емес пе? Тасжан: Бул - батырлык. BipaK... iiui<i ece6i де бар, Алмагайып, аласапыран кезенге карамастан, Каратандыда Сэкецш епш м емес, мен кутш алгам деу ушш де... ¥ л а н б е к : (ашулана) Сен... сен нагыз онбаган екенсш. Ойыннын 6api харам... Тасжан: Не десен о де. Бул - ащы шындык. Сахна царацгылана береЫ де. цайта жанганда - Сэкен мен Садыф ек оцаша бвлмеде отырады. Стол устшде эртурлi ж емк- жидек. С адыкбек: Мше, ешн ерюн сейлесуге болады. Сэкен: (култ) Кабинеттер1нде тындайтын ба, жазатын ба - немене, сондай oipnene бар болар, а! С адыкбек: Соны 03iM де бшмеймш. BipaK, сактыкта корлык жок деген. А д aFa, мына дэмнен алып отыралык. (дом ауыз muin) Сонымен, \"Тар жол, тайгак кешудГ' кайта ендеувдздш сыры не дедвдз? Сэкен: Садыкжан, езщ де бшесщ гой, мен сол мемуарды жазган кез1мде Алашорда деген сез туршдей естшмейтш. Бар шындыкты букпеЫз, ашык корсетам келген. Сейтсем, сол штанга аты аталган осы кунп алашшыл агаларды купил комитетке м ен ттзт бергендей болыппын. Оны бепме шыжгырып баспакшы болгандар да бар . Сады кбек: Ойпырмай, бул адамдарга дауа жок. Сэкен: Багана сез сейлеген юм едх эл п ... журналист ж т т ... Сады кбек: Тасжан ба! Сэкен: И э, сол Тасжан ащы да болса, шындыкты айтгы!. Б1здщ KOFaM осы кун1 расымен-ак, epi-cepi... (тоцтай щалып) Эй, осы сез1М1зд16ipey-Mipey жазып алмай ма? Садыкбек: (култ) Жок, aFa! Бул жер епш м бшмейтш таса орын. Корыкпай, сейлей бервдз. Сэкен: Осы котам Ty6i кайда барып согады, соны эз1м де тусшбеймш. MeHi 6ipeynep кызылшыл деп сынагысы келёда. Рас, буп н кызылдардын заманы. Оны мойындасак та, мойындамасак та - шындык. Сады кбек: Кезшде Ленин бастаган улы идеяга бэр1м1з де бас nin, адал кызмет етуге ант 6epin ек. Алайда, осы кун:,.. Сэкен: (свздi беле) Ойынды туспццм. Сталин, жасыратыны жок, сол Лениндж сара жолдан ептеп ауыткып барады. 03i бфненеден уркектеп, катты сескенетш тэр1здь (ойлана) Когамнын калай - 76-

калыптасуы ел басында отырган Kicire кеп байланысты. Ол катал болса, ел iuii катая туседТ Ол ж ум сак болса, ел iuii мамыражай ланады. Сады кбек: Сталин неге жылдан-жылга каткылданып барады? Сэкен: Онынсебеб1 баргой, Садыкжан! Ce6e6i бар-р... (даусын созады) С ады кбек: Ci3... казак акындары арасынан ец алгаш Ленинге елен арнаганынызды 6ineMi3. T im i, кез1 ripiciw ie... Сэкен: бйткеш , бар ce3i - журекке жылы тида. Халык ymiH одан езге не керек. Сол Ленин эр ултка - в з е р ю ш ш тикн керек дедг Бул ете эдш свз емес пе! Сады кбек: Б1здщ Алашшыл агаларымыз да соны айтпады ма? Сэкен: Ахмет Байтурсыновтар ма? Ахандар... ашык Kerri гой. \"Bi3 белек ел боламыз\" д ед г Ал, Ленинш ц айты п отырганы - Кенеста жуйе ш ш д еп еркшдж. С ады кбек: Мустафа Шокай да осыны мойындагысы келмед! ме? Сэкен: Мустафа о бастан Кедестж жуйеге карсы болды. Ол курган \"Кокан автономиясы\" баска багыт устанды. (сэл пауза жасап) Мен ез1мнен улкен агаларымды канша ойлансам да, Tycine алмай-ак койдым. Олар сонша кеменгер бола турып, неге осы жана уюметке уз1лд1-кесшд1 карсы болды? Ы м ы рагерш ш к жепспедо деуге аузын бармайды. Олардын кай-кайсысы да ете дарынды дипломат. Алысты болжай бшетш кереген. Сейте тура... (свзтщ аягын жутады) С ады кбек: Bepi де м здщ \"Тар жол, тайгак кешу\" деген мемуарлык романыныздан басталып Kerri-ау! Сол кезенде ондай шыгарма жазу калай десек те, улкен ерлш! (сол тоцтап) Bni еымде, 6ip жолы Ызбен Алматыдагы кабинепмде 6ipa3 сыр белюкешм бар ед1-ау... Сэкен: Ол кай кезде? Сен О рталык Комитетте yriT-насихат бел1мш баскарып турган кезщ бе? Сады кбек: Иэ, сол кезде келш еднцз Fofi. Сэкен: Ойпырмай, ол кез каныпезер Голощекиннщ тусы емес пе еда. Bi3 не туралы сейлестш сонда? С ады кбек: Берш де умытып капсыз, Сэкен ага! Ci3 сол жолы ете к ещ л аз болдыныз. Голощекинге решшщ1зд1 айттыныз. Онын елге жасап отырган кысымын, катгылыгын с ез erriHi3. Сэкен: Расында да сол Шая 6i3fliH халыкты кан каксатты гой. Улттын кеп-п кайраткер улдарына Kene-KepiHey киянат жасады. Бфазын бйржола жок етш ж1беруге куш салды. BipaK... едш ш к 6epi6ip женедг - 77-

С адыкбек: Сол жолы Сэкен aFa, ci3 осы \"Тар жол, тайгак кешу\" деген м емуарлык романынызды аяктаганынызды, енд1 баспа аркылы басып шыгаруды жоспарлап жургешшзд! айттыныз. \"Кенес eKiMeTi орнаган алгашкы аласапыран жылдардагы ез кез!ммен кврген окигалар, дурбелендер... сол калпында кагаз бетше тусп\" дедпнз. Мен шошына \"Ол кезенге 6aFa беру ani ертерек емес пе, ага\" дед1м. Ci3 \"Жок, тарихты алыстан емес, жакыннан кору элдекайда шынайы болады\" дед щ з. \"Уакыт узаган сайын шындык та кемескшенед1\" деп, тагы да шегелеп койдыкыз. Сэкен: Ойпырмай, мен e3i саган кеп нэрсе айтыппын-ау! (сэл тоцтап) Эзще сенетш болган сон айткан шыгармын барж де... С ады кбек: Мен де ci3re iniKi сырымды айттым. \"Муканов Сабит Голошекинге ел пшндеп мушкш халд! айтып, хат жазамын деп жазыкты бола жаздады, ешн онымен езщ сейлес, катгы сойлес\" деп Голощекин тапсырма берд! дед1м. Ci3 \"Сэбит-болашагы бар каламгер, шаман келсе, оны курыктан куткарып яйбер\" дедтоз... Мен а з д ж айтуьщызбен Себитг! Мэскеуге окуга кетуге кеширдам Сэкен: Онын оте дурыс болтан Ондай азамат улт ушш керек-к... Садыкбек: (култ) Улт ушш, Сэкен ага, б ар Ы з де керекшздер. Барппзд! коргауга 6ip Садыкбек жете ме! Сосын да айтарым - ecipece осы кундер! акын-жазушылар ете сак болсын да. Заманды да ойлап кою керек кой. Сэкен: 0 те дурыс айтасын, Садык ш м ! Ызд!н каламгерлерге жетпей жатканы - осы сактык. Сонын т п н д е мен де бармын. Жанапл ез1н айткан \"Тар жол, тайгак кешу\" Ty6i мен1н де басыма таяк боп тиер деп сол кезде ойлаппын ба! (ойланып отырып цалады) Садыкбек: Неге таяк боп тиед!? Ci3 шындыкты гана жаздыныз. ©ripiK коскан жоксыз гой. Сэкен: Кетам осылай кете берсе, 6i3 Ty6i сол шындыктын ез1нен онбай таяк жейт1н шыгармыз. (сэл т опт ал) Эй, тэуекел! Коянжурек казак боп к а ш а т ы журем1з... Енд! алган беТ1Мнен кайтпаймын.... Сады кбек: Ci3 сол жолгы anriMe уст1нде-ак осындай батыл icTepre баратынынызды ce3flipreci3. Ешнэрседен корыкпайтынынызды байкаткасыз... Сэкен: Б1зд1к1 - непз1нен алганда, шыгармадагы батылдык кой. Когамдагы кеселд! шама жеткенше жазып керсетсек дедш. CoFaH куш салдык, куш салып та келем1з. Сады кбек: Bi3 осы куш, Сэкен aFa, Кенестж ек!метке кэзс!з -78 -

кебелектей айналшыктадыкта калдык. Ж огары жак не лесе, coFaH лаббай деумен келе.чш. Мумган, осы жол тайгакты болып кетпесе... С а к ен : О й, Садыкжан, он ы н HeciH айтасы н . Э р ада м аз заманындагы саясатка теуелдг Bip кезенде aMipсуре отырып, азгеге уксамай, аз дегенщмен журем деуге болмайды. Ол - отпен ойнау. С адыкбек: Ci3 де кезвде уюмет баскардыныз. Эртурл1 жауапты кызметтерде болдыныз. Мен де шамам жеткенше 6ipHeine облыс- аймактарда басшылык аткардым. KyHi ертен жас урпак б:зд1 солакай саясаттын колшокпары болды деп жазгырып журмей ме? Сэкен: (ойлана) Солакай саясат дейсщ, а! Саясат атаулынын кай-кайсысы да оз дэу1ршде устемшк курады. Заманы ете бере есюрген етчктей аулага лактырылады. BipaK, саган \"Сол eTiKTi неге кидщ\" деп кш э тагуга бола ма? Сады кбек: Сакен ага, менщ айтайын дегешм - 6i3 осы дурыс багыт устана алдык па? Ертен ел алдында карабет боп калмаймыз ба? Сонгы кундер1 м е т осы ой коп мазалайды. Сэкен: Ондай ой ш ц ц мазаламайды дейсщ! Б1зд| де мазалаган. Б1здщ де дегб1р1м!зд1 алган. Мен энеб1р жылдары Турармен де, Султанбекпен де жаксы араластым. Солармен жаксы 6ip энпме устшде Турар \"Ой, Сэкен-ай, сен акын емессщ бе, сол поэзиянмен журе бермедщ бе, бул лас саясатга нен бар\" дедь Мен \"Саясат лас емес, оны лас степи - адамдар гой\" дед!м. Сонда Султанбек \"Сэкен дурыс айтады, саясатка жаксы адамдар араласса, ол тазара тусед:, оны булд1рет1н - шалагай саясаткерлер\" деген. Осы 6ip эн п м е ес1мнен еш кетпейдь С ады кбек: Ci3 кещл1н1зге алманыз, кейбф саясаткерлер С1зд1 кызылдарга кол кусырды, бас ид1 деп мукатпак болады. Мен бурынырак \"Б1зд1нтурмыс\" деген сатиралык романыныздан узшд: окып ем. Сонда Голощекинге ашык ш ушлгеш щ з байкалып туратын. \"Жун1 тускен кияли карт бура\" деген TeHeyini3/u окып, жагамды устагам. Батылдыгынызга тан калатынмын... Сэкен: Оны жазбаска болмады. Шая - б1здщ улт yuiiH карабет адам. Ол ani талай-талай айтылады. Сады кбек: Мен б!рнеце тус1нер болсам - Сталин б1здщ елге осы Шая Голощекищд эдей1 ж!берген сынайлы. Сол каныпезерд1н колымен 6ipa3 нэрсе йтемекнп болды ма екен? Сэкен: Эрине, солай. Сталин де жэй адам емес. (ойлана) Меш кызылшыл деупнлер кеп дейс1н бе? Ау, бар саясат сол Кызыл Ту астына топтасып жатса, буйректен сирак шыгара беру жен бе! Кызыл Туды жырласам - eniMHiH тыныштыгын жырлаганым деп б1лем... - 79-

Садыкбек: (агасына еркелегендей боп) Ci3... рана ма Кызыл Тулы жырлаган! Керек лесе Маржан да ол туралы шабыттана жазлы. Озлен сон жазды. Сакен: (жалт царап) Магжан дейсш бе? Онын да Кызыл Ту туралы елеш бар ма? Садыкбек: (толгана) О з баярыла... - Азамат, сестенш, кез1НД1 аш, журме бос, Уран сад алга бас, 6ipirin, п зе кос! Кызыл Ту - шылауын, корраныц, Ti3e кос, Т1зе кос, т1зе кос!... - деп жырлап едвдз рой. Бул 20- жылдар ед1, ал Магжан акын 1924 жылдары: - Кызыл шок жалау юмдш ? Юмде-юм \"TempiM - от \" лесе. Баска TSHipiM жок лесе, Кызыл шок жалау сошлю Ендеше, казак, сенш ! - деп т еп л д ц ш емес пе! Б1з соны окып Сакен: (тацдана свйлеп) Ойпырмай-ай, а! Магжанда сондай елец бар. Рас, бар-р... С ад ы к б ек : Осы ею елецнщ eneyi де ултка жшер берет1н, намысын кайрайтын жырлар. Мен солай тус1нем. Сакен: Кайран, Магжан! Эйтеу1р онын жолы тайгакты болды. Бил1кке жакпады. Сосын, аргы жары б ел и л : рой. Б1зд1н кеп ж азуш ы сы м актары м ы з ез бедел1н ездер1 Tycipin, элден-ак эс1рекызыл саясаттыц сойыл согары болып кеткен. Содан лаззат алады. Осы куш кеп эдебиетш ш ер Магжаннан ат-тонын ала кашады. Карасы жуга ма деп... С ад ы кб ек: А д ci3... ана жолы Алматыда Маюкан акынды уш ш зге конак етш ы з. Ж аксы керет1н шыгарсыз. Сыйлайтын шыгарсыз. Алайда... ол туткында болран, артында шаласы бар акын... Соны бше тура... Сэкен: Мен казакта осы куш талантты акын бар ма лесе - М агжан дер ем. Талант деген талассыз нэрсе. Онымен таласатындар - керкеуделер... Сады кбек: Маржаннын талант екен1не дау жок, дегенмен... Осы кезде есЫ к,аеылып, пике Тасжан меч Уланбек Kipedi, к;олдарында kiman. Сады кбек: Сендерд1 шакырган жок ед1м, неге.келд1ндер? Уланбек: (к,ипак,тай свйлеп) Б13... 6i3 Секен арадан автограф алып калсак деп едж. Т ас ж а н : М енде \"С оц и али стан \" поэм асы бар ед1, соган колтанба жазып берсешз...

У ланбек: Менде - \"Кызыл ат\"... Сэкен: (свзге араласып) О-о, бул eKi ж М т маган унады. Акыры келген екен, отырсын. Мен автограф жазайын. Уланбек пен Тасж ан ст ол uiem ine ж айгасады . Сэкен eKi ттапты альт, автограф ж азуга Kipicedi. Сэкен: Екеущ бул ктш тард ы тугел окып шыктындар ма? У ланбек: Окыдым, aFa! \"Кызыл ат\" унады. Сэкен: (Тасжанга) Ал, саган ше? Т асжан: Мен niicipiMfli Ka3ip айтпай-ак кояйын. Сэкен: Е, неге? 0 з ойын жок па? Т асжан: Неге болмасын! 0 з niKipiM бар. Мысалы, \"Кызыл ат\"- ой кайшылыгы бар шыгарма. С ады кбек: (свзге араласа) Мен сендерге эткенде не дед1м! вдеб и етп талдау-эдебиетап жолдастар ici демеп пе ед1м. Сэкен: Жок, айта 6epciH. Ойы кызык екен. Ал, сонда... кандай кайшылык? Т асжан: Ci3... колхозды мадактап отырып, оны аяк астынан сын садагына аласыз. Кызыл ат пен бупнп техниканы 6ip-6ipine карсы коясыз. Сэкен: Е, ол салыстармалылык кой. Оны кемш ш к деуге бола ма?. У ланбек: Менде соны айтам. Булезшшежулкынып болмайды, Сэкен ага. Сэкен: (куле mycin) Эдебиет деген - талгамнын ici. Оны эрю м езш ше кабылдайды. Мысалы, мына Ka3ipri басшыларын Садыкбек те 6ip кездер! Магжанды сынап сэйлеген. Ешц сол уцнн Садыкбек эдебиетп тусшбейтш нашар л а п т болып кала ма? Айтындаршы!... (Kynedi) У ланбек: (Сэкенге к,арап) Ci3 1924 жылы М эскеудеп казак жастарынын Магжан акыннын элендер ютабын талдаганын айтып отырсыз гой. Ол - баска ситуация! Ол кезде Ha3ip де, Садыкбек aFa да амалсыз солай сейлеуге мэжбур болтан шыгар. Сэкен; Солай-ак д ел к . Ал, сонда талантгы акын Магжаннын обалы ммге? Т асж ан: Обалы - жалган сейлегендерге! Кай кезде де шындыктын аты - шындык, eTipiKTiH аты - oTipix! Уланбек: (свзге араласып) Осы бар гой, Сэкен aFa, осы Тасжан е з сезше e3i есеп 6epin жатпайды, аузына не келсе, соны айта салады. Сады кбек: (Тасжан мен Уланбек) Сен екеущ Сэкен аганьщ алдында тым epKiHcin бара жатырсындар. Казакта i3eT деген болады.

Сэксн: (Садыфекке) МынаТасжанniKipnepi расымен-аккызык екен. 0 p i карай тыняап кереГпк. 0 nriM e вз арамызда гой. (Тасжаига) Ал, сойлей бер. Тасжан: Не туралы айтуым керек? Сэкен: Ну, ен;п... мысалы мешн шыгармашылыгымтуралыне ойлайсын? Тасжан: Ашьнын айтсам - ренжймсйаз бе? Сэксн: Неге ренжимш! Акикатка акымак кана ренжшн. Уланбек: (свзге араласа кепип) Кайтемз, Сэкен ага! Кисык адамнын niKipiH де niKip деп... Ол кисая сэйлемесе, ковш кешшмейдк Тасжан: Ашык niKip кашанда ащы. Сэкен: Айта бер. Сынныц талайын естйенб13. Тасжан: С1зде niKip кайшылыгыкеп. Eipae кызылдардысуйем дейЫз, ешп oipae алашты жырламак боласыз. Еыудай niKip-ой шашыранкылыгына экелш соктырады. \"Кызыл ат\" не жана замандыжырлауыкерекед1, не болмаса халкымыздьщоткен eMipiH ансап-сагынуы кажет едь Тагы 6ip айтарым - \"Тар жол, тайгак кешуш”кайтажвндеудш Keperi жок болатын, ол сол калпындаулт yuiiH кунды дуние... Садыкбек: (ашулана) Сен, Тасжан, сезд! токтат ендП Бул жер эдеби конференция емес! Тасжан: Ci3 маган дауыс KOTepMeni3? Токта десешздер, токтаймын. Уланбек: Оны токтату yuiin, тебеден кос колдап уру кажет. (жудырыеын myiiedi) Тасжан: Дурыс айтасын! Акикатты токтату мумкш емес, оны тек жою керек. Жок ету керек... Сонда гана кутылуга болады. Сэкен: (кабагын шыта) Меш... осы кунге дейш euiKiM TyciHe алмай-ак конды. 0 й , тусшбей кете ме леп коркам-м... Садыкбек: (co3di win экетт) Ал, сендер ешп бара 6epiitaep, б1здщжеке внпмем1з бар... (ею ж ш т шыгып кетедг) Садыф ек пен Секен eneyi кпикене уйс/з отырып к,алады. Сэксн: (созд1вз/жалгап) Садыкжан, кещлще ала корме, мен ана ж ттп сейлетейшдепМагжаннынакындыгытуралысез бастапем... Садыкбек: (юшала) Сол Мэскеудеп жастар тобы Магжанды тукке алгысыз акын деген жок. Сын болды, 6ipaK... Сэкен: (cosdi боле) Акгалмай-аккой, СадыкiHiM... Мен6opiHeH де хабардармын. Сол топтын шпндсп ен журекткл - олл Жэкен Сэрсенбин болыпты. 03i кынырлду ма... Садыкбек: Жэкен - 6ip бет, ез дегешмен журетш жтт. Оны euiKiMде токтата алмады.

Сэкен: 0ni, б1здш когам ушш кейде ондай азаматтар да керек. Эбден керек! Эйтпесе, 6ip жагына кисайып алып, туйешн кисык жупндей ауып кет>чм!з де ыктимал. Мен Ka3ipri 6ip жагына кисая бастаган саясатган коркам. Ocipece, осыкундерй.. (ойланып турып цалады) Садыкбек: Замам тап>1да аумалы-токпел1болып тур. Балапан басымен, турымтай тусымен дегендей. Соны 6inc турып, Магжанды уйге шакырганыцызга тан калам... Сэкен: Корыкпадьщыз ба демексщ гой. Неге коркуым керек! Мен эбден коркып болган адаммын. (сэл пауза жасап) Муканов Сэбитке айттым. \"Вокзалдан кутшалда, туп-тура уйге кел\"дед1М. Ол солай erri де. Bi3 Магжан екеум1з сол куш узак-К сырластык. Жанадан жазган елендерш окыттым. Тындап, жан рахатына батгым... (ойланып отырып к,алады) Садыкбек: Магжан екеушз не туралы сейлеспшздср? Ол казакка окпсл! емес пе? Сэкен: ©Kneci бар болса, бар шыгар. \"Абактыдан калайбосанып шыктьщ\" деп ед1м, \"Максим Горький кемектестГ' дедь 03i Горькийге хат жазыпты. Соз арасында \"Эй, орыстар тепнде адал халык кой\" деп ею-уш рет айтты. Садыкбек: Максим Горькийш калай багалайды екен? Сэкен: Магжан 6ip созшде \"Горький Ленин туралы оте эдем: очеркжазды, алСталинтуралы... eni уназ, ол нел1ктен?\"деп менен сурады. Мен иыгымды кикан етк!ЗД1М. Магжан айтты: \"Горький акылды адам, Ленин оны тектен-тек жанына таргкан жок\" дедь \"ЦЛрюн, - дед1 сосын. Мына ем1рде енер адамдарын шынTyciHeTiH кайраткерлер коп болса гой...\" Мен айттым: \"Ондай кайраткерлер жуз жылда 6ip-aK рет туатын шыгар\". Магжан: \"Жуз жылда туса жаксы-ау!\" деп кулдй Садыкбек: Магжан кай жерде кездесе калсан да улт туралы, онык келешек тагдыры жайлы коп айтушы еди Ызбен auriMe устшде де соны сез кылды ма? Сэкен: О-о, айтканла кандай! Магжан - оте журекп ж1пт кой. Ci3 сол Мапкаидай ултты шын суйе алсак, казак ел: баягыда-ак inrepi басып кетпес пе едк (сол ойлана) Осы кунп зиялыдеп журген жтггтердщ коб1-ак журттык емес, карыннын камын ойлайды. Ел тагдыры, улт тагдыры кобшщ басын ауыртуды койды ма деп кауштенем... Осы кезде есЫпн 6ipey цагады. Садьщиек барып еЫкпй ашады. Аргы жагынан хапаны цыз Kopinedi. Хатшы кыз: СадыкбекСапарбекович, азд! GipiHiui хатшы isдеп -83 -

Садыкбек: Не дешн? Ханны кыз: Тыгыз турде келсш деп шакырады. Садыкбек: Жарайды. Каз:р барам, (хатшы цыз шыгып кетедг) Сэкен aFa, 6ipimni хатшыга Kipin шыкпайсыз ба? Саксн: Эй, мен квршбей-ак кояйын. С адыкбек: Дегенмен... келгешшздй ecrin жатыр... Сэкен: Мет сыркатганып калды дей сал Конак уйге барайын. (орнынан турады) Ал, ертенелге,Жацааркагажурем. Аргыжагында - TyFaH ауыл.. Каттысагындым езш... Тауын да, езенш де... Садыкбек: Онда демалыныз. Ертен ез1Мшьтарып садам. Сэкен: Жо-жок, ауре болма. Осы курметщде жетедь Ел кезше кеп Tycin кайтесш... Садыкбек: Елупнн кызмет ете журш, енд1елден кашамыз ба! Неден урке берем1з? Сэкен: Е-е, Садыкжан, ел арасында осы куш ала да, кула да жур. Кайсысы ала, кайсысы - кула, оны б!лем13 бе, 6i3-3... Сахиа карацгылана uepedi. YLUIHIHI K O PIH IC Садьпфек Сапарбековт'щ кабинет!. Кабчнетте - Тасжан мен У ланбек ошыр. Екеу1цн1ц де басы т омен салбырап кеткен. Садыф ек ашулы. Садыкбек: Мен осы... сен eKeyimu туган йпмдей Kepin, байкап турсам да K-efroip кемшшктерще кешл аудармаушы ем. Сейтсем, оным дурыс болмай шыкты. Сендер ымды TyciHe бермешй екенс1ндер-р... Тасжан: (жаскуша) Садыкбек Сапарбекович, не жазьнымыз Садыкбек: Жазыгым дейсщ бе! Эл1 тусшген жоксын ба? Айтайын онда. (сел тоцтап) Сен кеше Сэкен аганын алдында сонша косшгешн не? Казактын улкен акынын кезш бакырайтып койып, курдасындай сынай женелдщ. Тасжан: Мен шындыкты айттым. Садыкбек: Каждая правда - относительно! Тырнак астынан Kip 1здесек, ондай кемшшк бэр1м1зде де бар. Осыны неге ойламайсын! Тасжан: Жарайды, будан кейшаузымдыжумыпжурешн. Мына Уланбек сиякты... Уланбек: Сенмагантшепе! Мен ез жолымды бшем. Кайжерде не айту KepeicririH бълмейтш - мына сен акымак1-.. - 84-

Т асжаи: (ашулана) Сэкен аганын 03i гой сейле деген. \"Сенщ з шюрщ жок па\"дедк Сосын намысым оянды... Намысты колдан >ергенше... ¥ л ан б ек : Намысынынтурш! Садыкбек aFa, мен ci3re еткенде- iKайтып ем гой, осы Тасжан акыры 6ipHeHeHi булд1рш тынады ten... С адыкбек: Kenieri создщ уятыез алдына. Оныэдеби пшрталас lefliK. Ад ешп... Сэкен акын туралы гайбат сез айтыла бастапты. Осы 6ip-eKi кун шпнде... ¥ л ан б ек : Оны KiM айтып жур екен? Бул казакка Kici жага ма Тасжан: Райбат сез айтылса, онын 6i3re кандай катысы бар? С ады кбек: Мэселе сонда! Мумюн, Сэкен туралы кисык сез бйздщ арамыздан шыккан шыгар-р... ¥ланбек: Мына Тасжан 6ip eni аузына ею eni какпак коя алмай жур гой. Т асж ан: (ашулана) Сэкенге сез ерсе, оны ез арамыздан 1здеу еш кисынсыз. С1здер бшулершз керек, таяуда Мэскеуде Галина Серебрякованы камауга алыпты. Онын алдында Kyfieyi Сокольников™ да \"Халык жауы\" деп турмеге отыргызган едь ¥ л ан б ек : Серебрякованын Сэкенге кандай катысы бар? Т асж ан: Сэкен Серебрякованын \"Маркстщ жастык шагы\" деген ютабын казакшага аударган. EKeyi аралас-куралас. Ендеше осы жолы Сэкенге сез ермегенде кш ередг.. ¥л ан б ек : Сэкен агаАлматыда аман-сау журед1, алименно б1зге, Карагандыга келгенде сезге шнгеш калай? Осы жагытусшшшз... С ады кбек: Вот, именно! Мэселе сонда! Орталык Комитетке дейш сез жету деген сумдык кой. \"Сэкен Ka3ipri когам кеселди кобалжулы\" деп айтыпты деп... ¥ л ан б ек : Мундай ce3fli ешюм емес, мына Тасжан кеп айтады. EcTin журм1з гой... Тасжан: Мен не десем де, ез арамызда айттым. С ады кбек: (Тасжан) Ал, Фрустракция!... Соны юм айтты? Юмшн сез1сол-л.. Т асжан: Оны окьи-ан, сауатты казактынкез-келгешбшугетшс. Неге маган кудшпен карайсыз?... У ланбек: Кейб1реулерсыртымен батыр болады, Tiкеайтам деп беседа ал iiuiHfle... кызганыш epTi тутанып жатады. Юмд: cypiHflipceM екен деп аласурады. Тасжан: Мен кызганшак eMecniH! Керек ед1 маган... ¥ л ан б ек : Кызганшакешкашан езш эшкерелемейд:. - 85-

Таскан: Тарт TiЛ1НЛi! Сен... сен жалакорсын. Жалакор да ез кемшшпн 03i кере алмайды. Сосын да сорлы-ы... Осы кезде ест ашылып. хатшы цыз Kipedi. Хатшы кыз: Садыкбек Сапарбекович, ci3re Сэкен aFa келдь.. Садыкбек: (дереу жалт царап) Ол Kici кайда? Хатшы кыз: Кабылдау белмесшде отыр. С адыкбек: KipciH. Кутюзш койганыц не? 1шке Сэкен Сейфуллин Kipedi. Садыкбек екеучкушакупасып аман- дасады. Тасжан мен Уланбек шыгып Kemedi. Садыкбек: Сакен ага, мен ез1м конак уйге баргалы жиналып жатыред!м, жылдамкелш капсыз. (сэл mormon) Kemeri анпмем1з туш бойм уйкымды кашырып, мазамды алды. Сакен: Е, неге! Неден мазасыздандын? Садыкбек: Осы 6i3 кандай саясатсонында журм13дегешм де! Сэкен: Кандай саясатболсын! Кецеспк Кызылжуйе саясаты... Одан тап каз1р еншм де кашып кутыла алмайды. Заман саясатка, саясат замангатэуелдк Садыкбек: Оны туешем гой. Тек... кателесуден коркам. Сакен: (култ) Сен, Садыкжан, жастай лауазымды кызметке араластьщ. Мен ем1рбаянынды жаксы бшем. Эке-шешеден ерте айрылып, жет1мд1к кергенпш де... Балалар уй1нде тэрбиеленгешщн де... (сэлток,таййы) РаниМуратбаев екеущказак жастарынын Kemin бастадындар. Комсомол жетекшйп болдындар. Аттарына бар жас казакканыкболды. 9ne6ip жылдарыГолощекин тусында Муканов Сабити Мэскеуге ж1беру1к, сосын езшмен тустас Бейсенбай, ©гебай, Жусшбектердщ де окуга тусуше кол ушын бергенщ ел есшде манг: журе бередк Садыкбек: Оныц 6api де майда-шуйде нэрсе гой. Сэкен: Акмолада хатшы оолган кезнше кэмпеске науканын жаксы уйымдастырдыдейдь Баска жерде елд1канкаксатыпжатса, сен ын-шыцсыз етюзе алдын. Бул да тукке турмай ма? (култ) Акмола - менщ туган топырагым гой. Сосын да унем1кадагалап отыратынмын. Садыкбек: Бшем, ага! Bip жолы езпиз келш кетПШЗ Foft. Кабинетте 6ip сагаттайсейлескешм13 еамде. (eiidi озше-взО Kemeri 6ipimui хатшынынайтканын калай жетшзеем екен! 03i туган жерге алып-ушып келген акынды как мандайдан ургандай боламыз ба! Эй, осы 6i3 ел болар ма екенб13-з... (ойлана) Бул казак emu Сэкен аганын да сонына шырак алып туспекип ме! Сонда... жазыгы не? 0лде баягыда уюмет басында отыргапда казак тшне мемлекетпк мэртебе бермекин болып, жанынсала умтылганыупинбе! Баркуппн

салып, арнаулы каулы кабылдатты, онын Heci артык! Эр улт вз гшнде сейлеп, взтшнде кужатвз1рлеу! керекдеген усыныс жасаса, сол ушш де жаманатгы бола бере ме! Элде... сол кызмет орнында отырып, улттык кадрларды квб1рек ecipyre, оларды лауазымды жумыстаргатартуга ыкпал еткешуппн кшел1 ме? 9p6ip мадениетп азамат ен алдымен ез елш, вз жерш, сосын вз кандасын суки зандылыккой. взш-ез1суйе бшмегенелдщвзгешсушпжарытатыны шамалы-ау... Сосын да тусшбесек... Сэкен: (оныц ойын Benin) Садыкбек iHiM, 6i3 екеум1з квп жавдайда тагдырласпыз foh. Сен Сыр бойынын п п п сщ . Сырда ocin, Аркада кызмет аткарып журсщ. Мен де жиырмасыншы жылдарысол Сырещршде кызметте болдым. Газетке редакторлык етпм. Садыкбек: Сыр eni сззге унады ма? Сэкен: Унады, эрине. Онда казакшылыккаггы сакталган. Эзге улт вюлдер1 вте аз. Содан да болар. Ал б1здщ Арка журты... Садыкбек: Аркаeni - гажапжурт. Мунда кеп улттык мэдениет: токайласкан. YfipeHepi квп. Сэкен: Ен бастысы - Сыр eni мен Акмола ел1нде 6ip гажап уксастык бар. Садыкбек: Ол кандай уксастык? Сэкен: Акмеш гт Суду Сыр аралап агады. Карасан квз гоймайды. Акмола да солай. Бул каланыЕрке Edit аймалап агады. Суйсшбесще коймайды. Садыкбек: Сэкен ага, ci3 6ip кездер1 маган ещнп астана Есш бойына ауысуы керек деп айтып едщз. Сол eciMe Tycin тур. Сэкен: (жалт /(арап) Оны кай кезде айтыппын, а? Казактын кай жер1 де астана болуга лайык кой. Садыкбек: (кутп) Есвдзде жок па? Ондай айтайын. Ci3 маган Акмолада хатшыбоп отырган кез1мде келгеназ. Солжолгыэнпме устснде \"Казакка астана болатын жер - осы Арка\" дедодз. Мен дауластым. Ci3дэлелдедниз. ТaFbiдадауластым. TaFbi да дэлелдер айта бастаданыз... Сэкен: Ойпырмай, сен меш катты кыспакка алган екенсщ де. Садыкбек: (кутп) Мен вдешдауласкам. Ci3fli ашыла сейлесзн, ойындагысын айтсын дегем. Ci3 аттанып кеткен сон, сол аниме eciмнен кетпей-аккойганы. Картагакарасам- казакелшщделорта тусы осы жер. Сэкен: Олрас. Мына Акмола, Квкшетау, осыКарагандыаймагы казакжершщкакортасы. Астана - кай кездеде орталыкта болтаны абзал Ty6i астанаосы жаккабег тузейтжше ал: де сенемш. Оны 6i3 -87 -

керенизбе, жок па - 6ipaKeirreyip 6ip кездер1кке асады... (ойланып турып цалады) Садыкбек: Астана менш Кызылордамда кеп турактай алмаганына кейде намыстанам. (ойлана, езшен-ез/ куб/рлеп) Эй, 6ipaK, расында да казак елшщ кез-келген TyKnipi астана болуга эбден-ак ынгайлы-ау! Секен агам дурыс айтып отыр. Ата- бабаларымыз осынша кен жерл 6i3re сыйга тастапты да, \"Ал, урпагым, ещц вз астананды езщ тандап ал\" денп-ау. Кайран, казекем-м... (сел тоцтап) Осы Сэкен агам бупн неге аландаулы? Журегше нендей кермекой салмактуард! екен? Эй, дэу де болса, тагы да сол коре алмайтын, кызгана карайтын жйптердщ топас Tipnirine карныаштыма? Сэкен аганыосы казакшынтусше апмай ма, жок элдеTycmrici келмей ме? Мен б1рненетусшер болсам, бул Kici Алаш ардактыларынын салган жолымен емес, вз жолымен журш, елше исаксылык жасагысы келдг Кызылдармен ымырага келе отырып, вз халкыма бостандык алуга болады деп ойлады. Ад бугш... сол багытынын дурыс-бурыстыгына кв31 жете алмай, киналды ма екен эз-ага!... Кушки ме екен кещлИ... Оныц ойын Сэкен бузын ж\\береЫ. Eiidi Сэкен оцг!м е а рнасы н баск,а багы нщ а бура eqeiMe бастайды. Сэкен: Садыкжан, саган 6ip жайтты айтуым керек. Садыкбек: Айтыныз. Кулагым Ызде. Сэкен: Алматыда кадку свз квбейдг Жогары жакта \"KyfliKri элементгердендереу арылукерек\"деген жасырыннускауеярленш койыпты. Осынын e3i жаксы нышан емес. Садыкбек: Мен де ептеп ecTin жатырмын. Сэкен: вз!м бурынтуске сене бермеуин ем. Tirrriтуедегенпвлеш аз xepyuii ем. Осы жолга журер алдындатусшнсаз туе кврд1м. Тун iiniiLae оянып алып, зэрем ушып, кэп отырдым. (сэл пауза жасап) Дэл ещмдепдей. вз1мнщ тустастарым - Турар, Султанбек, 1лияс, Бешмбеггер каздай Дзшп тур. Эркайсысынын мойнында - азагул Кэдампвенокше! Меноларга\"Эй,буларынне, естштеойнаймаекен\" деймш. Сейтсем, олармаганкаралкулеш. \"Эй, 1лиясбулне63i?\"деймш кайта сурап. 1лияс айтады: \"¥лт азат болуы упнн 6i3 мойнымызга осьшдайазагултагуымызкерекекен, сосынамалбарма\"дейш.Аналар да оны костайды. Сосьшкупель Bipуакытта... кекген тагы6ip азагул калыкгайушыпкелш, менщмойнымдыайналабастады. Менбасымды алып кашам. Азагул 6api6ip дегенщ icreni. Меш де ауыздыктады. Ол мойныма оратыла кеткенде денем муздап сала береш. Калтырап, калшылдап барам-м... Сейтш жатьт оянып кеткешм...

С адыкбек: Ойпырмай, сумдык туе екен! Бэленщ 6epi сол азагулмен к етещ Сэкен aFa! Сэкен: Сол азагул ещц кущпз-туш ойымнак кетпейдь Кайта- кайта мазалайды. (сэл тофпап) Eip сумдык аласапыран басталып кете ме деп коркам... (мшкене паузажасап) Сен сакболшы! 031НД1- оз1н сакташы! Айналана абаймен карашы-ы... Садыкбек: Ci3 ше? 03iHi3 ше? Алдымен Сэкен aFa, ci3 03iffl3fli сактасанызшы. Сэкен: Мен бе! Мен ещп кеш калдым ба деп коркам. Кэп нэрсеге кеплкпм бшем! (сэл ойлана) Ад Садыкжан, бэрше кэп рахмет! Таза кэщл, таза ниетще... Садыкбек: Кайта с:зге рахмет, Сэкен ага! Кешел1 6epi кэп эщтмеге каныктым. Сэкен: (толгана) Арман mipKiH, 6iTe ме! Б эрш де жасаплн келедь Бэрше де улгерсем дейсщ. Qcipece, тукан жер1ме тук те жасамаппын. Ещц соны ойлап барам. Кайтсем, тукан топырагым ризаболады! Кайтсем - ел!мнщ кещтнен шьтам! Осы кунге дешн жазгандарымнын 6spi де - роман да, поэма да, елендер де... тук емес сиякты. ОлкыKepiHefli 03iMe-e... (ток/nan) Эй, 6ipaK кайпенде де eiu6ip арманньщmeriHe жете алмаган. Bi3де жете алмаспыз. Bi3 кетем13, арман калады. Садыкбек: О не дегетщз, Сэкен ага! Ci3 осы кездщ ез1нде-ак кэп icтындырдыныз. Халкьщыз с!зд1улкенжурекп акын - жазушы ретшде элдекашан таньлан... Сэкен: (ойлана) Елжуреп кен гой. OFaHкэмш сенемш. Алайда- а... (сэл пауза жасап) ЗамандыTyciHy киынбопбарады-ау! Ойымда кэп нэрсе бар едь Ел-журтыма оз1мше жаксылык жасамакшы ем. Кырсыкканда, 6api мен ойлагандай болмай шыкты. Садыкбек: Сэкен ага, елде кэп аялдайсыз ба? Алматыга кашан кайтасыз? Сэкен: (ойлана, куйзеле) Алматыга дейсщ бе! Бшмеймш.. Осы жолы сол Алматыдан тез!рек атганып кеткенше асыктым. Бурын сагындырып туратын кала кешнп уакытта кущлрт тарта бастады. BipTypni ботен, эгей.... Садыкбек: О не дегенщп, aFa! Алматыда достарыныз турып жатыр. Гулбахрам жецешем мен улыныз Аян бар. Сэкен: Аян! Аян-н.... (сэл тофпап) Ол MeiiiH болашагым гой. Оган алла-тагала eMip берсе екен деп кущцз-туш тшеймш. (тагы да пауза жасап) Достар дейсщ бе? Досты киын-кыстау кезде, аласапыран уакытта сынау керек екен. Сонда онын шын бет- пердес! ашылады. - 89-

С адыкбек: Достардан тушлген с ек ш н а з, Сэкен ага! Олар неге аяк астынан сыр берД1?.... Сакен: (толгана) Бэлюм, оларды да кшэлай беру дурыс емес болар. Абай \"Заманга адам куйлемек, заманы оны илемек\" демеуцц ме едг Заман, саясат илеуше кенбейтш адам жузден, Tiirri мыннан 6ipey гана болады. М уммн, миллионнан 6ipey гана ма екен.... (ойланып турып цалады) С адыкбск: (култ) Сэкен aFa, ci3fli суйетш калын ел бар. Калын казак бар. Тым кулази бермеюзшг Осы кезде Тасжан мен Уланбек Kipedi. Сэкен: (култ) Булар тары да меш сынамакшы болып келштур ма? С ад ы кб ск: Ci3re ж олга деп аз-муз д эм эз1рлеп ек. Соны акелгендер1 гой. (култ) Булар соншалык акылсыз ж т т т е р емес. Сэкен: Оны байкадым. Эдебиетп 6ip кющей ryciiiefli екен. Ойлары орныкты. Таласатын, келюпейтш тустары да жок емес, эрине!... (кпикене топтан. кулазынкы ко/рлмен) ПИркт, туган елд! катты сагыныппын. Соны бугш сезшгендейм1н. Садыкбск: Тагы да кецшшз сез1мге берш п барасыз. Кешлниз/и кетерниз. Cepi агамызбен 6ipre 613 де желшнш калайык. Тасжан: Фрустракция!... Фрустракция деген осы... С адыкбек: (оган жалт рарап) Сен... сен осы созд1 коймайды екенсш! Жана не дед1м саган-н... Уланбек: (Тасжан) Аузына кслгенд1 айтып, елд1 шатастыратын осы одепкнен кашан арыласын? Провокатор-р... (южшт аншады) Тасжан: (оган алара царап) Сендей жагымпаздан кудай сактасын! Уланбек: Провокатор! Елбузар-р... Тасжан: М эймедке мш ез - жагымпаз! On eKeyi 6ip-6ipme умтыла mycin, апыса кетуге 03ip турады. Садыкбек оларды зеки сойлеп, тоцтатады. Сады кбек: Токтатывдар! Жетер ещц... Сэкен: (созге араласып) О-о, бул eKeyi сезге де, TinTi эрекетке де батыл екен гой. С адыкбек: (Тасжанга эюак,ын келт) Жаца не дедщ? TaFbi да айтшы? Тасжан: Фрустракция дед1м! Сады кбек: (e3ine-03i) Д эл осы сэз Орталык Комитетке калай жетш улгерд1? Элде... ездер: ойлап тапты ма? Eh, дуние! Мына заман енд) Сэкен аганьщ да сонына шырак алып тускен екен де! (сэл тоцтап) Айтпайтын сезд1 айтасындар! Тек журуге, тыныш журуге болмай ма осы-ы... (Сэкенге царап) Сэкен aFa, осы кунп жастар тыныш журу легенд: мулде- умыткаа.. - 90-

Тасжан: Жалпы сонгы уакьп та казак зиялыларынын кебКак тым енжар. Осы жагы коркынышты. ¥ л ан б ск : Сен осы... буыл казак зиялыларымен кунде араласып жургендей сейлейсщ. \"Кумырска жолынды 6in\" деунп едь Тасжан: Оны бш п-сезу ушш 6ipre болу мулде кажет те емес. С ады кбек: (оларды тоцтатып) Ж э-ж э, тым езеурей бермендерпп! Tiirri тебелесуден де тайынатын емессшдер гой. Екеущ eKi елдщ ejimici сеюлдеш п... (сап тошнит) Одан да Сакен аганын кеншш кетереш к те. Сосын... шаруам сендермен болады. (ашуланады) Сакен: (ойлана, алысца к,арап) Фрустракция!... Фрусгракция- я!... Когам, казак журтынын к е н ш кулазып турган шакта 6i3 калай с ер п ш п , желшшп кете аламыз, бауырларым-ау!... ЕлдЕ жерд1 тастан, кайда, кай жакка барамыз, тугандар-ау! (Kypcinedi) Сады кбек: Сакен aFa, ci3 улт yuiin аз енбек ciHipreH жоксыз. Кызметте icrefliHi3, шыгармалар да жаздыныз. Ел ci3fli тусшедП... Сакен: Халкым мешн шын сырымды, шын кайгымды TyciHe алса, онда боска OMip сурмегешм! (пауза жасап) Ал, Садыкжан, кайыр-хош! Мен журешн. Шыгарып салам деп вокзалга ауре болмандар деп эдеш ез1м келген ед:м. Осы кезде Садык,бект1ц ст олы ны ц ycm indeai т елеф о н шылдырлайды. Садьпфек котереЫ. Сады кбек: Ci3fli Караганды обкомынын хатшысы Сапарбеков тындап тур! Д ауы с: Ал-ло!... Бул - Алматыдан, каунклздйс комитетшен. Ci36eH генералдьщ тапсыруы бойынша сейлесш турган полковник О ргебаев. (can тоцтап) О здерде Сейфуллин жолдас жур дейдЕ Сады кбек: И э, ол Kici осында... Д ауыс: Ендеше Сейфуллин жолдас шугыл турде Алматыга оралуы керек. Бул - тапсырма! Орталык Комитетпен кел1стген. Сау больщыз! С ады кбек: Алло! Алло! Ол Kici... шыгармашылык сапармен жур-р... Ол Kicire нускау беру-у... (телефон у зт п кетеЫ) Сады ф ек те, Сэкен де бграуык, унЫз отырып цалады. Тасжан пен Уланбек eKi шетте ypnuicin тур. Садыкбек: (канала свйлеп) Сэкен ага, ещц айтпаска амалым жок! Сэкен: (абдырай свйлеп) О не норсе? Айт, айтсаншы... С адыкбек: Кеше кепш сш 6ipinmi хатшыга юргенде маган жайсы з хабар айткан. Ci3fli Алматыдан О рталы к К омитеттен телефон coFbin, ianerripin жатыр деген. ЕндЕ мш е, каушс1зд1К комитетшен телефон шалды. Тагы да сол сез-з... -91 -

Секен: (шошына) М е т ц мунда екешмда олар аяк астынан калай Sinin комган?... Не керек екен ездерше?... Мен шыгармашылык жумыста журген Kici емеспш бе?! Кайда барам, кашан кайтам, ез1м шешем гой. С ады кбек: (финала) Тез кайтсын деп джектейдй Бул - буйрык дейд1. бйтпесе... Сэксн: (аз-кем ойлана турып) TycimKTi. ApFbi жагын айтпай- ак кой. Орталык Комитетпн курыгы узын-н... (куране) Bip жайсыз хабар боларын журепм сезупй едй Ен болмаса туган елге барып, бес-алты кун аунап-кунап кайтсам ба деп ем. Эке-шешемдк туган- туыстарды Kepin, эщтме-дукен курып, 6ip бой cepriTin кайтсам ба деп е,шм-м... (тагы да сопток/пап)Туган ел! Туганжер! Сеш сонша сагынып жетш ед1м, енш к айтпм !... Enfli не штеймш-н... CeHi шынымен-ак кере алмай кетем бе, кайтемйьн... Сэкен анадай ж ерде турган Тасжанга 6ip, Уланбекке 6ip чарайды. Олар Kineni Kidded бастарын томен сапып, сахнадан шыгып Kemedi. С ады кбек: Сэкен aFa, не ктей м ш енд1! Не кемек жасай алам ызге!... Сэкен: (туншыга свйлеп) Бул когам сен турмак, сенен он есе куд1ретт! Kicinepfli д е ауыздыктап тастаган. Сен... киналма! Киналма, бауырым-м... Бэрш де ез1м шешем-м!... Тек кеншдеп адалдык, журектеп тазалык сакталып калса болганы. Соны юрлетш алмайык. К е н ш шрлеген, ниет: ылайланган Kicinep 6yriHri ко гамда ете к еп кой. Коп-п!... (Сокен Садьщбеют к,ушак,тап, кйикене турады да. шыгып Kemedi) Садыкбек корермендерге ж ачындап келт , финала, ah ура свйлейд!. С адыкбек: (толгана) Елдщ де ойынан шыккын келедк билйспн де ойынан шыккын келедк BipaK, ол онай емес. BipiH алга оздырсан, еинпйсшен аксайсын. BipiHC буйрегщ бурьшса, екш пйа егейсиш. Уа, бул неткен дуние! Не деген киын eMip-p... (куранедО Халкы ymin шыбын жанын шуберекке туйген Сэкен акынга да кол уппн бере алмадым. Оны KopFan, \"Не жазыгы бар оныц, тимендерпн 0FaH\" деген co3iMfli айта алмай, iuiiMneH куШнш турмын. Халкым-ау, бундайда не ш темек керек? К айтем ш ! Осы элс13, дэрменш з калпымд|>1юмтусшер менщ !.. Келер урпак па! Жана заман жастары ма? Юм? Юм?... (ашына пил цатып. турып чалады) Осы кезде аспанда тагы 6ip азагул айналып ушып журедй Акырын Сэкеншн 6ip ani орындалып жатады. (Ш ым ылдык) -92 -

4. СУЮ CEPTI (тарихи-психологиялык драма) Катынасушылар: Ж асыбай - Нарша байдын урпагы, Калданнын execi А ксырга - Жасыбайдын айел1 Калдан - х у н т epi батыр, тшмшез житг Элима - Калданнын жары, анкау келшшек Сергей - Калданнын досы, жер ауып келген белорус я а г т П етрук - \"31 нуктенщ\" тврагасы, улты белпс1з иппт Бутабаев - Петруктш орынбасары, exi жузд1 ж йтг Гулжума - Бул да жер ауып хелген, ecexoii келшшек Наршанындаусы, Бадырак Бейсеннщ даусы, белгкдздауыс, хузепш. Бул драмадагы ок,ига X X гасырдыц 20-40 жылдар аралыгын крмтиды. Сыр бойындагы Тсщтамыс ауылында кэмпеске туралы сезуш ы га бастаганда Жасыбай мен Калдан бастаган Нарша бай урпацтары шуган ж ерд 'хшастан шыгады. взбекст ан асып, одан, ТвжЫ ж ертв жеткен кезде осы эулетппц ец ipi бастыларын саясч жагынан уст амсы з адамдар деген ж елеум ен кайт адан казак, жерше, Акуаола тоцхрегшеж ер аударады. Драманыц шешуиа тусы осы Ацмолада, \"31 нуктеде\" oinedi. Режиссерге кецес: 1) Мунда ец алдымен Жасыбай-Калдан, Аксырга ж ене Калдан- Элима арасындагы байланысты узт алм ау керек. 2) Драманы к,ою барысыпда бастан-аяк, Кубаханныц мсшеген даусын да символ репйнде пайдалануга болады. Б1Р1НШ1 K 0P1H IC Сахна крраквлецке. Жупыны, ж удеу уй. Так,тай тосек. Тесекте - сакрл мурты оскен, алба-жулба Kui.udi екеу уйк,ылы-ояу доцбекшш жатыр. Булар - Акуиола oippine ж ер ауып келген саяси тупщындар - Жасыбай мен Калдан. Жасыбай уйыцтай алмай, доцбекипи жатыр. Кенет арцырай мсш еген жы.щыныц дауысы ecmmedi. Жасыбай: (басын тез квт ерт альт) Апырмай, апырмай мынау м еш к К убаханы мны н xiciHereHi гой. О, ж ары кты гы м-ай, сен - 93-

кандай куйдесщ? Басына не кун туды? Ана кудайдан безген Бадырак Бейсен сенщ Kaflipilte жетер деймiciH! Кулындаган даусын журепмд1 шымырлатып, C3in иобере жаздады-ау, кайтейш!... Калдан: (уСщылы-ояу ест еп) Коке, ci3re не болды? Кшмен сейлесш жатырсыз? Жасыбай: Кубаханыммен! Баягыда Сыр бойындагы бэйгенщ алдын бермейтш асыл тукымды тулпарым бар efli гой, сонымен тшдесш жатырмын. Кплдпн: Ой, ci3 де... Осы жер сол тулпарды ойлайтын орын ба! 03i\\ii3 туткынбыз. Жаткан жер1м1з - тактай тосек. Кубаханды емес, кара бастын камын ойлайтын кун гой бул... Ж асыбай: (курсш е) О йлайын дед!м бе, балам! Осы жана Кубаханнын кчнала KicinereH даусы кулагы ма жетш , шошып оянганым. Юсшегеншен жан ашуын байкадым, \"Меш неге тастап кегли\" flereni Foil. Тастадым ба, тартып алды Foil менен... Кудайдан безген Бадырак Бейсен меш Кубаханнан айырып, б1ржола сагымды сындырмак болды... (сол токтап) Эй, дэу де болса сол сорлыга киянат жасап жатыр-ау... Кплдпн: (таеы да создi боле) Ойбай-ау, Кубахан неге арам катпайды! Адамдар ше? Сол Токтамыс ауылында ж ш п з байланып калган, жана ошметгщ жандайшабы - Бадырак Бейсеншн теписше тускен туган-туыстарымызды неге айтпаймыз? Кала берд!, Тэжш совнаркомында жумыс icTen жаткан Ж элдещн 1здеп барып, ол кенеттен о дуниеге аттанып кеткен сои, быт-ш ыт болып, бет- бет1мен тараган Сталннабадтагы агайын-туыстарды неге айтпаймыз? Аксырга апам ше? Баска бауырларым ше? Жасыбай: ( даусын кошере) Кубахан - к а с и е т , тект! тулпар, Оган тш типзбе, балам! Жер басып журген кейб1р пендесымактар Tiirri оный туяплна да татымайды (сосын сел узЫ с жасап). Туган- туыска шын жанын ашиды екен, баягыда неге айтканды тындамадыи? Сен болмаганда, 6is туган жерден кошер ме ед!к! Осыишама азапты сапарга тап болар ма ед1к! Кплдпн: (цынжыла) Oni, тагы да мен KiHoniMia Бэр! суттен ак, Судан таза. Жалгыз каракулак - ол Калдан. Жасыбай: Эрине, сенщ Юнон коп. Сен елде онсыз да тшеерге кара таппай аласурып журген ауыл белсенд!с1 Бадырак Бейсенге б!лек куш1ид1 KopcerriH. Ол сосын-ак б1зге ата жау болып шыга келд1. Сен Сталинабадка барганда BoKipni сабадыя. Сол Бэирд1н бар туысы тагы да б!зд1И сонымызга шырак алып туст1. Калдан: Бадырак Бейсенге кол котерсем - оный ce6e6i бар. Ол жазыгы жок, Жэлден пйме т1л типзд1. Сыртынан гайбат соз айтгы. - 94-

\"Туган жерден кашкан саткын\" дед1. Ал, Бэюр... туйем1зд1 урлады. Адал малымызга ортактасты. Жасыбай: Солай-ак болсын. Сол ушш жудырык ала жупруге бола ма? Сол эдеНши коя алмадык гой сен... Калдан: (даусын зорайтып) Бар мэселе менде FaHa ма, эке! Елден кетерше кешсек, онын баска да ce6e6i болтан жок па! Колхоз курамыз деп енкей кедей-кешшк тебем1зге ойнады. Жана заман болады, жанаша eMip сурем п деп аласурды. Eflipin алып, е п т м д 1де тындар болмады. Малымыздан айырды. Онымен коймай, абы ройымызды TOKTi. А йтпайтынды айтты. EcTiMereHiMi3fli естццк. Жасыбай: (ойлана) И в, жан киналган сэтте саган бас салып жатканым гой. Эйтпесе, елден кетуге мэжбур еткен себеп ж етертк. Eepi де шнмде... К алдан : К °рлады Fofi олар! (к:ж ш е) Б ад ы р ак Бейсенд1 буындырып, елНрш Kexyi.M керек едь Bip арманым - сол.. Жасыбай: Mine, тагы да баягы кызбальнына салынып барасын. Осы мшезКак— Калдан: (ашулана, свзд1 болт ) Мен, эке, кай кезде де эулет намысын ойладым. Бадырак Бейсен сиякты алаяктарды тобемде ойната берсем, ел кулмес пе едЕ Есе яаберу - езд ж ... Жасыбай: Жарайды, ол кездеп эрекетщ дурыс-ак делйс. Ал каз1р ше? Ay, 6i3 мунда, Акмола теш репн е жер ауып келдж кой. Бас ерк1м1з де ез1м1зде емес. Мен де, ана бауырларын Ш эд1бек пен Kepi6afi да осы кундер! ине ушында отыргандай. Сейте тура ана басшы Петрукпен келмей жатып неге текет1ресе б ер е ст ? Онын ю м екешн, кандай адам екешн ЭЛ1 б ш м ей с т гой... Калдан: Н еге б т м е ш н ! Ол д а езйм1з ceKinfli 6 ip сорлы . Орталыкка жалтактап калган жандайшап. Жасыбай: 0Hi, ол Орталыкка арка суйейдь А л сен юмге арка суйейсщ, улым-ау? Калдан: Мен бе? Мен... ел1ме арка суйеймш. Мен ез ешмдемш. 0 з жер1мдемш. Петрук секшдшерден тайсалып, кара жерге карап журу1м керек пе сонда! Ж ок, эке, жйтг деген атым бар, кеудемнен бастырмаймын... Жасыбай: Ел1м дейсщ, э! Ол кай ел? Кай елд1 айтып отырсын? Калдан: 0 з ел1мдЕ ез казагымды айтамын. Казак аман болса, кад1рсп бола коймаспыз. Жасыбай: Жогынды жоктар журтын, ес тутар елш болса - ол Кандай ганибет. Сол казак... сол казагын емес пе менш де, с е т и де сонына шырак алып тусш журген! Осы куш улт майдаланып кетг1. ¥лтка тутка болатын Kici калмады. -95 -

Калдан: Сонда, а зд щ ойынызша, 6i3 енд| Петрукке, Петрук сек1лд1лергс кулдык урып, дегешне KeiiyiMi3 FaHa калды ма? Жок! Казак неше жердей майдаланып кетсе де, намыс легенде 6ip жудырык бола алатынына eai де сенемш. Жасыбай: Мен де сенш келгем. Адалдык жолын ешюм де кесе алмас деупи ем. Сейтсем... кателесшпш. 0Mip мен ойлаганнан элдекайда курдел! коршдк Qcipece... аласапыран уакытта ултка тутка болатындар бугып калады екен де, еюжуздк айлакер, алаяктар алга шьиа келед1 екен. Сен... ani де анкаусын, балам! Басын таска тиген жок, таска согылган куш тусш есщ бэрш де! (курант ) Е, алла, жаманшылыгынды керсетпей-ак кой ендк.. Калдан: (куйте) Б1з e3i улт бола аламыз ба? Б1з елм1з бе? Бул не деген букпантайлык! Бул не деген жасканшактык! Жок! Мен тайсапмаймын. Ешюм м е т коркыта алмайды. Жасыбай: Кеудемсоктык - корегендж емес. ¥рдажыктык жаксы жолга бастамайды. Калдан: МейлЕ Кателессем, кателесейш. Алайда, намысымды ешюмге бермей етем. Бул - серим... Жасыбай: Намыс! Намыс! (айкайлайды) Сол намысына акылын cepin болып жатса кандай жарасар едП Соны коре алмай келем Fofl мен... Калдан: Бэршен намыс жогары, коке! Намысын аяк асты еткен еркек - еркек пе! Одан да елген артык. Жасыбай: (курсше) KapaFbiM-ай, сен акыл куиинен ropi бшек купине коп жугшесщ. Бар кем ш ш гщ сол... (аз-кем узш с жасап) Кайран, Нарша кокем! Токтамысты тастап, баска елге кешем!з легенде не деп efli? Сол эн п м е шпнде 03in де бар едщ гой, Калдан! Соны тындадык па 6i3 - з ... Калдан: Bapi ешмде. Кешем1з деп кулшынган мен FaHa емес, озпйз де сол ойды куп кергеншз. Жасыбай: Эуелде ойланып жатпаппын. Сокыр сез1мге кезаз ере 6epinnin. (финала) Туган жерден сшкайда да кетпеу керек едп Не кореек те, агайынмен 6ipre кору керек едЕ Эй, акымак басым- ай!... (тунерт отырып к;алады) Сахна к,арацгылана 6epedi. EKIHIUI K 0PIH IC \"31 нуктеш ц\" торагасы П етруктыц кабинет /. О л взЬиц орынбасары Бутабаевты иищырын альт, жеке сейлест отыр. Петрук: Сонымен олардыц бас KOTepepi - эл п кара дау Калдан дедщ бе? - 96-

Бутабаев: И э, жолдас Петрук. Калдан ете Kynrri ж т т . Кезшде атагы жер жарган Кажымуканмен де белдескен керш едг П етрук: (мысцылды унмен) Кажымуканмен дейсщ бе? Эй, соны и м KepinTi. Бул казак мактанш ак, дангой ел гой. Туймедеш п туйедей eTin айта бередг Бутабаев: Жок, жолдас Петрук! Бул - рас энпме. Кажымукан Оган \"Купли зор екен\" деп мадак ce3iH д е айтыпты. П ет рук: (жак;тырмаган унмен) Сен соны мактаудан 6ip танбайсы н- Ал, ол... нагы з кисы к ж ш т . А й ткан созге ту сш е бермейдг Бутабаев: (жымыск;ылана) 03i батыр, карулы болса, ондайлар ожар болып келедь Ожарды алдап-сулап жумсаган дурыс. Петрук: (ашулана) Мен саяси туткындармен мэмше жасап отырам ба сонда! Ж енге туспесе, катан ш ара колданамын. KiM- KiMfliде Tey6eciHe келИре алатын жагдайым бар. (Сэл пауза жасап) Сен осы... маган кеш еп ManiMerrepai керсетпедщгой. Экелпл соны. Бутабаев: Куп болады! Ka3ip экелейш. Бутабаев сахнадан шыгып Kemedi. Осы кезде сахнага К,алдан шыгады. Ycmindezi ки/ли жупыны, бас ки/мш умаждап устап алган. К,алдан: Руксат па екен? П етрук: (жак,тырмай к,арап) K ipin турсы н гой, ещп несше руксат сурайсын. Одан да келген шаруанды жылдам айт. Калдан: (финала свйлеп) Тагы да 6ip киын жагдай болып калды. Ci3fliH кемепн13 кажет. П етрук: (к,атулана свйлеп) Осы мен Kicire тым ceHrimniH. Сен1 Бутабаев коп мактаган сон, бет1кнен какпаушы ем. Т эп -Teyip жумыс та 6epin ем. Сен езщ ... кандай киын адамсын? Ж ок жерден проблема, жок жерден мэселе тудырып отырасын... О бастагы уэдем1з кайда? Серт кайда? Сез кайда? Калдан: Н эш энд1к Петрук, ci3 тус1нсен1зш1... Айтып турганым - 03 жагдайым емес кой. П ет рук: (аш у шак,ыра) М ен саган канша рет айтам. М е т нэшвщцк демевдер, жолдас Петрук д ен д ер... Калдан: И э ... Fany еН щ з!... Ж олдас П етрук, ана жакта Kici cepeHin жатыр. П ет рук: (тацдана) Серейгеш калай? Оны калай тусшем1з? Калдан: Ycin елген. Kemeri ycicipiK аязда далада калып, ycin кеткен. П етрук: Ал ещп кайда ол? Калдан: KiM? П етрук: Оу, жанагы ycin елген адамды айтам. Ол кайда? - 97-

Калдан: On уйшде? П етрук: Е, уйшде болса жата берсш. Кун де жылынар. Калдан: Калай жата бередк Ол сасиды той. Мусылман шаригаты бойынша мэш т тез арада кара жер койнына 6epiayi керек. П етрук: (ашулана) Мусылман шаритаты деген не? Мен ушш мундатылар - саяси туткындар. Bepi б1рдей. Мусылман, христиан, тагы баска деп белш отыратын жагдайым жок. Калдан: Мейлц мусылман демей-ак койыныз. Ен болмаса адам баласы той... Ж умыр басты пенде той... П ет рук: Сонда... маган не дейсщ? Калдан: Комек керек. Kicinep белп зпп з. М эш тп жерлеуд1 уйымдастыру ушш... П ет рук: Эй, Калдан, мен саган канша рет айтам, мундай шаруамен маган келме деп. 03iM де тап каз1р ycin олгел1 отырмын. Жанын аши ма, езш жерле. Мусылманша жасайсын ба, жок баскаша icreficiH бе - ез шаруан. Калдан: (ашулана) Сонда... бул жакта Kici ycin елш жатады. Ал, ci3 болсаныз каннен-капершз отыра 6epeci3. С1зд! не ymiH бастык eTin сайлады, а? П ет рук: (столды ура сойлейдi) MeHi не ушш бастык eTin сайлады, онда шаруан болмасын!... (кпикене тоцтап) Конце концов, мен похоронное бюро бастыгы емесшн. Калдан: (даусын жумсартып) Адам бар жерде ол1м де бар. Ол езекп жанныц берш е де ортак. 0йт1п тым асылык сейлемен1з. Петрук: Enai маган не дейсш? Жанагы саяси туткыннын м э й т н аркана салып, KOTepin жур дейс1н бе? Жаксы адам болса, ел1нде журер ед1 гой... Калдан: (ашулана) Мундагылардын 6epi де жамандыгынан туткын болып журген жок. Кейде жаксыга да сез еред!. Казакта сондай сез бар. Бэрше б1рдей куйе жакпаныз. П ет рук: Жарайды, сол е л п ... ycin елген адам керемет-ак Kici болсын. Алайда мен ymiH ол - саяси туткын. Ж ер ауып келген туткын. Калдан: Кыскасы, меш тп жерлеуге катыспаймын демекс!з гой. Сол ма айтпагыныз?.. П етрук: Ал, солай fleniK... Калдан: Онда сау болыныз. BipaK еаш зд е болсын, муны кара халык еш умытпайды. 9 n i ci3 бармак TicrefiiTiH боласыз осы ушш.. П етрук: Бар, бара гой. Акыл взш де де жетед!. CeHci3 де 6ineMiH не icrey KepeKTiriii... Калдан: KerriM. А д 6ipaK... - 98-

П етрук: (Оган тоне mycin, а ш у шацыра) Ешкандай 6ipaK '. ар, бар деймш... Калдан Петрукпен теке-нирескендей боп, кпикене коз cy3icmipin Iурады да, сахнадан шыгып Kemedi. Петрук жалгыз. П етрук: (вз1мен-в31 куб1рлеп) От, дурак... ©31 саяси туткын юлса, оны мен неге курметтеп жерлеу уйымдастырмакпын. )сында келд1 екен, ол ещц туткын. Tirrri елее де сурауы жок ад а м ... Уйтпакшы... осынын арты жаксы болмайды дед1 ме жакагы дей tapa! Эй, сол содыр неме, тагы 6ipHeHeHi бYЛдipiп журер. Кой, лдын алып кояйын. (Сосын дереу т елефон т ут цасына нсармасады. Аргы жагынан ж уан дауыс ecminedi). Ал-ло... Жолдас юлковник! Бул Петрук. 31 нуктеден. И э, н е ... менм1н. Ш аруа 1ейс1з бе? Bepi жаксы. Кылмыс, урыс-Kepic жок. Ж умыс жур1п жатыр. Кун бе? Суы к... Боран... Айтпакшы, мунда 6ip саяси гуткын ycin елд1. Соны салтанатпен жерлейш деп 6ip казак кел1п... Маган акыл уйрет1п... Мусылман Tepri6i бар д еп ... Шаригатты айтып... Не дейшз?.. 0здер1 дейс1з бе? И э, тумш нм. ©здерш 61рнэрсе кыльщдар деп кутылайын. Рахмет. Сау болыныз. (Трубканы цояды. УИ деп дем алады). М1не, бул енд1 дурыс болды. Райкомендатура бшед1, ескертпм . Ещц жак ашып KepciHUii. Келер жауды керш алдым енд1... (цое алащ ны н ыскуылап, каркылдап кулш Осы кезде 6ipey есЫ цагады. Б ул \"Ю рща\" deiidi. Юрген - Калдан. Каздан: Жолдас Петрук, б1зге м эш тп жерлеу уш1н курек, кайла, П етрук: (мысцылды унмен) М умкш, трактор, эксковатор да керек шыгар. Калдан: Жо-жок, курек, кайла... П етрук: (cm di болт) Жогал бул жерден! Калай жерлесен, олай жерле. Мен1н шаруам жок. Калдан: (к;ипак;тап) С1з... н еге дауы с кетерес1з! М ен ез шаруаммен емес, мейггп жерлеу у ш ш ... П етрук: (созт болт) Мен саган не дед1м. К еиме кер1нбе енд1. Эйтпесе бар гой, ез1нд1 де сол мэш тпен 6ipre кемд1ре саламын... Калдан: (ашулана) Петрук жолдас, сезд1 байкап айтыныз. Саяси туткын болсам да, кеудемде намысым бар казакпын. Т1р1дей жерге кемд1рмесп1н ез1мдк П етрук: Ха-ха! Намыс дей дЕ .. Кай намыс ол! Намысты еркек болсан, неге ел1н алаканга салып кад1рлемеген? Айтшы, а? Олар неге мунда жер аударды? Неге кагазга кол койды?.. К алдан: Ci3... менш ем1р тарихымды б1лмейс1з. М ен... Казакстандатуткындалгам жок, алы ста... (кум!лжидО - 99-