І. Есенберлин. т8. Алтын Орда

тын-ды. А л Беркенщ ойы — !слэм дж ш Алтын Орда ту d ii i кетерж , сол тудын астына карамарындагы елД|‘ мыктап уста у д а едк Ж аулары на да осы мусылман д ж ж ту рып кетерж карсы шыкпак. А л ол туды 63i устайды, e3i кекке кетередь Сонынан барлык эскерж шубыртып Ky-iaFy тэр1зд1 к э трл ерге карсы дпп дабы- лын e3i кагалы . 0 з ! баскарады . А л Орданыц кай тусынан бастап бул дж нщ дабылын KaFypa болады? Алтын Орданы к Heri3ri acKepi, кыпшак, балтар егуз, макгыт баш курт, алан, серкесут тэр1зд1 MemiTi, м едресеа ж ок кешпенд1' елдердж , мусылман дегсн кур аты, бес уакы т намазын да дурыстап окы- майтын, ат устж дег! халык, оларды д ж корраны ету киын... Сонда барып Беркс Kenuiwiri ежелден мусылман ж урт, менпт, медреселер1 бар улем, мурит, кэрилер! ездер in М ухамед пайрамбардын кн елей умбе™ санайтын М ауарапнахр жержен мусылман дж ж кушейту саясатын бастамак болды. Хал-куйлер1 нашар улемдерге жэрдем беруд!- сы лтау eTin, Берке ещи Бухар га ж уруге дайын- далды. Осы uiahapra сапар жасауынын TaFbi 6ip ce6eoi бар едн Бухарды алура Ж ошы косындары да катыс-* кан- Ш ыцрыс хан сол кезде Б ухар ды к icKep, уста тур- рындарын балаларына белгенде, Ж ошыра да оз улесж берген. К а з 1р Алтын Ордара жататы н осындай бес мындай басыбайлы адамдары бар-тын. Булар алтын, кумж зергерлерн тем1р усталары , меилт уй салатын шеберлер едн Олардын енбег!нен тускен акша-каражат унсмi Алтын Орда казынасына куйылып жататын. Осын­ дай Алтын Орданын басыбайлы кулдары —■ шебер, зер- гер, усталары Ходжент, Бенакентте де бар болран. B i- рак. акырры кезде, M ayapaim axpFa Ж аратай мен Угедей урпактары ныц ыкпалы бел ала бастады ма, бул uiahap- лардан Алтын О рда казынасына акш а аз Tycin турран. БухарТа эдешлеп сапар uieKKici келгенде, Беркенж 6ip буш рж д е бул ic тс бар едн Не болса да барлык жайды 03i барып 6 ^ ric i келген. «Колданатын шараны сонан сон керемж» деген ол. Берке 6ip косынга тая у колмен, ырралып-жырралран кешпенен келес! жылы кекек айыныц аяк кез|'нде Бу- xapFa келдк Ымырт уй!рГлiп бара ж аткан кез едь Ж аз шыра бас- raFaH. Ирам бау-бакш асы ндай1, булбулы сайраган калын aFauiTbi кал а, кеш ю салкын ауа мен аула, iMiperrepAiH ■ И р а м б а у -б а к ш а с ы — ертепде кездесстш гажайып бау- бакша. 100

брйын куалай аккан мык сан ары ктарды н самалды леб|‘- •менен дымкыл тарткан. Алтын О рда ханын Б ух ар дару- ташысы каптагай келген узын бойлы арык., KayFa кара сакалды, персияндыктарра уксас М усабек езж ш салта- натты некерлер1мен шаЬардын баты с ж актары какпа- сыныц кеш ж ержен, сырнай-кернейлетш карсы алды. Зурнанын барылдаган, кырылдаран зор дауыстары- нан кыпшактын курен каск а жылкылары елепзи, ку- лактарын кайшылап, ypiKnefl эзер калды. Мундай кездескенде айтылатын к ур м е т а сездер бгг- кеннен кейш М усабек: в — Алдияр таксы р хан,— дед! басын иш.— С1зд1Н ке- ипшзд! кала сыртына 63iHi3re арнаи салынран О рда- сарайна алып 6apyFa р уксат етниз. — Неге?— дед1 Берке,— кал а iiuiimeri рибадатхана- лардан 6 i3re орын табылмап па? М усабек Kiflipin калды. — Эрине, калада а з ге ланык кошсмстт! сарайлар, рибадатханалар бар рой. BipaK— — Не 6ipaFbi бар? — Illah ap K,a3ip KayinTi,— дед! басын кайтадан шп дарурашы.— Слз келе жатыр дегенд! ecrin, кешеден 6epi кала туррындары тасыран казандай бурк-сарк боп бу- лш ш жатыр... Scipece, импрам уста, зергер, шеберлер. — Олар маран не кылмайсьщ дейд1? — ©здержж K,a3ipri жаман куйлерж с!здерден кере- д ь Тапкан- таянранымызды уне\\п Алтын О рд ага 6epin, катын-баламызды асырай алмайтын куйге жеттж. Алтын Орда 6i3fli не каиауын токтатсын, не б!рж олата кырып тастасын дейдн — Кыруды сарынса,— дед! кенет туншыра сыбырлай сейлеп Берке.— Егер былай ереужмен дегендерже жег- Kiflepi келсе ол д а кашпас. Сонда сен 6i3re импрамнан шошып кал ага юрмендер деп турсы н ба? — К абаган иттерд: euiiKTipin кандай кажет! бар? Bipey-Mipeyi кауып алып ж урсе. Одан да ана 6ip ту- бекте токтаган жен болар. — Ж ок,— дед! Берке,— карадан коркып атымныц басын бурмаспын!— Сейдед! де жанында турраи жуз басы Сэл!мгерейге:— Баста к е п т !— дед! ызадан кырыл- дай сейлеп,— тек аскер eKi жарымыздан ж урс!н!— Канша Алтын Орда ханы болранмен дс, cipa, халык ереушнен каймыгып калган болуы керек, арткы сезд! ол сыбырлай айтты. EKi жарынан eKi катардан Н зж ген кек найзалы, ак 101

сауытты Ki.ncH курен каска ат м1нген калы к жауынгер KopmaFan, Алтын Орда ханыныц салтанатты кенй как- падан Kipe бердк Бул кезде тастай карацгы онтуепк жактын туш де Tycri. К ара макпал аспанда жыбырлай жулдыздар да туа бастады. К е н т дарурашы М усабек пен Сэл1'мгерей бастап келе жатыр. Калара KipiciiieH Беркс iuiTefl эбдорлеие калды. ¥рыссыз, сорыссыз, мундай суеты KepiHicTi ол 6ipiH- uii рет керген. Кеше толган халык- Бастарында лапыл- дап жанран кара май сщген бклтел1 шокпыт, жекен! байлап алран колдарында 6ip-6ip узын таяк. Ж ер бетг осындай жыбырларан от. О т дарнясы кеше-кешеш куып, шалкып жанып жатыр. Тастай к а р а т ы тунде бул Kepi- nic сондай айбарлы да коркынышты. Ж алакаш кылыштарын бастарынан асыра устаган жауынгерлердщ коррауында некерлер1мен Алтын Орда ханы тар кешеш к ак жарып катты аянмен келе жатыр. Енд1 атты топ как жарылып, кешпен катарласа журдй Коршалган керуен де, корш аган топта д а ун жок. Тек аттардын пыекырраны, туяктарынын суррылт топырак- ты тас боп катып калганы кешелерге тарс-турс тигеш, дуб1рлер1 рана еспл едь Ен болмаса 6ip адам ун катсайшы? BipiH-6ipi андып катарласа кимылдаган айдаЬарлар ТЭр13Д1. Бул неткен сумдык? Неш кутш келед1? Егер топ М и е н 6ipey уран салып айкайлап ж1берсе, не 6ipeyi ж алан кылышын Ылтеп калса болраны, шабура айнал- ган каекырдай у н а з келе жаткан eKi топ 6ipinin тама- гыман 6ipi ала тусуге дайын. Сейткенше болтан жок, алдындагы алацра Берке KepycHi таяп калганда, булардын жолын кес-кестеп од ж ак буй!рден тары 6ip отты дария толыкси келш калды. Алдарында — кек сэлделк ак кшнген, узын бойлы Kici- Дарурашы мен С эл1мгерей аттарынын басын тежей бердк Отты дария да лыксып барып токтады. Кек езл- делк ак кшнген адам ж урттан белш дь Берке де атын Te6inin кап алга шыкты. — Не тигейандер?— дед! ол туншырып бара жат- кандай. — Халайыктын уш Т1лег1 бар, хан нем,— де;и узын бойлысы. — Айт! — Хайдар кудай емес, eMip бойы адамды кулдык- 102

та устайтын. K ici елпрген кунэкарлардын да не басын алады, не бэлен жылра зынданга салады. Сендер еарей eTin устап келе ж аткан ж уртты н Ke6i картайды, жумыс- ка ж арамайды, не aypyFa шалдыккан, тершей Kepi жа- кын. BipiHiui iL a e ri— сондай адам дарды мулдем босат- сын дейдк Д униеге еркш келген екен, epKiH елуш тш ейдь — Болсын!— д ед1 Берке, 6api6ip ондайлардан пайда жок кой деп ойлады шшен. — Халыктын екшнл T^ eri — кек сэлдел! адам, Бер- кеге тшелей карады ,— Алтын О рда хандырына ж ататын мунда бес мыннан астам зергер, уста, шсберлер бар. Булар осы ж ердщ туррындары. Бухарды Ш ынрыс хан алгашкы алганында балаларына бе л 1п берген. Сол кез- fleri кэршер елш 6 irri. А л жастары нын бэрш ш де бала- uiaFacbi бар. Тапкан-таянганынын кеб1 Алтын О рда ка- зынасына кетш жаты р. Ж у р т унем! аш -ж аланаш . Хан нем, с1зден халы к тапканынын уш тен 6ipin алуын су- райды. # — Ал езге хандарды кайтесщдер? — Олардан д а осыны талап етелпз. Берке каптаган журтка карады. — Осылай колдарына таяк алып па? — Тшег!ишд1 бермесе, амал жок, колымызга таяк туг1л, кару-ж арак алура мэжбур боламыз. Берке журтка кайта карады. Колдарындары оттык сэулелер! 6errepiH e кызыл-курен тан ба тэр1зден1п тусш тур. К,абактары туйшген кэрл1 ж уртты кердь «Иэ, б у ­ лар колдарына кару-ж арак алса алар,— дед1 ол ш ш ен, турлер! жаман екен!». Берке Алтын Ордара карсы шыккан топтын талай ереушдерш керген. Б 1разын ез1 кан-ж оса е т т баскан. BipaK дэл мундай халы к боп 6ipirin, тутаск ан колрэ айналып, кутпеген жерден бетпе-бет кеп, тырп етюзбей, б!рден шаужайдан алган epeyiflfli керген емес. «Бул t i- лектерш берсем, ертен будан д а кеб in сурайды рой, ба- сынып кетулер! ражап емес кой,— дед1 ол 6ip сэт. BipaK бермеуге корыкты.— Д эл Ka3ip, хан болмай жатып бу- лармен айкасуым жен болмас, сонынан керермш»— дедк — Болсын!— дед1 Берке.— Ал ушшни тмектерщ кандай? — YuiiHUii TifleriMi3: кулдын да, еарейдщ де, жал- пы кара халыктын балаларына медреседе окуга руксат ет!лсш. Беркеге бул су р а к ауыр тидь Ш ы нры с хан монр-ол мемлекетш курганнан кейш уйгыр ем леам ен монрол- юз

дын элж песж жасаткан. Ал бул монгол spinTepiMen тек Ш ыцгыс ханнын тарихы, хан урпактарыиын eMipi, тмек- пршШ гГ жазылып, алтын кпап боп, келешек урпактары ушш алтын сандыктыц тубш де к е з д т карашырындай сакталуга TiiicTi едк Бул емлемен тек хан тукымы, Шыц- плс тукымы рана пайдалана алура какы бар болатыи Ал мына акымак нмпрам, хан тукымындай ездерше сауатты болуды тм еп тур. Кыскасы, хан мен кара 6ip- дей туспек. Будан артык корлыкты KiM керген. — Ж ок болмайды!— д ед1 Берке. Ж ур т лыксып таяй TycTi. Ж ал ацаш кылышты аттылар да дайындала калды. — Неге?— дед1 кек сэлдел1 Kici. Ещи ханнын аузынан «жок, болмайды» деген сез кайтадан шыруы керек. А л ар жагында... Берке кайтадан ж уртка карады. Олардын колдарын- дагы оттын Кызыл жалыны ашулы кездерже Tycin, кара- шыктары кып-кызыл шок атып, турлер! кайарлана кал- — Ж арайды, бу да болсын,— дед! Берке,— Ертен кешке взiн рибадатханага кел, бу гж п уэдем!здж 6opiH кагаз бетж е TycipeMi3. Ызалы хан астындагы атын камшысымен тартып имберш, алра карай умтылды. Кек солдел1 ат бауыры- нын астына калмайын дегендей сэл шепндк Ертёцше эл п кок сэлдел1 Kici Берке токтаган риба- датханага жалгыз келгеи. Сол туш -ак среуж гс шыккан ж урт тарап кеткен. Ханнын сезж е cenin лаулаган ашулары су сепкендей ба сы лр ан . — Ж алгыз барма, xaHFa сену каекырра сенумен 6ip- дей, закым icTen ж урмесж,— деген жолдастарынын cesi- не кек сэлдел1 адам: — Закым етсе маран рана етер, езгелерж аман ка- лыидар, басталран ieri аяктандар, ал мен ез м ж д е т ш аткардым, enfli коркар жайым жок,— деп emKiMre кен- бей ж алгыз кеткен. Ол эбден езш п , тапталып калган халыкты ереужге кетерудщ кандай киын скен1'н бж етш. Халык, тыныш ж аткан дарил тэр!здк онын суы тасып тулайтын кез1 — кектемр не дауылды куш\" болады деп ойларан ол. Сол кунн1н 6ipi М ауараннахр журты ж ск керш калран Шын- яыс урпагынан шыккан Алтын Орда ханынын келген куги ед]‘. А л ол кун e rri, азрантай болса да ханнан су- рагандарын алды, содан ет кызулары, хан ашулары 104

басылды жэне эбден соккы жеп калган ж ур т кеше ханнын ж аланаш кылышты, кек найзалы кеп acKepiMgH келгешн керд!, енд! оны кешегщей ереуш ге кетере ал- майтынын 6iлдi кек сэлдел!. Дегенмен, ол бакытты ед!. XaHFa халы к деген куш бар екеш'н, ал халы кка, бастары косылып, катар шыга алса KiMfli болса д а коркыта алатынын уктырды- Ра- сында да, кырык жыл бойы кан-селш сорып, жер-суын таптап, устемдж ж урпзш калган кек сауытты жойкын- шыларга карсы туру кара халыкка ете киын дуние едк TinTi, мумшн еме'с ш аруа болатын. Соган карамай халык тагы басын кетерд!. Кеп жылдан 6epi бул ал- гашкы оянуы едк Кек сэлдел! адам енд! езш бакытты санады, ж урт ояна бастады. Меш'н ен улкен п л еп м орындалды,— дед ь Ж эне ол Беркеш н кешеден 6epi езш жан-жагынан андытып койганын жаксы уккан, кашкан кунде де еш ж акка куты ла алмайтынын д а тусш ген. Сондыктан да кек сэлдел!, не болса д а ез1'м KepefiiH деп, ец ш м д! ертпей хан жайына ж алгы з келген. Берке де кешеден 6epi бунын KiM екен!н, кайдан журген жан екеш'н б ш п алган. — Сен христиансын ба?— дед! хан апау уйге Kip- геннен оган отыр демей. Хан Kyfli кешегщен мулдем езгерген. К вз!нде кеше- пдей абыржыгандык, ызалангандык ушкыны жок. Д ау- сы д а д!р!лдемейд!, эдеттепсш дей сабырлы. Эрине, Берке Ka3ip куш ез ж апянда екен!-н ж аксы бш едк Хан жаткан гибадаткананы, аландарды, бэрш-бэрш тепе Алтын Ордадан келген ж ауынгерлермен кала дар уга- шысынын лашкарлары жайлап калганы буган д а бел­ ил!. Ереукл тугш , бейсауат 6ipfle-6ip адамнын ж уру!не де руксат жок екеншен де хабардар. — Ж ок, адаммын,— дед! кек сэлдел!. — Элде мусылмансын ба?— дед! Берке, колындагы меруерт тэсшсш сырт-сырт жург!з!п. — Ж ок, адаммын. — Ж арайды, адам-ак, бола гой,— дед! Берке. Алые жолдан келген хан эбден тыныгып калган екен, сейлес- Kici келмей отырганы тур!нен KepiHin тур — Сен кеше «хандар кудай емес»— дедщ. К удайды аузьщ а алдын. Соныца Караганда кудайдын бар екенше ceHeciii гой? — Иэ, бар. Кудайдын шын аты — Шындык. Берке «ce3iH кызык екен»— дегендей езу тартты. Ж ука ерш кос сызыктай ж ш -ж щ ш ке бола калды.

— CeHiu ол шындык кудайын кайда? — Каймак сутт|ц ен бойында болады. Сондай-ак шындык кекте де, жерде де, менде де, мынада да бар,— ол ecia алдында найзасын кезенш турран кузетшнп керсегп. А л сенде... Беркешц таласкысы келш кетть — MeHiii шындырым куипмде,— д ед1 ол,— жэне дЬ юмде. — Сонда ci3 KiMci3? Хансыз ба, элде кудайсыз ба? — Ж ок, ж ерд еп кудай тек М ухамед пайрамбар Fa- на болран. Мен оны« жолын корраушы умбет1, жзне найзагер1мш- К ок сэлдел1 де езу тартты. Енд1 онын сулу мурты- нын астынан маржандай т а и ге н улкен аппак Ticiepi керш дк K ici шынында д а келб егп едк Онын кара торы жузш де 6ip мыскылдын белгкй пайда болды. — Егер бул айтып турраныныз рас болса,— дед1 ол.— М ухамедтен к у н т р е к Иса мен М уса сею лд1 эу- лиелердщ 6ipeyiH неге тандамадыныз? Болса да ез1Н13 жол салмай, езгел ерд т жолын куады екеназ, такдап алмайсыз ба? Беркенщ Tacnici тарсылдай ж упрдк — М ухамед пайрамбардан еш эулие к у п т емес,— дед! ол— Иса кудайдын рухынан туран, ал Мухамед кудайдын жерге ж 1берген ез у э к ш , данышпаны. Ал, М уса М ухам ед пайрамбардык атасы. О да пайрамбар. М уса иеле ж атканда алдындары теш'з кейш шег1нген. Иса — елген адамды кайта TiptaTe алатын. А л М ухамед кудайра кулшылык урып турран жердщ тау-тасы, жар- шыцы, алла-тараланын эулие улын кореш деп б1ржо- лата ж ок болып кеткен. М ухам ед ен cohfh пайрамбар. Одам euiKiM де кушт1 болура TtiicTi емес. — О д а мумюн,— дед1 миырынан кулш кек сэлде- fli.— И са кушт1 болса, карсы адамдары ею колынан шегелеп, крест агашына тартып коймас едь — С е т и езщ сэлде са л сг . д а «куран» мен «шж1лд|‘* окымаган екенсщ foA,— дед! Берке. Енд! онын к е т л куЙ1Н керсететш тэсш 'а ойнай ж уп р д ь — Кресте тар- тылып турран TinTi И са пайрамбар емес, бетен адам. К ок сэлдел! тары кулд!. — Койынызшы! Берке кощлдене TycTi. Д ш и эн пм е, дши талас онын делебесш коздырып ж1беретш. — О л былай болран,— дед1 Берке тэсш сш etfki баяу K03Fan,— жер бетшде керсеткен кереметтер! ушш кэ- 106

шрлер Иса пайгамбарды куд ай санаран. Ал муны коре алмаран М уса пайгамбардын ж актауш ы xcefiirrepi И са­ вы устап кинап, ек! колын е м ж акка тартып, крестке карып коймакшы болган. Осындай жаулары нан кашып журген Иса пайрамбар 6ip уйге Kipren. Ж е ш т т е р д т келш калганын ce3in, Иса пайрамбар кекке ушып кет- кен. Уйге Kipreii ж еш ттер барлы к ж ерд1 Tiinin осында отырран Иса эулиеге уксаран 6ip адамды устап алган. Сен Исасын деп барлык жешттер жабылып таспен шекелеп enTipin денесш крестке карып Койран. К ек сэлдсл1 тагы кулд1. » — Кыскасы, Иса пайрамбар езш щ орнына жазыры ж ок бетен адамды устап берген екен foA! Эрине, к у и т болтан сон не icrece де колынан келед1 де. Сол екен рой ойына келгешн icreri, И са пайрамбардын шарап iuiin жургеш ... f — Ж ок, ол шарапты б1лмей ш к е н ,— дед! Берке. Колындагы Tacnici кайтадан ж уп р е ж енелдк— И са пай­ рамбар Ирусалимге бара ж аткан жолында, шелдеген сон 6ip жуз!м бауына ш редь С у !здеп, бауды аралап келе жатып, балшыктан жасалран кумыраны кередь Какпарын ашып караса, шииде су бар екен. Ж анында гурран ожауды алып, э л п суды#1ш ед1. BipaK су тым кышкылтым екен. Иса пайрамбар кфмырадаи суын неге кышкылтым, TinTi imyre де келмейд! рой, деп сурайды. Tin 6iTin, Иса пайрамбарра ан да, жансыз зат та ж ауап беретш эдет1, кумыра: «Bipey шшкентай инеш урлап алып, 6ip бакыр тиынра сатыпты. HeMHin м е т базардан аларда телеген акшасынын шпнде элп бакыр тнын да бар екен. Сонын кы рсьтынан менщ суым да ашкылтым татитын болды» депт!. К ердщ бе шшкентай Faiia и н ет урларан болмашы кунэшн кандай улкен кы лмы ска ай- надоанын? Осыдан барып М ухамед пайрамбардын да ез!нщ умбетже 6ip-6ipine жамандык ютемендер, арак- шарап шшецдер, б1реудщ . затын урламаадар, байын кедейлернии аяндар, киянаЛ&гпендер деп есиет калдыр- раны- Осылай деп кураннын 6eciHUii суресш де айткан. — Сол екен Foft, Ыздщ кеш еп б 1зд ж е тш 1ш тер1м1згй кабылдаганыныз?— дед1 кек сэлделк— М ухамед пайрам­ бардын адал ум беп екешадзд1 актадыныз. Тэсш кенет токтай калды. — Ж ок мен сендсрге еш уэде берген жокпын,— дед! Берке. — Калай?! Осыншама адамды кайда коясыз. Олар куэ РОИ. 107

— KafUaFbi адам? K eiueri калын топты айтасыд ба? Олар а^ам емес, кул, импрам!— Берке кенет калш-калш e n i. Тым катты ашуланганда устайтын кояншыры таяу калды.— Ж ане куранда айтылран зорлап, коркытып кещйрген уэде уэде емес деп. — Э, солай дей аз бе? 9йтеу1р корыкканыдызды, а'здейлерд! тэубесш с келт1ретш халык бар екенш мо- йындайсыз Foil? ©3iM де бшгем, а з д щ 6yriH сезден тайып кететшщ|‘зд!. Bipan ci3re, Keiueri в з1н1зд1 коркыт- кан халы ктыд эл1 де бар екенш ескертуге эдеш келд1м. Ол С1'зд1 эл1 де болса, коркыта алады, дегешн штеме- ceni3 кушпен, карумен штетед|\\ байканыз. Tacni енд1 кайтадан баяу журе бастады. — Онысын тары керш алармыз, ал a3ipme.— Берке алдында турран кум1с кодырауды какты. Жайшылыкта сыдрырай шыратын конырау даусы уй iuiiH бул жолы 6ip коркынышты, K ayim i унге голтырып ж1берд1, езшщ ж ске басын бакылауш ы ж узбасы т е л е ц г т е р д щ басты- fh С э л 1мгерей KipAi, Берке OFaH кек сэл дслЫ керсетш: — Мына KiciiiiH кеше кал ада булшийлш уйымдас- тырып, калын импрамды Алтьп: Орда тарына карсы коймакшы болтаны уш ш ел1м жазасына буйырамын,— дед1,— ри бадатханада Kici елй р уге болмайды, муны ж ур тка керсетпей, кала сыртына шырарып елт1рй1дер де, 6yrinri эдг1мсм!з есте кал у уш ш ана колындагы шакшасын маран океп 6epinaep. К ек сэлдел! 6ip-eKi рет насыбай атканда, белбеушдег! шсесшен алран киiк муй1зшен штеген шакшасына кез1 тускен. Ш акш а керемет керкем KepiiireH. «Берий кара- йын» деуге хапдык менменд!г1 ж 1бермеген. Дуниекор, туйсшЫз хан, ещй мше, «бул болса да еледд ал мынау, керемет шакш а баска 6ipcyre кстед! рой» деп кимай, ез1ме экеп бер деп буйры к 6epin отыр. Сэл!мгерей жузбасы ун-туназ кейш бурылран кек еэлделш к кылышын кынабынан шь^арып, алдына сан сыртка алып кегп. — Тары KiM бар?— д сд 1 Берке, ж анагы 6ipeyfli елт1р деп берген буйрыгын жай нэрседей Kepin oKi 6eTi булк етпсй. Уйге ак сэлдел1 Kicuiep ш рдь Булар Самаркандтан келген мусылмандар екеи. KipiciMeH малдастарын курып отыра калып, сем1зше келген кызылшырайлысы эдем! кодыркай дауыспен куранды эндете женелдк Ол куран- ды окып болран сод, Берке yuieyi «Эмин!» деп колдары- мен 6errepiH сипады. 108

.<Тары сем13 кызылшырайлысы: — Алтын Орданын мэртебел1 ханы, 6ip жылдын, |ш!нде С артак хан мен ¥лакшы хандай exi б 1рдей ары- сыц дунйе салды. Топырактары торка болсын, соран кеш л айта келдж. Ж эне... Берке кайтадан бетж сипады. — Айткандарын келсж. Bi3re де жешл тиген жок. Амал канша, бауыры суык кара жер шмд1 алмаран. Иэ, тары не дем екандер? Енд1 сезге д ен еа тарамыстай боп катып ^алган, тырбиран кара сур KipicTi. — ¥лы мэртебел! Берке хан,— дед1 ол шикылдаран жнишке дауыспен,— Самаркандтары мусылман бауыр- ларыныз каз1р шокынрандардан тан к ж еуде. Кормеген корлырымыз калмады. Ж акы н да мусылман д ж ж е KipreH ездержж 6ip аяулы жасын отка ертеп еллрдь Кала дарурашысы д а солардын сезш сейлейдь Б 1зге еш тен- дж берер емес. О зд ж эд ж егп жане мусылман дж ж е корран хан екенж1зд1 б ш п , жэрдем сурап келш отыр- мыз. К е р ж ге в д талайтын мына кутырран иттей маза- мызды алып бара ж аткан кэшрлерден сактай KepiHi3. Берке де кенет туксие калды- — О л кэгирлерд! ауызды ктаура ездерщ нщ куш терж жетпей ме?— дед1 ол, сезж е 6ip бетен марына берш ,— Самаркандта мусылмандар д а аз емес сек1лд1 ед1 рой?.. — Элбетте, мусылмандар кеп.— К ара сур да хан ойына тусж ш калган тэр1здь— BipaK буран Алтын Орда калай карайды? Бул кунге дей ж 6i3Ai еш юм коштап келмеген. К ара сурдыц айтып отырраны дуры с ед1. Самаркандта христиан Д1Ш, монголдар келместен бурын, ерте кезден-ак жрген. Саманид пен Карахан урпактарынын aayip сурген кездержде болган. Хорезм- ш ах Мысыр халифтерж щ Kyflpeyi, мусылман дж ж дегЬ лерге оцай соккы болган жок. Оныц усине М ауаран- нахрды жаулап алган Ш ынгыс урпактары нын Сиразы христиан дж ж де тэрбиеленген, ал дж де шаруасы жок таза монголдар да бул джд1 ездерж ж сырткы жауы санаран. Осындай жардайда Сам арканд тэр 13Д1 еж ел п калада бурыннан орын алып келген христиан дни кай- тадан бас кетерген. Ceri3iHiui расырдаи М ауараннахрга канат жайган мусылман д ж ж ен эбден корлык Kopin келген христиандар енд1 Keuieri ездерж кугындаушы- ларынан еш терж кайтармак та болтан. О сындайда христиан дшждег» 6ip ж ас ж1г!т, ез AiHiH тастап мешгг- 109

ке Kipin, к о л ь т а KVPaH устап мусылман болады. Хрис- тиандар «6 i3Aiii балаларымызды азрырып мусылмандар вз д!н1не Kipri3in жатыр» деп кал а дарурашысына арыз айткан. Д ар уга ш ы христиандарды ж актап, ж Ы г п ша- кырып алып, «ез дш щ е кайт»— дейдк Ж а се ст р !м Ж1г!т кенбейдй Акыры, буран ашуланран христиандар, бала Ж1гргп 6ip тунде устап алып, каланын iuiiHaeri TOFafiFa апарып ертеп ж!беред!. Самаркандтан келген муриттер- дыц айтып отыррандары осы едк Беркешц ойына тусшген кара сур: — О лар коп кой, б!зд1н, куш 1м13Д1ц ж етпеу! мумюн Fofi,— дейдь — Окасы жок; мен вздерщше кишген эскер бере- мж... — Онда христиандардын ниркеулерше жиналатын жексенб! кун ш щ 6ipiH белг1леу керек. «Эмин!»— деп eKi мурит шырып кеткен. Берке енд1 М усабект! жэне баска каланын бекзада- ларын шакырып алып, солардын кезшше Бухардыц тйзура айналган кун KepicTepi наш арлап, ж удеп кеткен медресе, менпттершдег! эйгЫ окымысты, улы улемде- piHe сон ау Алтын О рдадан керуен тартып алып келген тарту-таралгы сы н у л е сп р уге KipicTi. Бугш де тун тастай к а р а т ы . Сэл!мгерей 6ip топ те- ленг^ттермен баганары кек сэл д е л М елт1руге кал а iueTi- не кар ай айдап келедк Ы ры-жыры уйлерден кешпенд1 елдш ж1г1ттер1 туг1л, ш аЬардын туррын адамынын 63i адасып кетердей. BipaK Сэл1мгерей адасатын емес. Со­ н ау cap д ал ад а жылкы ба'гып ескен кыпшактын мына тулкш щ ш ндей бурылыс, капаем кеп уйлерден адас- пай келе ж атканы TinTi тан кал ар лы к жайт. — А л енд1,— дед1 ол касындагы ж!г1ттер1не,— будан api аулалары аранын уясындай 6ipiMeH-6ipi кабысып жататын ете тар кешелер басталады, кезге ш гш ка- луымыз мумкш , сендер кайта берщдер, бул сабазды жэлрыз 83iM-aK жайгастырып кайтармын. Б ул кезде ай шырып, элем сэл aFapa тускен. — Ж арайды,— дед! 6ip кара мурттысы, айкыш-уй- Кыш кешелерден баранадан бер! басы айналура таяп келе ж аткан, 6ipaK б!з жолды калай тауып кайтамыз. Сэл!мгерей кулдК — Эне, анау кумбезд! мепптпк жанына жетсендер, сол жерде кузетте б!здщ эскерлер тур. Ж олды солар керсетедь «К.уп»— деп ж1Г1ттер KefiiH кайтты. по

\" - Сэл!мгерей ж алгы з 63i кек сэлден! айдап Kerri. Тау- сылуга айналган ай, турандарысындай емес, така жа- рык бермей тур. Элем б1ткен кара келенкелеу. Аспак- дары жулдыздар еле уа р е п , кур жылтырайды. Сэл1мгерей кек сэ л д е л ш айдап каланы н шетше e rri. А нау карайган TOFafiFa карай беттеп келедь ‘ — Осыншама жер ж ур ш , неге эуре болу керек ед>\\ Сэл!мгерей,— д ед1 6ip кезде кек сэлделк— э л п толып жаткан туткын кужырлардын б1ршде елпре салмадын- дар ма? — Сен белгш улемсщ Тамдам, кужырада елт!рсек, 6ipey болмаса 6ipey б ш п калуы мумкш. Артынан сез болып журед!. Хан, с е т и кезщ 6ip ж олата ешЫн, кайда кеткенш, калай елгенш eujKiM б^ м есш , каладаи шырэ- рып жок епн дер дедг — О да дуры с екен. К ек сэлдел! 61'раздан кешн кайтадан сейледк — М ухамед Тарабидын1 exi ж ас 6epici, 6ipiH-6ipi I осылай елт1рбД1 деп мм ойларан? I\" Сэл1‘мгерей жауап берудщ орнына: — Содан 6epi кайда болдын?— деп сурады. — Бардатка каш кам. О ган д а монролдар ж е т п рой. Ж эне мунда калган еипм маза бермей, кайта оралдым. — Иэ, сен к1тап окып, шаригат танып улем боЛып- сын... А л мен кыпшак даласы на каштым. Сар д алада KiMHin KiM екенш ж урт кайдан б ш п ж аты р, алдыменен ■ жай жылкышы, содан жузбасшысына ж е гп м , MiHe, ка- | sip ханнын езш коргайтын теленпттердщ жузбасшы- I сымын. I — Енбегщ сщген-ак екен! Канша бауырларынды кырдык? — Мен бе? Ж ок, бекер олай ойлайсыц... Э з1рге I колым таза... Кандалатын да Kyui болар... B ip aK шмнщ I канымецен боялады, Mine, эцпм е кайда... Булар торайдын meTiHe ж етт1. Г — Мен будан opi бармаймын,— дед! кенет Сэл1мге- рей,— Осы жер ж етедь А л кош бол! Мынаны калтана I сал, керек болады. Шамац келсе, алыска каш... — Мен ceHi... — 0 з cepiriH e 3i жейтш каскыр болып кетт1 деп пе сн? Ж ок, Тамдам, сеш мен маран ейтуге болмайды. Ш ынрыс хан урпактарынын мойнында эл1‘ канш а кып­ ш ак пен уйгырдын каны бар... Ж ок, б 1здерге TinTi ейтуге

болмайды. Ал кош бол,— деп Сэл!мгсрсй кейш бурый-' ды. — Эй| токта,— дед1 Тамдам,— ханыца, ец болмаса м е н т шакшамды ала бар, ел-пргеш'не сенбей журер... Багдатта 6ip кыпшак улы icien берген. Ол керемег жаксы адам едц амал жок, ханыца берд1м. Сэл1мгерей кайта оралды. Eacyi кушактасып сэл турды да, эзер айырылды. Тамдам. калын TOFaftFa к1рд1 де ж ок болып кеттк СолТмгерей айлы тунде оюлы шакшага карап, сонау алыстагы Бардатка Кыпшактын кул ж 1г т н щ туран елше ж олдаган сэлемш окып тургандай сэл курспш де кейш карай асыра журе бердТ Bip апта отпей Самарканд нлркеулершде шокынып жаткан христиандардыц 6ipin калдырмай, мусылмандар кырып тастапты дегеи суык хабар дуцк ете калды. Жа- ман соз желден де жуйрш, заматта букм элемд1 шарлап eiT i. Б ул хаба_р Мысьчн-Багдат, Ш амга д а жеттр Буран Kcii6ip каныпезср емес мусылмандар кайрырды. Шы- гыста мусылман. дш ш щ ж аца корраншысы шыкты деп Мысыр халифы ез иырындэры шапанын Беркеге кипзуге сырлы кобдишасына салып, Алтын О рдага елнмсш да- йындай бастады. Тек капа Берке Fana ундемедь «Бул мен!ц ец ал- рашкы дши аттанысым,— дед1 ол iminen, будан opi калай дамнды, калай ершидн o.ni белгю з foA, шыдай турайын». Б ул арада тары 6ip ж ет1 болып, Бухарадан Берке эскерш шубыртып алыстагы А к Едш ге кайтты. Б 1рак ол сапарым он болды деп к е ц ш кайткан жок. Мунда Беркс хан урпактарымен, баска коп бекзадалармен эц- г 1мелескен-дТ Ke3iMeii кормеген нэрсслсрд1 журег1мен с е з г е н .^ л М ауараннахр, Хорасан, Хорезм, Шырыс. Тур- кктан д ар да Каракорым мен Алтын О рдага карсы жана арымдар туып калганын байкаган. Ж эне бул aFUM- дардыц кун ш агымдар eKciiin де уккан. Алтын Орда ханынын Бухарадан кош'лаз кайтуыныц басты ce6e6i осында сдк Каракорым мен Алтын Орда Fa карсы болу деген соз, Ж ошы мен Толенщ урпарыпа карсы болу деген урым едн Б ату жары жецш Монке ¥лы хан болудан IlIbiHFuc 112 . . Щ

уриактарынык ез алдына бакталастарынан баска, Yre- дей мен Ж агатай ды н бала, немерелерше деген туыскан- дык араздыктары да к у н т едн Шынгыс ханнын жасысы жэне жарлыгы бойынша егер ¥лы хан тукымынан 6ipey кылмыс, не кунэ icTeflTiH болса, оны б у м л Ш ынгыс ур- пагы боп карап, ук!м шыгаруга thicti болатын. Осыган карамай Угедейдщ урпактары em6ip сотсы з, укгмшз Шынгыс ханнын ен Kiiui кызы Алтынгулханымды ез беттер!мен елтчрген. Онын уст1не ¥лы ханга Ш ынгыс ханнын езге урпактарынын уйгарымы бойынша, Угедей- Ain шанырак иес> — Kiiui улы Ш ирамгун сайлануга тжс- Ti ед1, ал Угедей мен Ж ага та й урпактары KyfiiKTi Улы хан еткен. * Ал Б ату М е н к е т Улы хан кетергенде, Угедей мен Ж агатай урпактары карсы шыккан. BipaK 6api Шрдей емес, М енкеге К уй ж К ар а К улагуды ц Ж ага та й улысын алып берген, буган осы улыстын басы, Ж агатайды н туган баласы Есу Менке карсы турса, Куйжке наразы, Ж агатайды н немереш, баласы Мутженнен туган К ара К улагу Менкеш жактаган. Сондай-ак Угедейдж баласы Кадан мен Кутаннан туган немерелер1 д е М енке жапл- на шыккан. Мункэсэр — ноян ж оргауш ы 1 болган доцыз, hfhh 1251 жылпл окигада М енке езш е карсы шыккан- дардан ешш алган. Тек Ш ирамгунга жэне Ж агатай мен Угедей урпактарынын кейб1реулерш е KeuiipiM штел- ген. Б 1рак уш жылдан кей1н Менке Ш ирамгунды cyFa туншыктыртып елт1рткен. А л Ш ирамгуннын uieiueci Ба- ракшын катын мен К уй ж тш ж ес1р1 Огыл-Раймашты, Теленщ катыны Суйржуктеш -бикеш'н О рдасында сот- таттырган. Е кеу1 б 1рдей ел 1м жазасына буйырылган. Ж агатай улысынын билжш Менке Кара К улагуга алып берген. Унем1 Е с у М енке мае болып ж ур 1п, куйеуш ж орнына улысты баскарып келген Е с у М енкенщ эйел1 Токаши катынды Кара К улагу жылкыларына бастыр- тып елт1>ген. j Беркс шыплс елкелер1н аралап астанасына келген- нен кейш атагы аспандап>1 М енке де дуние салды. Егер К уй1кт1 хан кетерген тойга кырык мын Kici жина- лып, еш мын ак шатыр кетерж ее, Менке елгенде ж урт одан кем жиналмаган. TipiciHfle ештескендер суйепн балагаттап ж урмесш деп, тек Менкен1н денесшп1. кай- да жатканын бж етш , онын жерлеуш е каты скан cki мын жазыгы ж ок жай адамдарды Ж ошы мен Т е л е н т 'Ж о р г а у ш ы (монголша)— бас

урпары кырып тастаган. Мецкетн зиратын Timi ешюм таба алмасын деп устшен он мын жылкы етмзген. ¥лы хапньщ TipiciHAe icTCreH киянаттарынан, езгелер елген- дс енпн алып журе ме деп урым-бутагы корыккан. Угедейдщ дуние салгаиы IIIынгыс урпагыныц жж- ж!к болып, 6ipineH-6ipiHin бвл!ну!не жол ашты дссек, MeHKeHin ел!м1 Ш ынрыс хан улы патшалырынык бел- ш ектенупян басы болды- Осы белш ектснудщ басталуы Ш ынрыс хан патша- лыгында бурын кездеспеген oniiFa— менян, hfhii 1260 жылы ei<i ¥лы хан санлануы едк Телен)к екшнп баласы К убы лай1— Кытанда, Телеш ц шанырак Heci, кенжес! Ары к Б у FW — Каракорым да такка отырды. Бул кезде Толенщ xcecipi 'С уйрж туктеш бепм Ары к Бурынын ордасында болатын. Д ун и сде eKi кош кардыц басы 6ip казанга сыйрэн ба, acipece бул е й б а с Ш ынрыс хан кошкарларынын басы болса, TinTi киын-ды. Енд1 тарты с Кубылай мен А ры к Буры арасында басталды . Бул ei<eyi сайланран К уры лтайга Ш ынрыс урпарынын ен улкен жэне бедел- д 1 хандары К улару мен Берке келмей калган. Соран карамай булар да тыныш жатпаран. Эрине, Куларуды KopuiaFan, мусылман дш ш с аттаныс уйымдастырмак- шы галбн нэарэни дШ ндег! адамдар болгандыктан, ол А ры к Буры н» ж актауы ксрек c.ai, 6ipaK Бейбарыс мамлюктерш ш бунын эскерш жсн!п, Ш амра кайтадан ш абуы лга шыгуы ж эне осы кезде илхан устемд1гше карсы Грузиянын патшасы Улкен Давидтын кетер ш а К уларудын бар ойын ш ы гыска емес, 03iHin баты с ше- карасына аударды. * К улагу грузиндердщ кетерш сш ойсырата жендь Бул Б ату кезшен Грузия жер!н ез!мд1к1 деп санаран Алтын О рда мен eKeyiHin арасында ж анжал турызды. Ж эне Эзербанж анды да ез иел1г1 санаган Алтын Орда ханы, енд! К уларуга eiuire тусть Оныц у с т 5не, Кулару­ ды коршаран насырэни д!н1ндег1 адам дар Беркешц Бардаттагы 6ipneuie Ж ошы урпарынан шыккан жакын- дарын у 6epin ел^ ред ь А л К улагу христиан дш ш жак- тайтын болса, Берке жасканрандырынан, амалсыз. А ры к Бурыны емес, К убылайды колдады... 1 1260 жылы, тертшип июль Kyui Киган мен Монголдын шека- расындагы Кытайдын Шанду деген жана каласында Кубылай оске- pin жннап алып, Курылтай шанырып езш Улы хан ататкан. Муны керген Арык Буры Каракорымда Курылтай жннап, бул да вз1н Улы хан санлаткан. (14

Ц Ал жатса-турса Каракорымга кайтсем караматым- ■ дары елден жиналран казы на-караж атты бермеймш де- Вген Берке ен алдымен алыстары Кубылайды жактамак. Мболды. BipaK Кубылайдын кушешп бара жатканын ке- S p in , кенет Арык Буры жарына кеигп. Берке бул екеуь }) не де кур т1лмен болмаса, тчкелей жэрдем берген жок- ] Бар ойы осы талас-тарты стан кайтсем пайда табам, калай ез атымды, Алтын О рда атын кушейтем деп ек! жарына б1рдей тунжырай карады- Е д 1л жарасындагы А ктебе eRipiHe Берке салдырып жаткан Сарай шайары бул кезде эл1 улкен емес едь Алтын О рда ханы О рда астанасын Сарай Батуд а бол- ! ранымен жылдыд 6ipa3 м езплш ез шаИарында етшзе- TiH. Сол себептен, мунда#езш е арнап, кы рка ycTiHe хан сарайын туррыза бастаран. А к кышпен каланран катар кетер1лген салтанатты аппак ею уй жан-жарынан кор- i шаган бшк корган кабыррасынаи кеп ж огары кетер!л- ген-дь Бул exi уй б т п калган. Bipi — О рдадан келш j дем алатын хан сарайы. Е ю н ш н п — эйелдерше арнал- i Fan iuii толган жиЬаз, м у л ж ж атак жайы. Каланы н ен( 6ip шакырымдай рана, тек узындыры терт шакырымра созылып кеткен. Ж ан адан салына бастаран хан сарай- Ц ынын жан-жарынан ор казылып, онын да iuiiH ранча | арал ас кышпен каларан. K,a3ip жуздеген араб, фарсы шеберлер1 хан сарайынын сыртын ернектеп жатыр. Мэрмэр таска куран аяттары, «Сал-сал», «Заркум», «Ш эюр-шую рет», «Хасан-Хусайын» тэр13Д1 ар аб пен фарсынын атакты дастандарынан елен уз1нд!лер| ойы- |) лып жазылтан. Эдем1лен1'п ойылган ак, кег1лд!р тарт- | кан араб apinTepiHiH i3Aepi де 6ip ражайып ернектер тэр!зд!. О сы хан сарайынан тем ендеу шаЬардыц дал ортасына Коломон шебер туррызып жаткан меиит. Бер­ ке Алтын О рда тарына отырысымен басталран бул ку- I рылыс aai Кунге тек орта тусы на дейш кетермген. I Коломон шебер TinTi асырытын емес. BipaK сол кете- I рмген тусынын e3i 6ip керемет. Коломон м е ш г т ц сыртын салынып болтан сок FaHa эшекейлемей, б1рден жер бетшен кетермген кабырраларын сан турл1 сыр- мен, оюланран ранча, мэрмэрмен эдем шел келедк Б у ­ ран шыны Tapi3fli к егЬ ш р Армения тауы ны к тасы да пайдаланылран. 'Самаркандтын атакты кеплд|'р бояуы — лазурь да жумсалган. МенлттЩ кабыррасы фарсы- нык юлемшдей. Коломон бул кабырраларды алрашкы кезде Ш ынрыс ханнын, Б атуды н жер шарын билеп алу- га аттанган жорыктарынын суреттерш бермек болтан- 115

BipaK оран мусылман д|н!ндег1 Берке кенбеген. М уха­ мед пайгамбардыц хаднсы бойынша мусылман дшшде- ri ж урт Иса, М уса пайгамбардын умбеттерЫдей, адам, кудай, эулие суреттерш салура TuicTi емес. Амал жок, Коломон кабыргаларра ернек т уа р уг е KipicKen. Шебер суреткер бул ернектщ дс шенлмдерш тапкан. Сондык- тан MeuiiT кабыррасы, мусылманныц атакты шаЬарла- рындагы менлттсрдей емсс, тамаша ез бояу, ез opHeri- мен эшскейленген-дк Беркс енд! осы ражайып рнбадатханасынын жогар- ры жагыпыц тез 6iTyiH асыга K yni. Элемнщ теп жар- тысын бнлеп TypFaii Алты Ордара лайык кызры лт ал­ тын кумбездц алыстан алауланган ражайып меннтш керуге кумаргты. BipaK, Коломон TinTi саспады. Меилт- Ti те31рск 6iTipin, ол елше кайткысы келмей ме? Элде... Элде... Бсркешц оны елше ж 1бермейтшш iiui сезе ме, сондыктан кулдыкта болса да жер басып журе турай- ын дей мс? Ж ок, жок, кайткенмен Коломонга бул мс- uiiTTi тез1рек 6iTipTyi керек- MeiuirriH бар сэш', ханныц басына киген тож! тэр1зд1, жорарры жарыида рой. Ол кандай болмак? А такты шебер кандай шенлм тапты? А л Берксн1ц бар 6i^eTiHi меилт кумбезнпц тек саф ал- тынмен жабылуы рана foiI. Сол ymiii де ол тоналран журтты ц казына-мулш тырылрэн жер астындары хан коймасынан, алты батпап сом алтын ж 1берткен. Ал Ко­ ломон мсилттш калай болатынын бпкен соц кереЫз дсген де койран. Дсмек, б т р м е й койса кайтед1? Бетен шебер дол осы румдыктай icTefl ала ма? А л Коломон Meiuirri тез 6iTipyre e3i дс асырулы едь Кандай шебер езш щ канатты ойларын, журегшен ту­ гаи дуниесш Te3ipeK керуге кумар болмайды? BipaK Коломонды Ka3ip баска кумарлык женген. Оны Алтын О рда ханы кайдан б|лсш. Хан oai бурынп>! улыс Heci кезшдег! yftine келш тус- кен. Ол 6yrin эдеттеп'сшен ерте турды. Ж анына exi рекерш epTin, айналыстары керуен сарайыиа карай бет- тсдк Ж ан а салынып ж аткан ханныц сарайына Исфа- ганнан арнаулы улкен кош келген. Осындай керуен YcTipT пен Кыпшак, даласы аркылы Хорезмнен дс шы- pyFa TiiicTi e;ii, 6ipai<, Кыпшак даласы KayinTi болтан соц, осы 6ip жет1 бурын, ж ую т ханнын сешмд1 ата- 6eKTcpi Кулзым тернзС аркылы кемемен ж 1берштк Ке- ме Едш езенш щ бойымен ж огары кетерипп, заттар осы 'К у л з ы м TeH i3i — Каспий Teni3iniii пене аттарыныц 6ipi. 116

Актебеш н дэл касына экелШ туарТлмек. Берке Керуен-сарайдагы Ираннан келген дуние- мулкше ете риза болып калды. М унда Ираннан букья элемге аян, Tyri eni ел1 ражайып сэнд1 кт ем д е р мен неше турл! фаянс ыдыс-аяктары бар екен. Кесе ыдыс- аяктарына тек фарсы елш щ ем1ршен алынран керМ сте- р1мен рана емес, Беркенщ eTiHiuji бойынша, Алтын О рда кешпеши е л д е р ш н ернек, оюларымен де безенд1р1лген. Шыны аяктардын ернеуше алтынмен М ухамед пайрам- бардын всиеттер!, куран сездер! мен фарсынын улы акындарынын елендер1 жазылран. Керуен басы xaiiFa арнап Исфаган болатынан алтын сапты канж ар жасатып экелшть Берке кынабынан асыл тастармен безенген канж ар ды суырып алып, онын кылшылдаран ж узш тырнагы нык сыртына THri3in кердг Канж ар керемет унады Сейтсе де: — Канжар, урланып к е л т Kici елзтретш уры-кары лардын каруы ,— дед!,— маран одан д а алдаспан экел I генщ жен болатын eai foA. Ханнын KiciHi калай елД ретш ш е каньщ керуен басы I — Хан нем, оны да экелд1м,— дедг I Шынында да бул алдаспан Алтын Орданык 6ip ба I тырынын тапсырмасы едк ханра берсе канша акша жо I ралтатынын заматта eciHe т уар ге н керуен басы, бул сез I д щ аузынан калай шырып кеткенш байкамай калган. I — Ж аксы,— дед1 Берке, канжарынды да, алдаспа- I рынды д а орда мулазимше езщ экеп 6epepciH. Ираннан келген казына, дуниеге риза болган хан I Керуен сарайдан^шыра б е р дк* Ж ок жерден кыруар акш ага тускен канж ары мен I алдаспанын боска 6epin, керуен басы екш ш кал а бердк Ж ай адамра берген сыйлыктын куны кайтатын. Ал xaHFa берген сыйлыктын куны кебш е кайтпайтынын ол жаксы б!летш. ...Берке кала сыртындагы камысты келге беттедь Онда асыранды кос аккуы бар, келген сайын кунде та- нертец осы кустарды Kepin кай ту бунын эдетй О сы ак- ку кус ханнын сн 6ip осал жерй Адамды да, анды да аяуды бшмейтш Алтын Орда ханы, асыранды осы кос a.KKyFa yHeMi жаны ашып турады. Кол жарасына ба- рып оларды кврген сайын 6ip ж асап калады . Д униеде euiKiMAi жаратпаган хан бул кустарды ж анындай ж ак ­ сы кередй К,ыс туссе оларды эдеМ арналган жылы жер- де устайды, ж аз uibiFa айдын келге ж1берш, сыртынан 1(7

бакылаушы кояды. Бул акку кустарды атпак тупл , 61- pev-Mipey келде жургешнде шошытатын, урютетш бол­ ея. ондаи адамды хан аямай дурелетед1. Bip жылы, куз- ;ii Kyui, кутпеген жерден карлы суык тускен. Ал мундай суыкты кутпеген бакылаушы бала уйш е кет1п кал­ ган. Кел уст1нде, калыц камыстыц арасына конактай- тын кос акку муз боп катуга айналган сумен 6ipre ката бастайды. К ундеп эдет1нше кел жагасына кун шыкпай келген Берке, муздан босана алмай, шала- жансар жаткан аккуларынын уетшен шыгады. Жанын- дагы ею кузетш1с1н тырдай ж алакаш шеш1нд1р1и, муз- дай cyFa Tycipin, ек1 аккуды алып шыктырады. Элп ск1 бишараныи кшмдерше оран, ездер1н жалакаш кал- пында аккуларды кетерт1п Ордасына алып келсд1. Ж ы ­ лы уйге юргеннен кей1н, кеп кеш1кпей аккуларга эл 6i- тедк Хан ез колымен жем 6epin, оларга аркап уй TiKKi3in, ю рпзедк А л тунде суыктын тусерш бжмеген, бакылауш ы жет1м баланы некерлер1не сабатып елт1- ред1. Иэ, ол кезде Берке он б 1рде едк Атасы Шынгыс хан кытайдыц 6ip каласын шапканда, немереа' Беркегеосы асыранды ек1 акк у кусты алып келген. О л кезде бу- лар да ж ас ед1. Балапан едк ¥лы атасы, «булар киел1 кустар, сешц д е кием болады, ешюмге типзбей асыра», деген. Содан 6epi Берке бул ек! кусты асырап келедк А та сез1не сенген, кисл1 керед1. Ж орыкка аттанарда арнау- лы Kicire тапсырады. Ж орыктан кайтканда сол юеппц колынан алады. Ешк1мге ештене телеп уйренбеген хан баласы, Kneci урады деп кустарын баккан адамга ти1стГ тиынын муд1рмей телеп турады. А ккуды алып келген атасы Шыцп>1с хан д а элдекашан елген. Атасы туп л екес1 Ж ошы да дуние салгалы не заман. ©3i болса, к а- sip бу да елуге келш калды, ал ерл1-зайыпты ею акку, бэз-баягы калыптарында гой кел бетш де эндерй! ко- ныркай дауыстарымен сынси салып, кен1лд1н куй1н козгайды. Берке бул eKi аккуды шын киел1 санаган. Дегенмен, осы ею кусты н муншама уза к жасаганына таи калатын. Ол 6ip Kyui 6ip кусбег1 карттан сураган: — А кку канша ж асайды?— деген Берке. — Ж уз ж етп1с, ж уз сексен,— деген кусбег1 карт. — Б ур ю т ше? — 9 pi кетсе ж е т т с , сексен. Берке не дерш б 1лмеген. 118

— Элд! 6ypKiT неге элс!з аккудан аз ж асайды?— деп cypaFaH. — Б урш т кусты н каскыры рой, куий ж еткенш ш етш жейд1, жауыздыкты суйедк А л акк у гул шашарымеч жэне камысты келдш таза, биязы швб!мен коректенедк сулулыкты жаксы кередь Б ур и т шомылмайды, ал акку шомыла алмаран куш , суды сарынып еле жаздайды. К,арттыц ce3i Беркеге унамаран. Сейтсе де ол: — А кку неден елед1?— деп cypaFan. Карт ойлана жауап берген. — Адамньщ, к ус пен апнын зорлыгынан, не кайры- дан. — Кайдары кайры? — Элде сен бшмейтш бе едщ ?— деген кар т,— А к к у к ус жэлрыз eMip суре алмайды, келде д е жалрыз ж уре алмайды. А ккуды н осындай асылдыры ж айында халык- та мынандай елеш бар-— Ш ал кырылдаран даусымен сол еленд! айтып берген. *Акку кус узак жасар келде журсе, Кызыгын жубайымсн 6ipre керсе. Бишара тез картаяр шсрмснде боп, взгаен cepiri егер буры» елее». Bip ражабы, осы кос акк у Беркемен кырык бес жыл- дай ганые боп, ж ас кундерш де онын колынан талай жем ж есе де, уцени буны кергенде ypKin, касына жакын кел- •меуге тырысатын. Берке буран TyciH6ece де, кел басына барып, аккуларын Tipi екешн 6ip керш кайтса, Kenini Konuiin, ракаттанып калатын. «Аккуларым Tipi екен, мен де Tipi боламын» дейтш ол баяры атасы Ш ынрыс хамныц «булар с е т и киек» деген сезш есшен uiuFap- май. i Берке кос аккуын, шынында да, жанындай жаксы керетш. Эрине, Берке-сынды адам баласын аяуды 6in- мейтж тас журек, катыгез ш е ж ж даланын асыранды кусын осыншама кастерлей, жаксы KepyiHe не себеп? Мумк1н сымбатты, суду кустардын сынсып салган эн- flepi, онын умытылып кеткен табиги т э т а 6ip сез!мдерш козгайтын шырар? М у м к ж eMip-баки кан Teric, алыс- жулыста еткен Беркеге айдын келде каннен-капераз ж узш журген кос акку, онын мэцп есшен ш ы ры п кет­ кен сонау 6ip балалык шактары бейкунэ, бейкам кун- Hepiii елестететж де болар? Элде атасы берген осы 6ip аппак кос акку сонау балалык бал-дэурен кезж, кайры- сыз-кааретаз тамаша кундердж умыттырмас пэктшппц Kyaci деп урынатын шырар?

Эйтеу1р осы кос аккуын керсе, сол сотте Берке eMip* Д1Н бар талас-таргысын, киы нш ы лы ры н 6ip сот умытып, кзд|'мпдей 6ip кешлденш кайтатын. Б уп н де осындай куанышты куткен Берке келге таяп келе жатты. 0 3 i алда, eKi lieKcpi арт жарында. Ке- нет Алтын О рда ханы токтай калды. Bip бултарыстан шыга келш, дэл касынан жорра мшген 6ip ж ас кыз ете бердк К,артая бастаран Беркс, бурыиры кездег1сшдей кыз-келжшекке кез салуын койралы кашан. Дегенмен, мундай кыз 03 Ордасында бурынды-сокды кезiне тус- пеген. Кыз болганда кандай! Басында камшат 6epiK, устш де Кызыл баркыт, окалы камзол, катпар етект1 кейлек, тобылры сапты камшысын сипай сермеп, ак ба- кай жоррасын Tertoflipin кетш барады. Ханды кермед! ме, керсе де танымады да, кыз элденеге кул1мс1рей, 63iMeH-e3i болып ете шыкты. Хан тек онын аппак кар* дай 6eTi мен тостарандай денгелек ж эуд1реген бота ке- 3iH гана шалып калды. — Б ул KiMiiiH кызы?— дед1 хан жанары жорралы кыздын e 3iiie TinTi бурылып карамай ке тк етн е шамда- нып, ю ж ж дей. — Былтыр е зш здщ карамарынызра кешкен Сартак- тын ю а л е р ш ж iiuiime келген аспаз эйелдщ жалрыз кызы,— дед1 некершщ узын сарысы,— аты — Кундыз. — Аспазшынын кызы?— Хан аспазшы эйелге мундай кызды кимагандай тамсанды.т— О ган жорра мен камшат 6epiKTi юм берген? — Ж акы нда HoFaii ж !б е р т тк IUeuieci ¥лыс агасы- нын 6ip эйелж щ жамарайыны керж едь Хан ордасында кызмет icTeflTin м е т н ciKjiiJiepiM ешммнен кем болмауы керек,— депт1 Норайдык эйель «Хан урпактары.мен бакталасты ра бастаран екен рой Норайдык катыны,— дед1 ш ш ен Берке,— жэне жамага- йыннын кызына мынандай жорра мен камшат 6epiKTi 6cpyiHe Караганда ол катын д а кекюн деген екен Fofi». — Азпазшы эйел бой ж етш калган кызын осы уа- кы тка дейш 6ai'iFa бермей калай шолжандатып кой- ран?— дед! хан эл 1 шамданраныи баса алмай.— Элде... айттырран ж ерж кутж ж ур ме? — Иэ, солай, хан нем- — Айттырран юм? — Александрдын немере inici Гаврийл. Хан туксие калды. — Сен б 1рдемеш шатастырып турран жоксын ба? — Ж ок, хан нем,— дед1 узын сэры — Ол кезде мен 120

I Сартйктын твл ен гМ ед1м. Ес1ц1зде бар ма, С а р т ак хан { болган жылы CapafiFa Гаврийлдык келгеш? — Из, бар. — Бул кызды сонда мен ез колыммен, ханнын буй- 1 рыгы бойынша, апарып Гаврийлдын койнына салгам. 2 Онда бул он уш ж аста едГ Кыз OHFbiFa унаран болуы ^ керек, кетершде Гаврийл буны езш е 6epyiH ханнан су- I рапты. I Ал oKHFa шынында баскаш а болган-ды. Кыздын ез- держ ажалдан куткарган жаксылырына жаксылык кай- | таруды Гаврийл де дурыс керген. Ол Кундызды ескеннен I кейш Новгородка конакка ж 1беруш Алтын О рда ханы- нан епнген. С а ртак кенген. BipaK, хан кеп кешжпей > дуние салды да Кундызбен Гаврийлдын оцаша уйдебол- | ранын, артынан оны конакка ®3i келш алып кетуге ■ уэделескенш бьпетж журт, бул кыз орусут елш ш гш е бе- * ржген екен деп туйген. Гаврийл мен Кундыздын ара- сындагы окигадан бейхабар Сартак «кыз князьга уна- ган екен!» деп, сонынан Кундызды сурап келген адам- дарра «айттырып койран Kicici бар» деп бермей койран- О русут княз! Кундызды 6yriH болмаса, ертен алып кетед1 деп ж урт та кутш ж урген. Норайдын буран мше- TiH ат пен к е л к н кшм ж1беруш1н д е 6ip ce6e6i осында едГ HoFafl тэр1зд! ел билеп, ж ур т баскар уд ы кексеген KiciHiH:— «Кундызды балдызым ед1* деп, оран жорра мен кы мбат кшм ж 1беруш онын атакты князь Невский- мен карым-катынасын байланыстыратын ж ол болды рой деп топшыларандар д а табылды. *> Эрине, Берке онын Александр Невскийден ат-тонын аулак салар ойда емес-Ti. Буран Кыпшактын 6ip кызы- ■ нан repi, улы князьбен сабактасы п келе ж аткан байла- I нысын уз1п алмай, ширата тусуден артык олж а жок. — Сол екен рой, шолжандап жургеш бул кыз­ д ы н ..— дед1 хан тары, ж ана рана кез алдынан райып болиан Кундыздын жаркыраран келбетж елестетш,— Bipan мына Кызыл тулш'дей буландаран тур ш е кара- ранда, 6ip ж уйрж тазыра ш к н р м ей кету1‘ ек! талай. Ол кенет узын сарыра бурылды:— Байкандар, кызыккан KapFa-кузрыннын 6ipeyi шокып кетпесж !— д ед ь — Кез- I дернжщ карашырындай сактандар. Князьдан уят болып I журмесш. I — Егер Kemirin калмасак...— Узын сэры ундемей калды. — Из, ант- — Ана с1здщ м еш тн|'зд| салып ж аткан Коломон 121

ш сбсрпизге, ол жумысына барган кезде, кун'ше таиертсн 6ip керш ш кетед1 дейд1 ж урт бул кызды. — Неге? — Бьлмеймш... K,a3ip дс соран бара жаткан ссюлдк Беркс будан артык, ештене сураган жок. Некердеп ондай id iH сгжей-тегжейш тэптш теп не кылсын, ханнын он- сыз да сурар, бэрш 6!л1п берер адамдары ж е тк ш к п рой. Тек Берке жанынан ж аца рана еткен кыздын, ат устш де KCTin бара жатып, 93iMeH-e3i болып, бакытты адамдай элденеге кул1мдегсн rypin кез алдына тагы 6ip сл ес тс тп д е койды. Берке келдщ жарасына ж етп . Ш агын Fana меп-мел- д!р карасуды н болмашы толкындарын сабалап сыланып, таранып дэл ортасы нда кос акку жур екен. Кенет олар 6ipiii-6ipi куалап, канаттарымен суды урып, келдщ бе- Tiiie бауырларын тиг1зер-тиг1збес етш канкылдай, элде- неден урж кендей, apFbi бетке карай уш а ж енелдк l iiрак. олар эп-сэтте токтап, карасуды н арры кабарындары сын- сып ecin турран эуш лдектердщ 6ipen-capan шошайып шыккан гул шашактарын жулып жеп, срсш-карсылы сы ландай ж узе бастады. Bip-6ipine сыр айткандай ан- да-санда сынсып эндетш кояды. Берке ун-тунЫз кел ж агасы нда тур. Еш кез1 кос ак- куда. К у л 1м кагады . 'Суррылт сэры ж узш де д с кенет 6ip шаттык cayaeci уя лаган. Ол каз1р бар олемд1 де, алтын такты да, салынып ж аткан MeujiTTi де, жацагы кешлше дурбелен салган Кундызды да умыткан. Онын ой-кия- лында осы сэтте тек келдщ apFbi кабагындагы кос акку рана калган. Куларында олардыц сынсып салган ондер1, кезшде кос аккудын аппак сулу cyperrepi. Беркенщ Ka3ipri турган тусы нда да, apFbi бетке ка- раган ж узш де де тек осы eKi акк у куска деген махаб- бат, соларра рашык болган, соларды ж аксы кергсн 6ip орасан сез1-мн1н куанышы ойнайды. О л осылай 93iH умытып 6 ipa3 турды да, куннщ шы- Fbin келе ж атканын Kepin, шлт кейш бурылды. K,a3ip бул канды кол Берке емес. Д униснщ ен сулу кершшш керген, табнраттьщ бар керкемд1гш сезшген, куаныш- тын бар ракаты на малынран жер жузшдег1 ен бакыт­ ты адам. Б]'рак Беркенщ бул куш узакка бармады. Ол кайта- дан туксие калды. К айтадан кез алдына, элг1 жорра мшгсн, е з 1мен-ез1 болган, куанышты кыз елестеп Kerri. Онын кабагы каре жабылды. А ярын жылдамдата басып келедь Кеп кешжпей салынып жаткан меппттщ 122

жанына келдй Меш1т кабыррасы ортан белшен асып кеткен екен. Берке бул жолы м е ш г т н б а ск а ж агы нан шыкты. Бул туста д а кыш калап, балш ы к айдап тас каш ап кыбырлаган к к е н д 1, KiceHci3 кулдар. Берке ка- быргадан к©зin алмай катты д а калды. Мын сан бону. BipiMeH-6ipi жымындасып кулш ж аткандай, адам кезш ала алмас куаныш. Шым-шытырык араб apim epi де, сан килы ою-ернектер де, 6ipiH-6ipi эшекейлеп, 6ipiH- />ipi голыктырып, адамды 6ip ушы-киыры ж ок ж ары к дуниеге жетектей женелген. Кабырра кетер1лген сайын, оныч эшекеш сэры, бояуы гулдене тускендей кершд1 Беркеге. «Лэшм, шебер тек б т р е Kepcin» д ед 1 хан iuii- нен. Ж анары кел басы нда кос аккуды кергендей, кабыр- радан кезш алмай турран Берке енд! TinTi езш умытып кеткендей. — Берке хан, кабырга ернектер1 унай ма ci3re,—• дед1 дэл касынан 6ip салмакты кокыркай дауыс. Коло- мон екен. Сакал шашы каурадай боп эбден ecin кеткен. Typi де жудеу. Тек улкен коныркай кездершде бакыт- тын 6ip орасан ж ары к сэ у л е о ойнайды. Берке уйкыдан оянран адам дай, ecin енд1 рана жннап алды. — Унайды,— дед! ол вн бойын лаул ап алып кеткен ceeiMiH жасыра алмай. — ¥наса, вте жаксы. Шамамыз келгенше тырысып жатырмыз рой,— дед1 Коломон. Беркеге оныч даусынан 6ip KeKeciH ест1лгендей болды. Берке eciH эбден жннап алды. .— К,ашан 6 iTipeci4 ?— д ед 1 ол Коломонга кай та бу- рылып. — Кузге,— дед1 Коломон жайбаракат. — Ж аксы ,— дед1 Берке, c e ftn i де ж уре бердь BipaK, 6ip-eKi адым аттады да, «тары 6ip карайыншы» деген- дей кейш бурылып, кабыррага карап катты д а калды. Коломон суп-сур боп Keni. Берке кейш 6ip-eKi аттады д а, тары ал га умтылып кайтадан элг! орнына келд1. Осы мен дуры с кермей турмын ба дегендей ек! колымен кезш c y p n i. К айтадан карады. Ж ок, Берке кателеспеген екен. Кабыррадан баранагы жорра М1‘нген Кундыз кызды керд1. Д э л ба- ранарысындай жуз!нде бакыт, кез1нде куаныш . Астын- дары жоррасы да сол, устшдег1 ки1мдер! д е сондагы, Берке сол^ турран жер!нен тары кей1н шег1нд!, 6ipece алга карай журд|. Калай элг1 орнынан козгалса жорра- лы Кундыз ж ок боп кетед! де кайтадан мын-сан бояу- 123

лы купле вз1 Квр1п журген ксрсмет ернект1 кабирта пайда бола калды. Ал элг1 орнына барса, езж е ку)пм cipei'i карап Кундыз турады. Бундай керемегп буры! e 3i де еглтген. «Иранда 6ip ражайып MemiT бар деген сол ж акка барып кайткан бекзадалар, 03i жет1 кумбез fli. Егер ортадагы кумбездщ дэл астында турып дыбыс шыгарсан. элгз ж е п кумбез 6ipineH сон 6ipi с е т и айт кап ce3iHni кун1рене кайталайды. Ал сол турран жерщ- нен 6ip адым кейш, не алра кетж сейлесен, еш дыбыс шыкпайды». Б у да сондай 6ip жерден, 6ip нуктеден карасан ке- piHeriii 6ip керемет шырар. Меш кермейдг дсп ойларан болар. Расы нда д а кайдан кересж ? Мына жерге элде- калай турып калганым, алла-тагаланын езж щ жазмы- шы болар... Эйтпесе... Коломон сол суп-сур боп кеткен калпында козгал- май эл1 тур. Берке OFaH ештене деген жок, кенет шлт бурылды да, артына карам астан, салынып б1туге айналган хан са- райына журе бердь Коломон Кундызды мамыр айынын аяк шенжде кер- ген. Тамылжыран куншуак кезен едк Д э н т Кыпшак ж ерш щ кегал uie6i Ti3ere келетшдей боп ecin калган. Ж упар анкыран nci к е у д о ш жарады. Tyuri мезггл едй Ай жана туган Зауза1 жулдызына конакка баргалы туррандай аппак кумштей Сумбш е2 жымын-жымын ете- Ai. Е д 1л д ж жагасындары тогайдан кайдары 6ip бейта- ные кусты н элденеден шошынгандай, шарылдаган дау- сы шыгады. Eni теленггг Коломонды айдап келе жатты. Буп'н салынып жаткан MeuiiT жанында ecipefl шебер кун бат- канш а болып, кенпрек кайткан ед1. Коломон эбден калж ы раган, эзер ж урш келед1. Ka3ip ол Мамыр айы­ нын салкын-самал кош HicTi тунше еш кещл аударар емес. Еш нэрсеге заукы шаппай, калын oflFa бер ш л кеткен. К ещ л нлркж 6ip мезет сершлер емес. Туррызып ж аткан м е ш т н д е кейб1р ернектср! ойларанындай орын- далмай, дуние каран калгандай жудеп келе жаткан. К ур шылдыр-шылдыр к у шынжырдык ypeflai дыбысЫ е ст1ледк.. Кенет ездер1 келе ж аткан тар к е ш е тн карсы тусынан exi эйел керш дь Bipeyi кыз екеш анадайдан^ак байкалады. Колы мен аярын матаран ауыр шынжыр- дын ypeflai унше, кумш коныраудай шылдырларан, кыз г1 З а у з а (арабша)— Епз жулдыз. С у м б 1ле (арабша)— Бикеш жулдызы. 124

шолпысынык куанышты ун! косылды. Булар хан сара- йына ертенг1 асты дайындап, уйлерше ж ана кайтып бара жаткам Кундыз бен ет-женД1 аксары келген, 6ip кездеп сулулыгын эл! де жогалта коймаган аспазшы uieiueci едь Айлы тунде коныркай ш ш в д Коломон ун- тун аз темен карап келе жаткан. Кенет дэл жанынан, ж ана гы алыстан естмген кумю шолпы сылдырындай, 6ip эдем! дауыс: — Амансыз ба, агалар?— деген. Э л п eKi эйел кастарына келш калган екен. Коломон басын KOTepin алды. — 6здер1'щз де амансыздар ма?— дед!. Онын кайгылы K03i енд1 кызга т уе й . Ж анагы ай тутылгандай кап-кара боп тунерш турган дуние, кенет ай шыгып жана Fana жарык тускендей кершд! Коломон- га. Кезш деп кайгы туманы оп-сэтте тарап кетть Тос- тагаидай жаудыр козin туткын шеберге 6ip тастап, жер- re Tycin жаткан кад ы к кос бурымы, жуп-жуан кара жыландан шубатылып, ай жарыгы онсыз да акшыл Tycin, кардан аппак eTin, жап-жас сулу, у к ш такиясын буландатып, касынан ете бердк Коломон кур шалбарлы едь Онын унем1 тас кашап, кар eTTepi булшык-булшык боп кеткен, кунге кушп кара-кошкыл тарткан денеад нагыз шебер ойган тас мусшдердщ бейнесждей, аса сымбатты едь Коломонга кыздын ж арк eTin езш е караган кезшен тан калгандай 6ip княпат ce3iM оты тутана Tycin, сенш кеткендей коршдк Кыз шешесше сынгырлай кулш, б1рдемен1 айтып, KyMic шолпысын шылдырлата KeTin калды. Б 1рак e 3i кеткенменен, онын тостагандай мелд!р K03i, езш е жалт eTin караганы, катар ормелеген кос жыландай жерге шубатылып, аркасында тенселе кимылдап бара жаткан кап-кара кос бурымы, кардай аппак 6eTi Коломонмен мэнп-баки 6ipre калды. Ecipefi шеберге енд1 туткын азабьша, кад1р тунде пайда болтан кор кызындай, айлы тунде коз алдында 6ip KepiHin, ж ок болып кеткен э л п кызга деген улы cesiM — махаббат атты ауру косылды. E iw i шыбындай жанын коярга жер тапкызбады. MiHe, осы кезде ол, ©3i ойлап тапкан менит кабыргасынын ©шекейл1 ернектершен бас тартты. Табигаттыц sa ri кыздай ©3i жараткан керемет квркемдш н коргеннен KeftiHj энеупден 6epi менлт кабыргасына Tycipin жаткан ою, кестелер! енд1 Коломонга жай 6ip болмашы сурет- тей боп кершдь Мснпт кабыргасын эшекейлеуге жана

iuemiM 1здей бастады. Осы кезде онын жумысы да мач- дымсыз болды. Б iрак киялдыи тусалуы узакка бармады. Bip кун! та мыз айыныц бас кезшде, кун шыра жумыска келген Коломон эн еуп жогалып кеткен кызды та гы кердь Ж ок, Tyci емес, бул eiii едк Астында кум к ер-токым, жугсн, куйысканы д а кактаган ак кумгс кара-кек жыл- кы. Васында кэмшат 6epiK. Тобылгы сапты камшысын шыкшытына суйеп менпт кабыргасындагы врнектерд1 каран тур. Ойга шомып кеткен. Ж анына келш калган Колом ондарга TinTi кез аударар емес. Кабы ргага ка- p aia n Typi, epucKTepfli Kepin куанган, ракаттанган ni- uiini, KiMfli болса д а толкытып ж!берердей... Коломон McujiT кабыргасын эшекейлеу женшде таба алмай журген шенпмш енд1 тапты. — Е сен б ю н калкам ,— дед! ол. — 0 3 ini3 де амансыз ба...— деп келе жатты да Кун- дыз Коломонга кез1 Tycin KeTin энеукунп тунде кергсн KiciciH танып, кенет eKi 6eTi ду eTin кы зара калды. — Мына кереметт1 KiM жасап ж аты р?— д ед1 кыз. — Мен, е з1ммш,— дед! Коломон- — Каш ан 6iTipeci3? — Кашан б!т1р деп буйырасыз? Кыз кулдк — О нда бупн, каз1р! — О л мумкш емес,— дед! Коломон енд! гана eciH жиып.— Егер тез 6ixipyiH Т1лесен13, ci3 кунде осы уа- кы тта, осы apaFa келш маган 6ip Kepinin кетмиз. Кыз тагы кулдк — Неге? — Оны сонынан тусшеНз... Егер осы м е ш г т н тезВ рек 6byiH ткпесешз ж эне маган жаныныз ашыса,— дед! Коломон киыла — кулдардан бетен жан турмаган осы кезде, осы куййизде кунже 6ip к ерш т кст!щз. К унды з ж т т к е ойлана карады. Онын колы мен ая- гын б1рдей матаган ж уан шынжырга кез1 т у т . Ж !п г п кенет катты аяп кегп. — Ж арайды ,— дед| кыз. Сол куннен бастап Коломон К1лт езгердк Онын кезш- де куаныш сэулес1 туып, бетше кан жупрдЕ Ж ур екке ж арлы к бере алмайсын, Кундыз да бул ecipeft ш еберд1 унатып калган. BipaK бурынды-сонды wiriT cyflin кермеген ж ас суду, корка берген. Махаббат OFan сырын б 1лмес асау жылкы тэр1зд1 кершген. Кан ж арга урып кетедЕ кай ж ерде тулап-тулап тастап ке-

тед|? Кундызра бэР‘ Де белг1с1'з ед!. Ш ебер болса ж ат елден, жэне e3i ecipeii, кандай ел буран кызын бе р ед р ©з cpKiMen журты коспаса, ен болмаса ж алгы з meiueci Kcaicnece, калан бул ата жолын буза алады ? Буза калса езше де, Коломонра да Kayin екенш Кундыз жас болса да тусш едь Сондыктан Коломон туралы ойлау- дан кашты. BipaK ж урек деген бар Foil, ол ажалдам да, ата-баба жолынан да к у н т , ж ас сулуды epiKci3 Коломонра карай тарта бердк Кундыз акы лга сап ж ат шеберден канша алыстагысы келгенменен, онын енерз- нен куты ла алмады. M euiiT кабыррасына салынып жат- кан ернек, оюларын кунде 6ip Kepin турм аса, езш кояр- Fa жер таппады. Сулулы кты сую акылды ж ендь Сонау сан бояулы, сан-сырлы ернектерд! кергенде кен.ш куа- нышка толды. Енд1 бармаймын деп езш е канш а уэде берсе де, шыдап отыра алмады. Менит касына тары барды, бара бердь Енд1 ол езш осы керкем суретаз, сол керкемд1кт1 тудырран ойлы кезд1, ж уд еу eim i тул- ралы ж М т а з eMip суре алмайтынын сезш дк BipaK ол осылайша канша кушп-жанранмеи алдары белгк!з куа- ныштан корку, Кундызды от бастыртпай эл 1 де устап келген. Bip кун1 Кундыз тары менпт касына келген. Кун UibiFbin улпрген кез едк М енлт калауш ы кул дар мен оларды бакылаушы жауынгерлерден бетен ешшм жок. Кундыз астындагы атынан TycTi. Оны ер касына канта- рып байлап койды. Коломон кызды ез!мен 6ipre шырып келе жаткан куннш жарыгы тусш турран меипгпн бер жагына алып келдь 0 3 i сэл жорары кетерш ш, Кундыз- ра «кабыррага осы мен турран жерден карашы» дед!. Кыз жорары ке те р ш п Коломон турран ж ерге барды. Бурылып мешгг кабыррасына карады да, кенет «бул кандай керемет!»— деп дауы стап ж !бердь Ш ырып келе жаткан кун сэ у л е а бояулардын турш езгеш е ашып, ка- быррадан жоррасын Minin турран 03in кердь Ж ок, ка- быррада Кундыз езшен де сулу, езш ен д е куанышты. Астындагы жоррасы кэд!‘мпдей ж урш келе жаткандай... Суретке тан калган Кундыздыц басы айналып, K©3i карауытып кеткендей болды. — ©змии мыкты уста,— дед! Коломон,— Енш 'м еш- теце сезбес!н,— ол ж айбаракат сыртка карап сейлен тур,— бул MeHin eMip6oftFbi арманым едь Сол арманым- нын орындалуына езш себеп болдын. Енд! тусш д ш бе, кунде кун шыгарда осы жерге к е л у п ш менщ неге етшгешмд!?! Бул сурет кабыррага кун осылай тусксн 127

кездс рана, тек осы турран ж е р тн ен гана кор1нед| Бандады н ба, кабыррара кун бул кездщ езш де д с б1р сот дана тусед к сосын ауып кетедр CypeiTi осы азгантай уакы тта рана, жэне езщ турран осы жерден рана коруге болады. А л езге жерден, озге уакы тта, бул тустан кун тайран кезде оны коре алмайсын. Онда cyperri ана та- маша бояулар басып алады. К ун сэ у л е а рана суретпц KOMccai бояуларын ашады. К унды з ол1 де eciH жинап болтан жок. — Япырман, буран акылыцыз далай ж егп?— дедк — Адамныц акылы будан да киын кереметтерге ж еткен. Мен Ескснд1р Зулхарнайын ксзш дег1 атакты Героннын1 6ip керемепнпр сырын рана аштым.— Коломон буларра кар ай келс ж аткан шстш бакылаушымы Kepin э(Ягерлене калды,— жэ, бул суреттщ калай жасалранын соцынан айтармын,— ол кснет кинала сойледк— Кун- дыз, сен 6yriH Ш олпан т у а кел ж агасы на кел... Бугш туратын кузетнл маран жаны ашитын адам. Кайтссм де сол уакы тта кол ж агасы нда боламын. t — Ж ар ай д ы ,— дед! кыз, K03i куаныштан ж арк eTin. Кумдыздын келмеймш деуге шамасы жок. едк Ол бурын д а махаббаттан куйш-жанып эзср журген. Енд! мына кереметт1 к о р т , куаныш тан мулдсм мае болды- «Осындай тамашаны жасаган адамныц кушарында ел­ еем арманым жок»,— дедк Ш олпан туа бул eKeyi камысты кол ж арасында кез- десп'. Bip-6ipine олердей боп кум арткан ж уректер, ал­ тын айдын аясында алрашкы рет кушактасты. Осы тунце, Meiuirri б т р у г е таянранда Коломон мен Кундыз Кыпшак даласына каш пак боп уэделестк Бос- тандыры басындагы кыз каш уга керек аттар мен зат- тардыц бэрш 03i дайындайтын болып уэделестк Ж урт K03ine KepiHin кал м ас ymin будан былай карай кездес- пейтж болды. Тек caFbiHFan кеш лд! басу унпн Кундыз анда-санда салынып ж аткан менлтке келш, 6ip Kopinin кетуге сез бердь Осы уэдесш орындаура келе жатканда, хан барана Кундызды корген. 0 з ордасына келген хан алтын тарында жападан- жалрыз уз а к отырды. Н с icTey керек? Ханды алдап зымнян рум ды к е з ойын осылай отшзбекип болтан 1 Г е р о и — коне Египетте (Александрия каласында) отксн атакты механик. Ол сан Typai кереметтер ойлап тапкан деген аныз бар. Сонын 6ipi — сахнада ойын карсететш автомат — адамдар мен жау KeMeci калага таянса айкайлап хабар беретin эйел-маяк.

екен. Буны мусылман кауымны к алдында м азак етпек! Bipaic салып ж аткан м е ш т тамаш а foi\"i! С у р е т Ы н £>3i кандай перемет! А дам кезш ала алар емес! М уммн, езгелер ол cypeTTi кермес, ангармас! Ж ур тты н 6api мен турран жерге бара бере ме? Э лде сол кабырраны кыр- Fbi3i.m тастап, кайта эшекейлетсем бе екен? Ж ок, сол мен турран жерге б 1рдеме койрызып, Kici бара алмайтын еткен жен бе? BipaK ол айлалы шебердщ суретН журт керетш тары бетен кулыгыныц ж ок екенш ю м б1лед1? Берке суп-сур боп ал! отыр. Акыры кабырраны кыр- дырып тастап кайтадан салуды дурыс кердт BipaK cy­ peTTi кимады. Шынында д а бул перемет дуние едк Адам K63i кнып кыргызар емес керемет, «кыздын e3i де эдем! екен,— дед1 Берке баранагы ж орга MiHreH кырмызыны кенст кез алдына кайта елестетш ,— ал cypeTi... BipaK румдык шебер онын cypeTiH неге салды ? ¥зын сэры ji теленгИ барана 6ip сумдыктыц rneTin су жыланнык ба- н сындай кылтитып койып efli Fofi, элде сол сез рас па?» BepKeniH ж урег! кенет удай ашып KeTTi. Ж оррадары | кызра хан д а кумартып калган. Менпт курылысына бармай-ак ол кызды некерлерше таптырып алатын j.j ед|, тек Новгородтын к н я з ш т туысы айттырып койран дегеннен к е тн езш-ез! эзер баскан. Басылды деу де киын i ед1‘ , ейткен! кызыру дегенде, кызрану Tapi3.ii eTKip ксз- : д!к кой, хан ж урегш щ тубш де текке ж ата 6epyi eni талай дуние. Кызды кез алдына елестетш cfli, ж ур е п одан сайын j ашып, алай-тулей болды да калды. «0 з басы на ерю жетпей журш , ecipefl кулдын перш тедей кыз HeciH ал- |j FaH?.. Элде?.. Элде...» Кабы лдау белмесшдег! некерлерйнн ypeftiH ушыра, колындары кум!'с конырауын шарылдата пакты. Уйге Kipren теленгИ жузбасы Сэл!мгерейге: — М аган ecipefl шебер Коломонды алып келщ дер!— дед!. Ж аланаш кылыштарын ж алактаткан уш жендет ауыр шынжырын шылдырлата зам атта Коломонды | жетюздк Берке ecipefi шебермен ж алгы з калды. — Ал сейле!— дед! хан. — Не жайында, Берке хан? — A'leiuirri кашан 6iTipecin? — К узге д ед1м foi\"i, Берке хан. созып.— Дна — Жа-ак-сы,— дед! Берке даусын кыздын суретш неге салдын?5 5 I. Есеибсрлнн, VIII той )20

— Мен of3h гашыкпын. — Кыз ше? ! — О да маган гашык, Берке хан. Берке жарылып кетуге даяр. — Сен KanipciH, ал кыздын мусылман скеш'н бммей- с1н бе? — Буны б 1лемж ,— дед! Коломон,— BipaK ei<i адам 6ipiH-6ipi ж аксы керсе, OFan дш д е бегет бола алмайды. Ец улы дш — махаббат. — Ж а-ак-сы,— дед! аппак кагаздай бон бетшен каны эбден кашып кеткен Берке. Коломон eiifli 6ip сез ай тса э й п л ! коя н ш ы ры ус та уг а дайын тур. Онда... Берке бул жолы да 03iH-03i устап калды,— менлт Topi3fli мусылман рибадатханасы на сурет салуга болмайтынын бш е тур а, сен кыздын бейнесш неге меипттщ кабыр- гасына тупрдщ ? — Анттым foh, гашыкпын деп. Кызга ез ж урепмш н сырын жетк|'зетш бетен жолым калмады. Ол менщ жай анткан сез1ме тусш бедк.. Тусш се де т у сш г ю келме- дк.. Корка бердь.. — Сосын? — Сосын... М еилт кабыргасына салган ез суретш кергеннен кейш ол меш' укты . Мундай сурет унпн ме- IIiн. басымнын кетет!н1н ол жаксы бш едк Соган кара- май мен онын бейнес1н TycipfliM. Ж эне мусылман ги- бадатханасы нын кабы ргасы на OFan деген махаббатым- нын 03iMHiH ж анымнан да кад 1рл1 к е р е т ш м д 1 Кундыз укты... Айтканыма кендь.. ¥стауы таяу калган устамасынын белrid кершдь Беркенш exi езушде кебж пайда болып, кысык кездер! TiiiTi жумылып кетп . — KeHfli? — Иэ, мэнп'лш MeHiKi болуга кендь— Коломон кенет Ti3eciH 6yKTi.— Ж ар ал гал ы , Берке хан, e 3iMfli ез1м Корлап керген ж ок ед1м. М ахаббаты м уш ш , Алтын О рда ханы алдында Ti3e 6yrin турмын. О зд ен жалняз т а н а eTinimiM бар. М аган бостандык та бермешз. ©Mip боны осылай шынжырлап кулы кыз етш устаны з, 6ip менлт емес, мын MemiT салдыртыныз, тек К унды зга ко- сылуга руксат етвдз. Берке колын белш деп кылышына апара бердь — О ган кыз кене ме? — КенедИ КенедП ¥лы мэртебел! хан, с!зден о да осыны тш ей дь — Сонда Meuiirri салып 6iTipeciH гой? — BiTipeM, Берке хан. 130

Ханнын ж узш де кенет 6ip орасан шаттык панда болды. Ол д ереу купле конырауын тары шылдырлат- ты. Yiire Сэл!мгерей юрдн.. — Коломон шебермен уэделеетш ,— дед1 хан кул1м- cipereiiAeii иш арат 6iAAipin, онын ж ука ерш дер! езуш е карай созылранмен, 6ipTK кездер1 кулмедн— Мен буран аспазшы эйелдщ кызын косатын болдым, сол ушш бул 'кузге дейпн мешГтшд1 6iTipin береди— Хан Коломонра карады.— Солай ма, ecipefl шебер? — Солай. — А л енд1 м е н т уюм1'мд! естк— д с Д кенет кайта- дан сурлана калып.— Рибадатхананын кабыррасына сурет салеаны ушш ж уз д ур е согылсын. Мусылман кы- зына уйленпш келгеш ушш ат етш тартылсын! Ж эие элг1 кыз бон бую л кулдардыц алдында орыидалсын! Сон- сон уэдем бойынша кыз буран косылсын! Коломон айкайлап ж 1берд1. — Одан д а меш осы ар ада ана кылышынмен шауып таста!— дед! жалынгандай. — Ж ок, болмайды!— дед! хан,— сен маран ана Mi-uiini 6iTipy ушш керекеш... Каланы н бас аланы — «Маидаихананын» тер т жа- FbiiiaH. б 1рдей тургызылатын шынжырлысы, шьшжыр- сызы бар он MbiHFa ж уы к ecipefl кулдар. Булардын алды-артында кылыштарын жаландаткан ею жузге ж уы к теленп'т жауынгер. К ек TeMip кару-ж аракты . Астарында карей келгенд! тапап кетер, жал-куйрыры тепл ген к!лен жуйрш... Ортада, дарра касындары сэюде терт теленг!т жБ riT юсендеул! Коломонды коршап тур. Ж алан аш кы- лыштары от сэулесш ен ойнап ж ар к-ж ур к етед!. Д ар ра мен сэю нщ терт бурышынан от жанып жаты р. Ж а- рыры молая Tyccin деп терт адам отка ycTi-ycTiHe жа- рылган араштарды тастап тур. О т жалыны Kiel бойын- дай кетершген. Тун тастай карання. Иш т!рескен кулдарды н да турлер! тун карангысындай урейл!, суеты. Сэю н щ 6ip бурышында хан жаррышысы. Ею ш ш бурышында ею жендет ею жарынан устаган Кундыз. Tyci аппак бордай, кез! жумулы, таркатылып кеткен узын шашы, аркасы мен жерд1 ж апкан кара шапан тэр!зд!. — Тындандар, тыидаидар!— дед1 кенет гур!лдей сейлеп монгол тустес енгезердей хан жаршысы.— Алтын Орданын улы мэртебел! Берке ханынын жарльшы бойын­ ша, ecipefl кул мусылман м еш ш н щ кабыррасына сурет салганы ушш кек шыбыкпен жуз мэртебе дуреленуге 131

жазаланды.— Жаргышы сэкМ н ортасында турган тул м тымакты теленптке карады . Cipo, ол жендеттер- д щ улкеш болуы керек.— KipiciHAep. Терт ж ендет эп-сэтте Коломонды сэ м усп н е жыгып салды да, екеуден ем жагынан тура калып, жерде жат- кан кек шыбыктын екеуж колдарына алды.' Тульи тым ак еанай бастады. — Bip... Е м ... Yui... Терт... Кулдардын кара тундей кас-кабактары туш л т кеткем. Ж ауа р булттай ун-туншз TyHepin тур. Тек ысыл- Даган кек шыбыктын дыбысы гана естж едк 0 pi-6epUeH кейш, жотары кетермген шыбыктан темей карай там- inы лаган кан керж д к О т сэ у л е а де кып-кызыл, тамшы- лагап кандан кып-кызыл. Тунерген кулдар a.iFa карай сол козгала тускендей. Д уре саны елуден асып кеткенде: — А ясацдарш ы , бул атакты шебер Коломон гой. агатай лар!— деген шынгырган эйел даусы шыкты. Бул гакылынан ад асуга аз-ак калган Кундыздын даусы едь Тунерген топ селк ете калды. BipaK козгалган жок. Тек бурынгыдан д а тунере TycTi. Т к те н 1п алган Коломон унж шыгармады. Кек шыбыктын ор дыбысы шаккалы келе жаткан у жыланнын ысылындай уреГш алган ж уз д ур е де 6iTTi. Лркасынын е п кып-кызыл кан, пара-пара болтан Коло­ монды жендеттер тн< к е т е р т жерге койды. — Тындандар, тындандар!— дед1' тагы сумырай дауысты жаргышы. Алтын О рда улы мартебел! Берке ханныц жарлы пл бойынша ecipefl кэт'р Коломоннын мусы лман д Ы н д е п кыпшак кызы Кундызды катын eTin алуды ойлаган к ун эа уш ж , инак1 CTin тартылсын. Ол тагы т у л м ты м ак жендетке карады .— KipiciHflepI Д ал осы сэтте колында е тм р пышагы бар ак сэлде- л1 молда сэк!ге шыкты. — Кулдын шалбарын шешш шалкасынап жат- кызындар да жан-жагынан басып турындар,— дедк Кундыз к ез1н тастан жумып, темен карап катты да калды. Т у л м тым ак акырып Ж1'бердк — Кетерш дер басын ана салдакынын!— дедь ол ж т т т е р г е .— KepciH тием деген байынын калан отек болганын! Д а л осы кезде кулдардын 6ip ш етшде турган кара кш'мд1 б1реудщ айбарлы у м шыкты. 1 И н а к — отек болган ер адам. 132

— Ay, халайыг, бул неткен корлык!— дед! ол да- был ургандай айкайлап.— А раш а тусей ж , досымызды маскара етк1зд1рмейж. Бул Сэл1мгерей едк Сол-ак екен кулдар дурлже калды. — Тимендер. Коломонга! — ©лейж 6yi\"iTin 0Mip сургенше! — Босатыидар Коломонды. Кулдар алга карай козгалды. Г — Кайтындар ксйин! — Ш ауып TycipeMiHl— деген ж ендеттердщ де даусы шыкты. Б 1р ак ашулы топ алдарындагы атты тел еп пт- терд1 сырып, алга карай ж уре тусть Осы кезде элдешмшн: — О йбай е лд 1м!— деген ащы даусы шыкты. Сейткенше болтан жок. — 0 л т 1рд|! Шауып тастад ы !— д ед 1 урейленгсн ек1н- uii дауыс. Сол-ак екен: — Боса да елед| екеназ... — ¥мтыл! Кнрат бэрш! — Аянба! — Ец Золмаса жастыгымызды ала елейж!— деген дауы стар кап тал KCTTi. К улдар жолдары атты жендет- терд! жапыра ат-матымен кулата алга карай лап кой- ды. К етерш с уш кунге созылды. Берке сол куш тун- де кала Сарай-Батудагы Ногайдып карамагындагы эскердж 6ip косынын шакыртты. Булар ереумпйлерд! кырып салды. Тен жартысын майданда каза erri, кал- гандарын жаралысы бар, баска ж агдайда колга тускен- дер1 бар, к е те р ш с басылган куннщ ертеш не кала сыр- тына айдап шыгып.тал тусте каш ш ерлер аттарына бас- тыртып, кылчштарымен шауып, 6ipin калдырмай кан-ж оса етш кырды. К етерш сп п лер де упайын ж 1бер- ген ж ок ездерж коршаган еш ж уз т е л е н п г п сол ал- гашкы кетержген шактарында-ак куртып ж1берген. KiceHci3Aepi солардын, аттарына м ш п , кару-ж аракта- нып алды. К алага С арай -Батудан Ногай косыны кел- генше, кебч кол-аяктарындагы шсендерден 6ipiH-6ipi босатып улпргсн. Эскер келгенде 6ipi калмай катар турып айкаска тускен. 0 здер1 салып ж аткан MeuiiTTin дымын калдырмай киратып, сонын тасын, кышын жау- ларына лактырган. Ал Kefl6ip ерж урек куатты лары , уй, шым аулаларды тасалай келш, аттылы оскердж ycTine атылган. BipaK кар у-ж арак ж ок, бар болтаны бес

жуздей атка мiiiren шала карулы ж т т т е р ! бар, басшы- сы бон сапка турып карсыласа алмаган кул, епренлер. \\CTi басы кек текпр аттылы эскерге не icTcii алсын, акыры жешлген. Демек, жешлсе де Алтын Орданын iprecin 6ip солкылдаткан. Берке ханды да тэубесше 6ip кел^рген. Осы 3opeci ушкан канды тунде, Берке де, халык дегеншн нс екенш TycinreH. Ал ecipeii, кулдар болса, егер 6api жнналып бас коса алса, айбарлы Ал­ тын Орданьщ д а еш уакытта ж ею луд1 б 1лмеген косын- дарын да быт-шыт етуге болатынын уккан. Козгалыс б т п , хан «уф» деп ез тагына отырраннан кеиiн Tipi болса езш, егер елген болса басын алып келшдер деп жасактарын Коломонды 1здеуге ж!берген. Ж асактар кан сасыган кешеп урыс еткен жерлерд1 аралап жэне койылура дайындалып жаткан елжтердщ тау-тау денелерш TeKcepin, Коломонды таба алмай Сондай-ак, Кундызды «алып кел» деп ж 1берген Сэл!мгерей де ж т тт е р !м е н бос кол кайткан. — LLIeuieci де Кундыздын 03i де ушты-куйл1 жок,— деген xanFa. Ал бул кезде Сэл !м гер ей дт аркасында кутылган Коломон мен Кундыз кастарында Кундыздын meuieci мен жнырма т а к т ы жаралы cepiKTepi бар тогай-орман- дарды тасалап Тан езешне кар'й кашкан. Б!рталай жауынгерлер1 шыгын болып, e3i де эбден шошынып калган Берке тек 6ip-aK нэрсеш дэтке куат eTTi. Онын кос аккуы, епш м тимей, бул кыргыннан да Т0 Р Т 1НШ 1 Т А Р А У O d 0 И> О Ч /К - Жошынын алтыншы баласы Буалдын ею улынын улкен!- Татардан туган Ногай Батумен 6ipre Шыгыс Ж агропага аттанганда он сепзде едк Кылшылдаган ж ас шагы болатмн. 0 3 i де ж уз1 кайтпаган алмас кан- жардай салган жерш алып TyceTiH етю'р едк Атасы Буал да, OKeci ’’’атар да, Жошынын езге бала, неме- релершдей ел шауып, кала алып кезге туспеген. Жэне хандык дэрежеге де жетпеген. Ke6iHe, 6ip-eKi жорыкка катысканнан кейпн ездерше бер1лген улысты баскару- дан аспаган. Татардын Шыгыс Ж агропага Бату барып кайтканнан кешнп ен сонгы улысы — Кырым жер1 едк Ал Улыс ю н д т Каффа1 каласы болатын. Ногай Шы­ гыс Ж агропа аттанысында Батудын ез эскерше жа- 1 Каффа — осы кунп Феодосия. 134

тэты!!, тур к1 тукы м дас монгол руы — хадаркш Ж1п'т- Tepi мен кыпшак жауынгерлершен курылган косынды баскарды. Дэш тМ \\ы пш ак ж 1п т те р 1 жаумен алысып, согыска эбден канырып алган оскер саналса, ха д а р ­ кш жауынгерлер1 Ш ынрыс ханнын «TeMip тэрНбш» булжытпай орындап вл1мнен тортт-п ж огары санап уйренген, аты шулы мерген жэне найзагер ж урт бола- тын. Хадаркш руынын басшысы Муш'р К уран Шын- гыс эскерш щ он канаты на KipeTiH хадаркш колын бас- карран oMip едк с Осындай «сен тур, мен атайын!» хадаркш мен К.ып- ш ак ж т т т е р ш е н куралран косынды баскары п, Моран IlIbiFbic Ж арропа урысында ерекше кезге тускен. Сол себептен де Б аг у буны Болгария мен М олдавияга наиб eTTi. Heri3ri Алтын О рда Едш бойына шегшгеннен кейн’н, ек! тумен эскермен калган Ногай бул елдерд1 билеп сты ра алмады. Б ас квтерген булор мен молда вандарды баса алмай, амал жок, Д энт-К ы пш акка кайткан. Бул кезде Татар дуние салган. Ногай acnepi- мен эке улысына келдк Бул улыс енд1 оз улысы болуга TuicTi едй BipaK Б ату оган баска улы с берд1 де, езш уакытша бушл Алтын Орда косындар\"нын лашкаркаш-и бузурыгы cTin астанага шакырды. Батура карсы турура батылы бармай, Ногай амал жок, астанага келдк Де- генмен, карам агы ндагы эскерш щ квб|'н. acipece хадаркш ж 1г1ттерш , Ty6i калай болады деп бурынгы оке улысын- дагы катын-балаларына ж 1бердк О ларга ж ауынгерлер- дщ ел тонап экелген мал-мулкшен тыскары, улыс бас- тыгыныц жеке меннипндеп' казынадан дуние-мулш, кар аж ат косып берген. Бунын кызыгын ол ел у жыл от- кеннен кейнн. Алтын О рда ханы Токтаймен курескенде кордн Ногайдан ж аксы лы к керш , кутты жерден орын тапкан монгол жауынгерлсР1 Алтын Орданын ханы емес, Жошы улысынын улкеш — Ногайды nip тутып, бастарына кетердк Сонынан, Алтын Ордамен Ногай ж ауласканда 6ipi калмай вздершщ бастыгынын соны­ нан ердк Сондыкттн Тан езенш щ ж агасы ндагы Токтай мен Ногай урыскан айкаста, Ногай жарындагы колдын KoiuuL'iipi, сол туста ногайлы болып атал а бастаган Ман- гыт, Хадаркш ж 1гНтер! ед!. Mine, осы HoFafi лашкаркаш-и бузуры к болгалы он жылдан асып кеткен. Ж эне бул езш щ ерл1г1мен катал од1л е т т ш г 1мен, езге хан тукымдарындай емес, Heri3ri д е т де кара халыктан курылган Алтын Орда эскерше жакып жургендштен карамарындары жауынгерлсрге оте кад1рл1 болды.

Эрине, HoFaiUbm атасы да, э к е а де хан болтан жок. Х андык Ж ош ы ны ц улкен улдарыныц улеск Ш ыцрыс жасысы солай. BipaK баба жолын каз1р kim устап жатыр. бзгеш койранда Кубылайдан бастап бузган ж ок па? Бундай кылыры yuiin, эрине, Шыцрыс заманы болса, ел1м ж азасы б е р б е р едк ал к а з1р? Ногайдыц да «мен де Ш ынрыс тукымымын» деп 6ip куш такка жар- Масып ж урм есш е шм кешл? О ндай жардай туса, буны жену онай туспейдк ©йткеш, куннен-кунге эскср ара- сы нда бунын бедс-ш асып бара ж аткан. Осыны ойларан Берке Ногайдан куты лм ак болран. BipaK калай куты- лады? Кандай айланы колданып елНру керек. Элдс орнынан босату керек пе? Берке екеуше де бармады. EKeyiii д е KayiiiTi кердк 9.ni де болса Норайды ез пай- дасына. Алтын Орда пайдасына жумсамак болды. Эй- гип лашкаркаш-н бузурыкты Кулагура карсы, Алтын О р д аFa ж ататы н Б ак у мен Арранды кайтарып алу yuiin аттанды руды дур ы с кердк Бул, орине, Кулагу хандырымен сорыстыц басталуы едь С орыстын аты coFbic. HoFaii Куларуды женш кай тса. Алтын О рда ку- шейе тусед к А л ж е н ш п кайтса Ногайдып Kaflipi тв- мендейдк К уларуды н ж еш луш П ледь Ж энс HoFafi же- н ед 1 дсп сеидь С ол ушш К ул а гу с е к м д 1 Ш ыцрыс ханныц ез балалары влгеннен KefiiHri, ел шапкыш, жер алрыш, уш 6©piHiH 6ipi,— атакты К улагур а Норайды ж ум са­ мак болды. Алтын О рданы н куцгеш мынадай болганда, куншы- Fbicbi д а тыныш емес едь Б ул ж актан да дурбелек Kepinin калган . Тянь-Ш ань тауы нын кунгеГп мен терюксш н б 1рдей алып ж аткап Ж ага та й улысыныц ж ер1мен Алтын О р ­ дер а ж ататы н К ы пш ак даласы нын кунгей-ш ьты с, кун- гей жары, сон ау Ж ошы заманынан 6epi, 1ле Алатауы- ныц, А лай , К ар атаул ар д ы ц тер|'скей жагындары сонау ©Нз, К ар аха н д ар тустары нан бурын дуниеге келген Алмалык, Кулан, Акыртебе, Тараз, Саудакент, Кумкент. С о з а к , А кбикеш калаларым ен шектес1п жататы н. Булар кенн'п келе ж аткан керуен Topi3fli 6ipiMeH-6ipi Tipnecin Алтын Орданын шыгыс-кунгей, куцгей жагындагы алып Корралы. Б ул кал ал ар ды н турран ж ерь Tepicnefi жары, т а у езеш , квкорай шепН там аш а жайылым eric- TiK enip болып келгенмен, 6epi карай , Д эш Н Кыпшак- тыц улы дал асы н а шретш тустары , кум, такы р, TinH швлге айналып кететш. Бул да ж ауынгерш ш к заманда Кыпшак елдерш шабамын деген жат ел колдарына 136

улкен бегет едь Бул кум, шел, такырлардын Алатау тусы тэр 1здш ер1 TinTi Кекш е т еш зге 1 дейш созылып жататын. Бундай алты ж уз ж ет1 ж уз шакырымра со- зылран шелд1 дал адан етш кер. А л Созак, Акбикеш калаларынын ар жарында Дэигп Кыпшакка жататын Сыранак, Отырар секции, Сейхундариянын орта шенш- д еп калалардан кейш атакты М ауараннахр жер1 бас- талады. Алтын Орданы Б ату билеп турран кезде осы М ауараннахрдын Ходж ент, Б ухар, Сам ар кан д Tapi3fli улкен калалары Алтын Орда ыкпалында да болатын. Б ату мен М екке дуние салБаннан кейш, осы тустын 6api енд1 Алтын Орданы н карамарынан шыра бастады. Балык басынан нирщи дегендей, буран себеп болран Шынрыстык алтын тары турран Каракорым дары монрол- дын Улы хандырын ею хандыкка белу едГ > Эрине, кандай улкен так болмасын, ею хан 6ipirin отырран емес. М ейл1 ол так улы Ш ынрыс ханд1к! болсын! Exi K63i 6ipiH-6ipi шукымасын деп кудай ортасына мурынды кондырран, ал аралымн1л! К убы лай мен А ры к Бурынын арасына мундай араша тусер «мурын» табыл- мады. Мундай «мурыннын» орнына Телен1н кос 6epici- нiн арасында атак, бак, м ансапкорлы к деген терен ор пайда болды. Телен!н балаларынан, жеке такка отыру- ды, ел билеуд! кем арман етпейтш Ш ынрыстык езге урпактары К,убылайдын улы атасыны к ж асын бузып, бар Ш ынрыс тукымынын Курылтайдан кел1'с1м алмай, 63iH-e3i Улы хан сайларанын сы лтау eTin, eKi дай бон осы орды кайта терендете туст1. К убы лай жагына Угедейд1н баласы К адан, Ш ын­ рыс ханнын iHici Темугэ-очиганнын баласы Тораш армен сан айкаста эбден шынырып алган, тем1‘рдей 6epiK тэрт1птен тастай боп беюген сан улыстан куры лган С ол туст1к кытайды алран кэш 1ктэне acnepi шыкса, Арык Буры жагына, Жошы улысынын ханы Батумен 6ipre Херман Кибеш алран, Польшаны шапкан Ж а- гатайдын атакты баласы Байдар мен 6ipre болтан Теле- нiн улы Алруймен, сол Ш ырыс Ж арропа жорырында Байдармен 6ipre жорык баскарран осы кезде Ш ырыс Тянь-Ш аньда мекрин аймагын баскары п отырган Уге- дейд!н немереа Кайду болды. Куш тенбе-тендей едк Тек Кубылай карамарындагы будан жиырма жыл бурын ж аулап алран кытай журты бул кезде бас кетеретшдей халде емес-TiH. Карсы жарынмен сорысып ж аткан да. 1 К в к ш е т е н 1 з ! — Балкаш xeai. 137

кол астындагы журттыц тыныш болуы бул да жсцкке оте керек дуние. Ал Арык. ByFbira багыиышты хандык* тарды ц 6opi де каз1р ceniMci3 едк Ocipece, сонын iuiiH- fieri с» улкеш жопе к уш тю де Алтын Орда десек, оныц ханыныц ж атеа-тур са бар ойлараны Каракорымиан кутылу болатын. Екпш л мыкты хан — Твлсш'ц ортаншы улы Кулагу да 03 хандырыныц бетен киыншылыктарымен ауре боп, бул таласка юркпедк Т о л с т и ец улкен улы Кубылай мен ен кенж еа А ры к Буры оскерлер1 бстпе-бет Oiirin езешнщ жага- сьшда кездесть Арык. Буры ж е ц ш п , Енисей езенпнц бойындагы кыргыздарга кашты. Каракорымды алып, кал ага бакылауш ы шарын кол калдырып Кубылай Ш анду каласына кайтты. Осы кезде Кубылайга Арык Бугы «жаздым, жанылдым» деп Kici салды. IiiiciniK кы зба мшездк созге epriui i<ici екет'н 6iaeTiH Кубылай, оныц куносш Keiuipfii. B ipan А ры к Бугы ханды колдары- на устайтын ту ретшде керек еткен Ш ынрыс урпагы- ныц К убы лайга карсы жагы аскер жинап, кутпсген жердей кайтадан шабуыл ж асап Каракорымды алды. Э йтсе де эр! карай О нтустж ке бара алмады. Гоби кумына Kipep -.уста Кубы лайды я атакты атты ocKepi — Komiкгэнес! Арык, Бугыныц колын токтатты. Kemeri атасы ту тшкен ата мекен жерш будан api булд1рпс1 келмеген Кубылай, Арык Бугыныц эскерш куып жетш. Монгол дал асы нда сорыс aiuyFa ноиндарына руксат етпед1. А ры к Бугыны былайынша согысып куртудын орныма Каракорымра азы к-тулж ж!бертпей койды. Сейтш , Kemeri ак майды аягымен тепкен Шынрыс хан- ныц Ордасында еши ашаршылык басталды. Осы урыстардын алдында Арык Бугы Ордасында К ара Куларуды ц ж е а р 1 — 1<йлгатай улысыныц бнлсу- uiici Эргенэ-бег1м ж аткан. О л Арык, Бугыны ж актам ак болган. Сол себептен, егер Берке мен К улагу Кубылай- ды колдай калатын болса, аскер1мен Каракорымга к арай е т т з б е у уипн Ш ырыс Т ур кктанр а Алруйды жК беругс уэделескен жэне Алгуй бул жактан Каракорым- га ден оскер, ат жннаура уэд с берген. Айтылган уакытын-i да Кашкарра Алруй келген. Бул жактан ол езшщ туыс- туранын тапкан. Солардын аркасында Алруй тез арада- ак коп эскер жинап, езш Ш ыгыс Туркктанны ц ханы атандырган. E iu i Алруй 03iiiin немере iHici Ннкпей- Огланды бес мыц адаммен Мауараннахрга жург!зген. О л аз кунш ц iuiirme Бухар, Самаркандтан бастап, 138

Мауараннахрды ж аулап алран. Беркеге бурыннан вш Алгуй бул жактары Беркеш жактайтын Алтын Орда нын бар адамдарын влт!ргенш е л л р т , елт|'рмегенш мал-мулшн тартын алып, ездерш М ауараннахрдан куыи шыккан. Каракорымга деп Арык Бурынын адам- дары жинаган кару-жаракты, акшанын бэрж тартып алып, К,аракорымдары ¥лы ханнын, ам)рлер1н де вл т1рш, енд1 03iHin Ары к ByFbiFa карсы екенш ашык жарияла- ран. Бул аз болгандай, Алруй Хорезм мен Ауранстанды жаулап алура KipicKeH. Енд1 Алтын О рд ага шырыс жак- тары жершс ыкпалы ж урш турран М ауараннахр, Х ора­ сан, Хорезм шайарларынан мулдем айрылып калатын Kayin туран. Сонда барып Берке бул ж акка д а эскер ж 1берш согысура мэж бур болтан. О сылай Алтын О рда- нын кунгешнен де, шырысынан да Kayin туранын Kopin Берке кэрлене калган. Эрине, будан Алтын Орданыч куламайтынын б1лсе де, элЫреп кететш ш е кез) жеткеи. Сол Алтын Орданы эларетпеу уинн Берке бул жолы да тек согысуды рана дурыс деп тапкан. О сыдан енд1 батысындары орусут ел1мен ж анж алдасуды дуры с кер- меген. Сол уыин де узын бойлы сэры тел ен п тке К,ун- дыз кызды Ke3iiiin карашырындай са к та деген. B ip aK ол кыз 6ip тунде сан соктырып кегп ... Берке бала кермеген. Тер т катыны 6ipiHeH-6ipi аскан су л у болран. BipaK 6ipeyi де бала таппаган. Ж э- не осы TepTeyi де, канша кылыкты, ажарлы келсе де, ж араты лган бедеудей сымбатты егей ujeuieci Кашкей- бепмдей жанын отка салып, журепн лушлдетпеген. Бэлжм, К,ашкей-бепм де, езш щ осы тер т катынындан- ак, кушарында кун кушып тумаран шырар-ау, алайда, келш нщ бет1н KiM бурын аш са сол ыстык деген, ж асес- nipiM Беркеш ен алгашкы ауыздандырран осы егей lneuieci ед1 рой, содан болар, Берке мш е алпы ска аяк басса да, Кашкейдей эйел бар деп ойламайды, ойлары- сы д а келмейдк Еркекжанды К,анжей-бепм осы уакы тка дейш Бер- кен!н ойынан шыкпай келген. Алгаш кы уры стан кайт- кан жылы 6ip ретте К аш 'кей-бепмге уйленбекпл де болран, 6ipaK бул кезде бул эбден мусылман саналып калган. Ал мусылманта экесжщ кумасына уйленбек т уп л , басына ондай ой келген! уш ш жалыны лапылда- FaH д озак дайын тур. Б угш п куннщ ракаты, мумкш о дуниешн дозарына женпзер ме едк кайтер едк Берке шеипмге келе алмай ж ургенж де, К аш кей-бепм 6ip еш- тескен kyhihIh колынан дуние салган. 139

Берке iuiTeii екш ш кал а берген. Mine, осыидай жар- лап Кундыз кыз табылмаганнап кейш Беркешн басына тары т уст к Д ун и еж н бар кызыгын б1лгем Берке кызды керген са гат та -ак кен ш н е 6ip ж ам ан ой келген. Узын Сары теленптке «кездерщшн карашырындай сакта» д сгснде, шынында Гаирийл yuiin сакта деген ce3i смсс сд ь.. 0 з к е н ш н де ойлаган. Артынан кыздын меипт кабыррасындары cypeTiH кергеппен кейш, бурынры се- siM бурынрысынан д а ерши ж енелген. Ол суретке сол куш тапжы лмай карай 6cprici келген, карай 6eprici келген. Кызга рашык болып калды ма, алде суретке гаш ык болып калды ма, e3i де 61'лмеген. Bipan суретке гаш ы к болу мусы лманга улкеи куна екеш н де естен ш ы гара алмаган. Б ул cypeTTi канша кимаса да, кыздын e 3i бар Fofl, оныи бейнесш меипт кабыргасыпан кур- тындар деп буйрык 6epyi де содан едп Ендк мше, су- рет те жок, кыз д а жок,- Берке хан кыздын д а, оньщ суретйнн де езш е кандай кымбат болып калранын жа- на б!л д 1. Онын уетш е Алтын О рданы н Kyurefii мен шы- рысында бу л ш ш ш к т щ лаулап ж атканы анау... Ал мын сан ecipeii мен кулдарды н кырылганы онын ойына кБ pin те шыкпаран. Epeyiafli умытып кеткен. Мындаран адамны н eMipiH шыбын ш аккандай кермеген. Byrin бу- лар елД р ш се, ертен орнына бетендерш окелем деген де койран. Т е к жанына батканы Кундыз бен Коломон- ньщ ж ок болып кеткеш едЕ BipiHin жогалуы кэйрылы eKiHiuj тудырса, eKiinuiciiiiKi — дэрменшздене калган ашудын дауылын тургызды. О сылай к е н ш н щ алай-тулей кезш де Берке хан ке несш шакырды. Хан к е н е а деген жай сез едЕ Ш ынрыс хан бар icTi ж алгы з 63i калан шешее. Алтын О рда ха ны д а борш тек ©3i рана шешетш. Б ул Б ату кезш де де осылай болатын, Берке кезшде де солай болып жатты Хан кенес! жакында рана салынып бДкен жана Са райдагы хан ордасына жиналды. К ен сарайды н т ер ш д еп кып-кызыл ж 1бек т у с п фар сы юлехпмеп жабыдран сэл кетершш сэкш ш уетшдег алтын такта, алтын т э ж ш Берке хан отыр. Tyci де cap ры.тт, уетш е киген K im u ep i де алтын зерл! саррыл >Ki6eK. Берке хан каз1’ р пагода Tepine койылран алтын нан куйылран будд а тор1здЕ T in d мызрыр емес. Мунд LI.Iынрыс урпактары нан ж ет! жыл Баты е Ж агропа ат тапысына катыскан Ш айбани ханнын баласы БаЬадур лашкаркаш-и бузурык Ногай, Кулканнын баласы Са дык, Ш ынрыс ханнын m id Х асарды н HeMepeci Ж ан га 140

тай бар. 0згелер1 эйг1л1 ноян, тыма aMipjiepi, батырлар, Беркенш туган im'ci Беркенжар сыркат боп бул мэжь л!ске катынаса алмаган. — Алла-тараламнык уйраруымен Алтын Орда ханы болган мына мен, Берке хан, бугш эдеттег1 Хан кенесш ашпакшы болып отырмын. Эмин,— дед1 колындары ал­ тын сапты асасымен кшемд1 6ip нукып, бетш сипаи.— А кылдасатын Алтын Орданын кеп кам ы бар. Кунгейи- Mi3fleri кызыл б а с елш дег1 К ул а гу хан, сол ж актагы Жошы урпактары Беркенжар, Балрутай отландары — Алтын О рда адамдарын у 6epin е л л р ш , Арранды 6ip- ж олата е з ш ш етш басынып отыр. Ал Шырысымыз да ж ет1сш жаткан жок. ¥лы такты К убы лай мен Арык Б уFbi белш алгалы М ауараннахр, Хорасан, Хорезмнен тыныштык кашты. Бурын б 1збен тш ектсс, Ж аратайдын атакты Байдарынан туран Алруй, Эргенэ-катыпныц орнына ез|'н Ж аратай улысынын ханы етш кетерш , аз уакыттыц ш ш д е М ауараннахр мен Хорасаннын 6ipaa жерш алды. Енд| Хорезм мен Ауранстанды мулдем озБ не барындырмак. Б ухар, Самаркандтары Алтын О рда жарындагы бекзада, хажы, наиб, дарурашылардын елт1ргенш елпрш , елт1рмегешн о жактан мулдем куып ж 1бердк Айбарлы Алтын О рда тары, осынын бэрш ес- тш -бш п, ештене демей жай отыра ала ма? Элде Бату ханнын алтын туын алаулаты п, колымызга кылышы- мызды алып оларга тойтарыс берем1з бе? Э лд е жауды женетш баска жолымыз бар ма? Соны акылдасайык- Осы кезде уйге руксатсы з Сэл1мгерей Kipin келдй Хан KeRecine руксатсы з ю'рген Kicire ел 1м ж азасы бершетснш, эрине, С э л 1мгерей бшедк Соран карам ай, езпин тел ен пт жузбасынын руксатынсыз KiprenineH Берке 6ip манызды icTin болып калганын укты. — Иэ?!— дед!, ол кабагы н туйш , HOKepiHiH р уксат­ сыз KipreHiHe ашуланып калганын ж асы ра алмай. С э л 1мгерей басын сэл идь — Хан нем, жаман хабар... — Айта бер — д ед1 Берке «6api д е в з1м1здщ адам Fofl» дегендей отыррандарра 6ip карап. — Ары к Буры улы ханнан ж асарымсн Ш елкене б а с­ к ак 1 к е л ттБ Алтын О рдага сокпай, б1рден ор усут ж ерБ не токтап, Улы ханра THicTi алым-салыкты жинай бас- 1 Б а с к а к — багынышты елдерд1 бакылайтын жане оларга алым-салыкты дер кезшде твлету ушш карамагында арнаулы бу- лык косындары бар монгол улы хандыгы ж!берген жанмачи- эскерн OMipaep.

таган екен, орусуттар Алтын Ордага берстМ иш дё жетед1 дсп К.аракорымнан келгсн ж асакка сштеце те- лег1лер| келмей, epeyuire ке те р ш п т к Баскакты жасапл- мен устап алып, коршап турган керш едь О сы хабарды 6 i3re окелгеи шабарман «оларды елн рш тастайтын Typi бар, халы к тым ашулы, колдарына орак, айыр алган» дейдк Онгы А лександр не !стесек те ci36en ке- AiceiliK дсп эдеш i<ici шаптырыпты. — Kopi тарлан Шелкене ол1 Tipi ме екен?— дед1 Ба- йадур Gip кезде, ж ас кездершде осы Ш слкенемен 6ipre шомен ж инаганы eciHe Tycin к е т т . — Tipi болганы рой,— дедт Сэ.'пмгерей,— сонау К,а- ракорымнан кел1п ж уртты цырыи-жойып бара жатканы. БаИадур ссскене карады . Bipaic, Берке одан бурын сейлеп калды. — К аракоры м га eui6ip салы к твлемесш ,— дед1 ол.— Александр онгыга солай деп ант. Ж эне салык жннауга келген адамдарды тепе еллрсш . Тек Шелкене баскак­ ты 6i3rc аман алып келсш. Ж ок, ж уз басы езщ барып кел, 6ipey-Mipcy елттрш тастамасып. ¥лы такка en6eri сщген адам едц елше аман кайтсын. Ханныц булай сейлегеш Каракорымныц улы тагынан ат куйрыгын б 1рж олата кесу едк Ж уртты ц 6api буны б 1рден тусш д к Дегенмен, не дерш б1лмей ун-туна'з отыра бердй Тек Байадур гана хаига тжелей карады. Сэл!мгерейге ашуланганы былай калды. — Берке,— дед1 ол Жошы урпагынын ш ш деп ец у л к е н д т н пайдаланып, epKin сейлей,— бунын ата жо- лын бузу гой?! — Иэ,— дед! Берке нтпрж пей. — Онын дуры с болар ма екен? — Д урыс болады. Берке TOMenri ж акта, eciKKe тая у отырган, жаца гана ж иырмадан асып бара ж аткан Улкетай ноянга карады . Бул талайырдын ом iрi. Шынп>1с ханнын Угеде- Й1Н тэрбиелеген ат аб еп Каданныц neMepeci c.ii. 0 з э к е а Элжетай Угедей ханныц тусында хан ордасында кызмет icTereH. Э -Mip атына жеткен eMip бакн Угедей жаплнда еткен осы Э лж етанды ц 6ip co3i Беркеш ц ecine тускен. Докыз жылгы Курылтайда, ¥лы хан тагына Угедейдщ ур пагы емес, Телеш ц баласы М ецке сайланганын унат- пай Элжетай ениомнен де сескенбей, Шыцгыс хан ур- пактарына карап: «¥лы аталарынын еснетше сэйкес, «егср Угедей ханныц урпагынан жумырыктан ет калып, сол erri ораган ш впп сиыр жемей, сол ет оралган май- 142

ды ит шскемеген кунде де,— б'гз оны хан кетерем1з» деп каулы алып, уэде бергсндерщ кай да? Б уп н неге сол cepTTepiHfli езгертш отырсындар?» деген. О ган Кубы - лай:— Иэ, ондай уэде болган. ЕНрак атамыздыц э й гш зандарын ен алдымен Угедей урпактары бузды foi“i. ¥лы Шьщгыс хан езш щ жасысында: «Егер м е н т ypnaFUM- нан 6ipeyi болмаса 6ipeyi кылмыс icTen, ж асысымды бузса, ондай адамды м е н т урпагымнын улкеи-юилс! т еп е жиналып, 6api 6ipirin жазасын берсш» деген. Со- ган карам ай, Ж агатай ды н н ем ереа Л лталу ханды неге ез 6errepiMen елмрд! олар? Ж ане Угедей ханнын 03i «мен елгеннен кейш ¥лы т акка кенжем Ш ирамгунды отыррызындар» деген. 'Соран карам ай, Угедей урпагы неге KyfliKTi улы хан кетерд!? Ш ыцрыс жолын ен алды­ мен бузран «Угедей урпактары » деп ж ауап берген. Амал жок, Элж етай «олай болса 6ip capi» деп райынан кайт- кан. Сонын баласы мынау отырран Улкетан... BepKeni улы атасы Ш ьщгыс ханнын жасысынын бу- зылып бара ж аткан кайгысы емес, Алтын Орданын Монгол Улы хандыгына багынбайтын мемлскет болуга бупнп дей ю лт шенпм алганынын куанышы жендк — М онролдын Улы ханы К убы лай ма, элде Ары к Буры ма? К айсысы? Элде салыкты екеуш е б 1рдей то- лейм13 бе? Онда Алтын О рд ага не калады ?— дед1 ол кайтадан.— Ж ок, Алтын О рдара д а к ар аж а т керек. 0йткен1, 6i3 тек К ула гу жэне Алруймен рана сорысып койсак жарайды. KiM бм е д к ертен К убы лай мен Ары к Бурынын езш е карсы найза кетермеЫм1з д 1? О нда кы руар эскерд! жарактанды ру ymiH дуниеш кайдан аламыз! Е п ш м карсы ештене деген ж ок. Тек БаЬ адур мен Сауы кка рама Keuieri ак туы элемнщ тен жартысынын устж де желб1реген атакты аталарынын улы Ордасынын ipreci сеп'лш, шанырары ш айкала бастаганы на ш тей катты унамады. Каракорымныц ен улкен Tiperi, калган кемскпла Алтын О рда едк енд1 бул да, онын 6ip киын кезшде былай бултын ете калды, дед! олар iurrepinen. BipaK xaHFa карсы сез айтура flarrepi бармады. ©йткеш, I eaeyi де каз1р сездер1 етпейтш Kapi едн М эж Ы с уза к Kenecin, акырында Куларура карсы жиырма мыннан eKi косын алып HoFafi, он мын 6ip ко- сынмен Алруйга карсы Беркенщ e3i аттан бак болып шенллд!. «XaHFa acKepi аздык ктей тш болса, жолдары Кыпшак ауылдарынан ж 1пттер алсын» дед1 хан к е ц е ст е катыскандар. М эж ш с 6iTin, e iw уйдеплер жаца сарайдын жана

курметханасына конакка баруга тура бергендержде, уйге ханнын тагы 6ip Hexepi Kipfli. — ¥лы мортебел1 таксыр,— дед1 ол,— ж аманат ха бар... — Осы сендердж жаксы хабар экелетш кундерщ бола ма?— дед1 кенет суп-сур боп Tyci кашып кеткен Берке,— не боп калды? — С 1здш кос аккуыныздын 6ipeyiH елп'рш кетшт!... Кос аккуды киел1 санаран Берке, акку е.гпмжен сон ек1 аттанысымыздын 6ipeyiHiH жолы болмайды екен деп жорып, e3i Алгуйге карсы кол бастап барудан бас тартты. Орнына oai тэ ж 1рибе алып жеткамеген, 6ipaK coFbic кум ар, ер журек ж ас ноян Улкетайды Ж1бердь «Тым ж ас кон» дсген БаЬадурдщ сеш м азд ж керсеткен KYHKi.4 ойына: « Ш ырыс Ж арропага аттанганда сен екеу- Mi3 канш а ж аста едж ? О касы жок, тэж 1рибеа аз бол- раныменен кайрагы мол, барсын, KepciH»— деп жауап берген де койран. Ол ак к у кусын, ек 6ip cyfiiKTi жакыны елгендей курметтеп, жерге кемдк Табы тка салып, зиратын сыр- пы тем1'рмен коршады. Басына ак мэрмэр кулыптас койып, оран алтын бояулы араб эршмен: «Бул Берке ханнын кад!рл1 кусы едй 6ip ж ауыз мойнын бурап вл- TipinTi. KiM болса да, сол жауыз осы кустай, мойны буралып к аза тапсын!» деп жаздырды. Ал осы зират- тын ар жарында устерже уйжген топырактары тау-тау боп жаткан жазыксыз елген кулдардын моласына тас коймак туг!л, мойын бурып та караран жок. BipaK, Бер­ кс коймаранмсн ол тасты кулдарра жаны ашыран баска 6ipey койды. Уш кун еткеннен кейж осы моланын жаны- нан етш бара жаткан жолаушылар какпадай кара т аска жазылган 6ip ауыз еленд1 кердн «Корлыкка шыдай алмай жанра Саткан, Кире алмай жарык кунд1 тан боп аткан. Кеп кулдар жатыр мунда, каргыс айтып, Колынан хан Беркешн каза тапкан». Буны керген ж олаушылар осы гажайып молалардын касынан куран окып ете бсрдн Берке ханга айтпады. Осылай урпактан-урпакка салдырган алтын MemiTi ар- кылы смес, жазыксыз кыррызган кулдарынын каррысы болып Алтын Орда ханы Беркешн аты калды. Берке хан енд1 кала сыртындары камысты келга келш косарынан айырылран аккуды к зарлы энш тындап кунде узак отыратын болды. Егер Берке езже уксас, канкумар каскыр, бурш т Topi3Ai жырткыштардын улы- 144

ранын, не шанкылдап кек шакырганын ты н даута ку- мар болса 6ip capi, ал кайгыдан капа болган эл а з кустын энше осыншама бар ыкыласын салып тындап, одан калай лэззэт алатынына ж ур т тары т а к калды. Ж ок, халы к Беркенщ кандай адам екенш б т м е й тш , ол ем|'рден, езгеге деген ел1мд1 жаксы керетш , ал шаттык- тан, езгеге деген кайгыны унататын. Ал анау косагынан айырылган аккудыц зарлы сынсуы Б ерк ет кайгырудык орнына куантатын, кенш н кетеретж. вйткеш , бул Ба- тудан да аскан канкей адам едк Тек Батудай эскери дарыны жок. Егер ондай дарыны болса, аш уланган ша- гында он мын сан кулды емес, буш л элемд! кан-ж оса етер едк Ногай мен Улкетай эскерлер1 ж у р т кеткеннен кейш 6ip-eni аптадай еткен кезде, Берке эдеттепсш дей кешке таман кел басында отырган. Сол сэтте касына узын сэры некер1 келдь — Хан нем,— д ед 1 некер сэл басын Hin.— М ауаран- нахрдан кол ж 1берген1Н13д 1 естш , К убы лай ханнык буйрыгы бойынша Алтын Ордага жататын Бухардагы зергер уста, уй калаушыларын кагын-калаш, бала- шагасымен каланын сыртына алып шьты п, монгол эс- керлер1 кырып тастапты. Куанганнан Беркенщ Typi езгер1'п кеттк Оиын квз алдына e3i Б ухар га барган кущ осы зергер, уста, уй салушылардын колдарына от ж анган т ая к устаган ай- барлы ryp.'iepi елестей калды. Сол ж олы -ак буларды ез! дэл осылай кыргызып тастайты н ед1 гой, эттен ко- рыкканынан дым ктей алмай бармагын шайнап кайт- кан. Ханнык неге куанганына т а к кал ган узын сэры некерг — Кубылай ханнык mici К улагуды ж актаган тур! квршедк Э лп зергер, уста уй, салушылардын енбепнен тусетш кар аж ат Алтын О рда казынасына TycneciH д е ­ ген сиякты,— дед! ханга болган окиганын кандай ма- нызы барын 6m fliprici келш. — Иэ, ол солай,— дед! Берке, сондагы ызаландыр- ган калын топтан emiH ез1 ала алмаганмен, Ш ыкгыстык баска немерелер1 алып бергенше риза болып,— Кубы- лай дурыс icTereH. Bopi6ip ондагы зергер, усталар Ал- гуйдык карамагына кететж едк Некер так калып турып калды. «Хан дегеннщ 6spi ссылай,— дед1 ол imiHeH,— ж азьты жок жандарды 63i- Hin касы кырады. А л огак бул куанады... Неге?» 14S

Беркс узын сэры некержщ ойын белш ж 1бсрдк — Сол1мгерей ж узбасы келд1 ме? — Жок. — Хабар-ошар бар ма? — Жок. — К,айда к е гп екен ол? Ханнын накаксыз жандар елш жатканда куанып калранына iuiTefl ыза болып турган узын сэры езж-ез1 эзер басты. — Б1лмед1К. — Б1лмеуден бетен колыннан еш нэрсе келе ме?— дед1 кенет аш улана калган Берке. — Иэ, келмейдь — Онда жогал, керж бе кез1ме. Берке кайтадан отырып жалплз калган акк у кусы- нын кайгылы энгне кулагыи тосты. Ал Сэл1мгерей Алтын О рдадаи кашып KeTin ед1. Беркенщ ж умсауы бойынша Ш елкенет елт1ртпей алып шыккан. Каракорым ханы тупл, энеукунп Беркенщ сезжен, егер Шелкене орусуттардын колынан елетж болса, icTiH аяпл насырга шауып кетуж е шек келт1р- меген. Сондыктан монголдын эйг1Л1 баскагын оларга елт1ртпеуд! дурыс керген. Шелкене узын бойлы, кальщ кабакты кара сур Kici едй Бу да ешшмд! аяуды 6i.i- мейтж, карамагындагы елд1'ц какканда канын, сыккан- да ce.niH алатын катал баскак. Bip кездерде ж ас бала, Kgpi ана демей, орусутты н талай адамын Кытайга, Мы- сырга кулдыкка саткан. Осындйй халыкты кан жылат- кан, ж урттыц каррысына калган адамды тары босатып Ж1беруге бола ма деп ойлаган ол. Эрине, болмайды деп шешкен Сэл1мгерей. Ш елкенет алып келе жаткан ж асагы 6ip езен'ж ага- сына жеткен кезде, баскакты орусут жержен алып шыкканып, 6ip-cKi куиде Алтын О рдага жетет!ндер1н айтып, 6ip жауынгерш кос атпен Берксге шаптырган. А л сол кун1 тунде Ш елкенет халыкка icTereH киянатын уш ш деп кылышпен шауып елт1‘рш, езше сыралгы аз гапа cepiKTepiMCH Эзербайжан жерже карай кашкан. Кашпаска да бетен мумкжд|п калган жок едь Жакын- да Самарканд жагында Тамдам деген джге, хандарга карсы улкен улем пайда болыпты, букара журтты куш- т 1лерге карсы коя бастапты деген хабар шыккан. Сэ- л1мгерей буны Берке сс т ш ме, ест!мед1 ме, бжмейтж. EcTiren болса... Онын уст1не хан кулдар кетер ш еж е дем берген кара к т м д М д е !здетс бастаган. Кулдар 146

к втер ш а ecine туссе куйш-жанып кетедк Беркем хач тарында отырган ж ершде ай балтамен шауып елт1р- мекил де болган. 03iH-e3i эзер устап калган. Онда да Коломон мен Кунды зга арттарыннан барамын деген уэдесш берген сон... Булары аз болгандан, сонгы хан м эж ш сш де де сыр 6epin калды. Ызадан .аш удан эбден кектенген екен. Bip куш болмаса, 6ip куш будан да артык б1рдеме деп калуы мумкш fo A. О сы н ы н 6api Сэ- л 1мгерейд) каш уга мэжбур eTTi. Расында да Берке будан кенет сезштене калган. Тамдамнын Tipi екенш бу д а ecTireH. К,улдар котерш - ciHe дем берген кара кш мд1 адамды, дене 6 iiici ж узба- сы С э л 1мгерейге уксайды деген сол кыргыннан шала жансар боп аман калган 6ip атты жауынгер. Енд1 осы- HiH бэрше K03i жету ушш Берке, Шелкенеш емес, С эл1м- герейдш озш асыга куткен. Онын 6ip ж ш т урын келш, «Орусут жержен амаи еттж , Шелкенеш экеле жатыр» дегеншн озше 6ip аптадай болып калды. Ал С эл1мге- рейлер болса жок. Ханнын 03i де енд1 жузбасынаи шын куджтене бастаган. t Бул шакта Алтын Орданын шыгыс жагы лаулаган орт Tapi3Ai едк Кубылайдан жешлген А ры к Бугы «0 з- геге купим жетпесе де, саган купим ж етер-ау!»— деп енд! озж е опасыздык icTereH А лгуй га монголдын эл! де болса уры ска жарар е м косынын ж>берд{. BipiH К ара Бук а ноян, eKiHmiciH М енкенщ ер журек баласы А су- тай баскарады . К ара Бук а мен А лгуй Сум квлдщ жа- гасында кездестг Алгуй Кара Б ука эскерж оцдырмай жендь Нояннын 03i осы уры ста дуние салды. А лгуй 1ле бойына жетш каннен-капераз жатканында, Талкы асуы аркылы жедел ж урш А сутай косыны А лгуйды н колын шапты. ¥рыска жвндеп дайындала алмай калган Алгуй, А сутайдан мыктап жец1л 1п, урыстан аман калган бол- машы эскер!мен Ш ыгыс TypKicTaHFa ойысуга мэжбур болды. А сутай Алмалыкты алды. А р ж агынан копил келген Ары к Бугы бар эскер1мен 1ле бойын кыстап калды. Егер Ары к Бугы тым кы зба канды, катал кол- басшы болмаганда, мумкш буныц ici осы тустан бас- тап ж енделш те кетер едк 6ipaK жерж ен, ел жен айрыл- FaH Каракорымнын ¥лы тагынын neci, коп ж агдайда 03iH устай алмады. Сыныктан сы лтау тауып, коптеген эскер басшыларынын басын алды, ал i<efi6ip сезжтсн- гендерж курдан-кур. жазыктары болмаса д а орнынан 147

r s ЙЬ ssr бар ericiii жннап алга^ Апык B v r l 1 ? а\"ЛарЫ\" Ы11 rep.aepi аттирыиыи м и р и » кып-кызыл б Ь * ™ \" ' оларды к и с боны асы р ади д , ™ гш- s ™ »’Гу\" \"д' \"!ч* 6“““«П № М мА - » Г й \" г Ш.ПБ, 7 Ко ™ „Р\" « -«4>™нг1 намазын окьш еид| .S..e.. a p .a ™ « ,' т1| ' Ct CVM. \"K0'i мжтагаасгы-ндТалк\"е\"зд»есш•. яeiа<iаошсктео Гз1п ¥ ?ке“Х ш , ‘»,’гК“ рЫ\" Л\" Ал\" “ 0pJ” кос“““ бастан О гирарди о к л и ^ а Я Г а а Т Г ^ . Б ^ е ' - “ I ? e a ™ r ' o c » S e ~ K \" C''’ i a № ),| \" \" “ “ ° 'Р 1 Д а к к е в л и е . гV ................ .... берглгеннен ке»1к. А л ™ „ О рда м „ K vaapv к ' ' V. W*лы х*ан *К*у,б«ы•л•а*й KдегvенE е.вrз. еГд|ы » у Бср|\"' катш ойга калды. «Шынгыс ханиын улы иелМ ' К и я л ы к — Жел’судщ кене аты. 2 Л aб а с — Жеп'судын кене атыныц 6ipi.

енд1 ушке белш дь Оныц 6ip белш — Алтын О рда. Шы- рысында — Кубылай. Кунгейш де — К улагу. Р ас, Алтын Ордадан бетен булардын ездершщ де кастары бар. Bi- рак бул кастары eni мемлекеттш екеуш щ д е ар жагын- да рой. Ал бер жагында? Тек Алтын Орда. Онда да Вату кезшдепдей емес, Алтын Орда куцгейшдеп Tepic- кей Эзербайжаннан, Ш ы р ы с ы н д э р ы : М ауараннахр, Хо­ расан мен Х ор езм н т тек ж артысынан айрылран. К ал­ ганы да 6ip мемлекетке жетер ж ер. Дегенмен, жеп кал- fuh ауыз, алып калган кол буны Mice туткысы келмедк Ж энс Кубылай 6yriH, ертен езш Кытайдын ханы емес, императоры деп атамакшы деген сыбыс бар. Бул рас болса, Китай императоры, Каракорым ¥лы ханы Кубы­ лай «Шынгыс ханнын орнына мен келд!м, улы атамнын кезш депдей «монгол атынын туягы жеткен жерге дейш» менш карамагы мда болуы керек» демесш е KiM кешл? Ал Кулагу болса, о да 6ip аш карак коркау каскыр. Гру­ зин патшалары Kiuii Д ав и д пен Улкен Д авидты н кете- р ш стер ш кан-каксата басты. Еэди Мысыр, Бейбарыс бастаган мамлюктерд! женш алса, бук)л элемд! уш кекжал емес, ем кекжал баск.аруы керек деп. К улагу агасы Кубылаймен б 1рж олата куш актасы п кетсе, мен калай твтеп 6epeMiH?» Берке бурын, элкисса, Рашиддиннщ «Джами ат-та- врихында» айткандай, e 3inin уактыгынан, ж ам ан мшез- кулкынан аса алмай келген. Хан болса да осы жилмен болган. Алтын Орданы баскарса д а осы ж олдан шыга алмаган. Тек тастай eTin Б ату ттэпшн тарткан. Алтын Орда 03iHiH мыктылыгынан, бурыннан койылган тэртш , дэстур, б1рлесппмен сыр бермей келе ж аткан. Bip ко- сынныц Алгуйдан ж ешлгенш ен эрине, Алтын О рда ку- лап калмайды. Ногай лашкаркаш-и бузрук жешлсе де Алтын Орда курымайды. Алтын Орда еп здщ талысын- дай, 6api6ip улкен, 6ipeH-capaH жершсн б 1реулерд1Ц ултандык-султандык, Kecin алганынан таусылмайды.. b i- рак, ар жагында не болмак? Онын устш е эл 1 бастары 6ipire алмай журген орусут князьдары да осылай жата бере ме? Э неуп Ш елкенеге салы к тел еп лер 1 келмей бас кетерулер1 сол жата берплер1 келмегендершщ бел п п емес пе? Хан болудын кандай киындыкка тусетшш Берке ж ана бшдн Bipiiuui рет болаш ак урпакты н алдыида ж ауапкер ш ш ктщ не екенш укты . Егер олемге зПпл1 Алтын Орданы кулатпаганнын езш де, KaflipiH теменде- Tin ж!берсе, ж урт не дейд1? Келешек урпак, эйг1л> ата-