І. Есенберлин. т8. Алтын Орда

ластырган, «андасынын* эйел!не 1стеген корлыкты коре тура Кайду ештене демеген. Б а ра к эскерш езше косып алран Кайду бурынры-! сынан да кушейе тустк Курылтай шакырылып хан бон сайланбаса да ол Орта Эзнянын нагыз билеуинсше ай- налды. Кайду, Алтын Орда, Кул агу илхандыры, Кытай нмпсраторлары мен улысыныц шектескен тустарына дарурашы, аймак OMipuiuiepi етш оз адамдарын койып алраннан кейш, ол езше сан рет жэрдем берген Алтын Ордага Tepic карай бастады. BipaK буран Менке TeMip кенлл белмедк Берке хан- нык асында айтыста да Кы пшактар жецген. Токсанра келш дуние салган Суленггг жыраудын баласы Тай- ж ан жы рау бас байгеш алран. Бастыры HoFafl боп бул жулдеш Тайж ан жыраура кимаран. Сыныктан сылтау тауып Т айш у ак жыраура 6eprinepi келген. Монке TeMip дурыс yiiFapuM айткан. Эрине, монгол жагын куаттап Т айш у ак жыраура алып беруге болатын efli ол жулде- Hi, 6ipaK, М енке TeMip уа к нэрседе эдшстЫздш icTe- ricf келмеген. Ж улде деген не? Ол 6ip халыктын TaF- дырын memin ж аткан дуние ме? Болса да эдшетЫздш к т с г щ келед1 екен, улкен нэрседе icTe. Е н улкен шарт, сол бшктен айрылмау. Осындай ойдары М онке Темг'р, Ш ынрыс жарына емес, батыс жарына караран. К ы ры к жыл отпей, мынау Кып- ш ак ел1 тэр13Д1', ол жактагы ж урт та бас KOTepin калды ма? Сейтсе не icTey керек? Монгол ш апкыишылары орусут жер|'н одан opi бел- шектсй тускен. Б ул сез жок, орусут ел к е соккы едь B ip кездег1 Владимир улы ки язьд ы ры , enai 6ipHeme уак князьдыктарга белшген. Псков каласы мен ¥лы Нов­ город жеке отау тж тк Ю мде-шм Алтын Орда ханынан Улы Владимир князьдырын баскарура жарлык алса, сол князь бэрш аузына каратура THicTi. BipaK сол Ал­ тын Орданыи князьдарды 6ipiHe-6ipiH карсы кою ар- касында еш кайсысынын да бул жарлыкка колы жет- псген. Князьдар 6ipiH-6ipi ж!бермеген. Дегенмен, осы туста булардын 1ш' ш ен ею князьдык кушейе тускен, B ip i — Тверь, eKiHiuici — М зскеу к нязьды ры едь М енке TeMip тусында, Мэскеу князы Александр Невскийдш K iuii баласы Даннйл болраннан 6epi, бул князьдыктын манызы кетерЫ п, бедел1 осе тускен-дь Буньщ да ce6e6i бар едь BipiHiiiUeH, Мэскеу князь- 250

дыры, сырткы жауы б1рден шаба алмайтын жаррафия- лык, мыкты орында, езге князьдыктардын коршауында турран. Бул жардай Мэскеу халкынын тек кебеюше мумкшдш берген. Екшнлден, Мэскеу езеш езше куятын езендер аркылы Ед ьл д т жорарры жары мен Оканы ц орта тусын байланыстыратын-ды. Ж эне Херман Кибе, Чернигов, Смоленсюден Владимирге баратын жол да осы кала аркылы ететш-дй Осы жолдар аркылы ететш жуктерден алынатын алым-салык князьдыктын казына- сына туст1. # MiHe, осындай куйдеп Мэскеу к н я зь д ы ры езге князь- дыктан Kepi шаруашылыгы бурыннан ipi Тверь князь- дырымен бэсекеге туст1. Ал Менке TeMipfli сескещир- ген 6ip Kayin, ол осы князьдыктардын б1рлесш KeTyi едк ©liTKeni, басы 6ipiKce, орусут Tapi3fli улкен журт Алтын Орданын канды какпанында 6ip кун турмайды. Менке TeMipfliH булай KayinTeHyiHiH де ce6e6i бар едь О л Тверь князын да, Мэскеу князы Александр Невскийдш Kimi баласы Данийл Александровичты да жаксы бшетш. А л шынына келгенде Данийл онай бел алдырмак емес. Кундердщ куншде ол ез бауырлас- тарынын б1рлест!к туын кетерш журмесе нетсш. BipaK Менке TeMip боска кауштенген едк Бак, атак- ка, ел билеуге жалрыз рана Ш ынрыс хан урпактары рана емес, езге журттан да эуескерлер табылатын. О р у­ сут князьдары да еншмнен кем кумар келмейтш. Со- нын аркасында, 6ipin-6ipi ж!бермей ж у рш тек, Менке TeMip елгеннен кешн жиырма бес жыл еткен сон ба- рып, Тверь князы Михаил Ярославин Алтын| Ордадан «Бую’л Орусут князЬ деген атты алгашкы рет алды емес пе... Ал Менке TeMip болса... Ж ок, жок, дэл б уп н туып турган кау ш тш ж ок екенш хан да TyciHeTiH. BipaK Орда 6ip кундш емес кой, онын урпактан-урпакка калуын ойлау керек-ак. Менке TeMip, эрине, Ш ынрыс- хан да, Бату да, TinTi Берке де емес, 6ipaK «Тарих менен басталады» деп Рим нщ ap6ip императоры айт- кандай, кай ханнын ypnaFH езш езгеден артык керме- ген. Менке TeMip де езш солай баралады. BipaK канша ойласа да Бату мен Берке салган жолдан шыра алма- ды. Акырында бул да солардыц Ti3riHiHeH устап, ору­ сут князьдарын 6ipiH-6ipiHe айдап салып, кандай жар­ дай туса да ешкайсысына да «Орусуттык улы княз1» атын бермейтш болды. Бул эрине, сол тустары Алтын Ордара ен дурыс шенпм едк BipaK буран орусут князьдары коя ма, Mine,

мэссле кайда едк Олардын тшегешн icTCMcc yuiiH Gip-ак жол бар. Ол жол — Алтын Орда к у и т болуы керек. К у ш т ш ш Kyuiiri де озш тобеттей перед!. Ол ушш, сн алдымен каж ет дуние б!рлеспк! Б!рлсст!к Алтын Ор- дадагы бар хан урпактарыныц, улыстардыц 6apiHin 6ip жагадан бас, 6ip женнен кол шыгаруы мын да 6ip керек ic. Ш ы нгы с ханнын элемшц тен жартысын жаулап алуга байлыгы жеткен. Ол кажет персе 6ip жорырына кек тем1рмен каруланган eKi жуз мыц атты аскер шы- гара ал Fan. Алтынын былай койранда, ол Танрут мем- лекетпин TCMipine де кытайдыц жарылрыш дэр!сш де, кала камалын бузатын куралдарын да, кыншактыц жылкысын да найдалана б!лген. Е ю жуз мыц адамра тек сорыска Minep ат тауып б ер уд т e3i кандай байлык! Егер ол аттардыц ©лерк картаяры, акурыры мен орда- иын оз!нде пайдаланылатыны, оскери TeniperiHaeri адамдарыньщ Minepi, осынын бэрш есепке алганда тек оскерге керек жылкынын ез1 жарты миллионнан аскан. А л сол тустары ец улкен мемлекеттер Китай, Ущцстан, Орусут, Ш ырыс Ж арропаныц бар жылкысынын саны болжам бойынша буран жетпегсн. Алтын Орда да сондай бай болура TiiicTi. CiHipiH шырып жур1п, euiKiMre эк!рендей алмайсыц! Ал баюдын жолы тек ел шауып, журт талайтын сопле емес. Л ю -Чу- Ц а й 1 e3i айтты емес пе, «А т устшде журт жаулап алган жерщд!, ат уст1нде отырып баскара алмайсыц» дсп. О л Ордага каз1р не керек, соны б!лген. Сол nici айткандай K.a3ip 6i3re Орда iuiiHiH icin жендеу кажет. Тургылыкты халыктан, шеберхана кулдарынан, кер- уенш1 саудагерлерден алатыи алым-салыктарды кобей- ту шарт. Kici, мал басынын, eric ©uiMineH, ауларан аньшан, устагам балырынан, ш апкан арашыиан, соккан тарасынан алатын расалык-гарыштардын 6apiH тен жар- дайра келт!ргем жен. Ж эне бунын 6apiH заттай алу дурыс па, элде бэрш б!ркелк1 а к т а салырына аударран жаксы ма? Орда казынасына эрине, салыктын акша- дай тусксш жен Topi3fli. BipaK ол акша дегенн!н 03iH б!р торт1пке келт1ру керек болар. Ойыныц осы жерше келгенде Монке TeMip тары ток- тай калган, ©з акшасын шыгару эр халыктын мемлекет болранынын белг!сь 1 Лю-Чу-Цай Елуи Чуцайдыа дурыс аты, тангут хандарыныц тукымы. 252

Алтын Орда да оз акшасын шыгарган. Буны 6ipiHmi icTereH, хан тагына отырысымен, му- сылман саудагерлерш жактайтын Берке едь Ол, монгол шапкыншыларынын ауыр аттанысынан жиырма жылдын ш ш де кайтадан кетерш п калган ¥лы Булгар каласында ен алгаш кы Алтын Орданын алтын тенгелерш куйдыра бастады. Онысы Орданын сауда-саттык жумысын женге кою эрекет1 едк Берке 03iHiH алгашкы ш ыгарткан алтын тенгелер1- не, езшен отыз бес жыл бурын еткен, 6ipaK Багдат халифатын котерген, Ан-Н аарэлитдин Аллахты н суре- TiH тус1рткен. Алтын а к т а колдан колга журетшджтен Беркенщ бунысы мусылман д ш ш упттеу едк Алтын Орда ханы шыгарган алтын акш анын тек сауда-сат- тыкты жендеу учли рана емес, онын осындай саяси ма- кызы да бар болатын. Bipan Кулагу бастаган монголдын калын колы жыл- кы, hfhh 1258 жылы кантардын жиырма топязы кун1 — Багдатты коршап алып шабуылын бастады. Тас аткыш куралдар кала камалынын эр жер1н бузып, Кулагудын кумырыскадай каптаган эскер1 Багдатка к1рд!. Кала- нын халкын кырып, тонай бастады. Тургын журт ко- лына каруын алып куреске шыкты. Б1рак кеше гана Кулагудын «каланды согыссыз бер» дегенше квнбеген Багдаттын осы тустагы халифы Мустасим, ек1 колын б1рдей кетер1п KeuiipiM сурап Кулагудын аягына жы- гылды. Монгол колбасшысы, онда мына «журтка айт, карсыласуын койсын де»,— дедк Мустасим Багдаттын карулы турпяндарына: «Бул, алла-тагаланын жазмышы, карсыласпандар, монголдар сендерге тимейд1»,— дедк Халиф сезше сенген журт кылыш, садактарын тастап Кулагуга бермль Б1рак монголдар 6api6ip оларды кы ­ рып тастады. Халифат эскер1н косын-косындарына бе- л ш алды. Кулагу Халифка тагы кул1мс1реп:— «Б1з се- н1н уйще келген конакпыз, кэне, нен бар корсет» дед1. 3apeci ушып кеткен Мустасим коймаларынын юлтте- piH кайда тыкканын eciHe Tycipe алмай, тем1р еактерш бузындар,— дед1. Коймалардан монгол жауынгерлер1 eni мын алтын зерл1 ж1бек шапан, меруеттерд1 алып uibiFbin Кулагудын алдына жайды. BipaK Кулагу OFan бурылып та караган жок. Кабагы н сэл Tyftin халифка: Халифаттын бес жуз жыл жинаган алтыны кайда. Квр- сет1ндер жер астындагы цоймаларынды!»— дед1. М у с ­ тасим керсегп. Колдан штеген шагын карасудын су- ын агызып ж!берш, монгол жауынгерлер1 астын казды. 253

D p саидыкка жуз мыскалдан' салынган кыруар алтын- ды тапты. Алтын Кулагудын шатырынын жанына тебе- тебе ооп уй!лд1. Кулату халнфка «снд1 гаремшд1 керсет» додк Мус- таенмHiн жаны шыгып кете жаздады. «Ен болмаса кун xycin, жел тимеген сулуларымды esiMe таста»— дсп жалынды. Кулагу. «Алты жуз эйелщнен тандаган жузш езше калдыр ал калганымен 61'ржолата коштас», дедк Халифтын гаремжен босанган бес жуз эйелж езж щ эскер бас- шыларына, »Mip, нояндарына бел in бердо Эйслдердщ KeiioipeyMepi бутан TinTi ренжшен жок. Сары алтындай, алтын саидыкка сактаулы жатканнан, колда болганда- Рын жаксы кердо Ал халнф тс текке жалынган скен, тацдап алган жуз эйел1 де оган буйырмады. Акпан- нын жнырмасы кун; Кулагу Мустаснмд!, улкен бала- сымен eKeyiii буындырып елпртто Шынгыс урпагы мусылман халнфатына осындай ша- буыл жасап жатканда, Каракорым калай шыдап отыр- сыи, Улы хан Менке сол Багдатты алган жылы-ак Беркеге, г'слом д!н1Н yrirreyiimi токтат, Ан-НэЫрэлит- дпн атындагы алтын тенгелерд1 езгертш кайтадан куй деп aMip берген. Содан 6epi Алтын Орда акшасы Мецкенш атыменен шыгып келген. Демек, мусылман кауымы колдап Ан- Нэарэлитдин атынан сонынан Ходжентте, Отырарда тагы акш а шыккан. Bip aK бул жолпд акшалар тек ку- мштен, бакырдан гана куйылгаи болатын. Ал каз|'р Алтын Ордада журш жаткан акшалар эр турл! ед1 (ж урт оларды алтын, кумкгппне кызыгып алатын). Бунда Ары к Бугыньщ да, Беркенщ де, Алгуйдын да куйдырган акшалары журет;н. TinTi Kepmi елдердш де, ocipecc Ираннын динары да кездссстш. Осынын 6apin 6ip TopTiiiKC келпру керек-ак ед|'. бйткеш, акша мем- лскет болганныц белпсо Ал Алтын Орда жеке отау тжкел! кашан! Алтын Орданын ез жержде журетш ез акшасын шыгарудып тагы 6 ip манызы бар сдо Бул онын ез би- jiiri езждеп, Каракорымдагы баплибайтын, жеке мем- лекет болганын керсететж. Ал бул туста Каракорымныд e3i де улы хандыгынан калган. ‘ Bip мыскалда жарты килограмм бар.

. вткен кой, ярни 1271 жылы Кубылай езш Кытай Императоры деп ататкан. Астанасын Ханбалы кка ке- цнрген. Ж ана хандыкка Ю ань деген кытайша eciM берген. Бул енд1 Монголдын ¥лы хандыгы жок деген сез ед1. Бурын ¥лы хан Ары к Бугы мен Кубылай екеу1 болса, 6ipeyi елген, eKiHuiici кытай императоры болды. Эрине, мундай жагдайда Каракорымды эл1 ¥лы хан- дыктык астанасы деп е иш м айта алмаса керек. Ал Кулагу хандыгы да, енд1 Иран илхандыгы боп жеке Kerri. Орта Эзияда Кайду баскарган жана монгол хан­ дыгы пайда болды. Тек Алтын Ордада гана эл! Кара- корымга салык жинайтын баскактар калган. Менке TeMip тек Алтын Орданын езшде гана журетш дьпда- ларды шыгармак болды. BipaK бул акшаларды кайда куймак? ¥лы Булгарда1 ма, Отырарда ма? Ж ане м мш ц атынан? Алтын Орданы тургызган Батудын, алде А л ­ тын Орданы кушейткен Беркенщ атынан ба? Ж ок, тек ез атынан! ©3i турганда ммд1 1здейд1? EuiKiMfli де !3- демейдП 1здемейдП ) Менке TeMip осындай ойда отырганда хан сарайы- на Kimi 6ofl6iiucci ¥лж атай юрдь Бул узын бойлы, ак- куба келген, келбетп зйел едк Ойрат aMipi Бука Те- Mipflin Шынгыс ханнын ен Kimi кызы Чичиганнан тугаи exi кызынын 6ipi, Улкеш ¥лж ай Кулагудын afleni бол­ тан. Буны, Kiuiicin Менке TeMip алган, Алтын Орда ханынык будан eni улы Алгуй мен Токтай жэне eKi кызы бар. Bipi — Курт-фуджин, шешесше тарткан сулу едк EKiHiuici — Райныжамал-бепм, ерге шыкпаи жатып, ерте дуние салган. А л Менке Тем1рдщ Кубуй- катын 6aii6iiueci бастаган, Султан-катын, Кутту-катын уш эйелшен Абашы, Токтай Бурлык, С арай-Бука, М у- лакай, Кадан, Кудукан, Тогырылша атты, 6ipinen-6ipi еткен баккумар, eTi<ip тагы сепз улы бар. Осы он ул- дын ен ортаншысы Токтай, сонынан Алтын Орда ханы болган. Ал Тогырылшадан Алтын Ордамын болашак э й г ш хандары Озбек, эз Ж эш бек жэне ез aKeci Ж эш - бект! бауыздап елпрген, Кы пш ак елшде «Нар мойыны кайырылгап. Берд1бек хан елген шак» деген мэтсл кал- дырган Берд1бек хан тараган. Менкеге езге катында- рындай ул таппаса да, шеше жагынан тжелей Шынгыс ханнын езшщ урпагы болгандыктан ба, ¥лж атан ба- ' ¥ л ы Б у л г а р — Болгар едшщ Ед1л бомындагы, монголдар шаппастам бурынгы астанасы. 2S5

fiu — Алтын Орда ханына еркелеу, енм д!леу болатып. К елбетш е карай Улж атай сэнкой, керкемдш пен эн-куй- ги эуес кербез едк М едке TeMip де буны жаксы керст{н. Тек сонры кезде Алтын Орда ханынын Кулагина осы Улжатайы Кубуй-катынынан туран Алгуйынан кеГйнг! У\"кен! Абашымен жакын екен дегсн суык хабар тиген. Б ул монгол дэстурш де тан калатын жэйт емес. Шынын-: да да солай едк Муны уакы т керсеткен. Сонынан, окес! М енке TeMip елгенде, осы кiшi бэй бш есш баласы Аба- шы алган. С у й ж п Kiuii б э й б ш е а Улжатайды, баска катыинан осы тугаи баласы Абашымен кенш дес екен дегеши еспгенде Алтын Орда ханы эдеттеп езшщ са- бырлы мшезшен ты с кылык керсеткен. 0йткеш ол, ка­ тар и п л ге н шлен караш а уйдш арасынан жеке кезге тусер ак отаудай, езге катындарынын iuiiHen жанын знай тапкы за бш етш осы 6ip сунгак денел! кербез эйе- лж орасан жаксы керетш . Ал сол Улжатайы e3iHiH Абашысымен... Хан кынабынан суырылган eTKip берен­ дей калш -калш e rri. М ундайда хан тапсырмасын бул- жытпай орындайтын, ж эне Tipi ж анга б!лд!рмейтш, му- зэл1м кызметш де журген кара сур ж т т ш шакырып алды да: — Абашы оглан, ертенп атар танды KepMeyi ке- рек,— д ед к— М ен1н тагым мен катындарыма таласуга калган тогызы да жетедк Bipfle-6ip хан ездерш щ берген буйрыктарынын се- 6enTepiH орындаушыларына айтпас болар. Ханнын imKi сыры и е н ш м бплуге THic емес. Х ан сыры, хан купиясы — ол 6ip басы на т е н т турган ж аланаш кылыш. Байка- май, аузынан шыгып кетсе, э л п кылыштын желкеннен калай тускенш бмшей каласын. Муны жаксы уккан орындаушы кара сур ж т т : \\ — К уп таксы р,— деп шыгып Kerri. Хан буйрыгын калай орындайды, ол э л п ж нтгпн ici. Осы туста дэл бупнпдей, жайрандап басып уйге У лж атай юрген. Ханнын неге катуланып турганын iiui сезген. 0 3 i д е сол уцлн эдейй келген. — Осы ж ур т ceHi Kapi санай ма, хан нем,— деген кулш ,— MeHiH алтынды бакы рга айырбастамайтыным- ды кайдан бш н н ... Э л п ceHiH жанбыр курты тэр1зд1', ирелендеген ya3ipiH... — KiMfli айтасын? Ол саган не ierefli? — К атай ya3ipiHfli айтамын... эз!р ештене ктеген жок... BipaK сондай ойы бар екен... — Иэ, иэ? 256

Улжатай мен Абашынын арасынын жакын екенш xaHFa осы К атай ya3ip ж етю зген. К атайдын А баш ы eKeyiH кеше ши арасынан коргенш хан эйел! де бай- кап калран. Абашы Катайдын кезш куртып улпрген- ше, уэ з1рдш xaHFa ж етм зш коятынын сезген. Куч* бойы хан сарайын сыртынан андумен болтан. Осыдан 6ipa3 бурын хан ордасына Катайды н KipreHiH тары керген. Сонынан Менке TeMip элг1 кара сур Ж1п т т 1 шакыртып жаты р дегешй еспген де, окиранын калай курт жылдамдаранын уккан . Ж эне 63iHiH басына да Kayin туралы турранын TyciHreH. Сол себептен де xaHFa келген. Онын e3ine эдеттеп- дей жылы карам ай, катул ан а калганы нан байынын кандай шеипм алранына кумэнданбаран. Каз1р ки- мылдамаса кеш калатынын тусшген. — Саран айтпасам д а болатын едк дегенмен сенен сыр жасырмаура ант еткешм езщ е аян... Ж эне Катай езщнщ ж аксы KepeTiH y s 3ipin. Бунын бэр! дурыс.. Улжатайдын осы уакытка дейш сыр жасырмай келген! де, К атайдын езге уэз!ршен ханынын жаксы коретин де, сонда катыны н е т айт- пак? Хан ун шыгармай кутш тур. — Кызды KiM айтпайды, кымызды KiM !шпейд!, дейд1 рой кыпш актар,— дед! аппак тш терш корсете кул!п У лжатай.— BipaK мен кыз eMecniH рой. Элде хан эйел! деп осы ж урт кызыга ма, калай. Эйтпесе мендей катын О рдада аз ба... Ж ок! Алтын О рдада Улж атайдай 6ip д е 6ip катын жок. Оны Монке TeMip ж аксы вш еди У лж атай хан эйел! болмаса да, ж урт кызырар едк Бул да Монке Те- Mipre ая». Сонда немене, У лж атай айткан жанбыр кур- тындай К атай да буран кызырып ж ур ме? Хан кею л! енд! рана баска ойра буры ла TycTi. BipaK У лж атай Катай не дед!, б!рден айткысы келер емес. — Мен саран ерге шыкканда коз!не шоп салайын деп шыккан жокпын. Ж эне OTipiK айтпайтынымды да, ханием, оз!н де бшесщ... Рас, Улж атай oMip-баки жалран айтпайтын адам. Бул ханра белгш . BipaK кандай эйел болмасын Менке TeMipfliH ойынша, еш ж ардайда OTipiK айтады. Bipi — эйел куйеуш жаксы коре турып, баска б1реумен жур- се, сонда шындыкты жасырады. Ек!нш!с!, айткан со- 3iH кун э аз санаса, сонда ж алрандыкка барады. 9 I. Есенборлин 257

Ал М екке TeMip мундай ойдан аулак, ¥лжатайдын C63IH кутш , эл! козгалмай тур. ¥лжатай бурынгысынан д а жайрандай тускен. — Сол ирендеген немен, кеше маган койнына ал д ед '.— ¥лж атай, ханнык басына таякпен салып кал- гандай, бфден.— Егер койнына алмасан, не менщ се- 3iMfli байына айтып койсан, жоныннан кайыс жонды- ратын жолды табам,— дед!.— ¥лж атай Tiirri ештене болмагандап тагы маржан TiciH керсете кулген.__ Буны мен жай айтып турмын... 0 сек сезге ермейлн!н- д! ж аксы бшем... жэне хан эйел1 туралы, TinTi кылмыс icTeceM де еш юмнщ аузы барып жаман айтуга какы жок... Буны да бглемш... Хан купнясы да, ханым ку- пиясы да А к О рдага Kip жуктыратын сырдан хабар- дар адамды, не ю р жуктыргысы келетш KiciHi, хан иемнщ аямайтынына да кумэшм жок... MeHiKi жай эшейш, ж ам ан айтпай жаксы ж ок деген foA... Ал кел- ген шаруамды айтайын.— ¥лж атай он сепз жасар кыз- дай уяла кезш жерге Tycipren.— Кептен 6epi келген жоксын, сагынып калдым... ByriH менщ ордамда бол... Осылай деген де ¥лж атай былк-сылк басып шыгып кеткен. Сол Kyui Менке TeMip Kimi 6afi6imeciHiH уй!нде ко- нып шыккан. Бул д а ¥лжатайды сагынып калган екен. Д ем ек, ханым сыры — хан сыры. А л хан сыры — Ор­ да сыры. Сы рды к бэрш б 1лген Катай ya3ip сол KyHi тун- де Абашынын орнына буындырылып елт!р1лд!. Bipeyre op казба, e 3in Tycecin деген осы. Сол ¥лж атай 6yriH тагы хан ерше келш тур. Бой ж етш калган кыздын а пасы болса да, эл1 сол бурынгы сыландаган калпы. Хан Kenmi де оган бурын- гыдай. «Катай уэ з 1рд!н сезш е дурыс ермеген екем,— д а ш ол imiHeH,— дуниеде бэрш табуга болады, тек 63iHfli Fana б!лет!н дурыс катын табу киын». Эл! eciH- де осы ¥лж атай катынды калай алганы. Онда Менке TeMip хан емес ед1. Ж ан а Fana сол кан ат агасы болып сайланган. Ж асы елуден ж ана асып бара ж аткан. Бул окига осыдан он бес жыл бурын болган. О рда ханынын жорыксыз етк1зген уакыты бар ма, 6ip аттаиыстын peTi Tycin, сонау Тарбагатайга барран. Сонда осы Бук а TeMipfliH он бес жасар кызы ¥лж атайды керген. Экесш е осы кызын маган 6epciH деп Kici салган. «Батудын немерес1не кандай адам кмзымды бермейм!н» дей алган, тек «кызымды Ке- рейд1'н 6ip нояны баласына айттырып койып efli, ecKi 258

д о с адамым ед1, уэдемд1 бу з у картайганы мда маран киын, Улжатайымнын ез1мен сейлессш , егер Менке TeMipfli ун атса, соны сы лтау eTin алып кетсш» деген. У лж атайга Kici салранда, ол: «М енке TeMip K3pi, 63iMHia айттырран жер1ме барамын ж эне болаш ак байым Кутлыкты кенш м плейд!» деген. i Кешпенд1 О йрат пен Керей рулары ж аз ж айлауда Керулен бойында кездесетш. Кызды ж ш т керген, жЬ riTTi кыз керген. EKeyi 6ipiH-6ipi ун аткан . Ж аксы Kepin калган. Экелер1 келес! жайлауда кездескендершде улан-асыр той icTen, екеуш коспак боп узделескен. Бул монголдарга жатпайтын эдет едк Деген.чен, осылай болган. У лж атайды н д а кенбегеш осыдан едь Менке TeMipflin данкын есигенмен, 63iH кермеген. Кандай адам екенш бьлмейтш. Ы р ак байга ш ы гу ymiH бул ш арт емес едь Бэрш эке-шешелер1 шешетш. Бул жолы да солай болды. М енке TeMip Б ук а TeMipre тагы Kici салды . Бул жолы, «кызын бере ме? Ж о к па? С ы лтау таппай, ток етер жауабын берсш»,— дедк Бук а TeMip сез сарынын тусш дк «К,удам алдында бэтуасыз атангым келмейдн Егер езш е катын керек болса, атына MiHri3in алып кет­ сш»— дед!. Бунысы 6i3 карсы емесшз, тек кызды тартып экеткен кершсш деген! едк Сол KyHi М енке TeMip ж т т т е р ш ж 1б е р т , У лж атай- дын кол-аягын байлап, ордасына алдырды. Сол KyHi М енке TeMip У лж атайды н бетш ашты. Ж асы елуден асып бара ж атса да, кунн эл1 кайт- кан жок едь Бурын эйел болып кермеген Улжатай, егде адам- нын эйел! болудын кандай киын екешн укты . Нэзш денел1, сыпайы мшезд! ж йчт К утлы кты са- гынды. MeHi келш алып KeTciH деп жалынды. К утлы к сер1ктер1'мен !здеп келш, узделескен ж ерле- piHen Улжатайды елше алып KeTTi. Менке TeMip намыстанбады, ашуланбады. Катынынын сонынан !здеп бармады. А л Ул'ж атай ж ас ж ш т м е н 6ip ай турды. Алгаш - кы кездершде онын ыстык куш агында майдай е р ш . Bip жет1 еткенде К утлык тун ортасы болмай уйык- тап калатын эдет шыгарды. Е й жет1 еткенде тан ата оны ¥лж атайдын e3i оя- I татын болды.

Yin же™ еткснде У лж атай канш а т ур ткм есе де, К утлы к оянбай койды. Енд1 Улж атайды н eciHe кабы ргасы к сындырып ж ь бере жаздайтын napi тарланы М ен ке TeMip тустк Бул оны емес, ол буны оятатынын ойлады. А ркандалран асауд ан К утлы к бастаран терт ж 1г1т айырылып калар болса, ал сондай асауды Менке Те- MipAiH жалры з ез1 тырп етш збей жугендегенш кез ал- дына елестеттк Енд1 ол М енке TeMipre Kici Ж1бердк «MeHi келш алып KeTciH»— дедк М енке TeMip ж ауы нгерлерш сы ртка тастап, ауылра жалрыз e3i келдь Е и ш м оран карсы шырура бата алган жок. М енке TeMip акбоз уйдщ сыртында турып Улжа- тайды шакырып алды. — С ен MeHin будан былай кар ай кашпайтын каты- ным боласы н б а ?— дед! енкейш , онын 63iHe мелие ка- рa fа и жалынышты кезш Kepin. — Боламын,— дед! Улжатай. М енке TeMip ештене деген жок. Сэл енкещй де У лж атай ды KeTepin алды да, ерш щ алдына отырры- зып, ж ауынгерлерш е карай ж ур ш кеттк Козыны ар- касы н а салы п экетш ба р а ж аткан арлан каскыр тэр1з- Д1. Тары Менке TeMipre еиш м ештене деген жок. К ут­ лы к босагадан сыралай карап кала берген. Б ул не? О рданы н айбарынан, элде Б ату ханнын аруарынан корыкканы ма журттын? С ол ай TOpi3Ai. Содан 6epi Улжатай бунын ен жаксы керер катыны болган . Еш уа кы тта eTipiK айтып алдап кермеген. Эрине, К атай у э з 1р дщ ce 3i eTipiK! Хан уш ш eTipiK, ханы м уш ш eTipiK! О р д а ym iH eTipiK! 0 TipiK болтаны ymiH К атай уэ- 3ip елт!р 1лген ж ок па? А л рас болса ше? Bapi-6api eTipiK! К атай ya3ip 6api6ip елп р ш етш едк Сондары У лж атай мы нау кутймЫреп турран кер- без катын. — Ж ай келдщ бе?— д ед 1 М енке TeMip эйелше эде- тш ш е кул1мЫрей кез тастап. — Ж ай емес,— дед! У лж атай .— Экем аулынан Ki- сьпер келш тк Ж иен кызы Курт-фудж инды нарашы aFa- сы Таутай га токалды кка сурапты. 260

Таутай, Буралгы, Бука Тем!рдщ балалары. ¥лжа- тайдын туган агалары. Таутай улкеш, Э к е с ш н орнына калган ойрат aMipi. Тукан карындасы ¥лжатайдын кы- ы Курт-фуджинды токалдыкка сурап Kici салган. Менке TeMip ойлана ж ауап бердк — «Дурыс cypaFaH,— дед! ол.— Саул ы к кошкарсыз болса — козы кайдан келед1. Монгол кызы б айf а шык- паса, монгол кайдан есед!? Дуры с сураган Таутай эмф. Bipaic Таутай aMip кошкар бола алмайды. Ол тым кэрк Одан монгол тумайды. Курт-фуджинды OFaH бере ал- маймын. Султан Керман Союргатмышпен уэдем бар, coFaH берем. Д эл осы мезетте тардырдын баскаш а шешетшш А л­ тын Орда ханы бидон жок. Монке TeMip оз айтканын ктеген. Курт-фуджинын Султан Керман Союргат.мыш- ка берген. Bip жылдан кейш ол o.iin, Курт-фуджин нагашысы Буралгынын баласы Сатылмышка косылган. Уш жылдан кейш Сатылмыш дуние салып, онын эйелш, келшш, осы алпыстагы Таутай алган. Одан Курт-фуд­ жин 6ip емес уш ул тапкан. — Султан Керман Союргатмыш сыркат дейш рой,— дед! ¥лж атай Kyfleyine карсы келмей. — Одан баска ойлап журген жер]'м бар... Бул ой Менке TeMipre кенет келген. Ж эне бул ойы вз!не шу дегеннен дурыс кершген. — Одан Курт-фуджинды орусут князьдарынын 6ipeyiHe беремш. Олардан он улымнын кейб!реулер!не катын эперемш,— дед! Монке TeMip.— Мына Кыпшак- тар 61'зден бурын олармен кыз алысып, кыз бер!скен. Бул 6i3re де тер к емес. Ж азмыш Курт-фуджиннын орусутка шыгуына мум- кждш бермедь А л Алтын Орданы кушейту yuiiH хан урпактарынын 6ipHecTiriH сактаймын, ж аулап алкан ел- дер1мнен алым-салыкты кобейтемш, жанадан акш а шы- гарамын, орусут князьдарынан кыз алып, кыз беркем ш деген Монке TeMip хан тек б!рак нэрсеш бьпмейтш. Ол бшмейтш! — осынын бэрше кауым калай карайды? Осынын бэрш Алтын О рда хандарына icTeTin койып, 03i ун-тунс!з тыныш ж ата бере ме? Mine, Монке TeMip- дш шын бшмейтш мэселес!. Ал журт болса, бул туста анда-санда асау толкынын кукан, тыныш жаткан тен!зге уксайтын. Кай кун! сура- пыл дауыл турып, сол тен!з астан-кестен болады?.. Монке TeMip ханнын да, езге хандардык да кездер! жетпейт!н. 261

Ж Е Т 1НШ 1 Т А Р А У Ж ошынын ен Kiiui бал асы Буалды к HeMepeci, улыс атасы HoFaii, осы туста Шынрыс урпагынан калган, он кан атты н ен улкеш едк О сы ж аска келгенге дейш, , н ау LUbiFbic Ж арропара аттанган тышкан ж ылры жо- рыктардан бастап, елу жылра ж уы к басынан етмзген уры стары нда ол ж еншуги бьпмеген. HoFaii — Ш ынрыс хан эскери жасысынын тем!р тэрл бш булжытпай уста- ран, улы ханнын ен сонры ш ебересь «Егер,— деген Ш ынрыс хан эскери жасысында,— он басы на барынран он адамнын уры с кезшде 6ipeyi, не eueyi, yuieyi, Timi одан K©6i каш ар болса, олар елт1р1- лед]', ал ж узд ш тщ езгелер1 козралмай, э л п он адам бэ- pi б1рдей кейгн ш епнсе, 6api де елт1р1ледк Егер басшы- ларынан ж арлы к болып 6opi б1рдей ш епнбесе, оз б е з ­ мен ш егш гендердш 6api б1рдей елт1р1ледк «Егер, э л п он адамнын 6ipeyi туткында калып, езге- flepi к утк арм аса, к уткарура бармаган, калган торыз адам 6api Teric ел и р ш е д к Сондай-ак, егер 6ip буын э л п он адам ж ауда калып, калган торыз буын — токсан адам оларды куткармаса, сол токсан адам Teric елпршедк» Бул катар д агы жауынгерлер ж айында. А л он басы ж у з басы , мын басы ж айы нда Ш ынрыс хан не деген? М умкш оларды бастык деп Улы хан жакын тарткан болар? Ж ок, олар ж айы нда д а Ш ынрыс хан езш щ жа сысында былай деген: «Егер он басы езш щ карамарындары он адамды ур ы с кезш де ба скар а алм аса, не т э р п б ш дуры с коя ал м аса, ондай он басы езш щ уйдиимен 6ipre елпрш ед! Он басы етш калган торызынын ен к а б ш е т п а койыла ды». Бул жардай жуз басына да, кейде мын басына да ж аткан. Б ул yuiiHiiii тар ау, TinTi ан а exi тараудан да к ат ал . Ж ай жауынгерлер коркакты гы yuiiH, не жолда сын куткарура бармаран айыбы уийн тек е з басы рана болатын бол са, он басы , ж уз басы , мын басы, осындай кылмы стары yuiiH каты н-баласы , уй-imi боп жаза тарт Ш ынрыс хан эскер т э р и б ш осылай курган. Монгол жауынгерлер! нояны — жауын женсе, оларды елпред1 кырады! Ал осы ж еш сп уйымдастыра алмаса, коркак ты к icTece, кейш ш епнсе, кейш шегшбей колга тускен дерге ж эрдем бермесе, онда да ел 1м! Барлык жерде де е л 1м! 0 л i м! 0 л in! Ш ынрыс хан аскер! езгелерД1 е л п р у yuiiH ж ар ал ган . А л езгелер1 е л п р е алм аса — 03i елген! М ундай жардайда ол эскерге тек алра, алра умтылу 262

FaHa калган! О л елее де, кырылса д а алга умты ла бер- ген. Осылай олар элемнш тек жартысын ж аулап алран. Ал Ш ынрыс хан мен Б ату ханнын мектебшен еткен HoFafl осы т э р т т т ! мыкты устаран. Норайдын ордасы, 6ip кезде 83i ж аулап алран, Y 3i езенш ш apFbi бетш де Молдавия жершдеп Орнаша, Кехебе деген ойпаттарда турранмен, улысы Едш мен Y3i езендерш ш тем ен и тус- тарында болатын. ¥лы с арасы ез ас керш 63iHe бары- нышты улысынан жинайтын. Сондыктан HoFafl acKepi- HiH д е т Ш ы н ры с ж асысымен тэрбиеленген монролдар- дан курылган. Мундай монголдардык жастары келш калса, олар балаларын, немерелерш ездершдей етуге тырысатын. Онын уе л не Норайдын 6ip кагыны Шык- Fbic ханнын он к ан ат улысына KipeTiH м он ролды н хадар- KiH руынын aMipi М акур Куранны н немере кызы едь Макур Кураннын 6ip баласы да HoFaft улысында бо­ латын. Кырым аттанысында ол кайтыс болып, Хадаркш руынын acKepi Норайдын карамарында калган. Х адар­ кш жауынгер ру едк H oFafl буларра осы Едш мен Y3i езендершщ темени жарында кешш журген Кыпшак ауылдарынын ж ш л тер ш косып алран. Осындай Ш ын­ рыс жасысымен тэрбиеленген к уш и косындары бар HoFatt эркашан д а езш езге хан урпактарынан жорары устайтын. ¥лыс агасынын тары 6ip cyfienepi уш улы — Typi, Теке жэне Ж еке, yuieyi де булук басшылары, экелершш дегеншен шыкпайтын тл е н сойылгерлер. Эрине, Ногай езш жеке хан атамаганмен де, эрка- шанда улыс мэселесш. Алтын О рда ханынсыз e3i ше- uiin, улысын e3i жеке билеп-тестеп уйренген. 8 cip ece, онын бул э ш м ш ш п Менке TeMip тусы нда есе тускен. Норайдын кушшен, мшезшен корка ма, элде бетен ш аруаларынан колы тимей ж ур ме, Алтын Орданын 6ip шетшде жеке елге айналып бара ж аткан он кан а­ ты агасы на Менке TeMip де бэлендей карсы келе кой- мады. 9flT eyip , О рда курамында боп ши шырармасан болды дегендей, ренш сынай керсете коймаран. Алтын О рда ханы бул кезде Ж айы к езенш ш А ралга куятын сарасында елу шакырымдай, журттын кезше тусе кой- майтындай ж ерге алтын, кумш акш а куятын шарын кала салдырып жаткан. Атын Сарайшык деп койран. Бурынры Алтын Орда алтын, кум ю тенгелерш куйран Бухар, Отырарларда акша жасауды кайтадан баста- май, Сарайшыкты салдыруынын да ce6e6i бар едй Бул шагын рана Алтын О рда ж е р ш н ортасы , сырткы ж ау-

дан алые ж эне мунда, к ул д ар мен ecipeft шеберлерден бетен енш м турмайды, сондыктан кай жагынан алсан д а K ayincis деп ойларан М ецке TeMip. HoFaflFa Алтын О р д а хаиынын. тары 6ip кеш л белмеген ce6e6i, осы т у ст а абден кушейнп ал ган К ай д у М ауараннахр, Кая- лык, Хорасан жерлершдег1 Алтын Орданын ыкпалы ж ур ш турран калалары ны н 6apiH Teric езш е каратып ал ган . О л калалардары Алтын О рдара жататын ше- берхан а, уста хан ал ар д а куры лы с гстейтш ж урттан тусе- TiH салы к куннен-кунге азая тускен. М енке TeMip, орине, Б а т у д а емес, Берке де емес, TinTi HoFafi да бутан ш ы дам ас едк д ер еу эскерш ж 1берш К ай дуды к кул-талканы н ш ь та р ар едк Эрине М ецке TeMip мундай кан т е г 1ске барран жок- Б ар а калсам ж енш шыгуым OHaflFa тусп ес деген ceHiMci3fliri де бар едк в й ткеш , к а - sip К айду бурынгы Алгуй мен Баракпен алыскандары К айду емес. Б ую л Ж агатай улысын билеп кушешп ал ган . Ж э н е Иран илханы К ула гуд ы ц баласы А б а к пен езппн «андасы» Б а р а к согы скан да, OFan жордемге ж 1бергеи К ы пш ак бастаган колды кейш кайтартып, ил- ханнын Баракты женуше кемектескен. Содан 6epi exeyi дос. TiiiTi одактас. Ж эне кудандал д а болмак. Ж урт- ты н e3i мен кызы ж айы ндагы e ceri ел арасына тым та- рай бастаган сон, К утлун -Ш аганы А бакты н немере- ci, Ираннын болаш ак ен алгаш кы мусылман илханы Г азан га бермекнп боп уэделескен. Егер М енке TeMip К а й д у га эскер ж 1беретш болса, эрине, А б а к ж ай жат- пайды. Bip буш рден шыра келун мумкш . А л ол шыра- тын 6yiiip Э зер бай ж ан мен Грузия, тек осындай 6ip ыдоайлы тусты KyTin отыр, А лты н О рдара карсы аттану- дан танбауы мумкш. Осындай жардайларды ойларан М ен ке TeMip 93ip re Keuieri м айдандас cep iri К айдуга елиплер ж 1берумен Fana тынган. М енке TeMipAiH осындай ©з!не босан карауын пай- д аланы п HoFafl, эскерш таска я кта й карыстырып, элсш- элсш ойнатып, элденеге дайындала берген. С он д а HoFaii Алтын О рд ад ан белш ш , езш жеке ханд ы к етпек пе? Ж о к , HoFafi ондай ойдан аулак- Ол Ш ынгы с ж асысыны н Ka3ipri жактауш ысыны н 6ipi, Ш ынгы сты н тер т улысынын 6 ipiHin шанырарын кетерш отырран Ордадан белш бек емес, осы жеке улыстыры OFan ж етед к ж еке ханды кты д а кексемейдк Э лдс М ецке TeMipAi кулаты п, Алтын Ордера 03i хан болгы сы келе ме?

Шынрыстын кай урпагы хан болудан каш кан. Мун- дай арман мумкш жэйт. BipaK Норай кур зскери кол- басшы емес, кереген адам. О л М енке TeMip тэр1зд1, 6ip канаттын, жэне к у н т канаттын арасы болып келген адамды Алтын О рда тагынан алып тастауды н онай дуние емес екенш жаксы быедг. Ж эне Менке Тем1рдщ жасы д а будан кем емес. Оран кол кетеру т^келей Шын- рыс жасысын бузу. Ногай ондай бас бузарлы кка бар- майды. Сонда не? Ж ок, H ofай б у к ы Алтын О рдара устемд1г1н ж ур г1з- rici келедк Такта кандай хан отырмасын, бунын сезш тындаура THicTi. Алтын Орданын ж ерш молайтуда, бе- тен елдерд1 шауып, оны байытуда Норайдын орны белек. Жэне Жошы урпагынын ен улкеш, езгелерден акылды, керегеш. « Ж ок, жэлрыз Алтын О рда хандары рана емес, буны бар Жошы урпары тындауы керек. Ол упин Алтын О рда тарына отыратын хан Норайсыз отырмаура THicTi. Алтын О рда хандарын HoFafl e3i белгы еп, e3i алып тастай алатын куйге ж ету1 максат. К ы скасы , Норай хан, такта отырмаса да хан саналуы керек. Норайдын бар ойлаганы осы. Бул арманына ж ету уш ш ол сая- сатын да кур а бш дь Тек эскерш рана KymefiTin койран жок, бетен Жошы урпактарына ыкпалын жург!збеуге кеп енбек С1Н1рдК BipeyiH алдады, 6ipeyiH арбады , 6i- реуш коркытты, ал баска б1реулер1не сый-курмет кер- ceTin, тарту-таралры берд1. М ш е, осындай жардайымен HoFafi ез ордасына конакка кептен 6epri Т1лектес1 Ту- дай Менкен! шакырран. Тудай М енке сонау Е ды жа- расындары езш щ улысына HoFaflFa арнаран сыйлырын 6ip кеш ет1п, Т ан мен Y3i езендер1нен eTin, ырралып- жырралып жузден астам ж1Г1Т1не биыл молдовандар жершдег1 Кехреба ойпатында отырран Норайдын улы­ сына келген. Б ул сиыр, hfhh 1277 жылдын ж азы ед1. Биыл бул манайда жанбыр аз болып, шеп ерте куар- ран. Эйтсе де HoFafl ордасы осы Y3i езен1не куятын б!р шарын езеннщ ж арасында отырран. Кун тустен ауа бастаран кез едк BeciH бола Норай Ордасынын кыз-кыркын, бозба- лалары корш аган Т удай М енкен1н KepyeHi де жеттй О лар ездер1не арнап TiriareH ауылра орналасты. Тудай Менке касында уш cepiri бар сэлем беруге Ногзйдын О рдасына ез1 келд1. Тудай Менкеш куш актап карсы алган HoFafl оны таныды да, танымады да. 265

Бул, эрине, Тудай М екке жэне Тудай Мекке де емес сиякты. Бурынры Тудай М екке есерсоктау, аузына келгенж токтамай айтатын, ер кешл, анкылдаран ж т т болатын. Ал мынау Тудай М еккеш н тек бурынры бейнеа, xypi б1рак кабары каре жабылып кеткен, каранры тундей тунерген баска адам. А такты Б ату атасы елгенде де Тудай М екке мундай тунерш керген жок. Ж о к , кур рана xypi емес, сейлеген сездер1 де 6ip- турл!' жексурын. Ж о к , ол ж е в д се з де айткан ж ок, 6ip-ei<i рет 6ip- демелерд1 мщ прлед! де койды. Ж айш ылыкта, дурыс болсын, бурые болсын аузы ж абы лм айты н Т уд ай М екке, келгел! «кап эттеген-ай!», «А л да кыршыпым-ай!» деген 6ip-eiri ауыз б 1рдемеш айтты д а TinTi ундемей койды. Бунысы Heci, акылынак адасайы н деген бе? Ж ок , Т удай М екке Ka3ip cay едк Ты катпай тунжы- рай 6epyi ойламаран жердей басынан еткен окирадан болган. Т уд ай М енкен!н неге мундай куйде отырранын, ка- cbuuaFbi К абак тайшы айтып бердк O kkf3 былай болган екен. Т уд ай М ен кен щ ортанш ы эйел1 Б а т у ханньщ бэй- 6imeci эй гш Баракшын-катыннык терю ш алшын-татар eMipuiici К ¥тлы кты к кызы efli. Баракш ын-каты н ез1н1н Tipi кез!нде суй ек ж антыртамы з деп осы кызды он бес ж асар Тудай Менкеге алып берген. Тере К¥тлыктын кызы он!ж ы лдай бала таппаган. Ал кетерген баласын куш жетпей тастай берген. Тудай М екке алшын-татар- дын кызы бол м ак т у п л , кудайды н кызы болса да, жыл- да кулын тастайтын кысыр биедей, маран шала бедеу каты нны н к ереп ж ок, TepKiHiHe апарып тастаймын деп }жургенш де, осыдан он ж ы л буры н, катыны Т удай Мен- KeHin аузынан тускендей 6ip ул тапкан. Аты н ез атасы- нын кур м ет1не Б а т у койган. О сы Б ату, арры атасы Б ату ханд ай ер ж ур ск ж эне ез экесш дей куш Heci болып e cin келе ж аткан . Ж ет! ж асында бунын жыкпаран e3i катар л ы бала, ж ы латпаран cepiKTepi калмаран. Атамыз Батудан калган журтты, осы кырып тауысады деп ба­ ласы н мактан ететш акгал Т уд ай М екке, Батуы н сон- ры ж ы лдары касы нан калдырмайты н. Осы жолы да e 3inc ерте ш ы ккан. Квш пенд! елд1н баласы бес жасынан атка шауып уйренед(, ж ас Бату да олардан кем тус- 266

пеген, же™ жасында экесшш алые сапарлары на еруге жарап калган. Y3i езеншен (ал салып етш , 6epri бетке кос Tirin, Т удай М енкенщ S ir irr e p i ас irnin тыныкбак- шы боп ж аткандарында, э ы сн п н касына Б а т у келген. — Мына езеннщ камыОгы ж ак тусы нда доныздар ба р дейд1, керш кайтайын,—f деген ол. — Барма, доныз жарып тастайды,— деген экесь — Онда б 1зд щ кандай KeperiMi3 бар?— деген Бату- дын a ia 6 e ri узын бойлы кара сур ж ш т Т а н гут OMipiuici Луи-Шидургудын урпагы Айджу,— Бакылап турамыз, KepciH, кызык кой. — Ж арайды барса барсын,— деген Тудай М енке.— Тек алыстан керсет1ндер.' А йдж у бастаган кару-ж аракты уш Kici Батуды до­ ныз керсетелпз деп езен жагасына алып кеткен. Бие сауымдай кез еткенде, «булар неге осыншама кеппкп? деп езен ж агасы на ж ш птер ш epTin Тудай Менке e3i баргалы турганда, баланын кенет шар ете калган даусын еспген. Тудай Менке дауы с шыккан ж акка карай жупрген. бзен жагасындагы камыстын калын талмен шектесетш жеpi не жеткенде, элдененщ корс-корс еткен даусын ecTireH. K ici бойынан бш к ка- мысты жапырып, Kipe бергеншде, ж елкесш щ жалы угйрейген тайыншадай к ар а доныздын жанында, доныз жарып тастаган imeK-карны ж ерге Tycin, кан-кан боп ж аткан Батуды керген. Доныз «не штед1м?» дегендей тумсыплиен баланын денес1н турткш ей касы нда тур. Тудай Менке кылышын серией атылган, доныз д а кар- сы ceKipreH. Bipan т аск а салсан д а к а к белетш алмас кылыш 6ip с1лтегенде-ак доныздын басын анадай жер­ ге ушырып TycipreH. Доныздын бассы з д ен е а , атылган калпымен камысты жапыра-майыра он-он бес кадам дай жерге барып д ун к eTin кулап, басын (здегендей шыр кебелек айналып тулай берген. Езушен ак Ke6iri бур- кырап, eni кез1 канталап кеткен Тудай Менке бассыз дене турып кететшдей кылышымен онды-солды шаба бастаган. Уй орнындай жер боршалаган етке толып, Кызыл канга боялган. Е ш к1м оган кой дей алмаган. Тудай Менке есшен адаскандай, донызды ycTi-ycTiHe шапкылап жатканда, колдарында жалан кылыштары, кездер! алактап, камыстан Батуды алып кеткен элп уш Kicici шыга келген. Тудай Менке парша-парша болган денеш шапкыла- уын тыя койган. — Э , к е лд вд ер ме?— деген ол eHTire, кан тамган 267

кылышын шаршап калгандай темен салбыратып,— эне Kepinaep? 03i бастап, уш еуш тек карыны актарылып ел in жаткан баласынын жанына алып баркан. Батудын до- ныз ж арган денесш керггн А й дж у атабек, кылышын тастай салып, eKi бетш колымен басып отыра калган. Т удай М енке баланын калан елгенш сурамаган. Уше- yiH де кылышпен шауып елт!рген, буган е н ш м араша тусе алмаган. BipaK бул уш еуМ н де жазыгы ж ок едк Кылыштарын жалан устап така жакын жуымай, ка- мысты ж аганы жанай келе ж аткан бул ушеуК Ы к жак- тарында Бату. Доныздар кершбеген. Суга кетер бала езенге ж упред1 дегендей, кенет булардын кездер1 ка- мысты TiHTin келе ж аткандарында, Б ату зып eTin калын камыстын арасына nipin жок болган. Бакылаушылары: «Кайдасын, алыска барма! Bepi кел!»— деп канша жа- лынып айкайласа да, олардын 1здегенш кызык керш , б ала дыбыс бермеген. Тек Б ату езенге карай емес, 13- деуиплердш 6yfiip ж агы нан eTin кетш, кершбей калган. Б ал а суга карай Kerri foi\"i деген !здеу1шлер, дауыстай узай берген. Олар эбден алыстаган кезде Бату камыс- тан шыккалы кейш буры лган. Д эл осы сэтте ашулы io p i доны зга карсы уш ы раган. Доныз буган б 1рден умтылган. Бала канжарын сш теуге де улпрмей кал- М ш е, осы окигадан кейш Тудай Мен,ке есшен адас- кандай, Tipi ж ан га гол катпаган. К абаплиан кар жа- уып косынын алдында отырып алган. Тек ж!пттер{ коршап касына келгенде 6ip-aK ауыз сез айткан. — B ip донызды калдырмай кырындар!— деген. Ж у з ж 1п т , оган керуен тартуш ылар косылып е м кун удайы мен бул манайдагы доныз 6iTKeHHiH бэрш елгорген. Ж ^ т т ер д ш найза, кылышына шкпегендер1 баска ж ак к а кашып кеткен. Е ю кун бойы Тудай М енке сол отырган жершен тур м аган. Тек yininiui KyHi гана тагы ж алгы з ауыз сез айткан. — А л еши Ногандын Ордасына ж урдж,— деген. ^ Батуды осы езен ж агасы на кер казып, ардактап кой- ган ж т т т е р ! ун-туншз сонына ерген. Тудай Менке сол елгенш керген куннен кейш, бала­ сынын касына бармаган. Барл ы к ж агдайды тусш ген HoFaft оган кеш л айтты. Т удай М енке басы н изед! д е койды. Bip жегоден кейш Т удай М енке адам Tepi3fli сезге 268

келдк Bipan, бурынры Тудай| М екке жок. Сейлеуш ен ундемеу1 кеп. Кабарынын ашылуынан ж абылуы кеп. Нораймен 6ipa3 онаша сейлесш, Тудай М екке enai елш е журмек болды. HoFaft OFaH ез1 экелгендей 6ip кеш тарту-таралры берди Оран коса «менщ Ордамнан тандаран кызынды алып кет»— дед ь Т удай Менье е м 1рш де 6ip монролдын штемейтш эдетш к тед к «Тандаран кызымды келеш эколымда алып кетем»,— дед1. «Акылынан адаспаган» екен деп ойлады HoFaft, баласынык кайрысы катты бат- кан екен, бар кылыры содан. Э л ь ак айырып кетедк Bip aK , Тудай М енкенщ бул жолрысы, шын шатасу- ынын басы едк Тудай Менке журш кеткеннен кешн 6ip ж ет1 еткен кезде Алтын Ордадан экесшщ жарлырын алып Токтай келдк Хан HoFafiFa: «Д айындала 6epciH, т у б ! К айдумен сорысатын тур1мп бар»— дептг. HoFaft Токтайды Алтын О рда ханынын баласы емес, ■63i келгендей кутть Буран д а г.ол басындай сом ал- тыннан бастап неше Typai сыйлыц бердк Ж ур гел! жат- цан Токтайга: — Экене айта бар,— д ед1 HoFaft,— «Вату кезшен Алтын Орданын шырыс жарындары ж ауы сол канаттын ici болатын. ©з улысынын эскер м ж1бёрсш. Б1здщ шаруамыз кубыла мен батыс. Муным MfeHiH Менке TeMip ханынын буйрырын орындамаймын деген ce3iM •емес. Орындаймын. Б аска турде. Менке TeMip ecKepi Кайдумен сорысура баратын болса, кудасы А бак хан бос калмайды. Кайдура ж эрдемге ж1беред1у Сонда Алтын Ордара мен керек болам. Кыс тусе Дербент •63eHi катысымен, ез1м1здщ эдеттенген жолымызбен К авказдан eTin, А б а к хан эскерш ж арт жарынан тие- MiH. Будан аскан Менке TeM ipre кемек ж ок... г Норай сезш дуры с керген Токтай онын сэлемш эке- •сше жетш збек боп ертенше cepiKtepiH ертш Д э п т Кыпшакка журш Kerri. — Мен Газанра тимеймш,— дед! Кутлун-Ш ара, эке- •ci Кайдура 6ip жарынан еркелей, 6ip жарынан наз- дана. — Неге, Анриарым?— Кайдудыи «Анриарым» деген! Кутлуи-Шарара «жанкиярым» деген болып ееплдк — Газан менен Kim i, ж ат ел Иранра барып туррым келмейдк К айду бук!л О рта Эзияны алып болраннан кейш тек улдарына рана емес, кызына да осы Ш у езеш бо-

йынан MenmiKTi улы с бер кн. О л кезде взен Сейхунда- рияга куятын. Т а л а с езай Tapi3fli Ш у бойында капта- ран К,ыпшак ел1 отыратын. Бул ел тек мал рана бак- пайтын, eriH де егетш, бау-бакш а, макта д а ecipeTiH. Култун-Ш аранын улысы 6ip жары Теркжей Алатаура Kipin ж аткан бай елке е д . ЭкеН К айду, ез ордасы эл1 1ле бойында турранымен, ортаншы баласы Орыс колы турран Тарбаратай тауы ,)3 айсан кел1 жарынан Кубы- лайды к acKepi маза бермей, кытай косындарын о жак- тан 6ip ж ол ата кум ак б()лып, тары эскер жннай баста- ран. Осы эскер ж инау icixeH ж акы нда кызы Кутлун- Шаранын улысына келген. Бул арадан да 6ipa3 эскер алмак. Кызы экесш эдеттепсш дей сыланып-снпанып карсы алган. K a3ipri э т м е сол Кутлун-Ш аранын ор- дасында болып отыр. — Иран алыстык еге ме?— д ед1 К айду,— А л м е н т кайда туранымды бьлеыч бе? М онголда Керулен деген езен бар. OFaH бул арадан к у с та ушып ж ете алмайды. Сол ар адан келд ж кой- А л сен аттылы ад ам га eKi жетй л ж ж ерд 1 алые дей см ... Ж эне Газан илханнын немере- ci, s u e d А ргун кеп кешжпей илхан болады... — Ал менщ эке^ и м ?— дед1 кулш Кутлун-Шара.— Бук1Л М ауаран н ахр; Хорасан, Ш ырыс Тур к к танд ы би- леп отыр.., — Сондыктан д а сен Газанра шыруын керек. — Сондыктан да Газанра шьжа алмаймын. Ж эне... — Не жэне? I Кутлун-Ш ара кшжентайынан экеымен ашык сейле- cin уйренген. I— М ен екжабатпын... Кайду шошып кегп. Кызынын ордасына еткен жыл- дан 6epi келш кергён емес. — Камней?— дед!, ол KiM болса д а Ka3ip басын алатындай кэрлене калып. Кызы тары ж асырран ж ок, шынын айтты. -г- О з д т кенсе бастырыныз Э бдекул эмфШ зден. Бул солтустж Кмтайдан келген уйрыр Ж 1гт бола- тын. Туб! уйрыр инкикуттарынан шыккан. Кытай же- ршде окыран адам. Сондыктан хат танымайтын Кайду алдыменен оны ез1на хатшылыкка алган. Кызмеп уна- раннан кешн б1рте-б|рте кетерш кенсе бастыры эмф еткен. ¥зы н бойлы, йулу муртты ж ш т . Эйелдер буран «кет э р Ь емес екен Деген eceKTi бурын д а еетжен. Осы- дан бес-алты ай бур{ш К утлун -Ш ара улысынын туррын 270

халкынан алатын алым-салыкты жендеуге бул ж акка Эбдекулды e3i ж 1берген. Енд1 мше... — Ж ас болса етш барады,— дед1 Кутлун-Ш ара муная. Kspi кыз боп тесег!мде калай жалгыз ж ата бе­ рем... Осылай болып калды... Енд1 6ipeyAiH баласын кетерш ол ж акка калай барам... Монгол болса 6ip capi. Газан мусылман дШ н е KipinTi д ей д 1 рой... А л, мусыл- мандар кыз куншде б1реуден бала кетеруд1 кепирмейтш кунэ санайтын керш едь Кайду ойлана калды. * — Сон да сен баска б 1реуден ба л а элдилеп отырра- нынды Кайду Ордасына лайыкты деп ойлайсын ба? — Лайыкты демесен Эбдекулра бер,— дед1 Кутлун- Ш ага,— езщ де есектен кутыласын... «©сектен куты луды н жолы ж алрыз кы зынды к ар а- марындары 6ip мулазимге беру рана ма?! Газан 6ip capi, буш л Иран Э зербай ж ан, Бардат, Румды билеп отыр- ран урпакты н, ертен илхан болгалы турран 6ip би!г1, OFaH кыз беру 6ip арман. А л Э бд екул шм? ¥йгыр инди- кутыныц куны не? ¥йрырстан Иран емес. Купит болса 6ip кезде к у и т болран шырар. А л Ш ы к ры с xaHFa 63i к е л т аярына жырылраннан 6epi, уйгыр индикутынын куны кулдан артык дейсщ бе! Сондай елдщ баласына азуы алты карыс Кайду кызын бермек! Кенсе басты- Fbi 8Mip дейд! К утлун-Ш ара... А ркасы нан 6ip итерсе К ул а гу, эм1р-сэм1рл!г!мен 6ipre ж оралады ем ес п е... Иэ, сейтедП Кайду тунере тустК «Абак илханга д а ж ауап беру! керек кой. Кызым К ы тайдан келген б 1реуден е к щ аба т болып калды д ей д1 ме сонда? Кандай сылтау табасын?» Ш ынрыс ypnaFbi мундай жардайда uieiuyi киын ту- fliHfli шешемш деп эуре болып ж атпайды , етю р пыш ак- пен шорт eTKi3in 6ipaK кеседк Ш у дегеннен К ай д у да сейтпек болды. Кутлун-Ш аранын кезш куртсан, Абак- ка д а ж ауап i3flen киналмайсын, елш к ал ган кызды бере алмайсыц рой, терезеы тек емес Эбдекулра берш, намысынды еш ш мш н аярына таптатпайсы н. ©3iH де есектен б!рж ола куты ласы н. ©л!м каш ан д а бол са ек киын суракты шеше алран. Бул жолы да шешедь Ш ынрыс ханнын кай ypnaFbi болса да осыран бара алар едь А л Кайду осылай ктей алар ма? Осы тустары Ж агатай, ¥гедей немере, шеберелерГ HiH iiuiHeH К айдуда езгелерш е Караганда, улкен кол- басшыларра тэн кырарылык та бар едк Кайду Алруй 271

мен Барактай эскерлерш щ дегенш орындап турран тонамаган. Ол шамасы келгенше ж е р г ш к п елд1 куат- тагаи . Сондыктан, ж урт Кайдуды эд1летп canaFaii. Бу- нымен катар ол, дол осы туста карамарында жаксы каруланран acnepi бола тура, бетен елдщ жерш жау- лап аламын деп ойламаран. Бар кунйн акылын ез улысынын тутастыкына жумсаран. Осындай К айду, орине, ез кызын елт|'руге бармады. Аш у, екпеден туран алрашкы 6ip жылт еткен ойды 6ipTe- 6ipTe умыта бастады. — Ж арайды , болсын,— д ед1 кызына ол. — 0 3 iM де осылай шешер деп ед1м,— дед! Кутлун- llIaFa — кеп ракмет. — С е т и дегеш щ и 1стемеске мендс куат бар ма, Ан- рнарым,— д ед1 Кайду. Бул жолы д а акесш щ «Анриа- Рым» дегеш Кутлун-Ш арара «Жанкиярым» дегендей боп ест1'лд1. — Менен айрылдым деп кайры жеме, эке,— дед1 Кутлун-UIaFa кенет айдай аппак бетшде 6ip орасан шаттык ойнап.— Мен езш е ражайып 6ip сыйлык дайындап койдым. — Ол не сыйлык? — Е стущ бар nibiFap, Берке ханньщ кулдарын кырраны? — Эрине рой. — Сондары кулдар кетер ш сш е румдык 6ip шебер- д щ себепкер болганын д а ест1ген боларсын. — Иэ. — Сол румдык ж 1г 1тпен кыпшактыц Кундыз деген 6ip кызы каш ып кеткен. — Оны д а ecTireM,— дед! К айду.— Bip керемет сулу дейтш журт. — О зш ен де шашы керемет... Керсен тан каласын. — Оны мен кайдан керемш? — Ka3ip,— дед! Кутлун-Ш ара, сейдед! д е алаканын урды . Уйге дэйекип кызы к!рд1.— Ж 1пттерге айт, ке- uieri шашы узын катынды баласымен алып келсш. Кыз шырып кетт!. Кутлун-Ш ара кайтадан oKecine карады .— Бунын, эрине, Ka3ip ондары Typi жок. Тек узы н шашы калган. Тек шашы уцйн талай ж 1пттер рашык болран кершедй Байын кызганып 6ip кезде То- рыз-катын, онын шашын Kecin тастапты. BipaK бес жылда Кундыздын шашы ecin сол бурынры калпына келш тк Берке хан д а сол шашына кызырып алмак болран екеи. BipaK бул катын ез!нщ бурынры карак- 272

шы cepiKTepiH тауып алып, солармен 6ipre кашып ке- TinTi. Содан 6epi шамасы келгенше хандарра карсы куресштк.. Осыдан бес жыл бурын Берке хан Ед1л жарасындагы тогайда е з ш н аррын токалы Акж амал катыскан ж ас акты ертегенде, бул А кж амалды н 6ip жасар Акберен деген баласымен тары кашып куты- лыпты... Содан 6epi кермегеш ж ок кер!нед1. — Сендердш колдары ка калай Tycin ж ур ол ка- тын?— дед1 Кайду. — Алтын Ордадан Алмалы кка eTin бара ж аткан 6ip керуеннен устап алдьщ,— дед! К утлун -Ш ага,— езгесш езщ сурарсын... Берке ханныц колы жетпеген сулу ед1 рой деп, эдеш е з т е арнап устап отырмын. Кутлун-Ш араныц айтканынык 6api дуры с едь Тек 6ip нэрсеш бшмеген. Кундыз А лм алы кка емес, Бухар- ра бара ж аткан, Коломоннан айрылраннан Keiiiii ол eMip-баки ерге шыкпаска, калган OMipiH т 1ст1лерге карсы сарп етуге ант еткен. ©рттен аман кутылран балалы-шагалы кырык эйел, (Онын ш ш д е ерт шык- кан кезде б 1рден Акж амалдын баласымен кашкан Кундыз да бар едО ею жылдай 6ipre болтан. Сосын б1ртс-б|'рте тарап, эркайсысы эр ж акка кеткен. К ун­ дыз Ж айы к бойындары 6ip иашар aybuiFa келiп па- нал aFan. YcTiHe шокпыт кшм Knin, Сэл!мгерей мен А кж ам ал­ дын юшкентай нэрестесш ж уртка ез балам деп, сэл есшен жанылран адам KeflniHe Kipin, б 1реуд!н кейде ю- pin жуып, кейде куртыи кайнатып кунш керген. Ж урт- тын кезше Tycnecin деп ауы к-ауы к шашын д а кыс- картып OTbipFan. Ei<i кулары тек журтты н аузыкда. Егер 6ip жерден ереу1л шыкса тез1рек соран косылу бар ойы. Bipax бул туста дал а тыныш едк Б 1рен-саран каракшылар тобы болмаса, ел ткаегш арман еткен ез топтарындай жасауылдар байкалмаган. Ал каракшы- ларра Кундыз косылрысы келмед i. Сейтш ж ургенде Акберен де козы 6apyFa ж арап калды. Куннен-кунге жаси бастаган Кундыздын енд1 бар т 1лег!, езшен тума- са да турандай eTin бауырына салган осы бала болды. Осындай кезде 6ip керуеннен, «Бухар астан-кестен бо- лып жатыр. Тамдам деген 6ip улем бую л енбекпи журтты бастап, Бухардан монгол шапкыншыларын куып шырура дайын» деген ж аксылык хабар е ст и к Сонда барып Тамдам д а есш е TycTi. Кей кундер1 то- былрыны кыздыра жарып койып, Сэл1мгерей cepiKTepi- не Тараки туралы, сондары ж ас шеберлерд!н, кала тур- 10 I. Ёсенбсрлин, VIII той 273

гындарыныц ереуЫ н бастаганын, сол ушш Берке хан- нын Тамдамды ел 1м жазасына буйырранын, оны езшщ калан ажалдан куткарранын жыр ететш. Кундыз бул атка елен ете калран-ды. Тагы да epeyia кетерш ж аткан сол Тамдах.' екешне т е к келт1рмеген. А кку кус вз уяластарыныц касында елгешн жаксы пе­ ред! дейд1 журт. Бул да дуниедеп ен жакындары сол ереужиллерге жетуд1 тжеген. Солардык арасында ел- reHiH арман еткен едк Ж эне Сэл!мгерейдш жалплз ба- ласы Акберенд! ecKi cepiri Тамдамнын колына апарып тапсыргысы келген. ©жет, устай калсан колывды куй- Дф*п ж!беретш шоктай, жанып турран баланы мундай куйде журш, дурыс адам етш тэрбислей алмайтыныиа K03i ж егп. Осындай ойдагы Кундыз, сонау Жайыктан ByxapFa epiK-Mefli3, кант-шай алып кайтура бара жаткан кын- ш ак ауылдарынын 6ip керуенше кездескен. Керуен ба­ сы ByxapFa 6ipHeuie рет барып кайткан, e3i кулдыктан озер босанран, тож ж шал. Кундызды баласымен B y­ xapFa алып барура кенген. Ж айыктан ByxapFa жол ол уакытта Емб1 e3eiiiHiH бас жагын басып, Мураджар тауларынан етш , Арал TeHi3iH жаралай журш, Сейхун- дарияны бойлай баратын болгандыктан, амал жок, бу- ларга Ш у езеж н жайлап отырран елдер аркылы журуге тура келген. Бурын бул елке Алтын Ордара жататын. ©ткен жылдары — оны К айду жаулап алган. М екке TeMip- д щ де эскер жинап, Норайра баскарып бар fleyi де осыдан едк Ал М екке Тем1рдщ coFbicyFa дайындалып ж атканыпа хабардар К айду бурынрыдай емес, бул ара- дан бейсауат б 1рде-б1р керуен eTneciH деп буйрык бер- ген. Bip жарынан керуеннплер М екке TeMipre керген- бьпгендерж айтып барады деп корыкса, еюшшден К у­ ла гу хандырымен, oai де кы рш каб ак Алтын Ордара бул ж актан азы к-тулж , кант-шай етк1зуд1 дурыс керме- ген. Бурыннан осындай экесшщ буйрыры бар Кутлун- Ш ага керуен Шу жарасына жет!с!мен-ак устаран. Ке­ руен басшысынын 6ip тапкан акылы осындай кауштщ тууын ш тей сезш, керуенкнлердщ бэрже: «Кайда ба­ ра жатырсындар» десе, «Алмалыкка efli 6eTiMi3» дек- дер. «Бухарды ауыздарыка алмакдар» деген. Кутлун- Ш аранык да Кундызды Алмалыкка бара жатыр екен fleyi де осыдан едк А л соншама керуенннлердт ш ш ен жалгыз эйел Кундызды Кутлун-Ш аганык тануы бншаранык шашы- 274

нан болтан. Кундыз зл|' отызга келмеген ед1. Содан ба, элде табираттын езж е берген ерекше касиетшен бе, afiTeyip шашы тез есетш. Канша кессе де, жарты жыл- Fa жетпен жерге шубатылып шыра келетш. Бул жолы солай болды. $ Жазгытурым ыкшамдаран шашы куз болмай бу- рынгы калпына жеткен. Шашын орап-орап белж е та- щгтп KOilFaH Кундыз ByxapFa барранша Kecriprici кел­ меген. Канша дегенмен була зйел рой, журттын бэр! кызыгатын шашмн ж ат елге келе жатып кидырып тас- TayFa кимаган. Лл кырагы коз К утлун-Ш ага керуеид1 керуге келген бетшде Кундыз каншама жаман кижсе де, бунын ерекше эйел екенш 61'рден сезген. Бел1'не opaFaH шашына кез1 тускен ш акта-ак бул эйел кур Fa- на ерекше эйел емес, аты шулы Кундыз екешн тусж - дг Каракер жорра устж де отырган К утлун -IIJaFa, кар- сы алдында коп керуениилердщ ортасында туриан Кундызга: — Шеш ана катынныц шашын!— деген. — KepiMfliK берейж деп пе ед!шз?— деген кекете кулш Кундыз. Кутлун-Ш ага жанында турран нвкерлерш!н 6ipeyiHe Кундызды камшысымен нускап. — Шеш ана катыннын шашын!— деген. Некер аты нан ceKipin Tycin Кунды зга таянран. Ко­ лы эйелдш белж е тие бергенде, шешесжш жанында турган он жасар Акберен: — -Тиме, апама!— деп ана ж т т т ш колына жабыса кеткен. Ж М т Акберенд! HTepin калып ед1, шалкалай кулаган бала тура сала умтылран. Ж !г!т онын басынан тобылрылы сапты камшысымен тартып-тартып Ж1'бер- ген. Э йтеу1р баланын басындары елт1р1 берю калып екен, бэлендей батпаран, тек камшысынын ушы 6ip рет бетже Tiiin, А кбереннж бетжен кан бурк еткен. — Кой дешз мына и т т з г е ! — деген Кундыз Кут- лун-Ш арара,— шашымды ез1’м-ак шешемж. — Ж э, токтай тур,— деген К утлун-Ш ага некер!не.— Шешс!н. Кундыз белж е орап койран шашын колымен акы- рын босатып жерге тастай салран. Ж уандыгы бжектей, тып-тырыз eTin ержген бурым, елген кара жылан тэр1з- Д1 уп-узын боп жерге шубатыла кулаган. Ж уртты н 6api тан калган. 9 cipece К утлун-Ш ага тан калды. «1Шркш- ай, осындай шаш маган 6iTep ме едН»— дегендей ол 275

ж ердс шубатылып ж аткан шаштан кезш алмай 61раэ турды. | — Сен Кундызсып рой?— дед1 элден уакытта Кут- л у н -LUaFa. — Ио, мен Кундызбын!— дед! Кундыз амалсыздан. — Бурын Кундыз болсан, мен енд1 ceHi кертышкан етем. — Ж азыгым не? Бар куном шашымнын узын бол- раны ма? «Бэсе жазыры не! Р ас шашынын узын 6iTKeni ме! Bipan бул аз кылмыс па? Ондай шаш менде, езге ка- тындарда неге жок? ©з обалы 03iHe, аспасын журттан!» — Жалрыз ол емес,— дед! К утлун-IUaFa, Кундыз- дын бар окирасынан хабардар екешн 6Uflipin, сендед! де некерлершс буйырды,— Мына кашкан катынды ана бузык баласымен eKeyiH, ордара апарып камандар. Бунымен ертси сейлесем,— ол енд1 керуен басы тэжж- ке карады,— Ио, юмсшдер, кайда бара жатырсьщ- д ар?— дед!. — Мен керуен басымын,— дед! каба сакалды тэ- ж!к,— Осылай б!р шаЬардан 6ip mahapFa азык-тулж, пул апарып сатура хакым бар. Буны а'здщ акешз Кай­ д у хан да бмедй Ka3ip Ж айы к бойыиан Алмалыкка бара жатырмыз. — Буйтш дуние жуз!н шарлай беруге хакыннын ба- рын немен дзлелдейсщ? — ¥лы хан Угедейд!и e3i берген панзам бар. Керуен басы койнынан ж!бек орамалга оралган со- пактау келген KyMic затты алып, Кутлуп-Шарага берд!. — Ио, пайза...— дед! хан кызы, колындары затты аудара карап. Пайза Шынрыс ханнан бер! келе жат­ кан, саудагерлерге «Каракорым кол астына жататын калаларды к бор!нде сауда icTeyine болады» деген куэ- л!к. Пайза уш турл! болады; алтын, KyMic, жез. Осы ктелген заттарына карай олардын Kaflipi эр турлк Мысалы, алтын пайзасы бар адам, сатура алып шык- кан заттарынан ешк!мге алым-салык телемейд! жэне оны еш жерде, ешюм де токтатура хакы жок. BipaK, жерг!л!кт! жерлердег!, даруралар ж 1бер!л- генджтен М е1жс хан бул пайзанын бэрш жойган. Ке- руендерден алынатын салык жэне ез улыстарында сау­ да жург!зуге р уксат ст!'ле ме, етйшей ме, 6opi баскак- тар мен даруралардыц ездер!не тапсырылран. BipaK муны, т!келей Каракорымра барынатын баскактарды унатпайтын кей хандар колданбайтын. Менкс, жарлы- 276

рын б|'лмейтшсш, сол бурынры эдеттержш е пайза су- райтын. Керуенпплердщ пайзасы жок болса, Карако- рымнын баскак, дарураларына карай тшсН алым-салы- рын телейтш. — Ханш а,— дед! керуен басы тэ ж 1к, керш турсыз рой, мешн пайзам алтын емес, кумю... Экеле ж аткан заттарымнан THicTi алым-салырымды телеуге бармын. Бергенд! k im жек керген. М ундайга acipece хан ур- пактары кызыгымпаз. — Не экеле ж атырсындар?— дед! К утлун -HIaFa эл1 де ж1би коймагандай сес керсетш. — Толып жатыр дуние нпрюн,— дед1 керуен басы.— Мунда Ираннын ж 1бег!, шлемТ.. Румнын алтын, кумш ыдыстары. — Сонда Иран мен PyMFa барып келе жатырсын ба? — Ж ок,— дед! керуен басы,— каз1р о ж акка ете алмайсын. Буныц 6api Алтын Орданын жана калала- рында сатылады. Мен тэр1зд1 саудагерлер о ж актан ебш тауып 03i экелед1. — Ж арайды,— дед! Кутлун-Ш ара,— TnicTi алым- салыктарынды телеген сон, баратын Алмалыктарына бара берерс!цдер.— О л енд! e3iniH топ некер!не карап, сэл ойланып турды д а, 6ip-ei<eyiHe:— Сендер осы ара- д а калындар,— дед!.— Мына Kicinin дуние-мулк!н са- нап, THicTi салыктарын алып, ордага келерс!ндер... Свйтт! де 63i кара кер жоррасын буландатып ауылга карай журе берд!. Сонынан кыз, бозбала некерлер! ере женелд!. Тек карулы eKi ж !г!т калып, Кундыз бен ба- ласын 6ip атка MiHrecTipin булар 6ip белек боп Кутлун- Шаранын ордасына карай cap желе беттедк Кыпшактыц туткындары ер журек сулуы ертен!нде монролдардын эйгШ батыр кызы Кутлун-Ш арамен онын ордасында кездестк Орта Эзия билеуш1'с! кызы- нын. Kemeri тэкаппар унд! сездершен, ез!н аямайтынын TycinreH Кундыз баласы екеуш он eKi канат акбоз уйге алып келгенде, не болса д а осалдык керсетпей, кары- сып елуге бел буран. Уй inii жиЬаз-мул!кке лык, толган. Ж ук кыпшак дэстур1мен KepereHiH басына дей!н безен- flipe жиналран, неше турл! оюланран, сырланраи сан- дык, кебежелерд!н iuii толган дуние болу керек, олар да eni босараны ала каз-катар т!з!лгсн. Ж ендеттер айдап уйге шрген Кундыз бен баласына 277

он ж акта, ак мамык. жастыкты шынтактай, терт бук- телген ак кшздщ уст 'нле кисайып жаткан Кутлун-Ша- та нспмсн ымдап, табалдырыктан сэл жогарырак то- селген тулакты KepceTin: — А на жерге отырыкдар,— дед1 ол. Кундыз бен баласы ханша керсеткен жерге отыр- ды. Tic жарып сшюмменен амандаскан жок. BipaK жаи- жагына кез ж у п р гп , уй-iun толган кыз-келшшек. — Кымыз бершдор буларга,— дсд1 сол ж ак 6ocaFa- да KyMic балдакты nicneKTi устап, улкен сабанын ка- сында турган ж удеулеу келген москал эйелге.— Шел­ ле п калган шыгар, булар, кеш еп куырдактан,— дед1 К утлун-Ш ага, булардык кешеден 6epi нор татпаганы езш е аяи болса да, элденеге езжен ез1 кулш. Ж уд еу айел шепепмеи сабаны 6ip-eKi рет n id i де, сырлы сап-сары i<e6iri буркыраган кымызды улкен ша­ рага куйды. Сосын сырлы ожаумен тагы да сапырып- сапырып ж1берш, exi улкен сырлы аякты толтырып Кундыз бен Акбсренге усынды. — 1ш тд ер карактарым,— дед1 ж удеу эйел. — Рахмет, апа,— дед|\" Кундыз оган карал. Бул онын уйге юргел! ец алгашкы ce3i едк Онда да кымыз бер- ген ж удеу эйелдш 0здер1'не деген ыкыласы кежлш Ж1‘- б1ткен тор1зд1‘ . Bipait. кымызды iumefli, 6ip урттады да жерге конды. Апасына карап, Акберен де iiunefli. Bip- ei<i рет жутты да, бул д а сырлы аякты жерге коя сал- ды. Бупын бэрш уй толган кыз-келшшектер Kepin отыр. Bipaic ол! сшкайсысы ауыздарын ашкан жок. — Шелдемеген екенепщер, жарайды,— дед! Кут- лун-Ш ага,— онда сейлеселж ...— Ол кетерме Tycin, ер- кектерше малдасын курып отырды,— Кандай кызга да арман болар Берке ханга неге куйеуге шыкпай кашып KCTTin? Мыла кыз-кыркын соны б ж п а келш отыр. — Кыз 6iTKeiiHin арманы тек ханга катын болу га- на ма? Meiiin арманым баска. — Сонда ceniii ар.манын не? — Meniii ж урепм бетенд1 суйдк Сол суйгешмнен Берке хан айырды. Мен OFan калай катын бола ала- мын? — BipaK Берке жарты элемд! билеген Алтын Орда ханы гой. — Ж урекке буйыра алмайсыц! — Ондай ж ур екп птке тастау керек. 278

— Мэселе ханды сую, суймеуде болса, Берке ханды жаксы кврген кейб1р эйелдерде ит те жемейтш журек- тер бар... exi — Мысалы KiMfliKi? — Оны менен repi, Ыз жаксы б1лес!з. — Мундай сезщ ymiH, анау жаудырап турран K03infli ойып алу аз. — Мундай жаудыраган exi кез взМ зде де бар. Сен- де жоры м е н т мынау кос бурымым. Kem eri с е з т е Ка­ раганда ен алдыменен осыларды кесед1 Fofi деп ед1м. Кутлун-Шага кулдь — Дурыс айтасын, мундай шаш менде жок. T im i ешюмдс де жок. Bipax мен оны кеспеймш. ©йтксш, ер- тсн менщ экем келедк CeHi токалдыкка соран берем. Ал ен жаксы к а с и е т т шашыннан айрылсан... Кундыз билеунн кызынын сезш белш ж1берд1. — Алмай кояды деп коркасьщ ба?— Кундыз да кулдк Алады. Ш ынрыс ypnaFbi, кызыл кумар кузрын Tapi3fli, катын керсе болтаны. — Тарт тш ндП — д ед1 К утлун-Ш ага flip-flip е т т . — Эттек, ез ордам эйтпесе, кызыл канынды xa3ip тегер efliMl.. ЦПркш-ай, ат устш де кездескен болсам... — Онына мен дайын!— дед! Кундыз eKi K63i оттай жайнап,— Осы ауылдан маран да 6ip жылкы табылар. Бунысы Кутлун-Шараны жекпе-жекке шакырраны ед|‘ . Ж урт жым-жырт бола калды. Енш м осынау акку кустай кербез шашы жерге теплгеи, сулу эйелдсн мун­ дай е р л т кутпеген тэр!здь Кайдудын ofirifli батыр кы- зы не дейдП Расыменен жекпе-жекке шыра ма, элде баранадан 6epi т ш н тартпаран мына сулу эйелд1 Ka3ip некер1не буйырып дал ага алып шьтып елНре ме, не icTcflfli? Ал мынадай сезден кейж, Кундыздын курбан бола- тынына енш м шек келНрмеген. Bipax KeriH алатын Кутлун-Ш ага бетен жол тапты. — Мына бала KiMfliKi?— дед1 ол, су л у ж уз1 бурын- рыдан да кукылданып кеттк — 9 з1мдш . — Байын ж ок кой, сен буны кулге аунап таптыц ба? — Ж аксы кврген ж т т м болды деген жокпын ба жана... — Квз1ндей сактап ж ур екенсш рой... Онда былай болсын. Не сен ж аканл айткан св здер ш н т бэрше кепп- 279

piM сурап, аярыма жырыласын. Не мына кезшнщ кара- шырындай сактап журген жалгыз баланды, каз1р да- лага алып ширып кезшше бауыздатамын. Yfi iiui. элг1ден бетер тына калды. Элдеюмшн жылап коя берген даусы есплд|. Сонау Коломонды алрашкы керген куш'нен бастап 6yriHri кунге дей!н басынап сан азапты, киындыкты ет1азсе де бэрше де шыдап, мойып кермеген Кыпшактын ер журек кызы, e iw езшщ сы- нар жер1'н сезгендей, Акберенш, елмей ешюмге де бер- мсймш дегендей, вз!не карай тартып, кушактап бауы- рына кыса бердк — Калай, Keiiecin бе?— дед! Кутлун-Ш ага ыскы- рынып, Айдай суду К утлун-Ш ага дэл осы сэтте басын как- шнтып 6ipeyfli шагура дайындалып турран сур жылан- Fa уксас едг. Кундыз enipen коя бердк — К удай ceHi де мендей eTin жылатсын... Кундызра косылып енд1 yfl-iuiiiifleri кыздар ешрей жоиелд!'. Б 1рак Кутлун-Ш ага оран караган жок. — Ж ырыл аярыма, KeuiipiM сура!— дед! ол куан- рандай, даусы KyMicTi кум!ске уррандай сынрырлап. — Ж ырыл аярына, жырыл,— дед1 енкйлдеп жылап турран ж удеу эйел, елмейсщ, сура KeuiipiM, сура... — Бол!— дед! К утлун -IIIaFa, турегел!п алтын зерл! Ke6icTi он аягын сэл алга созып.— Суй мына Ke6icTin басын! Кундызра eiifli кыз атаулынын 6api жалынды. — «Суйе койсайшы, апатай, cyiicefluii! Эйтпесе ел- Tipcfli рой мына бншара баланды! — Суймс!— дед1 кенет Акберен даусы бала бурк!т- тей шанк eTi'n.— ©леем елей|н, 6ipaK, ana, сен ез!нд! корлама! Егер устер!ндег! шанырак жерге кулап туссе, журт мундай тан калмас ед|\\ бала сезжен уйдег!лер абыр- жып калды. — Айналайын-ай!— дед! ж удеу ойел солкылын ба­ са алмай. Б ала ce3inc бэр!нен Кутлун-Ш ага тан калып тур. Bipey 63iii жагынан тартып ж!бергендей. — Сен, осындай бала eueHcin рой!— дед! ол Акбе- ренге тес!лс карап.— Шешенд! корлаткын келмейд! скоп гой! Онда мен де ceni оп-онай елт!ртпейм!н... Ке- peciimi корсете Min.— Сейдед! де eciK алдында турран 280

кос некерше.— Экетчндер мыналарды!— дед к— Мык- тап кузетшдер. Туткындагы Кундыз бен Акбереншн ж агдайы осын- дай куйде едк — Эйел ceHiKi, ал бал асы м ен ш ,— дед1 К утлун- UJaFa экесше. Кайду ештене деген жок. Ж ур т кермеген сулуга Kyui бурын кызыгып eciK жакка карай бердь Элден уакытта «Куидызды баласымен алып кел» деген ж т т т е р асыга-саса уйге Kipai. Екеуш де де он жок. — Сумды к,— дед! тэпелтек келген пушык сэры,— кузетке калдырылган eKi ж т т т щ екеуш де anTipin ке- TiiiTi. 0 здер1 у к т -к у й л ! жок. Ашудан кегере калшылдай калган Кутлун-Ш ага: — Куындар! Табы ндар!— д ед1 жер тепю леп,— ке- uieri тескейге беттеген керуенд1 куып ж етш , тшт!ндер1 Eni ж т т уйден ата женелдь Керуенд! тш туге ж 1бер1лген, ж ан-ж акка шаптырыл- ган ж1г!ттер ешк1мд1 таба алмай, eKi куннен кешн кай- тып келдн Кудыкка лактырылган тастай Кундыз бен Акберен мулдем ж ок болып шыкты. Барак хан елгенмен Баракты н cepiKTepi Tipi едн М ауараннахр 6 ил1г1 солардын колында калган. Жы- лан жылгы Курылтай iueiuiMi бойынша таулы, далалы ж ерд1 жайлаган Угедей мен Ж агатай урпактары на тургын журттан ewupin алым-салыктарын дер кездерш- де телеп, ал каланын ш ш е олар дегендерш icTereH. УзджЫз согыстан эбден жудеген халыктын булар ен акырпл кандарыи сулж тей сорган сонын аркасында Бар ак влген Кой жылы куй зелкке ушыраган М ауа­ раннахр калалары, acipece, Бухар шаЬары, доныз, тыш- кан жылдары ете киын халге ж етп. Халык, амал жок, 63iH коргар тагы да жол 1здей бастады. MiHe, осы уакы тта Б ухарда кайтадан Тамдам пайда болган. Ол монгол устем ш ш пне карсы кетерт- мей Мауараннахр журтшылыгы еш уакы тта халш жендей алмайтынын, eui6ip тендж ке колы жетпейтшж жаксы бкаетш. Сол себепт1 Тамдам бастаган топ ж ад ­ ны журтты квтеруге тырысты. Бул онайга тускен жок, эбден куйзелш, коркып калган кауым тез Тамдамиын соцына ере коймады. Свйтсе де, Тамдам бастаган топ- тар Бухар мен Самаркандтан тыс, шагын калаларда ж е р г ш к п жсрлердщ Kefi6ip зорлыкшыл, ел канакыш 281

сумдарын eaTipin, аз да болса мыктылардан ештерш ала бастаган. Осы жагдай Ж айык бойына, Кундыз па- налагай Кыпшактарга да жеткеи. Бул Тамдам жШт- TepiHiH алгашкы бас кетерген, аздаган жоктылы-барлы жешстершщ думпу1 едк А л K.a3ipri кунде осы ел наразылыгы, 6ipTe-6ipre кушейе тускен. Енд1 жан-жактагы уа к шаЬарларды койып, Бухар, Самарканд, Ходженттердш ездершде де жасырын м эж Ы стер, монгол у с те м д т н е карсы эрекет- тер кобейе бастаган. М ше, осындай кезенде Бухарга Кундыз бен Акбе- рен жеткен. Тамдам буларды куана-куана карсы алды. Эрине, ол бул кезде С эл1мгерейден калган жалгыз бала Ак- береннщ осыдап жиырма жыл еткеннен кейш, буюл Орта Эзияны билеп отырган Кайду шанырагын квтер- ген улыстын босагасыи солкылдаткан ай гш курескер болатынын б1лген жок. Bipan ол сол Бухарга келген кун ней бастап Акберенд1 ез тэрбиесше алды. Ал Кундыз бен Акберен Кутлун-Ш аганын туткы- нынан керуен басы тэж1ктщ жанашырлыгы аркасында кутылган. Кеше ©3i монголдардын кулы болтан, етшш т 5рлiri аркасында сол кулдыктан кутылган керуен басы — тэж ж , Кундыз бен Акбсренд1 туткында калдырып ке- туге д эт1 бармаган. Акш а не Ктетпейдк кымбат бага- мен кунын твлеп, осы аранын 6ip жылкышы байынан жасырын терт жуйр1к ат сатып алган. Кундыз бен Ак- беренге жандары ете ашып жургсн бес-алты карулы KepyeHmi ж 1пттерш тунде ж 1б е р т , туткындарын босат- тырып алган. Сол к ум тунде жол б 1летш е м ж т т ш косып, Кундыз бен Акберенд1 Бухарга журпзш ж 1бер- ген. Кутлун-Ш аганын ж 1берген кугыншыларынын тэж1'к KepyeHineii кашкындарды таба алмай кайтулары да осы дан сдк К айду TepicKeii Алатаудыи бауырынан агатын Шу взе1ПН1И бойын алып койган. Ал, Менке TeMip, бул жак- ка колма-кол эскер шыгармады. Сондай оскерд! Кула- Fy илхандыгына да ж 1бермсдк Алтын Орданык алыс- тыгыи пайдалапып илхан А бак та Эзербайжан мен Грузияны Иранмен ш ектест жаткан тусына бшппн ен;и мулдем ж ур п зе бастаган. Алтын Орда тэр1зд! алып е п здш 6ip меншгешнен калмайтын дуние гой дегсндей, ауыз жаласып 6ipirin журген Кайду мен

Абактын эр кайсысынын пушпагынан тартканына М ек­ ке TeMip кепке дейш мынк. етпеген. Амал ж ок, Берке тусындагыдан, бул да К улагу илхандыгымен сопясуга мэжбур болды. BipaK бул согыстын 6api де ит-жыгыс боп бэлендей улкен ж ею ске жетж збеген. Алтын Орда бул кезде Каракорымнан ат куйрыгын б 1ржолата шорт Kecin, карамагындагы елдерд1 емш- epKiH билеуге мулдем KipicKCH. LLIahap б 1ткенд1 куйре- Tin, жер б т с е н д 1 монгол малына жайылым етуд1 кек- сеген Ш ь тп л с ойымен да санаспайтын халге жеттк Мецке Тем>рдш бул кезде кез1 батыс ж акка Т1гул1 едг • Алдымен ол К улагуды ж актаган Византия импера­ торы Л аскариспен согы спак болган. B ip a K ол 6iTiM сураганнан кешн, кен Ы баска iciHe ауган. А л бул кез­ де HoFafl куннен кунге кушейе тускен. Енд1 ол Грузия, Молдавия, Л ибке1 тэр 1зд! жакын турган елдермен ез бетшше келкпмдер ж урпзе бастаган. Tineлей согыспа- ганмен, жолын тауы п Менке TeMipre Ногайдын езге урыстардан д а эскерж азайту керек болды. Б ул оган онайга тускен жок. Екж ни 6ip М екке Тем 1рд1к бар кайрат-жжерж алган орусут ел1 едь Рас, Алтын Орда оларга е зiнiн дэстурге айналган князьдарын 6ipiHe-6ipiH карсы коятын саясатын езгертпеген. Бул Алтын Ордага езжен журты кеп орусут елж баскар уга аз кемек бер меген. Ж эне 6ip-6ipiHe карсы ш ы ккан .орусут князьда- ры да ез ел ж е де аз зиян келт1рмеген, Мундайда М ек­ ке TeMip баягы Шынгыс хан кене тэсш н колданып, оларды кайтадан шабатын. Сейтж , ол, Алтын Орда та- гына отырганнан кешн де орусутты к тержкей-куншы- Fbic жагын 6ipHeme рет куйзелжке ушы раткан. Будан онын бар танканы орусуттарды e3ine eiuiKTipe т усу Fa- на болган. Ж эне казынасына TyceTiH алым-салык кара- жатынын кеми бастаранын керген. Осыдан барып М ен ­ ке TeMip орусут князьдарынын кейб1реулерж е жэрдсм 6epin, соларды езж е суйешш етпек болган. Осындай князьдж 6ipi костромалык Василий Ярославин едк Александр Невский елгеннен кешн Новгород князьды- гына агайынды Ярославин мен Василий Ярославичтер таласкан. Алтын О рда екеуж кезек-кезек колдап, Нов- городты 6ipHeme рет тонап, акырында кол ж 1б е р т тауык hfhh 1273 жылы Новгородты Ярославинка бап>т- дырган. М енке TeMip, осы Василий Ярославичты А л ­ 1 Л и б к с — M3ipri Литва жер). 283

тын О рдага эл 1 дс ж акындата туспекий едк Онык 6ip кызын e3iHiH ортаншы баласы Токтайга эперуд! де ой- лай бастады. CefiTin ж ургенжде осы князьбен баска князьдарынык етпйил бойынша, доныз, япш 1275 жылы орусут князьдарынык. Лнбкеге карсы жорыгы бастал- ды. Либке билеунплсрк Ливон орден1 аркылы коп жыл- дан 6epi neMic рыцарьларымен 6ipirin орусут жерше, оныц ншнде, ездер1мен шектес Новгород, Псков кала- ларына б1рнеше рет аттанып, орусут е л ш т обден ма- засын алып болган. Католик Kpeciumepi Бенбарыстан ж сшлш калган-ды. Осыны пайдаланып орусут князьда- ры Лнбкен1 шаппак болган. Оларра Алтын Орда Ту- paiircMip мен нояндар баскарран eni косы» оскерж бер- д г Алтын Орда оснеpi жалгыз рана Либкеш смес, жо- лындагы орусут елш барарда да, кайтарда да мыктап тонап кайтты. Кайткенде де орусут, елшш басын б1рпопрмеуд1 ой- лаган Медке TeMip батыс жарын топаура мумкждж берген, князь Василин Ярославичты соида да Влади- м и р д т улы княз! етпедь Осыдан б1рнеше жыл бурын Владимир мен Суздаль ж срппц мужыктарын Алтын Ордага карсы коюда Улы Ростов князьдары б 1рталай эрекет iCTeren. Ж энс бул князьдык. Алтын Орданын кунгей 6yfiipiiic тым жакын турган. Сондыктан Монке TeMip осы князьдыктыц да бонрларын ел билеуил куштьтерш езше тарткысы кел- дй Осындай саясатпен коян, улу, hfhh 1279— 80 жыл- дары осы каланын князь, боярларымен жш катынаса бастады. Bipax. келеЫ жылан, ягни 1281 жылы тамары- наи 6ip ipiHfli жара шьтып, сол icinin, дем алдырмай Монке TeMip дуние салды. Алтын Орда хаиынын асык- пай орындаймын деген нэрселерше ажал караган жок. Ж ошы ypnaFbiHbin eiwi Tipi калган ен улке!Й Ногай болды. Осы адуынды Ногайдын аркасында Тудай Мон­ ке жылан, h fhh 1281 жылы Алтын Орда таилна оты- рысымен, жеН кун той жасады. Ертен1не Тудай Монке хан тагына отырраннык кур- мет1не 6ip-ai<, ауыз соз айтты. — Монке TcMipflin орнына Meni сайлагандарыи жов болды,— д ед1 туижырай.— Барлык жерде доцыз кап- тап iceTin едк енд1 олар сыбагасын алады. Ж ур т бул жолы онын «доныз» деген соз1не еш ма- гына берген жок. «Жаман адамдар каптап Kerri* деп отырган шыгар деген де койган. TinTi ксйб1реулер1

«Аяк алысы жаксы екен, сум-куларды б1рден куртар», деп ш тей куанган. Ал 6ip жарты жыл еткеннен кейш Тудай М едке мусылман flini шартын мойындап, улы с иелерк хан ур- пактарын Ордасына жинап алган. HoFafl рана келмей калган. Ж урт жиналып болганда: — Ногай aFaii келмей жатыр, кутем 1з бе?— деген- дерге, ол кабарын каре жапкаи калпында: — О л Tipi ме efli?— деген. Ж ур т бунысы жай-эншешн калжындараны шырар деп еш теке дей коймаран. Улыс иелер1 Teric жиналып болганда, жалрыз ауыз сез айткан. — К ел еа жылы кектемге, доныздардын торайлай- тын тусы на эр кайсын бес мын кар у-ж аракты косын дайындайсындар,— деген. — Соншама колды кайтесщ?— деген езге хан бала- лары,— KiMMeH сорысамыз?.. — ©3iM бщ ем,— деген де койган. Сейдеген де ол, бул кезде езш щ эбден достасып алган шейх, кэри, муриттермен эц пм ел есуге MemiTKe кеткен. Владимирдщ улы князьдыгына П ереяславль княз! Дмитрий Александровичпен таласкан Городец KHH3i Александр Александрович М енке TeMip елер жылы А л ­ тын О рдадан К аукади мен Э лгедаим нояндар бастаран косындарды алып, князь Андрейд1 женген. Алтын О р­ да acKepi бую л Владимир, Суздаль, Переяславль, Ю рьев, Ростов, Твер, Торж ак елкелерш кан-ж оса eTin шапты. Демек, еткен жылы князь Андрей Тудай Монкенщ руксатымен Алтын О рдадан Турайтем!р мен Алтын нояндар баскарран эскер алып, Д митрийге жататын Городец болыстарын шапкан. Ал биыл жылдыц басы нда князь Дмитрий Алтын Ордадан косын алып Новгородца баргаи. Улы кал ага ж ататын ж ердщ бэрще ерт салып, журтын кырран. Осындай 6ip орусутты шабатын жорыкка шыгады екенб1з деген ул ы с иелерк хан урпактары : — Дурысын айтсайшы, эскерд! кайтесщ?— деген к е л е а Kyui. — ©3iM бщ ем,— деген тары Т удай Монке.— Ал сендер дер кезшде эскерлерщд1 дайындандар. — 03iM бшемшщ калай?— деген хан балалары .— Сен бкаген нэрсеш 613 6uiMeyiMi3 керек не? 285

— Сендер доцыздарды кун! бурый у р к т п аласын- дар. Олар кашып кетсд!,— деген Тудай Мекке сол тун- жыраган калпында. — Кайдагы «доныз», не кылган «доныз»? Кабагын каре жауып алган Тудай Мекке жалгыз Fana жауап кайтарган: — 03iM бшем. Содан кейнн ол ешюмге карамай MeuiiTiHe кеткен. Ж ур т Тудай Менкенш акылынан адаса бастагаи адам екенш ж ака Fana туЫнген. Ханмен будан api сей- лсспей улыс-улысына тараран. Bipan Тудай MenKenin улкем агасы Торбудык балалары Тел1 Бука мен Кун- шек, Kiuii aFaci.i М екке TeMipAiu балалары Алгуй, То- гырылша дереу уйымдасып, «Алтын Орда тагына акы­ лынан адаскан Kici отыруга тше смсс»,— деп Тудай М еккеге карсы эрекет iciefi бастаган. «Ногай, эл! Tipi ме eai?» деген Тудай MeiiKCHiH ce3i HoFafira да жеткен. Tipi екен!н «керсетысЬ келш, беты нен туп' шырып Ногай хан Ордасына келген. Амандасып, жайгасып бол Fan сон ашулы HoFafi, ал­ тын тактын уетш де ун -тун аз тунжырап отырран Т у­ дай Менкеден: — Осыншама эскерд! неге жинамаксын!— деп су- раран. — Докыздарды кырамын,— деген Тудай Мекке сол отырран калпынан козгалмай.— Олар арам хайуандар. Етш ж еуге болмайды. — Кайдагы доныз? Не кылган доныз? — KaAiMri терт аякты доныз, бую л Ед|'л, Тан, Y31 бойларын алып кеткен доныз...— деген Тудай Мекке. Сосын HorafiFa караган.— Калай, оларды кыруга Ал­ тын Орданын ocKepi жетед! деп ойлайсыз ба?— деген шын оймен. HoFafi не дерш бшмедк — Сен! калын кол жинап жатыр дегенд! ecTiren- дс,— орусутты шабады екенб1'з деп куанып калып ед1м,— дед! ол тутыра.— Алтын Орданын бу м л эскерш докыздарды кыруга жумсамаксын... Мундай да хан болады екен-ау! Тудай М екке м1з бакиаган. — Олар м е н т баламды жарып елпрген. HoFafl Тудай MenKeniu акылынан адаскан адам екенш туешген. Аска карамай ж у р т кеткен. 0 з улы- сына барысымен Жошы урпагыньш улкеш екенп! пай- даланып уш айдан кешн Курылтай шакыру керек еке-

иiн хабарлаган. Б ул жолы в з1и1ч айтканынан шыкпай- ды деп Мекке Техпрдш ортаншы улы Токтайды хан кетертпек болран. BipaK ханны к езге ур пактары буран карсы турран. О лар Тел ! Буканы хан кетеруд! дуры с санаган. Тары баяры хан баласы мен хан aFa, ш лерпн 'к таласы туран. Егер М екке Тем1рд1'к баласы хан болса. Алтын О рда хандыры 6ip ш акырактыквменип'гше кетс- т 1ндей керш ед! ж ур тка. А л ханнык aFa, iHwepi, нс олардын балаларыны к 6ipeyi хан болса, барл ы к Ж ошы ypnaFbi ханды кка ие болгандай саналады . Эрине, мун- дайда, егер жактаушылары мыкты келсе, кепш ш к кеб1нс eniHuii жарына шырады. Ж эне Тел ! Бук а Ток- тайдан буры ны рак атка MiiireH, ж орьщ тарда аты эжеп- Tayip шыккан, онык ycTine aFa баласы . Х ан болу му- нын кезег1 тэр1зд1. М уны HoFafi да ж аксы тусш ед!. Тш елей тал а ск а туссе, Т о к та й жеш ледн HoFaii буны д а 61лед1. А л Токтайды хан ету уш ш К уры лтай шакы- рылып койылран. 03i шакырттырран. Сондьщтан бул жолы ретш тауып ундемей калу керек. Ал Токтайра хандыкты оперу ушш Телг Бука такка отырраннан Кешн KypecTi кайта ба стау керек. Эрине, бу л курсе кан тег ус1з болмайды. А мал не, кан тегу керек бол са, кан да Teriayi дурыс. ©йткеш, алтын т а к оран татиды . Осы- лай ойлаган HoFafl, р ас па, элде езш ш адеттег1 кулы- ры ма, кенет куяны катты устап , ат уетш е мшерлш дар- меш болмай, Курылтайга бармай калды. Эрине, Тел! Б ук а ж екд1. Оны ак кш зге кетерш хан сайлады . К урылтайга жарты жыл еткеннен кешн HoFafl ез Ордасына Токтайды шакырды. Токтай жарына ещи езЬ Hiu ei<i агасы Т удай хан мен Барлы к, iHici Сарай Бук а шыкты. Осы 6eceyi 6ipirin Тел! Б ук ад ан ханды кты тар- тып ал мак болды. » Ал Тел! Бука да бос жатпаран. Ty6i бэлен!к 6opi осы Токтайдан келет!н!н б ш п , ол енд1 Токтайды 6ip ж олата елт!ртпек болран. Енд! Te.ni Б ук а ж арына М ек­ ке TeMipfliK езге балалары Алруй, М улакай , К адан , Кудукан, Торырылша ауысты. Сейтш 6ip экеден тара- Fan он ул ек! удай боп алыса туст!. Тел! Бук а такка отырраннан кешн HoFafl жарты жылдай куткен. А л шынын айтсак, буран Токтай ма, олде хал тагына Тел! Бука отыра ма, 6opi6ip ед!, тек Норайдык айтканынан шыкпаса болтаны. Курылтайдан бурын Токтайды ж актап, ез!не карсы шыкканына кектен!п калган т ок мойын Te.ni Б ук а Н о­ райдык дегешмен ж урмейт!н!н б!рден б!лд!рдк Осын-

дай халдеп oKeyiHiu арасын аалыстата тускен тагы да орусут моселеЫ едк Ногайдын айтуымен Курск аймагына Алтын Орда баскагы eTin Туда» Менке Акмет дегснд! койган. Осы Акмет, oip кызык, шаруа iciereH. @3inin ордасыныц жаиына eiri кыстак салдырран. Буларра орусут князь- дарынан, кыпш ак жершен кашып шыккандарды жнна- рап. Булар тендпс yiuin курескерлер емес, коб1несс уры- кары болатын. Акмет осы скi кыстактагы адамдарын алым-салык телей алмаган, не тендш |здеп бас кетер- геп орусут мужыктарына карсы колданран. Акмет ай- тактаса болраны, булар асыранды кабаран иттердей KiMiiiii болса да тамагынан ала TyceTin. Бул жылдар- даи бурыпгы ерсукпдерден эбден иуйзелт калган журт, Акметтщ осы 6ip тснтек, соткар жауыздарынан обден елсрдей болтан. Бурам шыдай алмаган КурскШ н княз1 Олег пен керимлес Лнповец княз! Святослав А х м е ттт озбырлы- гын Алтын Орда ханы Тел1 Букага арыз еткен. А к ­ меттщ Ногайдын адамы екенш 6i.aeTiH Тел1 Бука кыс- тактарды куртып, бурынгы ездершщ адамдарын ез карамактарына кайтып алуга руксат берген. Жэие ору­ сут князьдарына коса Алтын Орда ханы езнпн THicTi карулы екщдерш ж!берген. Олег пен Святослав тунде осксрлер1‘мен кеп кыстактарды коршап алган. Кешей бузыктарды кекала койдай етш дурелеп, ездершщ адам­ дарын алып Keiiin кайткан. Буран карамай Акмет кыстактарына кашкындарды кайтадан жннаран. Кайтадан ол кашкындар журтты коркьггып уркиуге KipicKen. Буган эбден ыза болган. Святослав тунде эскер1мен кеп кыстактарды шапкан. Ешюмд1 аямаган. Уйлерш кираткан. Акмет те дереу HoFaflFa жеткен. Олег пен Святос- лавты князь емес, каракшылар деп, Ногайга шаплстыр- ган. Олар кеп эскер жинап, ceHiu Орданды шабуга дайындалып жатыр деген. Буган енд1 Ногай долдана шыга келген. — Ж ина эскердП— деген 93iHin кос 6epici Кете мен Жетеге. Ногайдын ез балалары бастап бес мынга жуык жа- сакпен Ворголо каласына келген. Осы жерден Курск!- Hin князьдыгы басталатын. Аттары ауыздыгымен алыс- кан Ногайдын бес мын жауынгер колына тетеп бере алмайтындыктарын б ш п , Олег князь Алтын Орда ха-

ны Тел! Буканы н кол астына кашкан, ал Святослав, жауымсн кершбей алыспакшы боп, Воронежд ш калын тогайына nipin ж о к болтан. HoFaft жасактары бул ешрде жиырма шакты кундей журдк Ж уртты тары кан­ та бояды, тэты дуние-мулкш тонады. Он уш улкен дэ- режел1 боярларды, Курск шаЬарына келш жаткан бетен жактын адамдарын жэне кептеген кара шаруаларды туткындарды ею-екщен байлан Акметке бердк Акмет боярларды елт!рш, бетен калалардан келген адамдар- ды босатты. «Сендер конаксындар, сондыктан босатыи отырмын. А л сендер е зд ер т журген жерлер1нде шмде- KiM баскактарына карсы шыкса, дэл осылай етш, аяу- сыз жойылады екен деп айта журщдер»,— дедь 1 С е й т т , Курск к н я зь д ы р ы тары 6ip улы апатка ушы- рады. А л Акмет ещи бул apaFa к а л у га коркып, бас- какты eKi баласына тапсырып, 63i HoFaft жасагымен елше кайтты. MiHe, осы окигадан кешн HoFaft Teai Букага eiuirin алган. Осыдан KefiiH HoFaii мен Токтай 6ipirin, сан турл! айламен басы Алтын Орда ханы Teai Б ука рып, Ток- тайра карсы онын aFa, iHijiepi — Алгуй, М улакай, То- рарылша, Кадан, Кудыканга дешн, eKi жылдын ш ш д е 6opi Teric ел^рмген. Тек Teai Б ука мен Алгуй FaHa HoFaft мен Токтайра карсы ш ыккан майданда Fana каза тапты. 03reaepi аттан кулады, уландырылды, уЙ1Нде бауыздалды, aflTeyip Н огай мен Токтайдын кол- дарынан бул дуниеден eTTi. 0Keci Менке Тем1рдщ елгенше он жыл толганда, Алтын Орда тарына ¥лжатайдан туран Токтай отырды. Эрине, бул 63i келш отырран жок, буны да Курылтай сайлады. Ал бул кезде Курылтай дегенпнз бурынры Курылтай емес, KiMHiH колында куш болса, сонын сезш сейлейтш кур айкайшысы едь А л Кайду М ауараннахрдын KyfliHiH жылдан-жылга нашарлаганын Kepin, шугыл шара колданбак болды. Карамагындары Мауараннахр, Хорасан, Ш ыры с Тур- юстан, Каялык, Бухар, Самарканд Tapi3fli кол enepi KyuiTi кене калалары бар, бул бай елкенщ мундай жар- дайга ушырауы Ж аратай улысынын aMipuiici Кайдура Tiirri керек емес едк 0 л ке кедейленсе, халкы кедейлене- fli. Халкы кедейленсе, Орда кедейленедь Орда кедей­ ленсе, хан кедейленедк Ал хан кедей болса, еш Kaflipi калмайды, еншмге ceai етпейдь 289

Кайду ойланып-толганып кеп Мауараннахрдын oMip- iu ici eTin жылкы, hfhh 1282 жылы, олуше ез1 себеп бол­ там Барактыц жалтыз баласы Тубаны койды. Кайду, шымында, кателесмеген екен, бул дарынды эскери кол- басшы жоне айлакср ел билеуш! бон шыкты. Соцынан тарих KepceTTi, Туба eMip бойы Кайдумен 6ip болды. Туба хан таилна отырысымен Мауараннахрдын дэу- летш асырута Kipicri. Экесшен калган имен жемкор алаяктардын 6opin Орда кызмет1нен куды. Орында- рына елмен сейлесе алатын жана адамдарды койды. Елден алынатын алым-салыкты да б1ркелк1 женге кел- ТФД>- Бухар мен Самаркандты жендетш, o.iapFa жана «нсберханалар, к 1лем, парша токитын орындар ашты. Сонын аркасында алты-жет1 жылда Мауараннахрдын, ocipece, улкен шайарлар Бухар мен Самаркандтын куй! женделш калды. Туба мунымен катар Кайду эскер1н баскарып Kepmi, Кубылай император боп отырган Кытай мен Кок Орда- га карсы co fh c журНздк Кубылаймен шайкасу у неMi mo hfo.h жершде OTTi. Сондыктан Кайду мен Тубага те- picкей жагынан шектесш жаткан Кек Ордамен согысу така OHafiFa тускен жок. Бул туста Кок Орданын ханы Ж ошынын ортаншы баласы Токтай Тем!рден туган Баян едь Алтын так бар жерде бак таластык езшен-ез! туады. Буран уш атадан косылатын шобере iHici Куйлык карсы шыга келд!. Бэ- pi6ip Ш ынрыстын ypnaFbi дегенмен, шеше жагынан ол Кайдуга жакын едй Сонысын пайдаланып, Кайду мен Тубанын аркасында Куйлык Кек Орда тагын Баяннан тартып алран. 0 з ш куып ж1берген. Кек Орда жеке улыс саналганмен, кеп жардайда Алтын Ордага багынышты едь Ж ош ы урпагынын ен улкендер! де осы Алтын Ор- дада болатын. Сондыктан Баян арыз айтып Токтай хан- Fa келген. Bip т э ж ш ei<i адам кие алмайды Fofi, бул арада Токтай хан мен HoFaft шабысып, Алтын Орда ханы со- гыска дайындалып жаткан. Сол себептен Токтай Баян- га бэлендей эскери жэрдем корсете алмады. Сейтсе де шарын жасакпен Баянга ол Кек Орда улысынын билеу- niici деген жарлык берген. Буны еспген Куйлык А л ­ тын Ордамен тайталасудын KayinTi eKenin yFbin, Кайду Ордасына кашкан. Токтай Кайду мен Тубара, ел ара- сын булд1рунй Куйлыкты устап, Алтын Ордага жеткБ з!ндср деген тмекпен, оларга арнаулы елшшер нибер- ген. Bipan Кайду мен Туба бул етпп'игп орындамаган.

Алтын Орда мен Орта Эзия aMipmiei Кайдудын арасы шиелешсе тускен. Онын уел не Кайду мен Туба Кек Орда ханымен куресуге Куйлыкка эскер берген. Осын- дай жагдайда Кубылай кайтыс болран жылкы, hfhh 1294 жыл, Баян хан, Кубылайдын орнына — Кытай им- ператорынын тарына жана рана отырран Кубылайдын HeMepeci TeMipre Kici ж1берген Кайду мен T y 6aFa 6ipi- rin карсы HibiFafibiK деген Т акка жана отырран TeMip емушты жауап берген. Соран карамай Баян мен Куй- лы к сорысын токтатпаган. Дегенмен, осы окирадан алты жыл вткеннен кейш TeMip Кайдура карсы калын кол шырарран. Осы сиыр, hfhh 1301 ж ы лры улкен урыста Туба катты жаракаттанып, Кайду каза болран. 0йг1лi кызы Кутлун-Ш ара экесш щ дёнесш ез улысы Ш у езеш'нш бойына Зкеп комген. Басына кара мэрмэр тастан мазар салдырран. Калган OMipin осы мазарды дэрштеп устап етуге барыштаран. Бунык алдында Куларудын баласы А б ак HeMepeci Аргун да дуние салып, Иран илханы Арруннын баласы Разан болран. # Ол мусылман дш шде болып монгол и е л т н т ен cohfm белпсш жоралткан. Сейтш жана расыр, он тертжнл Facbip басталганда, Ш ынрыс ханнын терт баласынан кейш бую л дуниеш т тр е тк е н немере-шеберелер1 — Бату, Менке, Кубылай, Кулагу, Орда, Кайду 6api тепе елш, 6ip кездеп Ш ын­ рыс ханнын улы иелнч — Алтын Орда, Кытай империя- сы, Иран нлхандыры, Орта Эзия — Ж аратай улысы боп тэртке белшш, будан да api карай белшектену немере- шеберелерден туран келеа урпактардын еннисше кал­ ган. Элемд1 жауларан атакты буыннан a3ipre Tipici жетше бестеп HoFafl рана жер басып жур. Дуниеде атак, бак дэрежеден артык адам кумартар не бар екен?1 Оран жас та, Kapi де б1рдей кумар. Атак, бак, дэрежеге жету кандай киын болса, олардан айы- рылу адамра одан да киын, ауыр тиед1. Нерурлым жо- рарыларан санын, солрурлым адам бак кумар келед1. 291

Ж етш с бсстен аск ан HoFafiFa улыс аралыгы аз керш- Д1. ©aiH ханнан канша жогары санаранмен, ханнан те- мен екешн ол Токтай Алтын Орда тарына отырраннан кейж б)лдь Бул такка Токтайды e3i оты р р ьта н ж ок па? Иэ, 63i отыргызран. Ж эне айтканымды icTefifli, айдараныма ке- нед! деп отыргызран. BipaK алтын так к1мнщ кещл)н еармеген, юмд1 езгеден езш артык санаттырмаган. Токтайды да cefirri. Токтай Алтын такка ет1 уйренгеннен кеЙ1н бую'л Алтын Орданы тек e3i билеп, e3i TOCTerici келдй BipaK буран жасы сексенге таяп калса да, кенШ aa i ж ас HoFafl KOHrici келмедк — Токтай айтканымды icTeMece, одан д а ез!м хан болтаным дурыс,— дед1 Норай. А л жасынын келш калганы ше? Б а к кумар кандай адамга бунын бегет болганы бар? Мундай Kici аузынан отыз ею Tici Tycin картайса да, жаска жолын бермейдк HoFaft да Токтайра картайдым деп жол 6eprici келмедк Осылай Алты н Орда тарына баяры 6ip дангыл жол хан туысы мен баласынын айкасы басталды. Хан айкасы 6ipiHe-6ipi у 6epin елнретш жасырын айкасы емес, xa/iytari майдан ашкан ек1 удай боп урыс- ка ш ыккан карулы айкас. Алрашкы 6ip шарын урыста Норай женген. BipaK бул Алтын Орда сешлд! алыптын тары yuiiii тым шарын шайкасу едк EKi ж а к б1рдей ул- кен сорыска дайындала бастады. Алраш кы айкаста Ток- тайдыц беделд!- 6ipHeuie aMipaepi Норай жагына шык­ кан. Шарын урыста он канат асасынын женш шыруына кене коймаран Ток Б ука улысын, 6ip кезде экеЫ Татар- дын кеш ш -KOHFaH жер1 болган Кырымды барып шапкан. Каффаны киратып, Суд ак каласын вртеген. Тыныш ж аткан елге Норайдын соншалык киянат icTereHiHe улыс басшылары, езше косылган эмгрлер де ренж!ген. Bapi ещи Токтай жагына шыккан. Онын ус- TiHe бурын HoFafl талап-ш апкан Курск, Переяславль князьдары да Токтайга ездершщ 6ipa3 ю а л ер ш коскан.

Ногайдын icrereH жэб1рже орусут ел1 де ез жауабын бермек болган. Осылай Норай, косындарынан eni есе кеп эскер жинаран Токтай хан, енд1 экелершш туысы Норайдын жарасынан ала тусуге ынрэйлы c a rri рана кутш турган. Булардын алгашкы урысы тышкан, hfhh 1300 жылы кектемде Тан езеншш жарасында болган. Токтай кал- ран эскер1мен Едшден етш, ез Ордасына келген. Ал, HoFaft сол Токтайды женген бет1мен экесш колдаган, 6ip кезде ез1н1н тэрбиесшде болган Ток Буканы н улысы Кырымра аттанган. Осынын алдындары сорыстан acKepi ойсырап калган Ток Б ука HoFafiFa женд1 карсылык хстей алмаган. HoFaft К,ырымды мыктап шауып, Батые XaFponapa аттанысынан кайтып келгеннен кей1н ез1 осы apaFa орналастырган м онролдыц хадарк!н руынын адамдарын, карсыласканына карамай, шубырта айдап ез улысына алып келген. К,ыс бойы бул да согыска да- йындалгаи. HoFafl мен Токтайдын acKepi келеы жылы кузге таяу туста кездескен. Ж аз ортасы aya, HoFaft: «Сыркаттанып калдым. Ед ш бойына барып емделем»,— деп, сылтау тауып, ез Орда- сы турран Кехрабадан отыз туменмсн Уз1 езен1нен ет1п, TaHFa карай журд1. Осыны кутш отырран Токтай алпые туменмен Ед1л езен1нен ет1п, бул да TaHFa карай бет- тед1. Сынаспакшы eni кол Тан езеншш жарасында кез- дест1. ¥рыс жет1 кунге созылды. Алтын Орда жасарынын уштен 6ipi каза тауып, уш- тен 6ipi жаракаттанды. Калганы Tipi калды. Неткен сумдык! Сонын 6api атак, бак, устемдж ушш! Осыншама адам егер бостандык уш ш кырылса 6ip capi. Ж ок, бул сорысТын, тек Токтай мен Норайдын жеке бастарынын камы ущ ш рана емес, буюл Алтын Орда- нык келешег! уинн улкен манызы болган. Бурын Ш ы н- рыс урпактарынык та к таласы: хан сайлауында жжке белшуден, не купил 6ipin-6ipi у 6epin еллруден аспа- еа, бул сорыстан кейш, алауыздык енд1 жуздеген мын 293

эскер катыскан канды шайкастарга айналрап:- А л осы уакытка дейш алауыз болып келген орыс князьдары- нын Алтын Ордага карсы туруына б1рлесулер| кан- дай керек болса. Алтын Орданын оларра ycTeMfliriq ж ург1зу унпн белшектену1 сондай кереказ еди Bipax Алтын Орда билеуиллер! оздершж жеке бастарынын камынан аса алмады. Бул онсыз да ©HAipriiu купл осе алмаган эскери-кешпел! хандыктын ipreciH шайкалтты. Рас, Алтын Орданыц шанырарын эл1 де жогары устаура ксйб1р хандары аз куш жумсамаран, 6ipax Heri3iime К0шпенд1 калпында калган, ©згелердщ жер-суын, бай- лырын гартып алып курылган жасанды мемлекет, 6ip жорже жамау салып бутждесен, еюннл жер! ыдырап uibiFa келетж тозран кейлек Topi3fli, кулд1рей тустл Жэ- не eHAiprim xymi ecin, рухани дэрежеа мен модениет1 жогары дамыган мемлекеттердщ думпуже шыдай ал- май, озегже курт тускен шырмауык тор13Д1 e3ineH-©3i ил р и тЫ де мэл1мдент калды. Ал бул сорыста HoFafi ж ентдл К ас карая HoFafi он жет1 Ж1п‘т1мен башкурт жерже карай кашты. Кол бастаган exi баласы Теке мен Ж еке Tipi калган азгантай 'жауынгерлер!мен Keuieri ©3i шапкан Кырымга карай беттедл Токтай да оз Ордасына кайтканнан кейпн, канды урысты тез1'рек умытайын дегендей жешс тойын ктедл М унда да ат шаптырылды, жамбы атылды, кекпар тар- тылып, балуандар куреске шыкты. KyMic тандай, жез ©нсш акындар айтыска туетл Майталман, каз дауысты а й г ш тайшылар, Вату урпарын, кснет э й г ш бола кал- ран Токтай ханды мадактап, хан алдында жыр толгады. Тек бул жолры думан, айтыс-талас, Кутлы к TeMip хан етшзген Берке асындай Ш ынрыс эулет1 — монгол тай- пасы мен К ы п ш ак кауымынын 6aceKecine курылмады. Бул тойдагы талас-бэсеке тайпа-тайпа болтан Алтын Орда руларынын арасьшда болды. ©здер! Кы пш ак бо­ лып ксткен Ш ынрыс урпактарын Токтай хан, 6yrinri тойда монгол, Кыпшак, мангыт деп белмсдл

Той кызу ж урш жатты. Бэйгеден !ркес-т1ркес еп ! жуйр!к сэйгулжтер келдк Куресте, бура сан, алып де- Heai атан ж ш к , еп к у н т балуандар жендь Ж у з калам жерден бакан басына койылган жамбыларды, куралай- ды квзшен ататын, садактарын 6ip тартканынан кал- дырмайтын ен мерген вдпттер жерге тус1рдь . Той базары осылай кыза тустк Мше, осы кезде 6ip кызык OKHFa болды. EHfliri кезек сулуларга жулде бершетш керме-онер жарысы едк _ Бул сонау коне заманнан, ежелп Кыпшактардын ушы-киыры ж ок бозан даласына адам бейнелес обагас орнаткан тустарынан келе жаткан кошл сауыры-ойыны едь Мунда эр тайпанык, не эр рудын сулу деген кызда- дары, келжшектер1 тырдай жалакаш жиналган халык алдынан отедь Арнаулы билер meiuiMi бойынша, Typi • де, денес1 де ен сымбатты, корпел дегендер! бол ini 11 алынады... MiHe, осы 6ipiHUii тандаудан еткен арулар халык алдында о зд ер ш т онерлер!н кзрсетедь Е н женгешне бас бэйге — сулудын уш т т е п , одан KeftiHriciHiH — ею т т е п , уш ж ипсш щ 6ip тьлеп кабылданады. Олар кер- сетет!н енерд1 билер белплейд1. Каз1р топ алдына жаланаш отызра тарта сулулар шыкты. Сонын ш ж де, acipece, 6ipeyi ерекше козге ту- сед1. Кыздын кап-кара боп аркасыи жауып, жерге ту- cin жаткан кос бурымын санамасак, кун к©з1мен шагы- лыскан аппак денесже дене болмысына карап кол жа- гасында отырган ак шагала дер едш. Тек канатынан жаралангандан осы 6ip ак шалага — nepiuiTe кустын тостагандай бота кез1 мен узын, кою юршктершде шык моншагы тэр1зд1 жас тамшылары уялаган. Аппак oni де жутан. Ал, турган турысы, сонау жумыр балтырла- рынан бастап, сэл толыга тусш, кенет у з ш п кетердей боп кныла калган кыпша белже дешн 6ip керемет су- рет болып келед1 де, кеудесждеп уштары шошайгап кос анары анандайдан-ак ханнын да, карт билердж де коз-

flepmin жауын алады... Топ ару халыктын алдынан erri. Ал солардын irni- нен бул була кыздыц жур1Ы де ерекшс сэнд! кимылы да сылан екен... Токеанга келген тебе би, жетшеке келген субе би, кырыктан ж ака аскан бала би, б1рден бул аруды сырт сулулыгымен 6ipinmi орынга койды. Екш ин орынды, кара торынын ен сулуы, уиинил орынды — ак, сарыныц ен асканы алды. Билер ш ешкен уш енердщ ушеушен де — дерете байланган ж уйрж тщ кыл шылбырын TiciMeH шешуде де, тас байлаган такняны лактыртанда садатымен 5лin ту- cipyfle де, жетекте ш апкан ж айдак аттын уст1нде жа- лынан устамай отыруда да, жас ару мултжс1з еттк Калган eni кыз 6ip-6ip енерден орындап, ездершщ калаган ж1пттерше косылуга руксат алды. Акку-кы зга кенет кумарта калган Токтай хан, дэ- йекил'ге: — Сура, ана жас арудан, не т1лейд! екен?— дедк Дэйекнп сурады. Ж ал а на ш ару, аш бел! буралып, сэл кымсынып турды да: — Bipim ni ты еп м , хан нем, ез1 маган куда туссш,— дедк Даусы да кулис коныраудай екен ханнын онсыз да тыпыршып турган журен бурынгысынан бетер ойнай женелдк — Болсын!— дед! Токтай сэл жымиып.— Екш ин тн лепк? — Хан нем, койнындагы жубайынын экесш елДрш ак тесегшде каннен-капераз жата алмас,— дедк Кыз кенет басын кетерш ханнын журегш ертеп ж!берейш дегендей шокты кез1мен оган TiKe карап.— Егер меш'н экем HoFaii Tipi болса, онын калган GMipiH маган ки- еын! Бул, сонынан Токтайдын iHici Тугырылшанын баласы атакты ©збек ханды бауырына сап баулыган Ногайдьщ он алтыга жака ш ыккан ен кенже кызы 1нкер-Айым едк 296

— Болсын!— дед1 эл1 куанышынан айырыла ал май отырган, абыржып калган Токтай.— Ушш ил тГлепн? — Yiuinini TtaeriM жок!— дед[ жас сулу масайрай. Андыган ажалдан Жене мен Теке кутылды. Ногай кутыла алмады. Он же™ cepiriMeH Е д м езеншен eTin, yc re p iiu eri су болган кшмдерш KenTipin жатканда, майданнан кайтып бара жаткан орусут жасагы тап болды. HoFafl KHiHin те улпргеи жок, оны таныран жасак атаманы т у р и кабакты, канды коз, ак сакалды Норай- дын басын кисык кылышымен карып тусхрд{. Он же™ cepiriHiH де 6ipiH Tipi калдырран жок, бэрш елпрдк Осылай 6ip кезде орусут халкын кушпенен басуды арман еткен HoFafi, сол орусут ел ж ш ж!г!ттершен каза тапты. Тарихи эдйгетыз еш п енд ш к е зж ж тарихи эд|'летт! uiciuiMin тапты. Токтайды куантып, сый-курмет кврем1з деп орусут жауынгерлер1 Норайдын басын коржынра салып Алтын Орда ханына алып келдк Bipaic Токтай куанран жок. Баска карап у н а з узак турды. Сосын оны монгол дэстур!нше тау басына к,ад!рлеп кемуге OMip бердк ©йткеш, HoFafl нарыз монгол едк Ж эне Ш ынрыс хан жасысын мыкты устаран, сол упин кан кеппп, от ж ала- ран ен акырры урпары едк Токтай будан кейш 031'нен сыйлык кутш турран ору­ сут жауынгерлерше карады. К,асына ымдап езш ж эскербасы нояндарын шакы- рып алды. «Ханнын басын кара алмас болар»,— дед! ол. ©з кезжше Норайдын басын экелген элг1 орусуг жауынгерлерш те гк кылышпен шаптыртып вл™рт™. Алтын Орда хаиыньщ ойынша бул да эджегп шепни едк Токтай Ногайды жецгеннен кейж тек Алтын Орда- 297

нын гама ханы емес, Б ум л Бату улысынын кожасы болды. C o h f u рет Кырымды шапканда HoFafl бул жерд! ез!н1Н одактасы Токтайдын агасы Абашыга берген. Ен- Hi Токтай Кырымды тугаи агасынан тартып алып, езш щ cepiKTcpiHiH 6ipi Сибан ypnaFU Янжыра улыс erTi. Ногайдын куйеу баласы, туран aFacu Карши мен осы Янжынын e3i де Ногайдын эм1рлер1 болганмен, Янжы доныз, ярни 1299 жылынан бастап HoFafiFa карсы шыккан. ©з жарына ауыскан Янжыра Токтай вте риза ед1. Сол себептен де улыстын 6ip шурайлы OHipiH соран тартты. А л Ногайдын жэне онын уш баласынын улыс- тарын вз балаларына бел in бердЕ Тунай1 езен1н1н те- менг1 жарын Ток ByFa алды. Ед1л езеншщ кунбатыс жагасы Токтайдын ортаншы баласы Искарра тид1. Б у­ рый Ж айы к боны Токтайдын iHici Сарай Букара жата- тын. Сарай Б ука 6ip кезде HoFafl жарында болган. Ж эне Токтайра карулы колмен осы биыл да карсы шыккан. Токтай iHiciH ондырмай жешп, онын жер1н — Ж ай ы к OHipiH ен улкен баласы Елбасмышыга алып бердЕ Осындай жардайра Токтайдын агасы Бурлык та 1лм<кен. Онын жерш — Y3i 03eHiHiH тешзге куяр сагасын 03iHiH улкен катынынын улысына коскан. Сейтш Токтай кешег! жауларынын улыстарын теп- Teric ез туыстарынын жерше айналдырран. Дегенмен, талас бунымен бНпеген. Токтай Ногайды женгенмен, эл1 жешлмеген 03iHe карсы агасы Бурлык пен iHici С а ­ рай Бука жэне каскыр балалары мен белт1р|'к немере- лер1 бар едЕ Токтай еши булармен алысты. BipaK сиыр, hfhh 1302 жылы Сарай Бука, меннн, hfhii 1308 жылы Бурлык кайтыс болды. Bipi аттан кулап елдЕ ал екйнш сМ н калан дуние салганын е иш м аныгына жете алмады. Осылардан кутылганнан кешн барып Токтай емж- epniH демш алды. Енд1 взж шын марынасындагы Алтын Т у н а й — Дунай езенЕ 298

Орда ханы санап, Орда iciHe мыктап Kipieri. Тек осы Токтай хан кезшде рана, коян 1304 жылы орусут княз1 Михаил Ярославин «Владимирдщ улы князы» атын алды. 1312 жылы Токтай хан елгеннен кейж Дэйгл К,ып- шактагы кешпенд! елдердж эйг1л1 мемлекет1 — килы- килы кезеш, букаранын каны мен кез жасына толы, взбек, эз Ж эшбек, Токтамыс хандар OMip сурген квш- пенд1лер патшалыгынын жана дэу1р1 басталды.