І. Есенберлин. т8. Алтын Орда

елед! екен» дсп есек тараткан. Бул есек С артакка жет- коп. Осылардын айтып ж ур гем рас шыгар, келес1 эйел!м христиан д М н е табынатын болсын ден жетший катын алмак болган. Андасы Александр Невскийдш каласына команда барып жургешнде князь урпагынан шыккан Н аталия деген он алты ж асар кызды кврген. Кыз болганда кандай! Кыпшактар айткандай «ез! — шекер, e3i — бал, e3i — кайын, e3i — тал», жумырт- кадай эппак, уылжып тур Faн nepiuiTC. Кызды 6ip кергеннен кумарта тускен. Кыздын эке-шсшес! де кей­ ген. 1штей унатпаганмен де атакты Алтын Орда ханы- иык баласына кызымды бермеймш деугс олардын ауыз- дары бармаган, корыккан. Mine, пэле дэл осы туста басталды . 0 3 i христиан болгандыктан некес!н ииркеуде киюра THicTi екен. Ал Новгород епископы Иоан, булар- дын neKeciH кимай койган. «Хан баласы, сенщ бул эре- кет1Н 6i3re унайды деген ол. Алтын Орданын болаш ак Tipcri, С а р т ак эфенди сен 6 i3re кымбатсын, 6ipaK сенен дс 6i3re христиан дни кымбат. Ал ол дш нщ ерсж еа бойынша эр христиан 6ip-aK эйел алуга TuicTi. А л Н а­ талия кызды алрын кслсе, анау алты катынынды таста, тал а к ет. Сонда гана нскелермш киямын» деген. Иоан епископты жалынып та, коркытып та нерди Уст1не торка imiK ж ауып, астына кум !с ер-токымды ж орга да Minri3in, уыстап алтын тенге де 6epin, ж !б1тпекин да болды. Епископ «бул бсргендерщ нлркеугс деген niTipiH ш ыгар» деп 6apin д с алды, «6ipan алты катынды тас- тамай, некелерщд! кисам, Meiri кудайды ц кар га сы ата- ды» деп кенбей койды. Бурынры катындарын тастау га Сартакты н батылы бармады. Хан баласымын десе де, Алтын Орданын ша- цырагын уста п турган кырык уыгынын алтауы на айнал- ган ойелдерппн, экс-агаларынын каршен сескендй 0 з axed кетерген шаныракты босандаткысы келмедь Ал Наталия кыз болса, хан баласынын жанын ертеп экстш бара жатты. Обден киналган Сартак дымы курып Ор- дасы нда e3inin хатш ылык кызметЫ аткарып журген, на- сырэни д1н1ндег! мулазим румды к К ой акка жабысты. — Христиан днп'н шыгарган эулиелер тек 6ip катын- мен гана е м 1рлерш 6TKi3in пе?— дед!.— TLnre тиек етс- тш б|'рдемелер тауы п керсейши — Из, ол эулиелер солай еткён. Ж эне ез дшдерш устаган эулеттерже, эйелдер! елмсй, не талак етш тас- тамай, екшип катын алуга руксат бермеген,— деген К ойак — Bipaie христиан д!н!ндег1 патшйдар... Элде ci3 50

KyiiiK ханнык ордасында болтан мусылман ишандары мен христиан поптарынын айтыс сездерш еспм еп пе ёдпиз?.. — Ж ок, еспгем жок... ' — Бул айтыс К уй ж тщ ceHiH экен Батум ен кездесср сапарына uibiFap алдында болтан... — КуГнк ханнын елер сапарын айтасык ба?.. — И э,— дейш Койак — 'Сол айтыстын аныгын мен кеше ган’а 61лд1м. К,аракорымдагы румдык досым жа- зып ж 1бер тти — Иэ, айтыс калай eTinTi? Окира былай болтан. Христиан тэрбиесш алган Куйик |'слэм дш ш е карсы б!рталай эрекеттер icTereH. Сол эрекеттщ 6ipi осы ай­ тыс едь Бул кезде Куйж Самарканд шаЬарына келт ж аткан. А йтыска мусылман кауымына вте Kaflipi бар Нуридднн Харазми имам шакырылган. А йтыска Куйнк- Tiu e3i катынаскан. Талас б 1рден мына сурактан бас- талган. Христнандар: — М ухамед пайрамбар кандай адам болганын айтып 6 epini3? Иман:— М ухамед дуниеге алла-тараланын ен cohfm ж 1берген пайрамбары. Э улиелердщ кесемк М ухам едтщ касиетш е бас иген М уса пайрамбар «О, алла-тарала, мой М ухамедтщ умбетше коса кер» десе, ал И са пай­ рамбар: «Менен кейш келетш эулиеден, кудай тарала, шарафатынды аяма. Онын аты Акмет болады» деген,— деп ж ауап береди Христнандар:— Юм де мм рухани таза SMip сурсе, Иса пайрамбар тэр1здк эйел затына кумарлыктан аулак болса, сондай адамды эулие деуге болады. Ал Мухамед пайгамбардык торыз эйел!, толып ж аткан баласы бол- FaH. Буны калай т уащ и р е п з ?— деген. Имам:— А л Дэуйт пайгамбардыц токсан торыз эйел1, Сулеймен пайрамбардьщ некелескен уш ж уз алпыс ка- тыны, иекелеспеген аманатка алган мын эйел1 болтан. Муны калай дейЫздер?— деген имам суракка сурак койып. Христнандар:— Ж ок, олар пайгамбарлар емес, пат- шалар,— деп сылтау тапкан. Бул жагынан жене алмаган христнандар Кушкке eiuji нмамра М ухам ед пайгамбардыц барлы к ер е ж е а бойыншл намаз окып шыгуын буйыруды етшеди Хан буйырады. Нуридднн Харазми имам осы сарайда турран 6ip мусылман картты касына шакырып, eKeyi намаз 51

onyFa Kipicefli. Христиандар намазды оларга дурыс окыт- пайды. Bipece арт жактарынан шымшиды, Cipece бае- тарын жайнамазра Tnri3in енкейетж шактарында, жел- келсржен итерж мавдайларымен жер соктырады. Эй- Teyip бкпгендерж ютейдй Bipax, М ухамед пайгамбардыц есиет! бойьжша «намаздарын белес, кунэра калатынын» б ж етж exi мусылман буран караман, ен coiiFbi сурелерж окып намаздарын б т р е д к Сосын xaHFa тэж!м етед1 де ез жанларына кетедь Ертецже тан ата Куйп< жуз мын колмен BaryFa карсы К.ыпшак ж ерж е аттанады. Bipan уш кун етпей О рангут 03eHinin жорарры тусына жеткен кезде Куйж кенет кан кусып дуние салады . Мусылман кауымы: «1с- лом д ж ж келемеж етм згеш уш ж KyiUKTi М ухамед пай- рамбардын аруары атты» деп шулады. Мусылман ка­ уымы OFaH сенедй Эрине, Куйпктщ ж ок жерден ажал табуы, айтыстан емес, rinri баска ссбептен едь Ал хатшысы Дойактан токсан торыз катын алган. Дэуп- пайрамбардын, уш ж уз алпые иекел1 катын, неке- ci3 ам анатка мын эйел алтан 'Сулеймен пайрамбардын кылыктарын еспген, Наталияра уш айдан 6epi колы жетпей куса болып ж урген С артак епископке айтар сез таптым деп, кулпырып сала берген. — Мен де патша баласымын, 6yriH патша болмаса, ертен Д эу|т пен Сулейменнен кем емес патша боламын, жол м еи ш ,— д ед1 ол.— Новгород епископы сезге токта- са, нл'ркеуде Наталж анмсн некем1зд! кигызамын. Ал сезге токтамайды екен... — Онда...— С артак e3i ызалана сэл токтап калды да Д ойакка карады ,— бар, ж уз басы Сы рмакка ант жолрэ шырамыз. BipaK Сырмактын ©3i К1'рд1. Бул eKi иырына eni Kici мжгендей апай тес, арыс кеуделЕ тер тбак келген отыз- дар шамасындагы кара торы Ж|'г1т едк Басындагы кар- сак берк|', ycTiiiAeri боз туйенщ жушнен токыран, жага- сын кара кундыз TepiciMen кемкерген кы ска бешпентЕ ат уетже ынрэйлы ыкшам саптама eTiri жузбасынын Дыпш ак руларыныц 6ipincH екенж айтпай-ак керсетш тур. О л уйге жалрыз KipreH жок, ез!мен 6ipre ж ука eiw i аксары ж й тп т ала шрдЕ Бунын ycTiiwcri khimi Е д м бойынын аяк шенждег! журтты н улг1С1'мен Нг1л- геи. Т усж де 6ip абыржыгандык, корыккандык 6eari бар... кару-ж араксыз. — Аттарынды ерттендер,— дед1 Сартак Сырмакка буйыра.— Ka3ip журем1з.

— К айда?— д ед1 Сы рмак алып Kiprcn Hdrirriit жел- KeciHeH устаран калпында, босатпай. — Новгородка. Наталды экелем!з. — Ал сейле,— дед1 Сырмак, желкесшен устап тур- FaH Hcirirri темен букты ра. А нау д!зерлеп отыра калды. — Б ул KiM?— дед! 'С артак ж аца FaHa ей ж ок, туе жок, 6ip тчзерлеп м о л и т отырран ж1гггке кез аудары п. — Берке ханнын ордасынан кашып келген адам ,— дед| Сырмак- Б ату да, атасы Ш ы нры с ханнын дэстур1 бойынша, Алтын О рдара барынатын ж ерди елд! омак eTin, е з1мен 6ipre Ш ы ры с Ж агропаны , К авказ, Ед!л бойын алура каТыскан урпактарына б о л т берген. Булар карамарын- дары елд1 жеке билемеген, Батура багынатын. Буларды, бурын монролша омак агасы деп, ал сонры кезде. К ула­ гу Иранды, Бардатты шапканнан 6epi «OMip» деп атай бастаган. Тек турю елдер1 ездершщ коне дэстур! бо­ йынша хан деп кеткен. Батуды ц езж ен Keflmri iHici Берке сондай хандардын 6ipi едй Бунын ордасы Са- рыкумнан1 сал жорарырак Е д т езешнш жагасындары Актебе деген бшктеу адырдын тусында туратын. Бул аранын кысты кунп' суыктыгына карай Берке А ктебед е озiне арнап кала салдырып ж аткан. Буныц д а атын Сарай деп койган. — Неге кашып к ел д т?— дед| Сартак.— 0 3 iii юмещ? — EciMiM Сары Буры — дед| ж 1г1т.— М онролдын Баррут руынанмын. Экем Есу Буры эй гш Субетэй ба- Ьадурдын кузетиисшж бастык-мукадамы болган. 0з1м Берке ханда су л гш ! ед!м. — Мен Берке хандай кудайды алдап, мулэй1м с т , кунде бет!-колымды бес рет жуып, ал тунде Kici е лп р е- т 1н мусылман емесшн, 6 i3re су л г11ш кул Keperi ж ок.— д ед 1 С артак ананын созш б о л т ж 1б е р т , шыдамсызда- на,— кашкан себеб|'ши айт. — Ce6e6iM 6ipey-aK,— дед! ж 1г!т басын томен Tyci- ре. ¥лы Ж ошы хан баласы Берке м е н т б а с иген терем. Мен кулымын. Ж ек кврем деуге аузым бармайды. Шы- дай алмадым. 0cipece, акырры icTereH зорлыры... — Ол кандай зорлык?— Шыдамсыз Сартак Ж 1г!ттт свз1н тары б о л т ж1бердк — Осы 6ip жет1 бурын, М ухамед пайрамбардын салран жолы деп Новгородтан ж ас nic токалды кка 6ip 1 С а р ы к у м — 6ip кезде Царицын, aasipri Волгоград кала- сыныц орны. 53

аксунсктщ кызын алып келген. АЛ десе аузы, кун дссе квз1 бар 6ip керемет... Сол кызды... Сартакты ц ж ур ег1 д|р ете калды. — Кыздын аты к|‘м?— дед! ол даусы катты шырып ксп'п. X ir iT Т1Л1 келмейтш е а м д ! б е л ш -б ел т айтты. — На-та-ли-я. Сартак турган орнынан козралман катты да калды: — Бурын ci3 к уд а тусш ж ур екена'з,— дед| ж !г!т Сартактыц жаралы жанын ауырта туссйш дегендей баты ра сейлеп.— А л сол кызды уш не алып келгеннсн Keiiiii, ж М ттерш е кек шыбыкпен аппак ж ум сак ж ер1нен д у р е л с т т отырып epiKci3 мусылман д ж ш е к1рпзд1. Со- сын барып HCKecin кндырды. Ал кыз бншаранын жыла- ганын керсеш'з... С а ртак кашкын ce3iHiH ар жатын тындаура шыдай алмады. Ж узбасы на тек «экет» деп буйы руга FaHa аузы барды. Не д ер ж 61'лмсй, т е р к бурылып кетт!. Ж т т тек: — М усы лман Беркенш ж уртка icTen ж аткан корлы- Fbina будан opi шыдай алмадым, жаным ауырран соц касиетт! Саин хан баласы ci3re каштым,— деуге рана улгердь Сы рмак оны еа'ктен 6ip-aK ыткытты. Мусылман дМ н е, осы д тд ег! Беркегс бурыннан да еш С артак, енд! оран бурынгысынан бетер кектснс калды. Алтын Орда тагына отырран кушнен бастап сол 1слэм дпмн, сол к л эм днп'ндег! т ш манда, д т катгы экесппк iHici Берксн! калай к ур ту жолын ойлаумен болтан. К,ыс аягында б е л г ш memiMre дс келген. М у ха­ мед пайрамбар ез .liiiiii дунне ж узш е тарата бастаганда ец алдымен кез тж кен ж е р М ц 6ipi Хорезм мен Кыпшак даласы екен. Соидыктан да жетш1ш-сег1зшип гасырлар- дыц езш де-ак М ауар ан н ахр 1 мен Д аи т-К ы п ш ак ты ц оцтуст!к жары Сейхун дариясыныц орта тусында, клэм д ж и нн мэдени ош актары орнай бастаган. Р ас, бурын насыранн дшш колдап келген Орта Эзнянын Самарканд Tapi3Ai шаЬарлары ж ана д ж ге оцай жол бермеген-дь С ей тсе де ж ана д ш — мусылман Д1Н1 e3iniH орнын ал- FaH. Соидыктан бул араларда К,арнак, Сунак, тэр1эд| араб кожаларынын жана Дункенттер1 орнап калран-ды. Бурыпгы насыранн, аздаган христиан дж дерш устаган KeiiGip кауым дары кугы н га тусш , к л эм дни Орта Эзня д а орын алды. Ал он yuiiHuii расырда Хорезм мен 1 М а у а р а н н а х р — Женхун мен Сейхун дарияларынын ара- сындагы snip. 54

Кыпшак ж ерж е монтолдар ю рдк Бул христиан д ш 1н!к жагдайын кжт езгерттк Рас, шамандыкты устаган мон­ гол шапкыншылары ездержж. Heri3ri эдеттер1мен хрис­ тиан, мусылман, будда дш держ е б 1рдей карады . Алым- салыктан уш еуж б 1рдей босатты. Дегенмен монгол же- р!ндс UJbiHFbic ханнан бурый христиан Д1н1 эж ептэу1р тараган болатын. Монгол руларымен Онон, Керулен езендержде аралас кешш журген турк1 тукы мдас Ке- рей, Найман тэр1зд1 рулык кауы м дар бар едк А л Ш ыа- fuc ханньщ урпактарынын б 1рталайлары осы Керейлер- ден кыз алган, одан туган балаларын сол христиан рухында тэрбиелеген. Осынын 6api христиан д ж ж деп кауымдарга мусылман дж ж деп ж уртдо усте м д т н жур- ri3yre мумк1нд!к бердк Сейтш Хорезм мен Д э н т - К ы п - шактын онтустж аймактарында жлэм д М кугынга ушырай бастады. Ocipece, uieuieci Керей кызы, ез1 сол христиан д ж ж щ рухында тэрбиеленген К аракоры м дапл улы хан К уй ж тщ тусы нда мусылмандардын ха л 1 киын- Fa айналган. Р ас, К уш к бар болганы ею-уш ж ы л хан болды (жылкы, кой, мешж, ягни 1245— 48 жылдары гана). Ш рак ол сол жылдар ш ж д е 6ip a3 д 1ни ш аруа к т ед ь Хорезмнщ кейб1р С а м аркан д сек1лд1 улкен ка- лалары, христиан дж ж деп Эрмения, Грузия секжд1 елдермен д1ни уэк1лдер аркылы дотысып, христиан Д1- 11iнin бук1л шырыс келем1нде одактасуы ны н кушейе TycyiHe жол ашты. Kefl6ip улкен илркеулерде И исус Христостын суреттерж орнатып, осы д ж д 1 куаттаган , эулие дэреж ес1не кетер1лген кейб1р Дэу>т, Сулеймен сек1лд1' патшалардын икон-суреттерж ж п зд к Куйжтен кей1н К дракорымда ¥лы хан болтан М екке кеп жылдарын Кыпшак ж ержде етк1згенмен де, шаман- дар рурыпынан шыга алмады, ш амасы келгенше христиан будда, мусылман дж д ер ж б1рдей уста уга тырысты. Сондыктан д а Б ату елместен бурын ор усут ш1р к су1не барып шокынганын б!ле турса да, Алтын О рда ханы етж Сартакты бекггкен. Сен христиансыц, ал баскар м ак елдержнщ ден1 мусылман деп оны кеудеден доклады. Алтын Орда тагына Сартактын отырганы аз болгандай, Мекке онын билеп отырган жерже Кавказ жагынан ж акадан жер косып берд1. Менкенщ осындай ез1не жаксы дорайтынын б 1лет1н С артак енд1 мусылман д ж ж е, сол д1н аркылы суйгеш - нен айырган эк е сж ж туган iHici Беркеге карсы курес ашпакшы болды. Сартак тек джн тартысты кушейтуд1 гана ойлап кой-

гаи жок. Д ш ш н мэсслсс! огам, шынын айтсак, Алтыч Орданыц саяси жолымен байлаиысты ед1. Ал оныц кез TiKKoni acipeee орусут ел i. Христиан д М Александр Нсв- скнймен анда болганнан кеГпн Сартакты ц мемлекегпк 1'стершде ерекшс орын алган. О р у сут халкы на, О рта Эзия мен К авказ елдершде- пде'й, монгол шапкыншылыгы орасан улкен апат экслдь «Б1зд1ц экелер1м1з бен туган-туыскандарымыздын каны- на жер лыкылдап тойды. Tipi калгандары н, адам бала- сы келе алмас, алые ж акка кулдыкка айдаи океттк Ж ер- мсн-жексен erin кираткан, ертенген кала орындарын жу- сан мен алабота жапты. Отанымыз ж ат ж уртты ц аягы- нын асты нда тапталды» деп жазылган сол кездеН ор у­ сут елш щ кене шеж!ресшде. Монгол шапкыншылыгы капдай ауыр тисе, олардыц усгемдшш ж урпзу де жегил тнген жок. Князьдыктары Алтын О рда курамына юрмегенмен, монгол шапкыншы- ларына салык телеп туруга мш детп болды. Шаруашы- лыгы эбден куйзелген халы кка мундай салыкты телеу ол1ммен 6ipaei\"i ауыр тидк Ал салыкты алгаш кы кездер- де монгол кызметкерлерь сонынан ор усут князьдары жннап, Ордага апарып турды. Бул салыктардын дер кезшде жиналуын, жай халыктардын бетен кылыкта- рын бакылап туратыи эскери топтардыц бастыктарын баскак деп атады. Б ул ар ж уртты ц каккан да канын, сы кканда сел in алды. Телей алмаса д ур е сокты , уйш вртед!. Осындай Ш алкен деген каш ш ер баскакты ц кня- натый халык: «Лкшасы жоктыц Баласы жоктыц Sfie.’ii жоктыц Тугсллсй 03in алды»,— деп жыр шыгарды. Ocipece халыкка, болмашы бнрдемет сезсе. Алтын Орда жауыпгерлершш тосыннан тосын, орусут калала- рып шабатын одеттер1 катты батты. YncMi осылай. Б у ­ гаи шыдай алмаган орусут халкы элсш-олсш Алтын Ордага карсы бас кетердк Осылай Тверь, Ростов, Яро­ славль, С уздаль Topi3Ai шайарлар 6ipneiuc рет шабылды. М онгол косындары ор усут елше келген сойкан кырсык; eai: Bipan осы батыр ел, шыгыстап келген канды балак жауыныц cyfiip ушты пайзасына жалацаш кеудесш кар­ сы тосты, оны элш ретть Сейтш , Батые Ж агропаны ж ау- лап алудан куткарды. 56

О русут жер!н дэл осы туста ж алгы з монролдар рана емсс, Батые м емлекеттердт де басып алгылары келдь Тершкей Ж арропа мен шырыс елдерш ор усут ж ер 1- мен байланыстыратын манызы зор, са уд а жолында тур- ран улы Новгород ж ерш е осы кезде немю кресинлер1 кайтадан шабуыл ж асау дайындырына KipicKeH. Ал Новгород журты ездерш монролдар шаппаганы- мен, арасына жыл салып бастарынан Ливон О рдеш мен iieMic рыцарьларына карсы eKi улкен айкас етю згендж - тен, эбден элареп калган едй М ундай жагдайда, Tepic- кей-Шыгыс орусут князьдарынын басшысы, Владимир мен Новгородтын улы княз1 Александр Невский, (оныц ©3i отырмаганмен, ез атынан балаларынын 6ipeyiHe тап- сырып, Улы Новгород iciH сы рттай д а ба ск ар уга хакы бар болатын) езге князьдардан Ливон Ордешнен ору­ сут жерш KopFayFa куш сурайын лесе, 6api де Алтын Орда соккысынан эл1 есш жия алмай жаткан. Есш жи- мак т уп л , бастарына тенген жокш ы лы к пен зорлык-зом- былыктан, куннен-кунге жудей тускен. ф Осынын бэрше тезген бул кандай ер халык! «Орыс- тын ерл|'п де, табанды лы гы д а монголдан кем емес! TinTi артык т а,— деп жазды езш щ дэптерш е шырыс саяхатшысы,— эттен, эттен, монролдар бастарын костыр- мады. Эр каласын, эр князьдыгын жекелеп шапты». MiHc, осындай кезецде Александр Невский немере iHici Гаврнйлды О рда тагына биыл жазда отырран Сар- такка доныз, hfhh 1256 жылы елш 1 етш ж 1бердк Онда- fh ойы — нем1с рыцарьлары мен Ливон О рденш е карсы шыгу уш 1н ен болмаса Алтын О рдадан тыныштык тауып, ыцгайы келсе, П сков пен Новгородты уакы тш а са- лыктан босату, сейтш, тыныстарын кенейтуге мурсат бе- РУД1 су pay едй Кыстын сакылдаган сэры аязы турган. Сарай-Бату шаЬарына батыс жагынан кулайтын жолмен Алтын О р­ да теленпттер1 корш аган, бастарына кыпшаки cyfiip тебел1 тул к1 тымак, кар сак 6epiK киген Гаврийл бас- карган орусутты н 6ip топ ohfm боярлары к а л ага шрдь С артак ордасыныц алдында ж аца Fana сы ртка шыгып турган. Басында дагарадай кундыз тымак, иыгыиа жэй ашейж жаба салган кундыз iuiiK. К арусы з. Тек iuiiK шнндеп зерленген кара мауыты пешпет1н1н буГмр тусы- нан, суйем карыс ет1п кактаган алтын белбеуш е байлан- ган, суйек сапты, алтын кыналы сала кулаш канжары гана Kopiiiin тур. Келе жаткан адамдардын !нннен атакты Александр

Н евскийдщ номере iHici ж ас Гаврийлды танып, асыкпай орда баспалдагынан томен тупп, аттыларга карем жур- ;и. С алт аттылар Алтын Орда ханыиын ©3i буларга карай беттегсши Kepin, аттарыпан тусе-тусе калды: Коршап келе ж аткан кузетнм ж ю ттер д щ eKi-ymcyi ко- нактардыц аттарыпын Ti3riii,aepin устап, жолдан кнгаш турган рабатка карай беттедк О русут князьдары мен боярлары С артакка таяп ке- л т , nijiin сэлем бердк С а ртак Гаврнйлмен монгол эдетшше тесш е т©сш ти- ri3in амандасты. — Ж олдарьщ он болсын!— дед1 Сартак. — Айтканын келсш, Алтын Орда ханы,— дед1 Гав- рпйл сэл басын ilia,— а з д щ анданыз, 6i3flin агамыз князь Александр Ярославовнчтын в31Н13ге арнап жолда- Faii OTiHimin айткалы алые жолдан ат сабылтып Ke.iin к алдык.. — К ымбатты князь сэлемдемес1 далада турып тын- дарлы к кы ска емес шы гар,— де;и Сартак.— О рдага К|'р1к 1здер, коиак больщыздар. Сартак Гаврнйлмен катарласа, онын касындагы К1’с1лерд! epTin ордасына карай ж урд1. Сонда i-ана ©зге князьдардан сэл кигаш тау келе ж аткан узын бойлы, ак- сары, жудеу eimi кою кызгылт сакал-мурты бурыл тарткан, ycTinc шубатылган Tepi тон киген Новгородтьщ бели л ! адамынык 6ipi Святославты керд1. Онын улде мен булдеге оранган Алтын Орда бекзадаларына кара- ган ызалы к©плд1р кез1нен аиа ж ылдагыдай, тагы 6ip суык, ызгарлы сазды байкап калды. Сартак жымия кул- д 1. «О русут e.ai мынандай жокшылыкка ушырап, irnep- ге асты, жеуге тамакты эзер тауып жатканында, сендер б|'зд!н аркам ызда улде мен булдеге оранып журЫндер гой деп ойлап келе ж атырсыз гой, кайсар Святослав, д эу де болса» д ед 1 iiuiHeH Алтын О рда ханы. Онысы g a рас едк Святослав Алтын Орда бекзадаларына тунжы- рай караумен болды. Конн, hfhh 1219 жылы шыгыс елш1н осы тустагы ек улкен хандыгынын 6ipi Х орезмш ах1 мемлекет1не Шын- гыс хан аттанысы басталар алдында Отырардын на- йыбы21 Хорезмш ах Мухамедт1Н немере iHici Кадырхан Уланш ы к болатын. Отырар ол кезде мыкты 6eKinic жэ- 1 Хорезмшак хандыгына бул кезде Kaeipri Орта Азиянын Батыо жагы (Корасан), Дуганстан, Хузистаннан баска барлык Иран Kip- 2 Найыб — хан орнына калган iuahap билеушкк 58

нс Корасаннын мэдениет ошагынын 6ipi едк К адырхан наныбтын карамарында жиырма мын атты эскер турран. Шабуыл алдында, Ш ынрыс хан осы Отырарра барлау ретшде езше кызметке енген мусылман саудагерлер! мен монрол бекзада урпактары бар, тер т ж уз елу адам- нан куралган керусн ж 1берген. Бул керуен сырт кара- ран адамга Отырарра сауд а-сатты к уш ш келгендей едь Ал шын марынасында барл ау керуеш болатын. Ш ынрыс ханнын 6ip т э с ш — шабатын елдерш е алдын ал а эдейй адамдар ж!беретш. Олар «Ешюм бегет бола алмас жау келед!. Ж акы нда осы apaFa жетш калар» деп ж уртты н Kyui бурын зэре-кутын кашырып, берекесш алатын ка- уесет-есек тарата бастайтын. Бул керуеннщ адамдарын да осындай лакап таратура ж 1берген. Келгендер эдет- тег1дей сауда-сатты к керуеш емес, барл ау керуеш еке- iiiii 61Л1П калган К адырхан найыб керуен адамдарын теп-Teric кырып салган. Д уние-м улжтерш ез казынасы- на TycipreH. Ж алрыз рана адам кашып шыккан. Содан, болган окиганы ecTireH Ш ынрыс хан каЬарьш а MiHin Хорезмшах Мухамедке: «Кадырханнын кол-аярын шеен- деп К аракорымга жетш зуш » сурап елнилер Ж1берген.. М ухамедш ах 6ip жарынан туысын устап беруге езге эм1рлерден корыккан, ешннл жарынан жиырма мын эс- Kepi бар Оты рар найыбынын онай берм м ейтш ш туеш - ген. Ш ах енд1 амалсыздан монгол ханымен сорысура мэж бур болган. Келген елнллерд1 б у да Teric е л т 1рген. Содан сон ол эскерж жинай бастаран. Бурын сорыспау- Fa eripiK уоделескен Ш ынрыс хан, сы ныкка сы лтау етш , аттаныека шыккан. Отырарды шабуды ортаншы бала- лары Ж агатай мен Угедейге тапсырып, улкен баласы Ж ошыга Сейхундариянын жорары жагы нда кенттердй алуды буйырган. Сол жылы куздщ бас кезшде монгол ocKepi Оты рар- ды кеп коршады. Ж ауы нан em6ip KemipiM кутпеген К,а- дырхан жиырма мын аскерше, кала туррындарын косып, жан аямай карсыласып бакты. Каланы коршап алган монгол ocKepi бес ай бойы ештене штей алмады. Эттен, осы кезде 6ip кайрылы окига болды. Уры с а л ­ дында Отырарра ж эрдемге М ухам едш ах ж 1бергсч Караша батыр баскарган кешпенд1лердш acKepi опасыз- дык erri. Будан opi монголдарга карсы TypyFa шыдай алмай Караша батыр бар косынымен 6ip тунде каладан шырып, ездерШ н даласына карай кашты. Булар ш ы к­ кан дарбазадан сол сэтте монголдар Kipin улггрдк Ен.и уры с кала imi^ae болды. Э скерШ н деш кырылган Ка- 59

дырхан снд! каланын ортасындагы xncapFa1 Kipin бекш- д:'. V p u c бурынгыдан да кыза тустк К алага шрген мон­ гол жауынгерлер! кол га тускен туррындарды койдай етш бауы здады . BipaK халы к эр уй, эр кораны бешшске айналдырды. Найыб ордасындагы ержурек Кадырхан мен оный ел1мге бел бутан батыр жауынгерлер! кары- сып турып алды. Б ул арада да айкас айдан астам мсз- п л ге созылды. Акыры куин' басым монгол ocKepi ж ецугг айналды. Сонда да Кадырхан ж ау колына 03i келш туе- педь Акыры хисарды монролдар алып, Кадырханнык ciifli уры сар жер1 калмараннык езш де дс, ол ец сонры ж олдастарым ен найыб сарайынын. теб есж е шырып, жа- уымен сол жерден алысты. Ал сарай тебесж де де бул ец coiiFbi eni cepiri д е окка ушып, ж ауына ататын же- 6eci 61'ткен кезде бул калыц монрол колына айбат шс- гумен болды. Ханизакандары ' экеп берген сарай Kipniiu- терж жорары карай ермелеген монголдарга лактырды. Талайын кулатты . Акыры сарай ханизакандары д а Teric кырылып, ж ауына лактыратын Kipniuii де калмаганда, К адырхан ез ж п'р|'дей устауга жан-жагынан коршап •ганп келе ж аткан монгол тобына карусыз, жудырыгын т у й т алып карсы умтылды. Осылай кол га тусж , усты басы кып-кызыл каш а малынып, кансырап жаткан Ка- дырханнын жанына Угедейдщ улкен улы KyiiiK келген. Шын батыр екенеж,— дед! ол.— Батыр адамды монголдар д а курметтейдк 0л ср алдында не тжейсщ , сура, берехпз. - Ж ал гы з гана н’леп'м бар,— деген К адырхан,— ccii.Tep.iiR кабан гумсыктарыцды KepriM келмейдц тезБ рек e.iTipimep! Ы залана калган К уй in колындары ж алацаш кылы- шымен тарты п ж 1бергсн. Осылай батыр найыб каза бол­ тан. М онголдар Оты рар каласын он кун тонаран, б1рде- 6ip кышын калдырмай куйреткен. Bip кезде дунис ж узж е эйг!л{ улы гулам а Эб|'лмансур эл-Ф арабн штап окы ган, буккч олемде ш тапка бай шырыстыц ец улкен киапханасы боп саиалатын Отырардын ражайып штап- ханасы н ертедк Осылай Kanimep баекыншылар 6ip кезде екжнн Мекке деп аталган атакты Отырарды жер- мен-жексен еткен. М онгол косындары осы арадан exire белж ген, 6ipi Б ух ар а мен Сам аркандца аттанган. О лар бул калалар- ды да алган, Ш ыцрыс хан ocKepi келместен бурын мыц . 1 X ис а р — бекйнс, наныб сарайы, цитадель. * X а н и з а к а н — амал танкыш эйел. \\ 60

жарым жыл eMip сурген Сам аркандты ц кез келген кы- зыктыратын хисар, рабат, сарайлары, джи гибадатха- наларынын дымын калдырмай куйретш, тас-талкан етксн. Монгол э ск е р ш ц екшнн белег1 будан кейж Сы- ганакка беттеген.|>Кыпшак,тын бул бекМс-ш аИарыньщ тургындары да кеуделер1нде шыбын жандары калганша алыскан, карсы ласкан. Ж ет 1 кун тынбай сорысып акы- рында жеш'лген. Монгол найсап жауынгерлер1 бекппс шаЬарды тонаран, адамдарын койдай кырран. Сыранак- тан кешн олар Корасанга карай, ¥лы Хорезм хандыгы- на аттанган. Осы кы ргындардыц ш ш д е монголдардыц К ара Буры атты он ceri3 ж асар, шомбалдай кара ж й ш кезге тускен. Б ул 63iHin алып к у ш ш т аркасында казан- дай тастарды берштей лактыратындыгымен, нс корку- ды б1лмейтш, ж олбарыстай ж ур ектш п'м ен FaHa кезге Tycin койган ж ок, ол, acipece e3iHiH, аскан каныпезерл!- riMen, адамды аяуды бш м ес каттылырымен ecipefl тур- гындардыц зорес1н алды. # Кара Буры кеш трек 6ip эскери бел к те Б ату ханныц карамарына кеш ть Алтын О рда иеа'н щ сапында талай шабуылра катысты. Легнице майданында да болды. Mine, осы К ара Бунины Б ату д а ж аксы кердк соныц аркасында жузбасы дэрежесш е жетст. Катыгез кайсар- лырымен, Алтын О рда м у д д е а уиин ж ан аямай ктеген Кызмет1мен К ар а Буры Сартакк а д а ун аган, оиын он колына айналган. К ара Буры 6ip кун! eui6ip кылмыстан шошып кер- меген Алтын О рда каныпезерлерппн ездерш д е тан калдырран, жандарын TypmiKTipreH. Ж аз uibiFa бастаган кез едк М ал кекке тойынып, акку, каздын эш е ст ш п элемнж C3Hi Kipin калган. Ж ыл- дагы K3ci6i бойынша ор усут дикандары ж ер жыртып, тукым себуге Kipicin те кеткен едь Осы кезде орусут кыстактарынан кектем сальный жинаура Алтын Ордадан кептеген телен г1т ж асактар шыккан. Сол туста Кара Бунл баскарган 6ip топ мон­ гол ж !гп тср 1, Новгородке жакын 6ip шарындау кала- шыгында болып, ез ордаларына калай келе жатты. Ж а- сактын алдында — ж ал куйрыры т ег1лген eciK пен тер- дей кара afiFbip мжген К ара Буры. К ара тем 1рден шынжырлы сауы т пен кара дул ьц а киген. взгслсрден анарурлым денел! К ар а Буры, анандайдан 6ip кара жартас жылжып келе жаткандай кершедь Алты ж аден курылган жасактыц сон жагында денгелектер1 дагара- дай cKi аякты уш арба кследь К аскы р, коян, карсак, 61

ту.пк1 термерш - тауд ай eTin yfiin апты. Бул кыс боны нленш, кектем шыга Алтын Ордага бертетш салыдтын Gip белш еп едк ...Топ кэпл;ир толкынды камысты келд1 айнала бер- Ai- К ел дщ TepicKefl жагындагы ещ рде орусут мужык,- тары агаш сокалары на сиырлары мен шолак куйрык, м зстектерш ж еп п ап, жер жыртып журген-дь К енет к е п л д 1р белецнен кез алмай келе жаткан К ар а Буты атынын басын теж еп, ккпт токтай калды. К ел д щ камысты ж агасы ны н ойпаттау тусынан 6ip топ балалар шыга келдк Bopi де бэлигатка толмаган, бул- Aipmin юлец. Балалар камыс арасынан, cipo, уйрек, каздьщ жумырткаларын жинап экеле жаткан болулары керек, кш мдерш щ етектерш томпнтып алыпты. Кенет суеты монгол ж асапян Kepin, токтай калды. Шапкын- шылардан эбден зэре-куты кашып, коркып урейленген бншаралар, кездер1 бажырайып сэл турды да жалма- жан етектершдеп жумырткаларын жерге лактырып ж !берш , кулы идагы дауы стары кур ак ка шыга, шыр- шыр eTin каш а ж енелдг Алдары нда аягы ж ерге тимей, шашы алтын ж алат- кандай сап-сары Gip кыз бала кетш барады . Балтыры оппак, боны д а озгелерден бойш андау ма, калай? К ара Бупя дуниеш жана гана керш гургандай тамсана ка­ рал, кадалды да калды. Атын окы с Te6iHin калып efli — ытки женелдк Ал кыз бала... Тосын журш кузгынга кез1ккегпн зам атта сезшген албы рт журен тайдай тулап, ж ас д е н е т к ак жарып ж 1бере жаздады . Ecin бшмей кул аганы да сол ед1 — кузгын немей, катыгез неме ат ycTineH m in алды д а KeTTi. Ж асагы на ж айтандай келген ол: — Сендер ж уре берйщер, мен б 1раздан сои куып жстемш,— деп кел жагасындагы камыска карай ат ба­ сын бурды. Сэл-пэл уакы т e rr i ме, етпед! де, кыздык даусы кайтып е сттген жок. Ж ан алгыш кара дулейд1 кергенде, онын накак ж ур е п жарылып кеткеп едк.. Балалардып алгашкы ypefmi дауыстары шыккан сэтте, Gip су.чдыктыц болганын ce3in калган муж ыктар естер! калмай ж упре женелген. Сонда когасы жапырылган туска журттын алдымен корбацдап ж упрш жетксн Святослав бет-аузы кож-кож тастай ускынсыз бКкен К ар а ByFbiiii.iH зу ете т у с к е т н керш калган. Эттен колында елер едКау, токтамай оте шыкты. Тек кулын- шагыныц жансыз денесш куш актап калды. Сейгкенше болмай шубырып езге мужыктары да же^тк Святослав 62

устж д еп кенеп кейлепн шепип сэ би ж ж денесш орап- шымкады да: — Ш аруаларына бара берпщер!— деп буйырды му- жыктарга ханнын алдына 6ip барып кайтпай, уйге келмсймж. Содах сон баласынын денесш бауырына кысып ку- шактап, Новгородка таман Ильман келш щ тогайлы жагасында узенплес бекзадаларымсн саяхат курып жур- ген Батуды бетке алган. Бул келгенде хан тобы жаца гана кел жагасынач кайткан екен. Святославтын Александр Н евскийдш ада- мы екенж тусшген хан некерлерг оны Батуды н алдына алып келдк Б ату ж ана FaHa жуынып шатыр алдында тур едк Святослав сэл басын ид! де, баласыны н денесш куш актаган калпында, болтан о к е а н ы кы скаш а айтып бердь Бату сэл бозара тусп де, жендеттерже Кара Бурыиы тез тауып экелуд! буйырды. Ханнын бозарган TypineH, MefiipiMci3 катты aujyFa м ж генж TyciHe калган жендеттер1заматта жок болды. Сосын Бату ез ордасына конакка келin ж аткан, ¥лы хан Угедейдш е м д еуи ла атакты лама Сакия-пандитты шакыртты. Ж етшстен асып кеткен окымысты дэржер касына келгенде ор усут адамы куш актап турган кыз баланын неден елгенш б|'лж 6epyiH сурады. Некерлер1 ханнын жещл жорык тагын шатырдын алдына экеп койды. Ж урт та жиналып калды. Бату ж 1бек шлем устж д е п тагы на отырды. О н ж агы на Мен* кс, сол жагына тетелес iHici Берке кел in турды. Сейт- кенше болтан жок, тер т ж ендет GTKip ушты найзаларын шаншып ж1беретждей, жан-жарынан октап, ызадан желке ж уш yaipefiin кеткен кабандай, бет-аузы тук-тук боп буюрейе калган К ара Бугыны алдарына салып ай- дап окелдк — Колыиа KiceH салындар,— дсд1 Бату. E ki' ж 1г!т ек1 ж агы нан кеп К ара Бугыиын колы и артына кайырды да, шынжырлы xiceHAi са р т етю здь Осы кезде уйден баласын кетерген Святослав пен Сакия-панднт шыкты. Ж ур т К ар а Бугынын 6ip сумдык icTerenin енд1 TyciHin ор усут адамынын колындагы кыз баланын ашык бетж е уш'ле калды. — Неден елжт|?— дед1 Бату окымысты дэржерге карап. — Тым коркып кеткен болуы ксрек, ж ур еп жарылыл KCTinTi,— дед! Сакия-панднт. Бату Кара Бугыга парады. Онын мызгымас, кысык

кезш де «Багынышты елдщ 6ip кызы коркып елд1 деп, Алтын О рд ага кем жылдан 6epi кызмет d i n келе ж ат­ кам сенден адамды былай корлауым жен болмаран сыкылды-ау» дегендей 6ip болмашы сез!мнщ ишараты Оелп берген тэр1здендр Бату кантадан окымысты дэр(гергс бурылды. — Сонда, мына орусуттын баламды зорлады дегет' жалран болтаны ма?— дедк — Ж ок , бул акн кат,— дед1 Сакия-пандит,— О л елген кыз баланыц денесш корларан. Ж ур т тына калды. К арсы лы к eTin б 1рден беркпмей, кеп айкасып барып жешлген жауларыньщ устержен тактай койдырып, оларды н cyifteKTepi быртылдап сынып, жан дауы стары шыгып ж аткандары на еш мэн бермей, тактам устш де торасун iiuin, сержтер1мен эцг1ме курын отыра берет!и Бату, кенет бурынрысынан да катты сур- лана Tyeri. Енд! ол Кара Бурь^а карады. — Улы пандит Сакняныц айтып турганы дурыс па?— дед!. — Сол ай ,— дед! К ара Буры гур eTin. О л ыржия кул- гендей болды. — Мен кыздын жанын кинаран жокпын. Bepi 6ip емес не?! Б ату енд! TinTi боп-боз боп кеттк Кенет сол жагында шеткср1рек турран баласы С а ртакк а кез! туст!. Оныч К ара ByFbiFa жеркене карай калганын кэрдм Б ату он жарыпдары Меикеге бурылды. — Кандай ушм айтасыз?— дед!. — Иэ, монгол ж ауы нгерж е абырой бермейт!н кыл- мыс,— дед! атышулы катыгез М ецке.— BipaK, кеп жыл- ры Алтын О рда тарына cinipin келген сц бегж еске алып, жазаны сэл жешлдеткен жен болар. Кек шыбыкпен жуз мэртебе дуре сорылсын! Бату енд! сол жагындары Беркегс бурылды. — Слз кандай ж аза дуры с дей аз? — М усы лман jxiHi бойынша мундай адам о дуннеде дозакка ж ан уга THicTi. Ойткен!, киянат еткен адамы сзби рой,— дед! мусылман д ж ж дег! Беркс,— сонда да бул дуниеш к кылмысын о дуниеге калдыру 6i3re де кунэ. Буран кек шыбыкпен мын д ур е сорылсын! Б ату шн TipecKen журтты ц жуз!н 6ip шолып eTii. BapiHin де кабактары жабылып, Kici ел!м!не эбден ет- Tepi yiipeHin кетсе де, дэл мынандай сумдык кылмыс !стеген ад ам га eiu6ip KeiuipiM 6ep rw ep i келмегендей туксис калган. 64

— А л ci3 не тьлейаз?— д ед1’ кенет ол Святославка. — Алтын Орда ханы, бар тм епм , мына малгунды $з колыммен бауы здауга р уксат етпиз!— дедк Б ату кенет ойлана калды. М е н к ен ш жен. Жеш’лген елд!н он жасар 6ip баласы елд1 деп, он се п з ж асынан монгол устем д ш н кексеп, аянбай баты рлы к еткен адам- ды е л 1м жазасына буйыруга бола ма? Эрине, болмай- ды. Рас бунын айыбы зор, елген баланы балагаттан, монгол ж ауынгерлерш щ атына нуксан келт1рдк Сол ушш Берке айткандай мын дуре соккан абзал болар. G ain кете ме, Tipi кал а ма, е зж щ багынан Kepcin. BipaK бул yKiMfli езгелер, мынау ж ур т э д ж кере ме? Турлерш е карасан тек кылмыстыга eaiM жазасын тж еп турганда- ры хак. Ие, булар тек eaiM жазасын т 1леп тур. Ханда- рынан да сондай yKiMAi кутедк Б ул ан кау ел, жазыгы жок миллиондаган адамды кырган хандарын, осындай 6ip болмашы icTe э д ж е т т ш к керсетсе Саин хан — ка- си егп хан деп атайды... Bip жузбасы ны н eMipiHeH, ж уз мын халыктын niKipi кад!рл1 емес пе? Ол кенет Святославка карады. — Болсын тм егщ !— дедк Ж уртты к TyKnip жагынан элдеюмшн: — БэрекелдП — Бату хан — эдж етп хан! Саин хан!— деген да- уыстары да шыгып калды. «Бэсе,— д ед 1 сэл езу тартып Б ату iiuiHeH — бул кара халы к импрам деген кызык, мын ж аманды гы н iuiiHeH 6ip жаксылыгынды керсе, соран да мэз». Тагдырыныц не болып бара ж атканына ж ана Tycine бастаган К ара Бугы: «кеппр, хан ием» деп, айкайлап ж 1берш, 6ip д!зерлеп отыра калды. Сол сэтте Святослав баласынын денесш ж ерге койды да, К ара Бугы га гаян- ды. К ар а Бугы OFaH ж алына карай бергеш нде, ыкшам кимылдап, ышкырынын iuiiHCH байланган канжарын кы- набынан суырып алды да, тамагынан орып-орып ж!бер- дк Кара Бурынын добалдай басы еши 6ip жарына карай салбырай берд1 де, д е н е а эп-сэтте ж ерге дунк ете туст1. Святослав артына бурылып та караган жок. Ж ерде жаткан баласынын денесш KQTepin алды д а ж уре бердк OFan ешк1м «токта» деген жок. Тек Б ату рана озшщ арт жакында турран бас yo3ipi, aiteciHin. inici LLibinFbic- тын Кулан катынынан туган Кулканнык баласы Сауык- ка бурылды. Ж ур тк а ест1рте: — Ана Kicini токтатып, астына ат бер, калтасына кыздын кунын сал,— дед1. з I. БссиОсрлин, VIII той 65

Хан TaFbiiiaH сэл темендеу турран Лсгнице айкасы- ныц каЬарманы, хан шеилмше риза болтан, Алтын Ор- даныц э й г ш лаш каркаш-н бузурыры1, Батудьщ жездес! мангыт Телен батыр басын идь — Саин хан — Б ату хан!— д сд 1 ол. Ж урт та: — Б ату хан — Саин хан!— деп дауры га калды. 0 з1- HiH кырык ж ылга ж уы к шабуыл-урыстарында, acnepi мыц сан халыкты кырран, дуннеш кан сасыткан, таска салсац кайтпайтын Бату, кейде осындай болмашы кте- piMeH эд1летт1 болып керше бш етш . Бул жолрысы да сондай т э сш н ш 6ipi едВ Алтын О рда Fa жан-тошмен бер1лген, сан сыннан еткен 6ip батыр жауынгершен ез! катты ykim айтып айрылтанына imTefl ол ете кынжыл- FaH. Bipan сыр бермсген. Солдаты сурет Сартакты н Kyui буп'нге кешн кез алдында. Сонан 6epi он жылдай мезгш егсе де, Свято­ слав эл! кекж ал каскырдай айбарлм, тек сакал-ш ашыиа ак KipreH, буырыл тарткан. Эттен не керек, сондары OKHFaiibi эл1 кунге дейш есш е устаранмен, Сартак, соЛ кун1 6ip ж агдайды aKFapMaFan. Сондары жиынга, Кара Бурынын ец Kirni inici, Беркеден кашып келд1м дегеннен кешн С артак езш е бакауы л21 етш алран, каз1р хан то- быныц ен сонында келс жаткан мына Сары Буры да болган. Ол агасы К ара ByFbiFa Сартакты н жеркене ка- раганын д а керген. BipaK 6eTi 6ip булк етпеген. Тек Сартакк а ештесе далранын кезш де 6ip сот пайда бол* FaH ызтар оты анрарткан д а койран. Эрине, буны бшсе, С а р так Сары Бурыны езш е бакауы л eTin алар ма едй алмас па ед1, шм бшсш... С артак орусут елшВперш, езппц серштерш , некерле- piH epTin хан ордасына шргеннен кешн: — Курметт! елнплер, 6yrin ic жайын экг1ме етейш,— дед!. — Алтын О рда ханынын Kaflip.ai конактары болы- ныздар. Барлык ж урт басын nin тэж ш еттВ С артак енд1 орусуттар келгел!' достык сынай керсет- пей, кабарын каре ж ауып ундемей ж урген адам га бу- рылды. — Сауы к aFa, ci3 де карсы емеса’з Foil?— дед!. 1 Л а ш к а р к а ш -и бузурык (монголша)— аскер басы, бас кол- басшы. 2 Б а к а у ы л — Орда сарайыныц ас белуиис!.

Бул Батудык кешег! бас ya3ipi, 6yrlHri Орда акыл- шысы Сауы к сд1. Kaaip ол алпыстан асып ксткен карт. Тугырдан тусу- гс таяу 6ip кездеп мубэрэк жуз1 абден аж1мделген. Б ату влгеннен кейш Ш ынрыстыц атакты урпактары нан Алтин Орда манында калган ен улкендер! Берке, Y6afl- ра-Субайра улысыныц ханы Ордамен шанырактас Жо- шынын бесiишi баласы Сибаннан тараган БаЬадур жопе осы Сауы к. * Kaaip Сартакты н касында осы уш аксакалды н улке- н! Сауы к капа отыр. Ал Алтын О рда ханынын е з акыл* шысына жеке квн(л белуннн ce6e6i де бар. Э к е а Кул- кан Б ату ор усут ж е р т в аттантанда 6ip косынды бас- карган. Ол нт, игни 1238 жылы Коломна каласын ал- ган. Осы уры ста ж ау колынан К улкан каза тап- кан. Хан урпагы ж ау колынан влген кал ага монголдар вте вш келет!н. М ундайда, uiahap бекмпсйнн дымын калдырмай кул-талкан ет1п, карсы лык кврсеткен тур- гындарын койдай кырып тастау Шынтыс урпагыныц ежелг! салты. Осы айкаска Сауык та катынаскан. Эке- cinin кунын кайгарамын дел ж уртка орасан киянаг ктеген . Содан 6epi бул ор усут ел!не канды квйлек кас, берт!н келе Батуды к бас yo3ipi болтан шагында да, онын орусут ел1 жайындаты кейб1р 6iTiMiHe 1штсй ала квз бол келген. Б 1р ак Алтын О рда ханынын вз деген! болмаса, взген1к свз1н тындай коймайтын катал Miiie3i- неи жасканып, ундей алмаган. Ал Сартакк а акылшы ст 1л 1п белг1ленгсннсн 6epi де, «Алауыз ж 1г1ттср кос бол- майды, таланган ел дос болмайды» деген уплмды кейде алдына тартып, Алтын О рда ханына ор усут ел 1мен тым жакындасып кстпсун! т 1леген. «Колында Kyiuiii барда касын да дос. касыкды ж ау етк!к келмесе, кулике ку- ш1кд1 кос» дейт!н ол. Ханнык алг! суракты буган неге берген1н Сауы к айтпай тус1нд1. — Ж вн гой, хан нем,— дед! басын и1п,— алыстан ат терлет!п келген меймандардык дем алгандары акылды жайт. Конактарга арналган ту бис сойылды, шслсктел то- расун, сабалап кымыэ экелЫд!. Бакауы л Сары Бугы аягынын ушымен ж ур 1п кызмет icTi-ai. Атакты Кыпшак тайшы Суленгут, карагай домбыра- сын ургылай Шыкгыс хал шеж 1рес1нен бе л гЫ «Ю ань 3* ы

Ч ао Би Ш идщ »' Алтын О рда ¥лысына таратан кыпшаки Typiii айтты. Bip мсзет ол тайжурут адамдары ерте кезде Шын- рысты ел н р м ек боп !здеп ж ургенде, уш не тырып аман алып калган тай ж урут Торран Ш ереш , соцынан Тему- чип Ш ыцрыс хан болганнан кей!н OFan Селенг! езеш не uiefiin созылып ж аткан меркит ж ерш 6epreHiH, Торран Шереш' д архан етш , сауы т KHin, ук! TaFyFa2 р уксат ет- KeHiii, егер элдекалай кылмыс icTece, торыз мэртебеге дейш ол жазаланбасын деген жарлыгын жыр еткенде, Сартактын улы атасы жаксылыкка жаксылык кайтара йлетГн кеменгер ед1 деп т е п л е калды. Содам кейш Ш ыцрысты хан кетеруге куш коскан, эйг1лi А лтай, Хучир, Сэчей-беки нояндардын: деп басталып, «Жауынды шапсан, экеп берехнз Сарайьща сулуларын кыздардыи. Катындарынын бар сылкимын Сайгулж тулпар каз мойын Жуйрнчн к!лен жылкыныц. Акта шыксак шарлап жср жуэш Саган деп ергс 1лем1з. Тогайдын. жаннат, кундызын,— Бузбак егер субхат куннш Б1здей пакыр кулинды. Айырып катын-баладан Журтыца калдыр капыраган,— деп 6iTeTin Ш ыцрыс xaHFa берген анттарынын кыпшаки Typin айтканда «сендер де С а р т ак xaHFa сондай бер1'лген адал болындар» деген ойды шегелей TycKici келш , эл- сш-элсш отыргандарга карады. Тайшы ойыи езгелерден rep i Святослав пен Сауы к жедсл тусш дк Сауы к «дурыс кой» дегендей тайшыга карап басын изедк О русут адамы бурынрысынан да тунжырай калды. Ол келгеннен-ак Бату Ордасыныц алтын кумбезд! салтанатты сарайларынан бастап, кун- дыз, торка, каскы р iuiiK, тул ш , кар са к ты м ак киген, беттср!нсн майы шыккан адамдарына д е й т мулдем жа- ратпай oTbipFaH. ©зш ©3i зорлап канш а сыр бермейш дегенмен, кар е ж абы лган кабагы аркылы iiuTeri ашуы сы ртка шыккан. С артакты н да бунын кеадл-куйтн ац- 1 «Ю ань Ч а о Б и Ши»— 1240 жылы жазылган монголдардын купил тарихы. 2 Шынгыс эскершщ K@6i сауыт кимегеи, сауыт кию — жогаргы дэрежеге жеткен ноян, жауынгерлерд1н белись Монгол бекзада. ларыныц 6epiKTepini>i арт жагынан ук! тагу улес1 дэреже, курмет белись Мундай адамдарды сайда деп атагап. 68

Fapbin калганы д а осыдан ед(. А л хан ордасына Kipi- с!менем, Святослав Tiivri тунерш Kerri. Расы н да д а, ©3i- iiiH туран ел-журты жокшылыктан жудеп, ж еуге тамары, киюге KHiMi, мшуге аты жетпей ойсырап ж аткан да, ак майды аягымен Teyin, кундыз imiKTepiHin жарасын шал- кайта ашып тастап, алтын, KyMic кару-ж арактары н ж ар- кы лдаткан ж аулары ны н кекей кесп куйш керу OFaH киын ед1. в Сондыктан да барана 6api ханнын тарамханасына Kipin ет жеп, кымыз, торасун ш кен де де, жолдан ашы- рып келгенше к ар ак ай тамагынан жендеп ас отпей, ж ай журек жалгаган да койган. Бунын iuiKi куйш С артактан ботен тары 6ip адам акрарып калган. О л кырары коз С ауы к едк «Иэ, деген I ол iuiiHeH, мен сендерд1 кандай ж ек корсем, сен д е 6i3fli I сондай жек коретшщ даусы з, ту(Н ж арасынан алатын жауым, мына ж ас болпрж Гаврийл емес, карт каскыр 03iK боларсын». Bip сэт eaeyi де 6ip-6ipiHe сыр тарта коз тастаган. Кеш л куйлерш уккандай болган. Булар- дын кездершш карашыктарында кенет суп-суык боп ж ана калган кек ушкындары ж ар к eTin айкасып, тай- салып кеткен алм ас канж арлардай, сол сэтте лап eTin тутанган д а кайтадан кенет ceHin улгерген. А йкаск а тусуге дайын eKi ж ау, ашуын акы лга ауызды ктаты п, будан opi сабы рлык еткен. Баганагы уш нояннын антына Ш ыцгыс ханнын: «Жауларымнан тапкан олжаларынды Маган бермей, еэдерщ алындар. Анга шырып, алган кундыз, кекжалдарынды Маган бермей, ездерще калдырыцдар»,— деген ж ауабы н ен cohfm жыры eTin, К,ыпшак Сулен гут тайшы да айтарын тауыскан. Сарай тощрепнен элде- каш ан торгауы ттар — кунд1зг! кузетнплер кетш , олар- дын орнын кап тегулдар— тун п кузетнплер! алган. Ту- шмен 6ipre буюл Шынгыс хан урпактарынын сарай iuiiHaeri ^ р ш ш ктерш ен ботен SMipiHiH 6api кэш!ктэне карамагына кешкен. Шынгыс хан дуние салганына кырык жылга таяп калганымен, онын мурагер балалары, немерелер1 э й г ш «Дуние экесшш» тэртш жасысында ж азылган эм1рлерш булжытпай орындап келген. Сондай буйрыктын 6ipi — хан сарайларын, О рда тыныштыгын кузету TapTi6i едк Сол ymiH ханнын e3i торгауы т, кап тегул ж асактарынан кашжтэне тумен1н курган. Э скерлерш ш бул турш е ол ете улкен маиыз берген. Ш ынгыс ханнын сол тэртш

жасысында: «Бурын б1здщ карамагымызда ceri3 жуз каптсгул, жет1 жуз торгауыт бар едГ ByriHri куш К вк Tanipici, Аслан мен Жер куд|реттершщ уйгаруымен мемлекет TieriHi 6i3re бершгендпстен, сол каптегул, са- уыткер жэне торгауыттардан арнаулы кэшштэне тумеш курылуын бунырамын» дел жазылган. Жэне сол туменнщ кандай адамдардан курылуы кврсетшген. «Б13Д1Ц кэшжтэне кандай адамдардан алы- натынын ecTepine Tycipy уцпн, мыцбасы б1ткен мынаны б!лулер1 керек: косыл басыларынын, мынбасылардын, жузбасылардын, онбасылардын жэне карапайым жэй журттыц да балалары б1здш кэшштэнеге кабылдансын. Олар кабкпетп жэне б1здщ манайымызда кызмет icTey уцпн, сырт nimiHAepi де келбегп болсын. Б1зге кызметке Kipyre келген мынбасылардын балалары ез1мен 6ipre он жолдасын жэне 6ip iiiiciH ерте келсш. Жузбасылардын балалары — бес жолдасын, 6ip iiiiciH, олбасылары мен жай карапайым адамдардын балалары тускенде уш жолдасын, 6ip iHiciH ала келсш. Жэне бурын вздер! кызмет 1'стеген жасактарынан аттарын Minin, кару-жа- рактарын асына келсш. Б!здш кэшштэнеге юрген ж1пт- тер жанымызда кызмет iereflTiHi мэл!мделгенде, бурын- гы эскер катарында болган жасактарынан мындыктар оларга он жолдастан ертш Ж1берсш. Жэне экелершщ 6epreHiHe карамай, олардыи астарына мшетш аттары мен кару-жарактарын камтамасыз етеш. Сондай-ак, жузбасы балалары epTin келетш бес жолдасына да, онбасы мен жай карапайым шЫлердш балалары ертш келетш уш ж!птке дс, бурынгы эскер катарында журген жасактар, егер болашак кэшштэнелердщ ездершде жок болса, кару-жарактары мен мшетш аттарын дайындап 6epcin. Буран коса, KiM де шм б1зд|н. жанадан курылган кэшштэнеге Kiprici келсе, ондай адамдарга ешю'м богет ктемесш» дел буйырган LUuhfuc хан. Жэне сол TopTin жасысында каптегулдардын айрык- ша дорежслер! де, мшдеттер1 де жазылган. «Каптегул отырган жерден ешшм де жогары отыр- масын. Каптегул турран жерден ешшм аты-женш айтпай етпесш. Каптегул кузетте турран уйге, онын руксатынсыз ciiiKiM KipMeciH. Каптегулдын жанынан етш бара жатып, ешшм оган ештсне дсмесш, тшдеспейтш болсын. 70

Каптегулдан ешюм ол кузетке турран жерде канша адам барын сурамасын. Каптегулдын руксатынсыз журген адам усталсын. К,атардары ноян, мынбасылар, катардары каптерул, кэдпктэнелерден кей1н отырсын» деп буйырран Ш ынрыс хан. Кыскасы, Ш ынрыс хан О рдасыны к Tiperi acKepi бол- са, эскершщ acKepi кэш ж тэнеа болран. Буларга кай жарынан болса д а устем д ж берген. Б улар Ш ыцрыс хан- нын сырткы ж ауы туг1л, iuiKi кастары на карсы жумсар шокпарына айналган. Заманында ханнын ханы саналран Ш ынрыс ханнын езк t «Кундерд1к кунш де менщ тагы м а отыратын урпакта- рым, урпактарымнын урпактары маран мура орнаткысы келсе, сол орнаткан алтын мурасы болсын, ез1'м курган, в31м баскарран он мык адамнан туратын кэш жтэне ко- сынымды кездерш ш карашырындай сактасы н. Осы он мын косыным ед! Foft езгелерден анарурлым жаны ашы- ран mchi’ h корраушы пер!штелер1'м болран!»— деп ypiM- бутактарына буйырран. Осындай ерекше эскер — кэшжтэне Алтын Ордада да бар едь Буларды Бату кэшжтэне демей, телснпт деп атаган, Ш ынрыс хан кэш жтэнелержен буларды н да айырмасы болмаран. Б улар д а хан тэрынын кузети ла, корраны. Алтын Орда хандары д а теленпттерш вздерже кастаскан адамдарынын, елдершщ жанын алатын жен- деттер1 еткен. MiHe, осы т е л е н г т е р д е тун келе кешютурымнан хан сарайын коршап алады. Хан сарайынан бекзадалар вз уйлерше кет!с!мен ордага Tipi жанды Kipri36ei\"ifli. Алые жолдан шаршап келген орусут адам дары мен- ман-сарай im inaeri арнаулы белмелерге Kipin, екеуден, ушеуден, ак мамык, шайы керпелерден ж асалган тесек- Tepine жайгаса бастады. Гаврийл де ез|'не арналган белмеге юрди Сырттагы кузетнпден тыс бунын eciriHiH алдына арнаулы кузет- uii — теленг1т турды. Гаврийл ен;м meuiiHin, жолбарыс терю ш щ уетж е салынран тесепн е ж ата берем дегенде уйге шырак ус- таган Сартакты н уза к жылры хатшысы, румдык К,ойак Kipai. — Бафу cTini3, князь,— дед! ол басьж Hin. - Б!рдсме айтпак па едодз?— дед! тесеп ш н уетж де жаткалы отырган Гаврийл,— айтыныз. 71

— Ханныц 6yfipbiFbi бойынша, K.a3ip с!здщ Tecerini3- re теленп'т дэйекни 6ip кыз экелед1. — Кыз? Оны неге экелед!? — Ежелден пене монгол гурпы бойынша кад1рл1 ко- нагыныц койнына кыз салатын дэстур бар. — Д астур? Христиан липиде ондай гурып жок кой, С артак хан христиан емес пе? — Ж ок, ол монгол! — Кызык екен! — д ед 1 ойланып калган князь Гав­ риил, 6ipaK бул кезде Койак шыгып та кеткен едй Аздан ксГп'н енгезердей теленп'т, кырмызы кызыл гулдей эдем!, ж|'бектей ул б1реген, Кыпшактын 6ip уыз- дай аппак балдырган кызын epTin Kip.ai. Ш ыцгыс хан ж асысынын TapTi6i бойынша кэнлктэне кур эскери кызмегп гана аткармайтын, орда той-дума- иын, кыз узату, кыз беру, TinTi хан сарайындагыларды ае-сумеи камтамасы з ету солардын м!ндет! болатын. Сол себептем орда TOiiiperin/icri кы з-келшш ещердгк, хан тукымына жатпайтын ж т т-м ы р з ал а р д ы н тагды ры осы- лардыц колында туратын. AFa теленг1т хан жарлыгын ecTieiMen орда аспазшысы боп кызмет !степ ж урген 6ip сорлы жес1р эйелд!ц кезппц карашыгындай сактап отырган x<acecnipiM кызын алып келген. Эйел кез жасы кол болып кала берген. — MiHeKefiini3,— дед1 телен гЬ . Гаврийл аузын аш- канш а басын н;и де шыгып кеттк Кектемг! курактай талдырмаш, жап-жас кыз бота козшен жасы мелд1реп орусут ж 1г т н е урке карады. Гаврийл катты да калды. Шынында да кыз ражайып суду ед!. Б е н аппак, кыр мурын, бота кез... Ж уп-ж уаи кос бурымы шубатылып жерге туа'п жаты р. 0 cipece K03i мундай гажайып болар ма! К ап-кара, меп-мелд1р, тостагандай уп-улкен. Бей- кунэ ж ан ce3iMiniH aiiFaFbi боп, ж аска тола, жаутан- жаутан етедн Кыздын езш ен коркып турганын Гаврийл б 1рдеч укты , кенет жапы ашып к етп . А ярын эзер басып касына келдк Кыздын зэреа' ушып кеткеш соншалык, буюл денес! flip-flip eTin, ei<i колымен бет|'н басып enipen коя бердк А н-тац боп Гаврийл тур. ^KirirriH K63i еид1 агыл-тегм жылаган кыздын арка тусы га туст!. Кыз жылаган са- йын, кал актай ары к ж ука ею' жауыры ны тынбай ойнап Hip-flip етедь.. 72

Гавриил . кыздыц аркасынан сипай уста ган бойы есжтщ алдына алып барды. — Корыкпа, тимеймш. Кыз тусш бедк 9 pi-capi болтан Гаврийл eciKTi ашты да, ар жагында турган ж ас теленп’т ж т т ш е :— Кыз ушне кайтсын, тимендер,— д ед ь С е й т п д е eciKTi кайта- дан ж ауып алды. ...Сартак ертек орусут елпплерше езш щ мактаны- шы — ж уйрж атын, алрыр тазысын, мерген ж1г!ттерш керсетпекнп едк Сонын сэН де TycTi. О р у сут елнНлер! О рда мергендер!мен 6ipre тан сэрЦ ен каскыр аулауга шыкты. Кыс катты жылы уялы каскы рлар тобын жаз- бай малга Ke6ipeK шабатын адетк Биыл кыс ете суык болып, 6ip уялы каскыр тобы тебШдег! хан жылкысы- нын эбден мазасын алып болтан. Мшген аттары омбы KapFa батып кете бергенджтен д е аншылар опырып кала бердь Тек алрыр тазылардын рана аузы канданып кайтты... KeujKi астарын iumeH сон конактар танертен келш сезге KipicneK боп, ез белмелерше тарады. Сартакк а epin куш бойы каскыр куып эбден калж ы- раран Гаврийл снд1 тесеп'не жатайын деп ынрайлана бергеншде, Keujeri толенг!т, буран таны с ботакоз кызды тары алып Kip;ii. — Мжекейниз!.. -Гаврийл кызра тандана карады . Кыз кешегщей жы- лап турган жок, б!рдеме айткысы келе ме, eciK ж акка элсш-элсш жэутекдеп карай бередь Гаврийл кыздыц б 1рдеме д е п о к е л ге т н тусж гендей, ымдап оны жанына шакырды. Кыз «устап ала ма» деп коркып, аярын \\лби басып Гаврийлдщ Tecerinin жаны- на кел.ап — Не айтасын?— дед! эбден шаршаган Гаврийл. — Мен бе?.. Не айтсам екен... Тек сен езщ е са к бол.. Рашиян шарабын 6epyi мумкж. Иэ, рас айтам,— дед! ол ж аскана сейлеп.— Iuiin койып журме, жаман болады... «Рашиян шарабы» деген сезд1' тусж генмен (монгол хандарынык imeTiu шарабы осылай деп аталатынын ол бурыннан да бж етж ) кыздын не дегешн уклады. BipaK бунын езж е 6ip K ayinri ecxepTin турранын ж урсг! сездк — Не дейсж !— дед< ол кыз кутпеген су р а к койып. А нау не дср ж бжмей yHci3 калды. Тек элг! сезж с мына ж!гп\"пн TyciH6ereHiHe тан. Енд1 ол айтайын д е г е т н иша- ратпен TyciHAipMCK больш элекке тустк >Kirirri нускап 73

ол; «Апам айтты, ертен саган рашиян шарабын бере- д 1»,— дедк «Ал, сен,— басын шамкал, кесеш — колымсн итергсмдей е т ш — 1шпе! 1шпе!— дедь «1шсец,— дед1 ол аузына колын апарып,— елесщ! вл есщ !»— деп, колымсн 6ip ж ак жагын устал, елш бара жаткам адамнын бейне- ciH керсетп. — Рашиян шарабы дейсщ бе?— дсд1 ол. — Иэ, иэ! JKiriT акырын езу тартты. — Ракмет,— дед1 ол, сой ти де eciKTi корсел-i.— Бар снд1, кете бер... Кыз шыра женслдк Адам тардырында, TinTi кейб|'р косам тардырында да арак-шарап б е л г ш орын алган. Арак-шарапка бсржген кей ж урттарды ц ез1н1ц улттык касиетшен айырылып, уакталып, курып кеткендер1 тарихта б е л гш . 9cipece, 6ip елД1 ж аулап алган улкен ж урт у сте м д тм е н , кару- жаракты зорлырымен, мэдениет, соракы тэл1м-тэрбиес1- мен 6ipre арак-шарабын д а ала келген. К,ару-жарактыц кунлмен дегенш кейде icTeTe алмаган шапкыншылар, барынышты елш не дин аркылы, не арак-шарабы, ал- дамшы рурып-дэстурлер! аркылы жецген. Эа'р есе, эл! мемлекет болып шыныкпаран юшкентян елдерге арак- ш арап улкен зиянын типзген. Буны Ш ынрыс хан да ж аксы бшген. Bipaic сан турл1 улттан курылсан аскер in жаура айдап салура кур FaHa TeMip тэртш емес, олар- дын акылын, ж ан сез1мш тумандататын, кыздыратын бетен куштердщ де керек екенш умытпаран, Сондыктан ел тонауды, арак-шарап iiuyfli, жешлген елдщ эйел за- тына киянат к теуд ! тыймаран. 0 3 i де сонын бэрш кте- ген, кейде TinTi, никенде оныц 6ip;ie мае болып, Шмгн Хутугттын «сенен де ж огары куш бар» деген акыл cosi­ ne «менен жогары тек менш бермм» деп 6epKiH хан тагынын уетше койып, 03i OFaH курмет кврсетш тэж1м ете бастараны — тарихтагы акикаттык. Сол Ш ынрыс хан кенет журтка iuuyAi койдырмак болран. О л мынадан шыккан. Угедей мен Ж агатай Хо- резмш ах М ухам м ед а женш, YpreHiurri шапкан сапарын- да, Ш ынрыс хан аскер!- кырылып кала жаздаран. Хорезм астанасы Ургеншгп алраннан кешн, б у м л acnepi болып Хорезмшах М ухаммедин жер астындагы сарайларында- Fbi кубырларда сакталып турран, канша жыл iiuccH Де таусылмайтын шараптарын iiuyre KipicKeH. Угедей мен Ж агатайды н оздер1 де 1‘шкен. Эскер 6ip ж ен imKCH, eKi ж е н !шкен, ecTepiH бшмей ш кен . Б ул iuiy апатка ай- 74

la-wan. M a c a u жауы'нгерлерд! шапкыншыларра енйккен курт, рет1н тауып, eHfli топ-тобымсн елН ре бастакан. Буны ест1ген Ш ынрыс хан каИарына мшген. А рнаулы касактар ж1берш, бую л жер астындагы шарап сарай- ларын блзд1Н заманымыздан тер т ж уз ж ы л буры н, мак- гаиын унтагынан К,ытайда {стелген к ук ф т от дэрлЫмен аткызран. CefiTin барып эскерш 6ip апаттан аман сак- гап калган. Сонынан тарихш ылар Ш ы н ры с ханньш кэрш rerin катты ашуланранын, балаларынын экелерш е улес калдырмай, Хорезмнен колга тускен дуние-мулкш езара бел in алгандарынан дейдь Ш ынрыс ханнын катты ашу- лану ce6e6i тек будан рана емес. Балаларынын мае болтаны, мае болып Хорезмшах Мухаммедтын кашып бара жаткан эскерш куып ж епп кырып тастай алма- рандары да ¥лы ханды катты ренжыкен. Осы окирадан кейш aMiprni шарап туралы жасысына шрген езш щ мина темендеп эй гЫ есиетш айтканг «М асан адам api керен, opi сокыр, онда акыл-парасат болмайды. Онын ой -бш п , дарыны тукке де турмайды. Ол уятка калудан баска ештене тындырмак емес. 1ш к ш кке салынран ел бплеу- miHiH колынан eiu6ip улы нэрсе келмейдк !ш к ш к к е куныккан эскер басшысы ез сарбаздарыпын жауынгер- лш сабын ез билМ нде устай алмак емес. Ал, масан ноян e3i аткан са да к o f h h h h кайда, неге т и г е н т 61л- мейдк Егер iiuiM.aiKci3 болмайтын болса, ен кеп легенде айына уш мэртебе ш к е н жен. Не 6ip-aK рет iuice кан- дай онды, TinTi iiuneft койса ете дуры с-ак. Тек, ондай мулдем !шпейт1ндерд1 кездесп ру киын»— деген. Ш амалары келгенше Ш ынрыс урпактары эмгршЬйн осы есиетш орындаура тырыскан. 1мрак карамарындары елдерге, шауып алган журтына олар арак-шарапты кой демеген. TinTi олардын акыл-ой, ж ан сез1мдерш э ларе- те тусу ymin xe6ipeK iшулерiH ж аксы керген, соран угггтеген. Булардын ойынан тек мусылман дш ш деплер рана шыкпаран. Олар мусылман дшнйн тегеурш д1 тэр- Ti6iH бузсак к э т р болып кетем1з деп коры ккан. Самар- кандтагы болган айтыста, Куйш ханнын e3i Нуриддин Хорезми имамнан: — Арак-шарап шаршаран адамды тыныктырады, кайгылы адамнын шерш азайтады, жалпы ккннщ кеш- лш KOTepin, ойын кеадтед!. Ж эне e3i жемш, тары, бидай сем л д! таза заттардан ашытылады. CoFan карам ай, егер адамга жаны ашнтын болса, М ухам ед пайгамбар 63iHin умбеттер!не неге шпендер деп буйырады?— деп сура- раи.

— Мынандан 6ip окигадан шыккан,— дед жауап берген Имам — М ухамед пайгамбардын 6ip сахабасы алые ж акка бара жатып, эбден шаршараннан кейш жо- лындагы 6ip ж е а р эйелдш yfliiie конбак болады. Ойнакы, ж ас эйел оны кондырмайды. «Ал шын конрыц келсе, раран айтатын уш шартым бар, 6ipeyiH орындайтын бол- сац кондырамын»— дейдк «Кандай шарт?»— деп сурай- ды сахаба. Эйел: сен буп'н не мен!н койныма кел, не бес жасар балам бар — соны е л п р , не жуз1миен кай- наткан 6ip шыны шарабым бар соны iui дейдк Сахаба ойелдщ койнына барсам uyHOFa батамын, жазыксыз ба- ланы еллреем кылмысты боламын, дозакка жанамын, ал жуз!мнен кайнаткан 6ip шыны шарапты imceM, бойым балкып, ке н ш м кетерймп, ракатка батпаймын ба?— дег! ойлайды. О л сонрысын гстеймш деп уэде 6epin эйелдЫ ушне конады, улкен шыныдагы шарапты 1шед1, содан KeiiiH мае болады. Масаи адам не ктем ейдк ойелдщ койнына да барады, баласын да елт1редн MiHe, осыдан KeiiiH М ухамед пайгамбар бар умбеттерше кандай жар- дайда болмасын, кандай куйге ушырамасын арак-ша­ ра пты ш п е к т уп л , мулдем оны татура руксат етпейтш хадис|‘ п lUbiFapFaH. Алтын Орданыц Heri3ri T ip eri— Teri мусылман дшш- деп журт болатын. Мусылман дшшдеп бул кауым арак-шарап iiuyfli кунэ санайтын. MiHe, сол себептен С а ртак та ез О рдасына христиан дш ш деп Сары Буры- ны хан бакаулы eTin алган. Ертещне кел1шм сез басталган. ¥лы Новгород адам- дарыныц жардайына карай, eKi жылра дейш олардан шулен-мал басынын, уннан, судан алынатын, яман-жэм- инк салыктарыи жэне егш салыгы — аваризды1 алмай- тыи болып келю ледк Осындай салыктардан Александр Невскийге жасак 6epeMi3 деуин бетен князьдар да арылсын дед!. Тек Новгородка HeMic Kpeciutaepi аттанса OFaH карсы Алтын О рда acKcpi шыра ма, шыкпай ма, бул мэселен! алда- fh уакытта шешпек болды Сартак. Ал Ka3ip, табан астында тужырым ж асаура HoFafi, Сауык, БаИадур, М едке TeMip Topi3fli Алтын Орда улысыныц аксакал- дарына карсы шырура каймыкты. Олар, эрине, кешеп 03/iepi шапкан елд1 6yriH коррауды жен кермедк «Ока- сы ж ок,— дед! ш тей С артак,— 03ip Новгородка жау кел in жаткан ж ок кой, ж ау Ke.neTin болса, бул терт 1 А в а р и з (фарсыша)— салык деген сез. 76

мыктынын кикарлыкы былай калар. в й т к е ш , олар, Новгородты шапкан, орусут жерш алкан ж ау, ертен езше ауыз саларын кайдан бшсш. Ka3ipri Алтын Орда будан жиырма жыл бурынкы Алтын О рда емес, хан- дык.тын б у м л К авказ, Эзербайж ан тусын К улаку илхан билеп кеткел! кашан, ал М ауараннахрка тая у К орасан жакын мен билеймш деп ж ан таласкан Ш ынкыс тукымы аз емес. Будан жиырма жыл еткеннен кейш не болмак? Ж ок, ж ок n.a3ip Алтын О рдака Александр Невскийден алыстамау абзал. А л б у гш п энпмеден, Алтын О рда мен орусут б 1рлестМ не жалкыз кана акылшысы С ауы к пен БаЬадур Fana емес, мына Гаврийл князька epin келген Святославтын да ш тей карсы екенш Сартак б ш п кал­ кан. Ол Алтын О рда мен ор усут князьдарынын одакын, д ед1 ш ш ен такы Сартак, амалсыздан м акулдап отыр. Эрине, креснйлер такы шабуылка шыкса, орусут eni Ka3ipri куйзел к жакдайында окан тетеп 6epyi ем талай... Святослав содан сескенедй Ж ок, бул е м ж аудан Kepi 6ip жаумен курескенд! жен кередь Эйтпесе... ж эне 6i3re сенбейдй s Ел-журтын кан-ж оса етш кыркан ж ур тка, эрине, сену киын... Д ем ек, осы шал Ty6i 6 i3re косылмайды. А л бу- нын niKipiMeHeH Александр да, онын iHici Андрей де баска туыстарынын, д а санасатыны мэл1м. Сонды ктан... Иэ, улы Шынкыс бабамы з айткан емес, пе «егер ж ауын- нын ертен к ас болатынына сенсен, ондайлардан, досын- нын дос кез1нде, касыннын к ас кезш де кутыл» демеп пе ед1? MiHe, осындай кел1с1ммен конактар туею астан кейш елдерше журмек болды. Такы да хан сарайынын такам ханасында Кыпшак- тын денгелек тапал жозысы койылды. Такы да бие со- йылып, дастаркан турл! такам, М м д ш т е р ге толды. Са- пырылкан сэры кымызбен 6ipre, сол кымыздай аппак торасун экел!нд1. Керне саптыаякпен Алтын О рда бек- задаларына, орусут конактарына тартылды. Астау-астау етпен 6ipre 6ip мезет к у м к кеселерге толтырылкан ра- шиян шарабы д а экел!нд1. Ханнын он жакына Сауы к, сол жакына князь Гаврийл отыркан. Ханка 6ipey-Mipey у салып жазым icren журмес1Н деп Шынкыс хан TapTi6i бойынша дэстурге айналкан эдетпен, аякынын ушымен басып кызмет icTen журген бакауы л Сары Букы, ханка келген табактан 6ip Tyftip eTTi Kecin ж ед1 де, алдындакы алтын^ кеседег1 рашиян шарабын оймактай шыны ыдыс- к а куйып 6ip урттамын imTi. 77

Хан 03i 6ipiniui боп алтын н е с е т кетердг 0 згелер1 де сол э д ег п »стедк С артак кесесшдег! шарапты iuiTi. Буран 61'рен-сараи монгол бекзадалары косылды. Ал конактар кеселерш кайтадан жерге койды. Bipeyi де аузына апармады. С а р т ак ан-тац калды. «Булары неЫ, кеше осы ра- шиян шарабын кеселеп imin ед1 той булар. Калай мае болмайтындарына таи кадрам. А л бугш б1рдемеден се- зжтенш отыр ма? Неден сезжтенед1? Элдс бакауылдыц Meniii кесемнен шарап дэмш татканынан ба? Ол кеше де сейтш efli рой. Содан буларра 6ip ж аман ой келд1 ме? Ж ок, ж ок бар кесен1н ш арабынан тэта берсе, табанда мае болады foA. Бакауы лра ол келшпейдь Тэртш солай! Д ем ек, буларды н ш арап !шпеулер1нде 6ip гоп бар. Ко- нактардын к уд ж алганы жэй нэрсе емес, не icTey керек, шарапты калай тексерген ынгайлы? А л егер расымен ол шарапта б1рдеце болса...» — О здер шарапты неге алмайсыздар?— дед1 ол Гаврийлдан Kepi сез!н Святославка типзс. Святослав ундеген ж ок, KececiH т еп п алмайын дс- гендей жайлап кетерш, колын сэл созып карсы жарын- д а отырган Сауы кты н алдына койды. Баган адан 6opi, одет бойынша тек торасун-боза рана iuiin отырган хан акылшысы, ор усут ойын б!рден туеш - Д1. О л аспай-саспай кесеге колын созды. «Иэ, иэ, мына зулым ор усут шалы дуры с к т ед к Bip поле келсе, осы Сауы ктан келедь Кешеден 6epi 6i3flin ойымызра, Алтын О рда мен ор усут князьдарынын одак- тасуына карсы скешн ж асыра алмай жур... BipaK Сауык: — Бала ж астан 6epi монгол iuiiMfliri т о р а с у т а уйренген ед1м, кытай шарабын суканым суймейтш ед1,— дед к сейтт! де кесеш аузына апара бердк— кад1рл! конагамыз усынганпан кейш амал бар ма, к етл 1 кал- масын... «Ж ок, ж ок,— д ед1 iuiineH С артак,— Kapi акылшым- нын еш айыбы ж ок екен. А л егер шарапта...» — Токтаны з,— дед1 хан кенет, Сауы кты н колын ус- тап,— eMip баки inmefl келгенпиз 6opiMi3re аян, ушы- нып каларсы з,— сосын ол жан-жарына караДы. Хан ордасынын сыйынан конактардын кудж теш п отырраны OFaH баты п к е гп . А л «ш араптарды жинап ал»— деуге тары ретш таба алмады. О нда, мынау imiMfliK тш т! таза болган кунде де, «текке куджтенбеген екенб!з, iuiiiue б!рдсме косылран сои ханныц ©3i эк егп р дй дейд1 fob 78

конактарым, 6ip сумдыкты мен вз1м эдеш !стет1и отыр- рандай» дед! ол iuiiHeH. С а р т ак кайтадан жан-жагы на карады. Егер кейш бурылса ол арт жарында иЫ п жар- лык кутш турран бакауы л Сары Бурыны керер ед1. Bi- рак ол кейш бурылмады. Х аннык K63i eciK алдында турран он ж еп-он ceri3 ж асар Кыпшактын сулуш а кел- ген сулпин бала ж ш т ж е тусть Колымен мензеп онь- касына шакырып алды: — 1ш,— дед1 Сауы кты н колындэры KeceHi нускап. Ештецеден Kanepi жок жас ж№гг, атакты хан акыл- шысынын ез колынан шарап алганына мэз болып, усын- ран несен! катты рак кы сса, сынып кететш rayh ap шыны- дай eKi колымен абайлап устап аузына апара бердь Хан буйрырын ммпрамныц б узуга хакы жок, бала ж йтт iuie бастады. Bip-eKi ж уткан да Fana езш щ мусыл- ман екеш, шарапты ез ерммен iuice к э т р болып кетеэт- Hi есш е Tycin, кенет токтай калды. — Хан нем,— дед1 ол мен мусылман е д 1м, осыдан артык iiuneyre руксат ет деп етшбекип болды да, кенет кулай бердк Хан орнынан турып Kerri. К енет ecine Каракоры м га баркан жершде, Туракина катыннын берген уынан ел- ген ¥лы князь Я рослав TycTi. «Содан кейш foA ¥лы князьд!н балалары Александр мен Андрей Куйштен ат куйрырын б!рж олата Kecin, MeHiH экем В а ту жагына шыкканы. Япырай,— д ед1 ол iuriHeH,— iHici Гаврийлге касты к ойлап, KiM екен ¥лы князь Александр Невский екеум1здш арамызга от салгалы журген?» ф Конактарра бер1лген шарапка KiMHiH у салганын канша тексерсе де Сартак бш е алмады. Ал кур сезш- reHin 6ipeyfli жазалауды С а ртак эдет етпеген. Хан та- рынын Kayin-KaTepiHe эл 1 уйренбеген. Эрине, егер ол Гаврийл койнына салм ак боп тел ен п т апарран Кундыз кыздыц аспазшы шешесшен сураса, элденелерд! TyciHep едь BipaK одан сураран жок. А л тел ен п т бу л ж ас кыз- дан б!рдеме болды-ау, князька «шарабында у бар екенш осы айтпады ма екен?» дейтш кумэнд1 ойдан TinTi аулак едь Онын устш де, мундайда пэлел1 затка к|'мнщ катынаскысы келед|, тел ен п т жумран аузын аш кан жок! А л шынына келеек, кызына тимеген Гаврийлга риза болран аспазшы ана, сол KyHi шарапка куш элэ шурна- сыныц косылганын элдекалай ce3in калып, князька «айт» дсп кызын ж!берген e3i едк Кундыз телен птке: «О русут княз' ертек кел деген» деп уйреткен де осы lueuieci болатын. 79

«Шарапка уды мм салды? Оны ki'm б!лд|? О русут аламдары на KiM айтты?»— Бэр! Сартакк а жумбак едк Giireyip, сол шарапты !шкен бала >KiriT — 6ip кун ecci3 жатып эзер дегенде басын кетерген. А узы на унем! сут куйып, емдеген О рда flapyimi «шарапты Ke6ipeK шкен- де, бишараны куткара алмайтын ед!м, аз ш к е т абы- рой болды. Бойын, т е п е алып кете коймаган уды жас ппркш женд1» дедк О рданы к кауы р т ш аруалары белш кетш, бул okhf3 Сартакты н eciHeH 6ipTe-6ipTe шыга бастады. Тек ойын- да калганы: шарапка, эрине, уды осы Сарай манындары 6ipcy салды . KiM болса д а Александр Невский мен м е н т арамды ажы раткысы келген адам. Б!рак ондай адам дэл м е т н манымда ж ок тэр1зд!. Сауы к д е й т десем, рас ол орусуттарды ж ек кередк 6ipai<, дэл мундай жауыз- ды кка бармайды. О русуттарды ж ек кергеш укпн маран касты к ойламайды. Ж эне сол KyHi ана ор усут шалы усынран шарапты ш п е к те болды FOft ол. 11ш м д ж т т улы екеш б тге н десек, онда Сауы к ш ем ш деп кесеш аузына апарм ас едк 6ip сылтауын тауы п imnefl кояр ед1. Ж ок , ол емес. Сонда м м ? Ж а у сырттан, мунда тек онын т!лег!н орындаушы рана бар. А л сырттары ж ау м м ? Алтын такка отырран ханда, эрине, ештесетш ада- мы аз емес. Сейтсе де мундай шке метменен тек бак кундес Kiel рана барады . М еммен ондай ба к кундес тек Берке... Б ул окиранын 6ip ушы сонда жатыр ма? BipaK м е н т О рдам да маран у берердей Kici ж ок кой. Тек Берке ордасынан 6i3re осыдан бес жыл бурын к е л т косылран Сары Буры бакауы л бар... Э лде сол ма? Жок, ол емес. Ол Беркеш сасык шулрауындай жек кередЬ Teri аты-женпз сезж тенудт кандай кажет! бар? Жа- зыксыз 6ipeyfliH обалына калып журмейш, егер Сары Буры десем, сол бес жылдын ш т д е меж ел^рерлжтей талай м у м м н д ш болды рой, неге елНрмей келд1? Ж ок. ж ок,Сары Буры емес, Беркеш атура ofh ж ок... Сонда мм? Ш ар апка уды шм салранын С а ртак канша пйласа д а т а б а алмай койран. BipaK бул к к е Беркенш катысы барына кумэн келНрмедь бйткеж , Берке де Александр Невскиймен ж аксы, KiM болса д а меш сол Александр Невскийден айы рмак жан. О ндай адам осы Берке Fana болуы мумк!н, д ед1 ол imiHeH. Сол себептен де С а р т ак кектем uibiFa саржайлауына кел!п жер эбден катып, тасьтан езен сулары мулдсм кай ткан кезде, 6ip ж агынан Улы хан Моцкеге сэлем 6epin, eKiHmi жарынан Алтын О рданы к карамарындагы 80

елдермен карым-катынас ж урпзуд! акы лдасу улил, Ка- ракорымка сапар шеккен бетш де, Ш ыцрыс урпактары - нын блразымсн кенесп де, ж олдагы Берке ордасына сокпай б 1рден api карай асып Kerri. Буны ecTireH Берке булкан-талкан боп ашуланды. Ж анына ж уз HeKepiH epTin, Ж ай ы к езен1нен мык телен- п т 1мен еткел1 ж аткан Алтын О рда ханын ат ауысты- рып, суы т ж урш куы п ж е тп . — Ж ошы урпатынан Алтын О рда хандып>1нда ек улкешн мен ед!м,— дед! ол алкына сейлеп,— алые са- napFa шырып бара жатып, жолындары ордама неге сок- падын? ¥лы хан Угедеймен не сейлесетШ цд! неге акыл- даспадын? Кысты KyHri окигадан 6epi жзне кейб1р араларына ipiTKi салып ищрген саккул актар ды н сезш е карал, Берке менщ шын касым, маран жаксылык ойламайды дел эбден сенген хан, экесШ ц туран iHici болса да, бе- Т1не т е а л е карады. — Ж ош ы урпарынын улкен1 болсаныз да, с 1з мусыл- мансыз,— дед! кенет суп-сур боп кетш,— ал мен хрис­ тиан дшшдемш. MaFaH с!здей мусылманнын бет!н керу- д щ вз! кунэ. — Солай ма efli?— дед! кенет ызадан туншырып кете жаздаган Берке, оц колынын сук саусагын шошай- тып,— Онда кош бол! Е л ш м OFaH карсы ештене деген ж ок, тек Сартак- тын аржагында сабалы кымызынын жанында турган бакауыл Сары Буры оц колын кетергенде, кун сэулес1- мен шагылысып ж ар к ете калган, су к саусагы н а киген ж узшшщ улкен rayhap тасын кбрдк 0TKip сэуле кез!не тускен Сары ByFbi алаканымен бет!н ж аб а койды. Буны байкаган Берке тары да: — Кош бол!— дел кэрлене Сартакка 6ip карады да, анадай жерде некерлер!н!ц алдында 6ip ж ш т устал турран кекжалына acbiFa барып м!нд!. Е лш м жумран аузын ашкан жок. Тек Берке узаран- ща С артак орнынан козгалмады. Хан колы сол куш -ак Жайыктан етш EpTic даласы- на карай беттедк Е ю куннен кей!н, некерл! кол Ыррыз 03eHiHiH тусьша ж егп . Сол кун! С а р так кенет шлнен кан KeTin катты наукастанып калды. Тацертецг! жеген еггел бе, олде барана Сары Буры берген кымыздан болды ма, e3i де б!лмед!. С а гат сайын хал! нашарлай туст|'. Сонда рана ол оеы сапарра 6ipre шыкпак болтан Орда дэру!ш!н ертпеген!не катты ею ндк Э ттец не керек, кап-

ша екш се де, еш ш ш OFaH жэрдем бере алмады. Е м тоулш еткенде, белп а’з кеселден С а ртак сандырактап жатып дуние салды. Ал немереанен сез еепген Берке кабарынан кар жауып ордасына кайтып келген. Бул сирек сакалды, жалпак бет сэры Kiel болатын. Мекке шейхтер! тэр1зд! узын шашын е м кулагы нан асыра тарап тастаран. Bip куларына ceri3 бурышты асыл тас орнаткан алтын сырта таккан. Белшдег1 алтын белбеуш ж жасыл болрар былрарысын сан турл1 ж акут, rayhap тастарымен эше- кейлеген. Белш де кылыш, канж ар тэр1зд1 кар у жок, тек алтынмен зерленген е м кошкар мушз! бар. YcTiHe, басына киген Ж1бек шапан, ж !бек калпак- А яры ндэ Кы­ зыл шегрен былрарыдан тшкен ке б к , мэск О л шатыры- на Kipin алып, мойнына белбеуш салып, ж уртка ест1рте сарнай женелген. «Уа алла-тарала, егер М ухамед пай- рамбардын fliHi адал дш екеш рас болса, маран, д М м е т ш тиген кэшр Сартакты н жазасын бере кер!»— деп арыл-тегьп жылап Т1леген. BipaK алла-тарала Беркеш н Т1леп'н сол куш бермед!, емнип KyHi де бермедь.. А л шырыс ж актан ат fly6ipi естм ген сайын, келуге THicTi ж аксы хабарды жаны шы- га куткен Берке, кудайына курбан айтып Сартактын олуш сурап сы ртка куларын тосумен болды. YiuiHiui KyHi де еш хабар келмедь Тек TepTiHmi куН1 рана, Бер­ ке куткен ж аксы хабар ж есть О рда ycTiHe колына кара ж алау устап атын сабындата шапкан шабарман: «Ал­ тын Орда ханы Сартак бугш тан ата дуние салды. К а­ ран калдык»,— дедь «М ухамед пайгамбардын шын ум б е п жэне киел1 жан екен Берке, оран Сартакты н т Ы тшп е д ь каррыс ат- ты!»— дед! мусылмандар. А л Берке 11шнен: «Алтын Ор- дага хан бол у кезег1 енд1 MeHiKi»,— дед ь BipaK Кара- корымдагы монролдын ¥лы ханы — Алтын О рда тарына Батуды н кенж еа Улакшыны 6eKirri. Тек ол да бул так­ та узак отыра алмады. Ж арты жыл отпей, хан ордасына эд ет болура айналган кесел — удан бу да кайтыс болды. К езек eHfli Беркеге келдь У Ш 1НШ 1 Т А Р А У К ызрылт топыракты б м к те у ж аркабакта Сары Б у ­ ры тур. A hfhhhh асты нда 6ipiH-61pi орап, 6ipiHin уетше 6ipi ермелеп келе жаткан сан жетпес айдаИарлардай, сурры лт асау толкындары тулап, тецселе йрьалып алып 82

е зен — А к Е д 1л жатыр. б з е н жарасынан сон ау кунба- тыска дейш белуардан келетш калыц шалрынды кез жетпсс жазык дала. Аслан айнадай ашык, кекпенбек. Кекжнекп булдырай жупрген сагым да кекпекбек. Byrin кун ыстык- Терккейден соккан ацы зак ж ел езен бетшен кетсршген буымен тогысып, сэл дымкыл тарт- кан. Сары Бугы турран жаркабакта, cipa карлыгаштар- дыц уялары кеп болуы керек, олар топ-топ болып 6ip- есе 6ipiH-6ipi куып, 6ipece су устше карай кулап, ты- ным таппай ушып жур. Сары ByFbi козралар емес. Тек анда-санда аярынын астыидагы езенге карап кояды. А л езен, 6iTnec eMip тэр1зд1, ушы-киыры жок, сол баяры калпында, асау толкындарын ырралта тулатып, тынбай aFun жатыр. Сары ByFbi бугш куанышты едк Калай куанышты болмасын, осыдан 6ip апта бурын ак кшзге кетершген Алтын Орда ханы Берке Сары Бурыны ез Сарайына шакырган. Эдеш келген тел ен пт буны онаша шыгарып алып «Хан нем, арамыз Вату аш у устш де Алтын О рдага аса кеп en6eri сщген К ара ByFbi батырды е л т1рткен едк ен болмаса есш ердш apyaFbi риза болсын, артында калган жалрыз iHici Сары Бурыны ж ур т катары на Kip- пзейш, келсш,— дедк Хан сезше Караганда — саган жс- ке аймак* 6epin, ен кем дегенде мынбасы дэреж есш е кетеретш кулкы бар» деген. Ж ук а ерш езуше дейш созылып, кы сы к кез1 TinTi жогалып, Сары Буры куаныш сыз, к ор кау каскыр тэр 1з- кур дыбысын рана шыгарып, сак-сак кулдк «В ату enTipinTi дейд1 К ара Бурыны, элде меш катын сем лд! умытшак дей ме осы журт. Ж ок, 6api еЫмде. Мусыл- ман д{н1 бойынша мундай адам д озакка жануы керек деп ангал батырдын жум сак жерше кек шыбыкпен мын мэртсбе дуре соксын деген осы Берке хан емес пе? До- зактан мын дурен! ж ещ л кергеш ме? Ж аны ашыса, со- лай ашитын ба ед1? Ж ок мен ештецеш де умыткам жок. М ар кум С а ртак ханнын да арамыз К ара BypbiFa жеркене караранын да умыткам жок. Сол рой, ез кезёг1мд| он жыл шыдап кут- KeniM... Сосын... кайдагы К ар а Бурынын Алтын О рдага еткен en6eri eTKi3in койраны? Отырарды алгандары, Херман Кибеш шапкандагы оныц cpairi шмнщ есшде бар? EciHAe устайтын оны хан урпактары ма? Хан урпа- fh умытшак! Тек олар жаксылырынды емес, жаманшы- лырынды умытпайды... Ж ок, эр нэрсенщ ез кызьшы ез 83

кезшде, Берке хан Meiii Ордасына шакыртса, арамыз К ара Бурынын Алтын Ордара ciHipreH кызмеп ушш смсс, ез ецбепм ушш. Т ел ен птке ол тек кез кылып ай- тып отыр. Ал MeHiH en6eriM... Иэ, иэ, Берке хан умыт- паса керек-Ti. С ез жок, алты ай ж урсен шетше шыга алмайтын Алтын О рданы езш е алганда, маран бар ау- мары алты кундж 6ip аймакты бермей Heci бар? Сез ж ок бередк беред!, менен корыкканынан бередк.. Айтып кояды деп коркады...» Сары Бугы енд! ез сезшен e3i коркып Kerri. К улк ь ciH тыя койды. Ж ан а рапа мэз болып, лешрш TypFan кещ л су сепкендей басылды... «Япырмай, расымен хан менен коркар болса...» Сары Буры ойынын аярына ш ьты п та улг!рген жок, кенет акырын жер козгалрандай алыстан жеткен 6ip дуб1рд1' естщ к К улагы н тосып едк дуб1р кушейе тустк А здан KefliH, ауыл болып бар тулакгары н кэрып жат-, кандай, калын тарсы л-дурплге айналды. «Б ул не пэле?» дегендей Сары Буры кенет зэре-куты кашып тершкей ж акка карады. © зенит 6ip койнауынан езше карай куйрытып келе жаткан жер кайыскап жылкыны кердк О л енд1 саскал актап езеннщ кунгей жарында жайылып журген тусаулы аттары жэне кос Tirin, жетнсег!з жасар eni ул баласы мен эйел1 тынырып ж аткан ойпатка к а­ рай жуптрдь BipaK бул жактан да ездерш е карай ар- кырай, желе-шокытып келе жаткан калын жылкыны тары кердк Ен алдында, кулын боп ж ерге тусксл1 ку- рык кермеген болат туярымен каекыр алатын Беркенщ тайлактай кара ш убар айрыры... ©лердей боп корыккан Сары Буты, катын-баласы ссш ен шырып кейип карай ж уг1рдь.. BipaK бул ж актан да жерд1 дуб]рлете-дунк1лдете, тан-кулыны ойнактаган, сею'рген, айрыры азынаран, KiciHereH, шанынан кун ту- тылран калын жылкы келш калган екен. Кашып кутыла алмайтынын бш ген Сары Буры енд1 eni 6eTin колымен басып д!зерлсй отыра кеттк Тек Беркенщ жал-куйрыгы тегш ген, к е уд е а есжтей кара айрыры, пзеамен кэрып, ушырып ж 1бергенде, «бэсе» д ед1 ол iuiineH, хан корык- са... Сары Буры сезш щ аягын айтып ул г1рген жок, мын сан ж ылкы уетшен жерд1 дуб!рлетш , солкылдатып келш калды. Ж ар ал гал ы куры к кермеген, Едш бойын ен жайлап, тары болып кеткен Беркенщ елу кос жылкысы, 6ipine- 6ipi карсы келш, 6ip буГпрге карай созылрап арнага барып косыла ак.кан евд езен тэр^здн кунгей мен Tepic- 84

кейден айдалып кеп, дэл Сары Буры Кулагин жерде Tyflicin, 6ipiM eH-6ipi кеуделерш карыса, т к те с е , Te6ice, аздан кешн катар л аса, Баты ска карай жуйткми. Калы н жылкы уз а к ойысты. Т е к кун бата FaHa ею жактан жылкы айдаран жылкышылар 6ipiu-6ipi кердь Аттарынан Tycin, куш актасы п амандасты. Арындап ба- рып калы н жылкы да, 6ipTe-6ipTe ет кы зулары басы- лып, Ед1л e3eHinin кекжиегш е дейш ж азы лган буш л кунбаты с жарын алып, еши жайылура KipicTi. Отыз мык жылкы еткен езен нсарасыныц топырагы ш ан болып кекке ушып, 6ip Tyftip me6i калмады . А л осыншама ушы-киыры ж ок жылкы таптаран Сары Бу- рынын да, онык катын-баласынын д а денелер1 жермен жексен боп.быт-шыты шырып эр асауды н туярыньщ астында кетть Дуние ннршн, кандай бузык едщ! Кунэкэр болса, I Сары Буры кунэкэр ед1 foh, оныц кой аузынан шеп ал- I майтын момын катыны мен ана cyTi ауыздары нан эл! I кет1п улп'рмеген балаларынын кандай ж азы гы бар ед1? Из, ол 6ip жазыкты, жазыксызды талрамаран жылан бауырлы, суркия, сум заман efli рой! Ал сол жылкыларды айдап келе жатып, анадай ж аркабакта тургаи жэлрыз KiciHi керген, кырагы кос- басы С э л 1мгерей, артынан жылкы еткен ж ерден жал- руз-ак, шшкентай FaHa алм ас канж арды тауы п алган. Хорасаннын асыл болаты ат туяры д а буран еш тене ic- тей алмаран екен. Сонда FaHa ол Берке ханнын бурын- ды-сонды жылкысы жайылмаран Ед1л ж агасы ны н осы тусынан неге сол куш отыз кос жылкысын б1рдей ай- датканын тусжген. А к алмас беренд! колына устап турып: «Cipa, сенен к ау1птенд1 ме екен, хан Берке, неге иенд! жы лкы га таптатты деген, элде бетен ce6e6i бол- ды ма?» Ол сэл турып тары да: «Хан дегенмен сенщ HeHHia туб 1не ж ете (Млдк Ж эне адамнын ойына келмей- т 1н айламен. Ханда кырык KiciHiH. кул ьты бар деген осы болар?»— деп ойлаган. Сонынан С эл1мгсрей «Хандарга лайык асыл берен екен, жылкыларыцыз еткен жерден тауып алдым» деп ж ек1л канжарды Беркегс тартканы унл'н алрысын айткан. Хан e3i алрысын айтып берген длмас канжарын таныган. Сары Бурынык да бул дуние- де ж ок екен1н бж ген. Ж эне косбасы Сэл!мгерейд1н буны неге 6epin турранын тус1нген. О ган осындай кымбат беренд1 тапканы yuiin алрысын айткан. Тек кана алры­ сын айтып коймаган, 6ip апта еткеннсн кейш Сэл!мге- рсйд! ж узбасы еткен.

Берке хан болып сайланысымен-ак агасы Батудыц О рдасы турран .Сарай Б ату ш айарына кешкен. Уй iuii езшщ бурынры аймак орталыгында калган. Кеп кешж- пей Сары кум нан сег!з-торыз ф арсахтай 1 туратын Едш е з сш т н сол жагасындагы Актвбе деген жерге сала бастаган ж ана каласын 6iTipyre KipicTi. Берке елгеннен кейш бул шайар Сарай Берке2 аталып сонынан 0 збек хан Алтын Орданын астанасын осы Сарай Беркеге ке- нлрдк Ж эне оны Сарай эз Д ж ад и т (Ж ан а сарай) деп атады. Ал Бсркешн e3i жана кала салдырранмен. Орда KiHflirin Сарай Б атуд а калдырды. Бул кезде Алтын О рда э н г ш мемлекеттщ б!р1не айналган. Берке Алтын О рда ханыныи атына сэйкес 03inin Сарай шайарын сонд1, салтанатты етуге тырысты. Стам бул yariciHe елштеп жана uiahappa алтын кумбезд! жана мецпт тур- гыздыра бастады. Хан ж ана кала туррызумен Fana кой- ган жок, сырт мемлекеттермен, acipece, Мысыр, Бардат Ш ырыс Ж агропа елдер1мен сауд а-сатты к 1'стершде, О р ­ да келемшдеп' енеркэсш, алты н-кумк кол енерш еркен- детуд1 колына алды. Бул туста Алтын Орда курамына TepicKefi-шырысынан Болгар е л к е а косылатын. Tepic- кейшде орусут князьдарынык жерлер1мсн шектссетш. Ал кунгешнде, 6ip жагында тешз жагасындагы кала- ларымен Кырым жатса, екйшл жагынан ксйшде Бакуге д е й т , ал нег1з1нде Д ербентке д ей ж г1 TepicKefl Кавказ KipeTin. Сондай-ак, QprcHiui каласынан бастап бум'л TepicKefi Хорезм Алтын О рдага барынатын Батысы Д нестр езеи1Н1Н ар жагындары д ал ага созылып, Tepic- кей-шырысы, Баш курт, М ордау ж ерлерш куш актай, Б а­ тые Ci6ip мен Сырдария езен1И1н орта тусына дейш созылып твменг1 шешмен 6iTeTiH. Алтын О рда Алтын О рда болгалы cofuc, уры с-ж анж алы б 1тпеген, кунге- йшде Ирапмен, Кунгей-Шырысында Мауараннахрмсн шектесетш. TepicKeft шырысында кек О рда, ал кубыла, батысында алып Русь жер1 жататын. Осындай улы мемлекеттщ ханы Берке болды Бу да жалпы бак кумар, катыгез, каныпезер жан едь Ерлщтен де, !зп'л1ктен д с кур кол емес, эрине. Тек бунын ерл!г! де, i3rijiiri де, кан майдандардарыдай аш ы к кершуден Kepi, кебш е хан тагынын те1ирепндег! талас-тарты с | 1стерш де байкалаты н. Буныц Батуд ан 6ip айырмашылы- 21 Iiip фарсахта алты километр жер бар. Сарай Берке шаЬарынын орны — осы кунп Ватгоград кала- сыныц кунгейшдс жетше кнломстрдей жерде туратын Царев ка- ласы дсп аталатын туста.

гы — 6ipeyre ктейтж жамандыгын ез| к тем ей, ез1 бу- йырмай, баска 6ipey аркылы, e3i керш бей калатын жол- мен б т р у д ) ж аксы керетш. Сондыктан да доныз, hfhh 1251 жылы Теленщ улкен баласы М ецкс Каракорым да- Fbi улы т акка отырып, Угедей мен Ж агатай урпактары - ньшан Ж ошы мен Телен1ц балалары устемдш алранда, Мвнкеге акыл 6epin, сол жылы ханды куттыктай келген карсы жактын, Ж агатайдыц улкен баласы атакты Верш ен бастап, 6ip тунде ж етш с ж ет1 oMip, бекзадала- рын бауы здаткан канды оки гага осы Берке де катыс- кан. Тек бул Б ату М внкедей ашык квр1нбеген. Дем ек, сыбырлаганды кудай еепмей ме дегендей, Беркенщ канды кол екен1н артынан Tipi калган Угедей мен Ж а- гатай урпактары бшген. Эрине, Ш ынрыстын бул eKi саласынын ypiM-бутарын Берке мулдем жойып ж 1бертер eai, Б ату араш а rycin, в з 1мен 6ipre Ш ырыс Ж агропа аттанысында болган Ж агатай дьщ ортаншы улы Байдар- дан туган ж ас Алгуй мен сол айкастарга он се п з жа- сында катынаскан Угедейдщ баласы Хашыдан туган Кайдуды алып калган. Берке, ecipece, Алгуйды елпрт- Kici келген. Алып тусетш втк!р кездштей, кылшылдаган жас ж кптен езше ктеген жамандыгы болмаса да сес- кенген, 6ipan Батудан аса алмаган. » Сол Курылтайда, Улы хан тагына отыргандагы алгы co3iH Менке, осы Беркенщ етйпиимен мусылман аяты- мен бастаган. Сонынан, Медке христиан ппркеуше де Kipin шокынып шыккан 6ip м эж ш кте, «егер бетен дш - дер адамнын бес саусагы болса, будда д М онын ала- каны» деген. Барлык дш ге б 1рдей карап, тек ата-баба- сы устаган шаман гурып-дэстуршен таймаган Менке, хан тагына отыргандагы алгаш кы сезш мусылман аяты- нан бастаганы Беркеден iurrefi сескенетш ш щ белпш едк Берке Хорезм, Кыпшак далаларын жаулап алуга да, орусут жерщ Шыгыс Ж агропа мемлекеттерще шыккан аттаныстарда езш жаман керсеткен жок. Косындардьщ унем|‘ ен алдында болмаганмен, артында калып, кор- кактык еткен жок. Колбасшы ретшде Ногайдай атакка Ыкпегенмен, езше тапсырылган туменд1 дурыс бас- карды. MiHe, сейткен Берке, елуге таянганда Алтын Орда тагына отырды. Ж умысын калай алып ж урмек? Неден бастамак? Ж ана кала салуды тездеп бастады. Асгана- сына алтын, к у м к зергерлерш жинап в н е р к э ст icin керкейтпек. Сауда-саттыкты да женге коймак. Жакын- да, Алтын Орда карамагы на ж ататын Булгар шаЬарын-

д а ен алгашкы алтын тенге де шыгармак. Алтын а к т а А лтын Орданын мсмлекет екенитт белгкп. Эрине, ол акшаныц 6ip жагында Булгар каласынын eciMi жазыл- са, екшнп жагына e3i бас иген Багдат халифы Эн-Hacip- Д'Н аты турман. Буньщ 6api дурыс. Bipan Teri танка отыру бар да, oFan дурыс отыру бар гон. 1стеген icin, арннс, такта дурыс отыра алсац кезге туседг Ал алтын танка отыру аждаНаиын уепн е отырумен б!рдей, e6iH тауып мыкты отыра алмасац, устшен оп-онай лантырып тастап, жутып нояды. Оныц устше Алтын Орда гагы деген, ол жай гана айдаЬар емес, жет1 басты андаИар. Bip басына элщ жетсе, озге бастары, аузын арандай ашып, кашан жутамын деп ацдып турады... Расыпда да Алтын Орда же™ басты андаИар. Bip басы Кыпшак eai болса, езге бастары,— Хорезм, Булор, Кавказ, Хорасан, Кырым, баты с I6ip-Ci6ip. Рас, Keii6ipi Хорасан, Хорезм мойындарын Угедсй мен Ж агатай урпактарына карай co3Fbicbi келе ме, калай, ал Кавказдагы Эзербайжан, Армения, Грузняны К улагу езше карай каратып экет- кен. Ж ок, жок, Шынгыс хан экесше берген, В ату агасы жаулап алган, канша коркынышты болганмен Алтын Орда атты бул ж ел басты айдаЬардын устшен кайтсе де, Tycneyi керек! Бетен ж акка бурылган мойын болса, буындырып ез жагына кайта буру жен. Ал буларга карай созылган кол болса табанда Kecin тастау дурыс. Bipaic, булар онай KecTipe ме? Каз!р Берке бурынгы 03iniH улысына гана деген Kiui- кентай менлттщ кунгей ж агында салынып жаткан га- жайып улкен мепнтпмн курылысынын жанында тур. McrniT курылысы жерден жогары кетер1л т калган. Буны салып ж аткан эйг1лi румдык шебер Коломон. Бул Шынгыс нояндары киликалык армяндарды шапкан жылдары, Килнкияда армяндарга шеркеу салып ж ат­ кан жершен колга тускен. Бунын аскан шебер екен1'ч есттп Берке сурап алган. Bipan Коломон: • «мен хрнс- тиаимын, 0лт1рсен де мусылмандарга меш1т салмаймын» дсп Беркенш айтканына кенбей койган. Буган ызалан' ган Берке кол-аягына Kicen кипз1п, шеберд! тас кашау- га Ж1'берткен. Акырында, хан болганнан кейп’н Берке 6ip кун1 оны ез1не шакыртып алдырган. «Егер магап 6ip тамаш а менпт орнатып берсен, мен сеш мулдем босатам, ел!не кайтуга р уксат етем», деген. Уста: «Рас па?» деп сураган. «Рас,— деген Берке,— хан ce3i eai болмайды». Бостандык cyfirim , ел-журтын эбден сагын- ган Коломон: «жарайды,— деген,— дш1мд1 канша суй-

сем де, бостандырымды одан артык керем». M ine, мы- нау теменде, он жагында, жалпак тастын устшде тур- ган 6ip аяш мен 6ip колына ж алгасты ра шынжырлы KiceH KHri3flipLireH, кейлекшз, каракош кыл боп куйген кырыкка таяп калган булшык денелк кыр мурын, каба сакалды, кеплд|'р кезд| Kici сол Коломон. О л алдын- дагы улкен кара тактайдагы сызыктарра карап, жанын- дагы e3i Tapi3fli ecipefi ж № к е б1рдемелерд! KepceTin тур. « Берке ЭЛ1 орнынан козгалган жок. Бул турган тебе меипт салынып ж аткан тустан эж ептэу1р бшк. Хан коз- ралмаган сон, оны корш аган ya3ip некерлер! д е козра- лар емес. K a3ip булар д а oflFa б е р ш п кеткендей, те- мендеп кыбырлаган журтка карап, ун-туншз мелшие калган. «Демек, хандырымды меипт са л у T8pi3fli жаксылык- тан бастаганы м дуры с болды. Х алык мундай icTi уна- тады,— дед1 iuiiHeH Берке.— О л Сары Бурынын ел1мш умытып та кеткен.— Эрине, Алтын О рданы меипт тур- рызумен, не усак-туйек Сары Буры сею лдш ерд! елт1ру- мен устап тура алмайсын. Б ул 6ip алып жер, бую л Ш ынрыс иелкш щ уштен 6ipi». Берке сырын айтпайтын адам. KaflFbipca д а, куан са да бггеу жара боп ж уре бередк Алтын О рда камын ой- ларан сзтте сырын iuiiHe Tyftin тунере тусе д ь А л ол ойсыз да, максатсы з д а емес едк , Ш ынрыс хан дуние ж у з ш к патш алы к кур ам дегенде 6ip нэрсеш катты ойлаган: Монролдын ¥лы хэндыры тек Ш ынрыс урпактарынын Fana у л е а болура THicTi. Осы- лай урпакты к тэртшпен курылган иелж 6ip-aK адам га, TipiciHfle Ш ынрыс xaHFa, ол елгеннен кейш орнына К у- рылтай сайлаган ¥лы ханра барынады. Ал улыстар, ай­ мак хандары жаулап алган ел журттарынан алым-салык аркылы т усет1н казы на-караж атты теп-Teric Каракорым- дагы улы xaHFa ж1бередк Тек улы хан рана содан кешн бул казына-каражатты езМ ц карауымен улыс-улыска беледк не Курылтай uieiuiMi бойынша, бетен елд 1 шабу- га, coFbic aiuyFa, тары сондай э й г ш кт ер ге шырарады. Солай бук1л патшалык 6ip адамнын колында калады. А л ол адам кандай адам болады, 6opi б!рдей Ш ынрыс xaiiFa тен тусе ала ма, мше, бул буш л Ш ынрыс хан урпарынын кайгысы. Ал ¥лы ханнан кешн Каракорымдары такка отырган Угедей экесшщ каскырдын бел^ржтершдей Бату, Eepi, KyiiiK, Кубылай, К улагу, Байдар, Менке, К айду, Норай 89

тэр!ЗД1 канды ауыз улдарын алыстагы жорыктарга ат- тандырып, бурынгы ж аулап алган жерлерж е жер кос- ты, елдерж с ел косты. Шынгыс патшалыгы енд! кеш- пендж ердж ен зор мемлекетже айналды. Сосын Угедей- ден кейж ¥лы каган Куйж болды. Буныц кезжде Эзия- нын ез шпилей урыс-таласы болмаса, жанадан бэлендей улес косылган жок. Тек Шынгыс ханнын езж е багын- гысы келмеген баласы Жошыдан басталган алауыздык куш ене тустк Ж агатай мен Угедей урпактары устемдж алды. Бул алауыздыктын кайда апарып тынарын еншм б м м ед ь К уй ж CKi-ак жыл хандык курып дунне салды. Улы хандык енд1 Менкеге тидк Шынын айтсак, бумл Ш ынгыс патшалыгы Монгол Улы ханы Мецке мен Алтын ! О рда ханы Батуды н билШнде калды. Демек, Ka3ipri М онгол Улы хандыгы бурынгы Улы хандык емес. Мец­ ке канша мыкты болганымен, эрине, Шынгыс хан да, Угедей де емес. Т ел ен ж езге кос 6epici, солтустж Кы- танга Kipren К убы лай мен Ираиды ж аулап алган Ку­ л а гу бупн болмаса ертец ездерж хан eTin, Каракорымга барынбай шыга келу! се з аз ... Бунын аты Шынгыс хан иелж еткен ж ерд ж белшектене басталуы. Ал осындай ж агд ай да К аракорым га тек ец улкен хандык Алтын О рда багынып отыра ала ма? Тек Алтын Орданын багы- нышты елден жинаган казына-каражаты гана Карако- рымнын Tiperi болып калуы керек пе? Онда Алтын Ор­ данын езш калам куш ейтесж ? ©се алмаган жылан айда- hap бола алмайды, кушейе алмаган алтын так айбарлы О рд ага айнала алмайды, 6ip куиi болмаса 6ip куш кун- реп, KepiHreHHiH колында кетед|. Т а с тускен ж ерж е ауыр. Сондыктан да Берке Алтын Орданы куш ейту камын кеп ойлады. Демек, Ескенд1р Зулкарнанын, Этилла, Шынгыс хан, cohfh кездеп Аксак TeMip.ii ал сак та элемд1 аягыныц астына салам деген кандай шапкыншыл, жаИангер колбасшы болмасын, ец алдымен олар сонынан ерген эскерж, cepiKTepiH, тжек- тестерж тас туйж дей мыкты eTin уйымдастыра бмген. [Солардын куш ж е суйене отырып, вз!не карсыларды ж о й т н , сейтш , мемлекетж, халкын тырп ете алмайтын eTin ездерш е багындыра алган. Содан кейж гана бетен елдерд! ж аул ауга KipicKeH А л бул елдердж жецулер! тек Ш ынгыс хан, Батуды н керегендШнен, акылдылыгы- нан емес едк Эрине, олардын жеке бастарынын касиет- TepiH де ескермей болмайды. вй ткеш , олар сондарынан ерген эскерлерж, журттарын уйымдастыра бжген. Ал уйы мдаскан мын адам, унымдаспаган уш мыц адамды

жене алатыны б е л гш . Д ем ек, буларды н шырыстан тур- fuh дауыл тэр1зд1 уакытш а ж еш ске ж етуй сон ау Ж ер- орта TeH.i3iue дейш баруынын басты ce6e6i, булар ж ау- лаган мемлекеттердщ мундай сорыска дайын eMecTiriHeH eai. Ал сокынан бул мсмлекеттер, acipece орусут мемле- KeTi, куштерш жинап, мыктап дайындалып, жер-суын KopFay yiuiH майданга 6ipirin шырып е д ь Алтын О рда- ныи кандай куйге жеткеш б е л г ш . * Алтын О рда уакытша болса д а ж еш ске ж е-rin, аузы- нан жалыны атып турран кезде, OFaH карсы шыккан халык улдарынын канша ер журек, акылды болран- менен, оны тецкерш т аст ау колдарынан келмеген. Оран ссбеп Алтын Орда билеуш!лер1 тек кана карулы купоне рана сенбеген, караматындары ел-ж уртты д а ез1ш'н де- reHiHe кендтрш, катыгез т э сш ш н какпанына Tycipin алган. BipaK сол ездершдей ер журек ш алерден, acipe- се, ж астардан ж асак, аламан курып, О рда билеуилле- рше кек ал уга карсы шыккан элг1 е л-ж ур г улдарынын epey^Aepi, олардын намыс-ж!герш ояткан, Алтын Орда тэр1зд1 арыстандай акырган кушке д е карсы тур уга болады екен-ау деген у м к жел! есе бердо Халыктын булай оянуы, эрине, Алтын О рда билеунллерш селк ет- шзбей койран жок. О лар бурынрысынан д а бетер каты- гездш тш неше алуан турш колданып баккан. Ж у р т сэл басын кетерсе, хан ж оса етш аямай кырып отырды. BipaK, KiMHiH шм екешн туЫнш калган халы к, 6ip жерде болмаса 6ip жерде тары да бас кетерген. Алтын О рда билеунплер! тары да, сойылдары мен шокпарларын ала жупрген. Берке де хан тагынын, устем зорлыкшыл таптын, Ш ынрыс урпактарынын ыкпалынын кушейе т усу ш ар м ан erri. Кала, кархана салу, епн егу, сауда-саттык, 6ap-6api былайгы кара халы кка эш мдж журп'зетш бш нк иеле- piHiH муддесше айналды. В ату тэр1зд1 карулы кушке, камшыга суйендо Бул да орусут ел1 Tapi3fli улкен х а ­ лыктын кол бастаган адамдарын — князьдарын 6ipine 6ipiH карсы койып, ез у с т е м д т н жург1зд1; халы кка катыгез болды. Тек Батудын айырмасы бул енеркэсшке, сауда-саттыкка кеб1рек кеш л белдо Сондай-ак, Алтын Орда ханы орусут елкесш 03iHe тж елей карайтын ел- журттан жеке б о л т алды. бйткеш , Берке Алтын Орда ханы бул елкеш сонау ездер! кан-жоса eTin шапкан, осыдан отыз бес жыл Fana бурын вткен кезш депсш дей к? р.ет‘ н; ОР¥сУт князьдарынын басын 6ipiKTipMefl, 6ipine- 6ip»H айдап салатын Алтын Орданын ecKi э д к ш колда- 91

нып, алым-салырЫн телетш , ал бас котерер 6ipep кала- сы болса, кулш кекке ушыра ортеп, сырттай бакылап отыруды уйгарды. О сылай Берке хан бар каИарын тж елсй Алтын Орда карам агы на ж ретш елдерге TiKTi. Оныц устж е Берке кайтсем багынышты елдерден жинаган казына-каража- тымды Каракорым ра бермеймж деп кунд1з-туш ойлана бастаран. Бунысы, эрине, монролдын улы хандырынын кол астынан шыру дегсн урым едк Сонда рана Алтын Орда кушт! хандык болады. Монкснж кандай адам eKeiiiH eciHe устаран Берке Каракорымнан оидай ат куйрырын мулдем кесуден эз!рге аулак сдк А л K,a3ip Беркеге кенет б 1рдеме унамарандай болды. Онын ж ук а саргы лт 6eTi, канын сы ртка Teyin, кызара калды. Бул ханнын ашуланранынын белгю едь — Ш акы р ана Коломон кулды ,— д ед1 ол 6ip не- керже. HeKepi кару-ж арары н салды рлата тебеден томен карай жуг!рдь Хан канш а сабы рсы зданса да, Коломон KiceHfli шын- жырын шылдырлата аспай-саспай, хан турран тебенщ ж а р к аб ак боп 6iTeTiH кунгей жарына кеп токтады. — Б ерке хан,— д ед 1 ол басын иш, Коломон еш уа- кы тта д а Беркеге «хан нем», не «таксыр хан» деп сей- лемейтж. Б ул уцпн ол ерте кезде талай таяк та жеген, омы зы нданга д а тастаган, 6ipaK кайсар шебер эдетж озгертпеген. Бул жолы да сол эдетже салды.— Берке хан,— дед! ол к айтадан,— кол-эярымдэры KiceH ауыр, а з д ж ж аны ны зга ерм елеп шырып, алдынызра жырыл- ганша коп уа кы т ететж TypiM бар. Сондыктан ж ар ту- б ж е келж турмын. M enin бул турысымнан Meni аяры- цыздыц асты нда деп б ш щ з . Енд! буйрырыцызды айта 6epini3. Берке Коломоннын осылай сойлейтж ж бж етж . Осын- дай т ш ynjiH бурын да буны талай рет оллрмекни де болтан. Bipaie Коломон:— 6з1мдКез!м е л л р у ге киянат санаймын, ал ci3 елт!рем ж д есеж з, тек ракмет1мд1 айта- мын. М ы надай корлы к ом!рден — ол1м кеп. артык!— деп т ш н тартпаган. Осы м ж езж б ж етж Берке бул жолы оны o.iTipeM деп кайар теккен жок. Тек iuiTeri ызасын жасыра: — Мен саган меш птш теменг1 жагын тастан кала дегешм кайда?— дед1 ол сыздана,— Сен кыштан калап жатырсыц! ¥зак жылга жарамай кулап калса кайте- ciH? 92

Коломоннын кезш де 6ip кекесш от ж ар к етт). — Кудай бар емес пе? Bapi кудайдын, колында- 0з1- арналып салган MeiHirri неге кулатсы н. Хан бурынгысынан бетер салм актана сейледк Бул ханнын TinTi ашуланып калганынын белпЫ едк - Алла-тагалам сактанганды сактаймын деген. Ал­ тын Орда ханы салдырган мешгг мэнп-баки туруы керек. — Ж ок, мешгг хан салды рганды ктан уза к турмай- ды, оны дурыс салганды ктан уз а к турады. А л А ктебе- HiH ганчасын1 косып куйд!рген KipniLU тастан да 6epiK. Жэне тасты ж ердщ астынан алу керек. Бул Kiceaai кул- дарга ете киын. — Сонда мешн буйрыгымды орындагын келмеге- j ш'н бе? I — Акылды буйрыкты акымак адам да орындайды. ■ гАл акы мак буйрыкты акылды адам орындамайды. — Сонда сен езщД1 менен акылдымын деп турсы ц ба?— дед! кенет ашуын устай алмай калган Берке. Ол >зшщ эдеттеп устамдылыгын умытып к е гп . Кенет калш- <,алш eTin, eKi езушен Ke6iri атып, жер тепю леп, аузы- ia не келсе соны айтты. Егер Коломон дэл касында Курса, ол кылышпен 6ipai<, тартып ж!берер ед1, эттек л ханнан алые, ж аркабактын етепнде турып аман ;алды. Унем1 езш кушпен устап ж ур еп н Берке ашудан карылып кете ж аздап, мундайда не айтып, не койганын б1лмей калатын. Некерлер! Беркенш мундай кояншык пнезш жаксы бм етш . О л бул мезеттершде букка адам >аласын кырамын, жоямын деп кэрш е мшетш. Эрине, солынан келсе, кырып-жойып ж1беруден тайынбайты- ш на некерлер1 шек келлрмейтш. Тек хандарыныц мун­ дай ж агдайында олар ж ок жерден канж арды н ушына, кылыштын жузше дэл келш калмас ушш, Беркеден алысырак туруга тырысатын. Берке 9pi-6epweH i<eflin e3i басылатын. Бул жолы да сейтть Коломон кулдг — Неге кулесщ?— дед1 жыны мулдсм басылмагаи Берке eHTire. — С^здщ мына ж аркабактан меш балагаттаган сезы ni3fli ecTin турып, 6i3fli« елдщ 6ip кызык э ц п м е а eciMe TycTi. EcTiriHi3 келсе айтайын. Айтпа деуге Беркеде еш лаж калмады. Коршаган уэз1р, нркерлер! 6api буган карап тур. — алебастрдын 6ip Typi.

— Айт,— дед1 Берке. Коломон тары кулдк — Bip еш ш бш к жардын басына ш ы ры п алып, етек- те турран каскырды жаман балараттапты, сен акымак- сын, ата-бабаннан бастап бэрш хайуансьщдар!— депп. EuiKi аузына келгенш сейлеп, 6ip шаршаран кезшдб Каскы р «сен рой мешц мына ж ар басына nibiFa алмай-. тынымды бшген сон, балагаттап турсыц foi”i , эйтпесе жумран аузынды аш пас едщ!» дептк Ж ан а а з д ш мына ж ар каб акты н устшде турып алып, маран айткан сезн Hi3Ai еспгешмде, элг1 euiKi eciMe TycTi. Эттен, ci3 Алтын Орда тагында отырсыз, эйтпесе... Ызадан жарылып кете жаздаран Берке жанында турран 6ip некерше: — K,a3ip томен туе те, мынанын басын... Bipaic оны С ауы к бел in Ж1бердь — Сабы р етадз, таксыр,— дед1 ол байсалды ун* мен,— О з г е мына кулдын басынан ropi, мэртебел^ урым-бутарынызга атарьщызды калдыратын салтанат- ты, сырлы меш1т керек емес пе? Ж эне сол MeuiiTTi Kyrirt отырран, езвдзд! курметтейтш мусылман кауымынын т|'лег1 уш ш 6ip ашуыцыздан кайтыныз. Х а н су сепкендей басылды. — Болды!— дедк Cefirri де элг1 некерше Коломонга ест1рте,— хан дегенш icTeMereHi уш ш мыиаран кок шы< быкпен майлы жерше жуз дуре сорылсын! М уны естш турран шебер: — Ж арайды ,— дед! ол,— Bipim ui керш турран дурем емес кой. Бунан кебшен де сау калганбыз. Ж алрыз-ак маран мынаны айт, Берке хан... Егер ражайып, тамаша м еплтп салып 6iTipceM, уэденде турасыц ба? Берке Коломонга карай мыекылдай кулдк — Турамын! BipaK ханнын кекесш кулшешен Коломон 03iHin еид! елш Mauri кермейтшш б|'лд|‘. Сойтсе де ол xaHFa: — TyciiuuM,— дед!.— Эттен дунне-ай, бул м еш птщ бейне uieuiiMi мешц ж ана ойым, ж ака табысым едк орындамасам арманда кетемш foA. © лерш 61'ле тура, жана ойым, жана арманым деп Meuiirri 6iTiprici келш турран адамды Берке туешбедь «Мен болсам 6ip capi, осы меинт аркылы мусылман ка- уымын оз1ме Ke6ipeK караткым келед!. Ж ане ypiM-бу- тагым а атым калсын деймш. А л бул неге масаттанады? Ертен 6iTipreH куш 03i еледк EuiKiM ест1меген eciMi ез!менсн 6ipre кетедь..»

н Ол некерлерше: — Жэ, болды. Экетщдер!— дедк Эрине, элемнщ тец жартысына у сте м д тм д ! жург!з- ссм деген Алтын О рда ханы ж ана ой, керкем ой деген- дсрд1 арман етш, сол унин неге OMip суруд ш керек еке- niii тусш бедк TyciHep болса, езш щ бар Ttaeri, бар мак- саты, мундай арманнын жанында дымга турмайтынын угар ед1. О л Коломоннын «влт1рсек влтгре бер, тек ж ана jneuiirri, жана ойымды орындауга мурсат бер» дегенд1 айтпаса да, солай TyciHin бурынгысынан д а ж аман ашу- ланды. Хан енд1 Коломонды взгелер уиин бейнеттенуге жаралган; дуниеден тек бейнетпен Fana ететш адам деп б!лдь Бундайда ел!м, эрине, сыйлык,— дед! ол ш ш ен ! «Берке енд1 устаны TiriTi елп’рмеймш, тш егеш бейнет болса, сол бейнетш сыйлаймын, вм1р бойы шлец гаж а- йып MeuiiT салып ететш етемш»,— дед!. Хан, эрине, ражайып менит салу, хан жарлыгынан, не узак eMip суруден емес, адамнын кен!л куйш щ шатта- нуынан, не 6ip улкен арманнан туатынын б!лген жок. JStarici де келмеген. ф А л аяк-колы к!сендеул! Коломон, расында д а, осы мсшггпц бейнесш миында, журег!нде тудырган кезде езшщ ете бакытты жан екенш сезшш ед!. Адам бала- сынын басына кона бермейтш бакы т кусы бунын басына Конган. Сол бакы т кусынын куанышы бунын капаста- гы ойына канат берген. Осылай ражайып меилт бейне- ci TyF3H. Коломоннын мундай жардайынан хабары жок, Берке I онын ем|'рден де ж ана ойын, ж ана тш егш жорары кой- ранына ш тей булкан-талкан боп ашуланран. Д эл осы сэтте ханнын алдына осыдан 6ip ай бурый теленг!т жузбасы еткен энеуп косбасы Сэл!мгерей келдг — Хан нем,— дед! басын иш,— Баракшын катын он некер эйел!мен Кумбелден асып кегп. М!нгендер! к!лек жуйр!к. — Кайда бара жатыр екен ол?— Эл! ашудан арыла алмаган Берке, Баракшын катыннын кайда бара жат- канын iuii ce3in турса да, б!рден сез таба алмай бул суракты эдеШ берген тэр!зд!,— мумк!н серуенге шыккан шырар? — Кумбелге деЙ1‘н 6i3 д е солай ойладык. Одан ас- каннан KefiiH ciere хабарлаура мэж бур болдык. Беттер! Иран, К улагу хандыгы T9pi3fli. ©здер|' кару-ж аракты , токтар емес. 95

Баракшын жакында кайтыс болтан'Алтын Орда ха­ ны, ж асесш р 1м Улакш ы мен Сартакты н uieiueci, Бату дыц acecipi едк ©31 христиан Д1н!ыдег1 алшын — тэта) кызы. Балалары С а ртак пен Улакшыны да сол дшде тэрбиелеген. Б ул жагынан д а, Алтын О рда тагына та- лас ж агы нан да Беркеге кас. С а ртак елгеннен кейш М еике 03iniH ом1рлерш 'CapaflFa ж 1бер1п, Улакшыны хан кетерткен. А л ол он ж е т 1ге ж етш комелетке келгенше Баракшын катынды акылды, ерлш не карай Мекке Ал­ тын Орданын уакы тш а билеуилЫ етюзген. Будан кейш Берке мен екеуш щ арасында еш пендж бурынплсынан- д а дамп тускен. Арка суйеп отырран хан улы Улакшы 6ip-aK кун ауырып, кан кусып о дуниеге сапар шегш, орнына Берке сайланраннан кейш, Баракшын Беркенщ eiifli ©зiи c a y коймайтынын бм ген . Билш колында турран кезде, Kyfieyi Батуды к Tipi калган жалрыз iHici деп оран аяуш ылык етш , кззш куртып ж!бермегенш е енд1 екж- ген. О л кезде Алтын О рда билеунлсш ш Беркеш жок кы лура кунл де, айласы да жететш едк Енд1 ез басына Kayin туганда санын 6ip coFbin, куса боп ж анталаскан. 0 ш алура дэрмен жок, iiu казандай кайнаран. Акыры, куйеуш ш Keiueri 6ip тктектес cepiri Куларура nici салып, ол келсш деген сон, кеше ел ж ата он некер!мен Орда- дан кашып шыккан. Осындай жардайдыц болуынан се- 3iKTi Берке, Баракш ын катынды сыртынан андытып койган. Сол андуш ы лардьщ 6ipi осы Сэл!мгерейге кеп айткан. Баракшыннын Иран жолындагы ecKi бекет Кум- бслден асып кеткен!н хан койган алрышынынан1 ecTin, ханга хабар бермеуге жузбасы лажын таба алмаган. Ашулы Берке енд1 e3in-e3i устай алмай калды. ■— Konip катын е з ш т дш дес1 KynaFyFa ж етпск екен гой,— дед! ол ж ука ернш тштене,— онысы бола кояр ма екен? Ж у з д 1г п ш ал д а шап, устай алсандар e3iH, устай алмасандар басын экел! Ж аны нда турран С ауы к шошып Kerri. — А у, ол Саин хан — Батуды н ж е а р к ceniH жецген емес гге ед|', елт!руге калай д этщ барады ?— дед1 ол Б аракш ы нга ара туспекнл болып,— одан да кете 6epcin, 6ip катын не icTefl.ii дейсщ? BepKeiiin K03i бурынрысынан д а сырырайып Kerri. — Ж ок, барады! Барранда кандай!— дед1 Берке.— ByriH оны мен аясам, ертен Куларумен 6ipirin алып, ол (монголша)— баплаушы.

леи! аямайды!— Берке кайтадан С эл1мгерейге бурыл- *ы — Бар, шап! Буйрыкты орында! Жалпак. бет, кейде мулэШмиген Беркенщ ештенеден je н тпрш пей тш каскей екен1н С ауы к ж аца уккандай, будан api ундемедь «Ж агатай мен Угедейдщ доныз жылгы ж етш с же™ эм1р, бекзада урпактары н е ли р уге Менкеге акыл берген осы Берке екен» деген ел ара- сындагы сыбыска енд1 Сауы к та илангандай болды. Бер- kchih сум журек екенш бурын да бшетш карт, дегенмен де бул есекке сенбей келген-дь А л Берке «журт м е т тек менп'т салплзатын ж аксы хан деп кана биш ей-ак койсын,— дед1 ш ш е н ,— дуры с деп тапса, туган агасынын катынын да ел1мге кия ала- тын катал хан деп уксын. «Корыкпаганын караш а сый- ламайды» деп атамыз Шынгыс бекер айтпаган, бул да керек». 4 Сол KyHi тунде ж 1бек орамалга оралган Баракшын катынныц басын С эл1мгерей емес, бетен 6ip кашш ер HOKcpi Берке ханнын алдына зкеп койды. Мусылман хан Берке тэсш сш ап эдеШлеп куран окып, басты хан yfliHe жататын эдетпен курметтеп кою- га буйрык бердн Шынгыс хан М ауараннахрды ж аулап алуын улу, hfhh 1220 жылынын аягында б т р г е н . Бухар мен Самар- кандтан бастап, монголдардын колына еш кала Отырар, Сыганактай киынга тускен жок. Мауараннахрдын тур- гындары демесек, каланы коргайтын эскерлер1 бэлендей мыкты карсылык керсете алмады. Bip жерлерде uiahap коргаушылары — кешпенд1лерд1н атты эскерлер1 опасыз- дык ютедк ал Самарканд секыд! куресуге м ум ю н дт бар улкен шаЬарларда, Ш аих-ислам казы тэр1з д 1, ел билеп отырган кернект1 адамдары ез ер1ктер1мен мон- голдарга кала eciKTepiH ашты. Bipan жецген шапкын- шылар бекзадалардын ез ерю мсн бас ureHine карама- ды, калаларды тонады, ертедк тургындарын аямай кырды. Тек монголдарга сатылып, олардыц ж ену1не кемектескен опасыздар гана аман калды. Дем ек, ж ау найзасына кеудесш карсы тоскан 6ci<i- шс-шаЬарлар д а болды. ЭЫресе Ходж ент улкен ерл1к керсетп. Сейхундариянын1 жогаргы шеж'ндеп аймак, калаларды багындыруга ж 1бермген монгол колы Бена- кентт1 оцай алып, гургын журтын канж оса ете тонап, Ходжентке келд1. Дала 3Mipi TeMip М ел1к, азгантай 1 С е й х у н д а р и я — Сырдария. 97 4 I. ЕсенВсрлин. VIII том

куннмен монголдын калын колына карсы турды. Бек7шс какпасын ашпады. Бул енгезердей балуаи декель кы- рыктарра жана келген, сулу муртты кара торы Kiel бо- латын. К,ала корганыныц ycTine шырып алып ез1 бас болып, кумырскадай каптап келе жаткам монгол жауын' герлершс ок жаудырды- Кабыррага баспалдак койып жогары ермелеген барыстай eiiTi монролдарды баспал* дак-маспалдарымен жерге кулатты, ycTepiiieH казандай* казандай тастарды лактырды. Монгол оскерлер! корран- га жакын келуге корыкты. Ал TeMip Мелж монролды кырура корыкпады. Ирандык тарихшы Джувейни: «Те- Mip М елж сондай ер сд|, егер «Шахмаманыц» бас кейш- Kepi баИадур Рустем осы шакта ewip сурсе, ол тек бунык ат ерттеунпеше Fana жарар ед1» деп жазды e3iHiH атакты «Тарихи-жаЬангушан» ютабында. Осы TeMip М елiк каланы коррайтын купи калмаранда, жаура елмей берм м оЪ пз деген мын батыр ж Д т м е н СейхундарияныН eKi арнасынын ортасындагы аралда турган, 6ip кезде осы каланы баскарран дарурашынын тас сарайына келш бек!нд1. Буран ж ау ж е бе а де, кала кабыррасын бузатын тас аткыш карулардан атылган улкен-улкен тастар да жетпедь Ы заланган монголдар енд1 осы тас бекмнет! ал у yujiH, Отырар, Бухар, Самаркандтан айдап экелш- ген елу мын «букара»1 ж ас ж1г!тер мен жиырма мын езш щ эскерш ж 1бердк Елу мын «букара» Сейхундария- нын он ж ак арнасынын уетш е Kenip салу унйн б екш с- тен уш ф арсах жердеп' таудан тас тасыды. Монгол жа- yt>iHrep.nepi ecipefi ж 1п'ттерд1‘ канша камшыныц астына алып, к е т'р д 1 тез 6iTipyfli ойларанымен, олар шамала- ры келгенше ж умыска ксдерг! 1'степ бакты. Сейтсе де бегет арнанын орта шешне жетш калды. BipaK монгол колы 6eKiHicKe nipin улгермедь Монролдардын жебелер1 мен топы ракка мунай косылган жандыргыш октары да сштене к тей алмайтын, уетж е cipne араластырран бал- шыкпен сылагаи дымкыл кт з б е н ж апкан он eKi ка- йык — кеме жасап, TeMip Мелж солармен тундс бегет- TiH бккен жэрынын быт-шытын, шыгарып cyFa ашза- ды. Акыры, аралды да KOpFayFa мумкж дж калмаранда TeMip М елж ж е т т с кеме icTeTin, coFaa азык-тулжтерш, кару-ж арактары н тиеп, калган ж1г1ттер|'мен томен к а­ рай акты, ©зеннщ eKi жарынан ж анаса монролдын атты acKepi куып отырды. Булар мунай аралас ок та, болат ушты ж ебе де атты, батыр ж|‘г!ттерд! коп ойсыратты. 1 « Б у к а р а — бул жерде монгол эскерлер! алдына салып, жау огына карсы корган ететiи топ. 98

Демек, TeMip М елш аты са-ж улы са Ж ен т каласы на ж етть Бул арада, TeMip М елж тщ аралдагы кемелерше бару ушш Ж ошыныц буйрыгы бойынша, монролдар eri3 терьлержен, кержпен ay a Kipri3in, улкен-улкен куык id e n , устш е тактай салып, жец1л, су бетш де калкып турар nenip ж асай бастады. Сол Kenip аркылы кемелер- ге жетпек болды. BipaK TeMip М елж тун ортасында калган азрантай cepiKTepiMen жарара шыкты. Кызыла ку мра кашты. Монролдар куып бердк TeMip М елж атыса журш , KyMFa карай шегше бердй Е н сонында ж олдастарынын 6api окка ушып, акырында жалрыз калды. Сонда да TeMip М елш б е р м к е д ь Акырында жараланып, кансырап елуге таяган батырды уш монгол коршады. TeMip Мелш топ сексеуш дщ тубш де жатып оларра дауыстады: «Сен- дер де уш еуандер: ал менщ корамсагымда да уш-ак ок калды- Егер жан керек болса кейш кайты кдар,— дед1,— ейтпесе...» О кка ушудан корыккан уш монгол кейш шепндк TeMip М елш кеп михнатпен, кумды даланы кезш, кал- FaH жебелер1мен кус, KiiiK атып жеп, ел;им-талдым де- генде Хорезмге жеткен. Б ул кезде монгол acnepi ©рге- Hiarri коршап алган. TeMip М ел1к осы каланын эскери басы болып, монролдармен тары курескен. Сонынан, Хо- резмш ах М ухамм ед пен Ш ахты н токалы Терекин катыи ©preHimTi тастап каш канда, М ухамм едтш баласы Ж а- лелиддин eKeyi каланы коррауда кеп ерлш керсеткен. Булардын монролдарра бул жерде де куштер! жетпей, TeMip М елж, Жалелиддин eKeyi уш ж уз сарбаздарымен К аракум ды кектей Ke3in, Хорасанга етш кеткен- MiHe, осылай сурапыл кан тепспен алран Ходжентт! Ж ошы ез1мен 6ipre epin ж урген он бес ж асар Беркенщ енпйсше берген. Берке мен Ж ошыныц тертпш п улы Бер- кежар Ж ошынын ам анат эйел1, мусылман болтан Бекрин кызы Ханжей бепм н ш колында калган. XaHiKeft 6eriM eici жасесшр!мд1 осы каладагы 6ip улемнен мусылманша окыткан. EKeyi де осы кал ада мусылман дш ш е KipreH. Беркежар сонынан Созакка дарура болып, ал Берке акесш щ акылымен Х одж ен гп тэрбиеи й а ж эне егей ше- ineci XaHiKeft бепм ге билеуге калдырып, e 3i Ж ош ы га epin К,ыпшак жерш е кеткен. Баласына Ханжей 6eriM элдекашан елген адам. Ходжент Батудыц карамарына кешкен. Берке езш е ж еке улыс алып, А к Е д1л жагасын- да калган. Б ул шаЬарлар осы т уст а дш и орталы ктар санала-