І. Есенберлин. т8. Алтын Орда

сы ныц YPiM-eyTaFbi нс айтады? Ш окпарды кетере алмаЗ ган басын урады , хан болып Ордасын коргай алмайды ексн, несше такка ж армасты дсмей мс? Эрине, сейдей- д ь Ол аз болгандай, буран каргыс айтулары да гажап емес! в л е р ж б 1лмеген элек деп кулер кастары! Ran бекер Беркеш Лк, О рд ага хан еттж дер дос-жакын- дары! Кас-душпаннын, болаш ак урпактарыныц осылай ай- тылатын ауыр сездер1 Беркенщ eKi иыгынан басып кет- кен, хан козгалмай узак, отырды. Осылай отыра берсе, жерге Kipin кететшдей керш д1 OFan. Кснет ол орнынан турегел;и де келге карай беттедк Ж ок, бул жолы да ол, шын досы ж ок, шын касы квп Алтын Орданык ханы, кекте кудай ж алгы з болса, ж ерде мен жалрызбын деп ж убайы нан айрылып айдын келде ж алгыз калган ак кумен сырласура, шер таркатура барран жок, су жата сы нда ж алгы з огырып шеийм алура келдь А ярын шнрак, басып Беркс кол ж агасы на д а ж етл К енет ж уз 1 жылып кеттк К елде 6yriH акк у ж алгыз емес уш еу екен. Аналарынын ж алгыз калгапын керш , cipo бурын, 6ip кезде канаттанып кеткен балапапдар1 кайтып оралран тэр 1здк «К ус екеш к ус та, ата-анасьп каи аттас бауырларын умытпайды. Ш ынрыс ypnaFb калай меш умытады, калай жалгыз тастайды? Жок жалгыз тастамауы керек». Шеилм езшен-ез1 туды. «Теленщ баласы екеу болса, мен де жалгыз болма уым керек,— дед1 ол,— оларга карсы турар мен де се piKTep табуым кажет». Ен алдымен онын ееше Угедейдж немереск Каши дын баласы Кайду тустк « К айду Ж ошы урпапяна жатпаганмеи, он ceri3 жасы нан Батум ен 6ipre Ш ыгыс Ж агр опада аттаныста бол ган. А тагы ерте шыккан, ер ж урек акылды Kici. Алты О рд ага тытектес. Д оныз жылгы окигада Б ату мен Бер ке Угедей урпагы болса да, Кайдуга ара туеш, ажал дан алып калган. Ra3ip Ж агатай улысымен шектес Кытай мен Уйгырстаннын ортасындагы таулы жердег улысында турады . Жэме осы жер аркылы Ж ага та ypnaFbiMen алауы з. Кейде сойылдасып та алады. Эс KepiHiii Ke6i, memeci Себкенэшн, TepKiHi — Бекрин рула рынын жшггтер1 тар1з д 1, т а у елдерш ж балалары. ©3reci Кыпшак рулары. Егер Алгуй будан api кушейетш болса, сез жок, Кайду улыс билеп отыра алмайды. Сондыктан К айдуды н Бсркеге cepiK болуы сезс1з.

Берке К айдуга токтады. TesiptK Kici салм ак болды. Берке джш1л адам. Мына келде жузш журген уш акку бунын да уш мыкты боп одактасуы на K©pin6e#i ме? Э ри­ не, со.пай. Сонда Теле улына карсы шырар ymiHiuici KiM болмак?.. YuiiHiiiici Алтын О рда танина отырып, шлэм дiнiнiи туы болсам деп арман еткен куншен бастап eciH- де журген ж урт едг Ka3ip осы ойын орындауга мезпл дэл келген Tapi3fli. Ол К улагум ен согысып жатцан Мы- сырдын мамлюктерк Бул журтты н Ka3ipri айбарлы бас- шысы Бейбарыс. Б ул Мысыриа осы ж ердщ монголдары кулдыкка саткан Кыпшагы. Карамагындагы журттын 6api мусылман. Алтын О рда да мусылман хандыгы. Бейбарыс пен каны д а, д 1н! де 6ip. EKeyi косы лкп Ку- л агуга карсы шыкса, будан артык не керек? Ею мыкты exi жагыиан, Бейбарыс басынан, Берке аягынан алып кысса, монгол аж алнмеи кансырап елмей ме? Осы ойын орындаута TinTi Kipicin те кеткен жок па? Ногай косын- дарынык Э зербайж анга аттануы сонын басы емес пе? Эрине, басы. Тек енд1 Бейбарыспен 6ip сезге келу гана калды. Оган да елиллер ж1беру керек. Берке баганагы дай емес, кеюлденеш н дедь О л тары да келдеп кустарга карады. Уш акку катарласа жузш сынсып эн салып келедн О ртадагы даусы таныс, ез ку- сынын уншде 6ip ж ана куй бар сеюлд1 е стм д ! оган Беркеге бул да ж аксы ырым сею л д1 кершдь Берке ханга 6yriHri куннщ канрысы мен куанышы аралас келдк Улкетайдын жешлш, Отырардыц шабыл- ганын ecTin ренжше, ез1 хан сарайына келгенде буны кут|'п отырран Кайдудын елиллерш керд 1. Елнллерд! он се п з ж асар К утлун-HIaFa, монголдар Ангриам1 дсп ата- ган Кайдудын батыр кызы ©3i бастап келш тк Б ул кыз ат жалын тартып мшуге ж арап калганнан 6epi экешмен 6ipre 6ipiieme урыска катыскан. Ж эне yneMi ерлш кер- сетш, жас болса да анызга айнала бастаган кыз едк Тур-келбет1 де Ангриам деп монголдар атагандан, шы- нында да айдай аппак, э ж е а Бекрин кызы болгандык- тан ба, кылыгы мен ерлiri б1рдей б1ткен, тал бойында мш жок суду кыз. Эл1 куйеуге шыкпаган. Бунын куйеу- ге шыкпаганын журт экес1 Кайду Ангриамды тек кызым деп кана суймсйд! деп есек те ететш. Ж оры ктарда ылги экешмен 6ipre жургенджтен кеп ж урт бул сезге наня­ тый да. 151

Берке Кутлун-Ш араны 6ipiiiuii Kepyi едй Ken жеген астай терт катынпан эбден жер1ген, жэне Кундыздыд кайгысы мазалап Беркешн эбден жудеп журген кенЫ, тулк| керген буржттей тагы елен ете калды. Конактар’ га арнап ту бие сойылды. Ш ара-шара кымыз бен алтын кеселерге куйылран Арраннын тэ гп шарабы экелшдь К арт жырау Сулецгут бэз-баягы Kapi кобызын сарна- тып батыр кызды ардактап жыр толгады. Сулу кызым сенбюц? Маржаплан берж ici Батыр кызым ceiifiicia?» К утлун -LLIaFa xanFa экссж щ Алруймсн coFbicypa Бер- кеден кар у-ж арак пен эскер сураран е т ж ш ж айтты. Кыздан K03in алмай, кум арта тыцдап отырран Берке хан Кутлун-Ш аранын бар т!лепн орындайтын боп, ез тш егж би1д1рдк Сол туш Берке Ангриамныц тек бет! тана аипак емес, тал шыбыктай буралган денесж ж де суттей аппац екенж кердь Беркс epTeiiinc Кайдура арнап бал аштырды. Балшы Кайдудын жолы болатынын айтты. Ж о п куннен кейш Ж аратай улысымен шекаралас отырган Алтын Орда елжен же™ мыц эскер жннаура р уксат K,aFa3 алып, голый ж аткан тарту-таралрысын 6ip кеш кып Кутлун-Ш ара д а елж е кайтты. Булардьщ журш кеткенже 6ip жума етпей сонау Мысырдан Берке xaiiFa арналган елнплер келдй.. Бу- лардыц iuiiiiAe Б ерк опц кез! тусердей 6ipAe-6ip кыз, не кел|ншек ж ок едк Юлен ак сэлделк кек шапанды, не кек сэлдел!-, а к шапанды, сакал, мурттары уйысып ecin кет- ксн мадрыстаудын тыкыр жунд1 нарларындай серейген кожа, молда арабтар. Булар ханра кыз экелмегенде, Берксге кызра 6eprici3 сыйлык экелдк Самаркандтары кэш рлерд1 кырранын ест1ген халифтын 63i Ш ынрыстэры м е н т найыбым деп Алтын О рда ханына кымбат езге тарту-таралрысымен езж ш иыгынан алып, 6ipre кумш зерл1 ак шапаны мен М ухамед пайрамбардын езжен калган жиырма кураннын 6ipeyiH ж 1берш тк Шапан, эрнне, халифтын ез нырыиан алыиды демесе, ж урт кы- 3hiFap ештенесм ж ок едг. Куран да ж е-ricin жатпаран-ды. М ухам ед пайрамбардын MypiiTTcpi кеп окыган екен деп айтысын деп, онсыз да тозыры ж етж калган мукабасын, ит таларандан eTin ж улмалап тастаган. BipaK мусылман

кауымына дакпырты кандай! Б ерк ен т мусылман днпнш lIIbirbicTaFbi ж актаушысы екенш халыифтш 03i мойын- дапты! Иыгынан алып, ж|'бск торка шапанын бергптП Бурынды-сонды бул болмаран о ки рэ! Мы сы рдан келгсн елил'лерден Берке хан енд! Бейба- рыстын Куларумен сорысуын Fana тмемедй Бейбарысты мусылмандар кауымы бон кэшрлерге карсы азаттык аттаныска шакырды. Эрине, Берке хан тек сырткы жауымен куресуд1 рана ойлап kohf3h жок. О л iuiKi жауды да есшен шыгарма- ды. Юмде-мм Коломон, Кундыз, С э л 1мгерейд1 устап, не ездерш , не бастарын экеп берсе, эр басы ушш 6ip мыц тенге, ал оларра epin кеткен жауынгерлердщ эр кайеы- сыныц басы ушш ж уз тенге сыйлык бер1‘лед1 деп бар элемге лакап таратты. BipaK бул хабарра ешк!м кул ак койган жок, сшю'м ешк1мн1н басын хан алдына экелген жок. Алтын О рда киянатынан кашкан С э л 1мгерей cepiK- TepiMeH Тан езешнен OTin, Эзербайжан жер1н1н шет1н- fleri калын тогайда KyTin жаткан Коломондарра кел1п косылды. Эрмен карай ездер! Tapi3fli орман, торайда, тау арасында кашып журген эзербайжан ж!г!ттер1 ар- кылы Армения жер1не жетт1. Ал бул кезде Алруй эбден кушешп алран ед|'. Ку- шейгенн|'н белгк! сол емес пе, ол карамарындагы эске- piHe Самарканд, Бухардагы бую л мусылмандарды, бала- шагаларымен коса каланын сыртына айдап шырып, те- ric кырып тастандар деген буйрык берген. Ж ещ ске эбден мастанран Алруйдын кэнкойлыры атасы Шыц- рысханнан да асып кеткен. Адамды аяуды б 1яц«ген lllbiHFbic хан мен Б ату д а мундай канкумарлы кка бар- маран. Bipaic калаларын коррап, ездер1не аянбай кар- сылык еткен ж уртты — онда д а су л у кыз, ж ас балала- рын алып калып бетен елдерге кулды кка саттырран. Не монгол нояндарына, хан тукымына басыбайлы кулы eTin улеепрген. Ал бул калаларды н мусылмандарынын бар жазыгы, кеше Алруйдын кас ж ауы Беркеге барын- Faii.iapbi жэне Алруйдын катын кылып алган Эргэнен!н 63i Ж агатай улысынын билеуш1с|‘ болып TypFan шэрын- да мусылмандарра жаны ашып, кейде оларды KOpFaFaH- дыгы. Осы Эргэне катын жакында дуние салган. Бунын вл|'м1н де Алруй мусылмандардан корген. Алруйдын мусылмандарды теп'с кырамын дегендеп' бар себе- 6i осы. BipaK бул кыррын болган жок. Б укар, Сам ар ­ канд мусылмандарынан Алруй эскерлер1не кеп караж ат ■ 53

алып берген найыб М усабек каншслск ханды пайдасы m in TypFaii ж уртты боска кы рм ауга озер кенд|рген. Bipaiv е р к е т р е к , токаппар Алруй бар журтты жскш алдым дсп тым ерте мактанган скен. Кандай к у н т жел болмасын, карсысынан дауыл турса, бетш езгертедн Ал ол дауы л, Ж ошы урпактары нын ж эрдем1мен алга Тарбаратай тауындары улысында тыныш жаткам Кайду CAi. К айду Батуды ц cofuc тэсш н б!летш дарынды кол- басшы болатым. Ж эне Менке, Арык Букы кездсртде Каракоры м дагы ¥лы Ордасында кызмст eTin, icTi калай ж ур г1зу керек екешн де б 1летш адам. Б ул туСн Кубылай мен Алруйдан озiне келер кысымшылыкты шу дегеннсн т усш д ь Буны ц барыма бул кезде Тарбаратай тауы мен Эмел взе»пн5ц бойында, Монролдын улы даласыиын баты с жарында, алды — Ш ынрыс ханнын ш арыктага- нын кергси, орта буыны — Угедейдщ оке патшалырын ул гайткан ы на к у э болран, арты — Kemeri Менке ханнын бук1‘л монгол журтын ш аш ау шырармай, 6ipiKTipin уста- ганын паш еткен, монролдын Улы монролря айналгапы- на мактанган Kemeri жауынгерлер, нояндар, олардыц ер жетш калган балалары туратын. Булардын хандык Каракоры м нан Кытайра кешш, Улы Монролдын бел- nieKTeHin бара жатканы н Kepin жандары куйетш едк Кайду сн алдымеп осыларра уран тастады. Булар ду к е те р м д к О лар га Бекрин, уйгыр ж!г1ттер1 мен Кып- ш ак ж ауынгерлер! косылды. Сейтш , аз айлардын iuiiH- де-ак К айдудын карамарында Ш ынрыс ханнын э й г ш к атал TopTi6iH мыкты устаган 6ipHeme бу л ук 1 пайда болды. Кайду орта бойлы, куйран кыштай мьтым xici. U leiuecine емсс, экесш е уксаран, нагыз ж алпак бет, шыкшытты монгол. Сакал-мурттан мулдем ада. Бар бол- ганы иегшде 6ipine-6ipi шалгай тогыз тал сакал 6ir- ксн. Кайду унем1 оларды сылап-сипап отыратын. Э к са К аш ы маскунем боп арактан елген. CoFaH карамай маскунем Кашидыц баласы К ай д у eMip баки арак-ша- рап туг!л, кымызды да татып кермеген. Бул Угедсй урпагы н а ж атпайты н одет едк Улы ханнын ба л а-uiaFa- сы, нем ерелер1 Tcric К анш дай маскунем болмаранмен, арак-ш арапка келгенде ораза тутпайтын. А л Кайду... Ж о к , К ай д у Ш ынрыс немерелерш щ imiHfleri атасы IIIынрыс хандай бар жан-тэш мен ештенеге берктмейтш, не шешее де салкы н канмен ойлап memeTiH Kici едк

Б ул да атасы Ш ынрыс хандай, 61'рнеше косын ж асак курып, олардык эркайсысыныц басына тек вз балала- рын FaHa койды, Кубылай жолында TypFan косынка eKiHiui улы Орысутты, Алтын О рда шекарасына ушжнл улы Байкагарды, К ул а гу эскер1 келедлау деген туска TepTiHmi баласы Сарбанды койды. 0 3 i тунплшы Ш акар мен ен кенже кызы Кутлун-Ш аганы жанына калдырып, Алгуй эскерже карсы шыгуга дайындала бастады. Кайдудын езге колбасшылардан тары 6ip артыкты- ры болды. Ол ж е р г ш к п тургын халы кка тыныштых акелдк елд1 орынсыз талан-тараж га салып тонамады. Сондыктан да Кайдудын эскерж е бес мын жжгг берген Л абасы бойынык Алтын О рдага жататын YficiH, Д ул ат Ж алайырлары бул apaFa К айду келгенде, колдан келер жэрдемж аямады. Сондай-ак, К айду е з ж ж HaFarnu журты Бекрин руынын д а адамдарын езж е тарта 61л- дк Бул аймакта болтан урыстарда бул ер журек тау халыктарыныц кеп жэрдем1 тид|'. Осылай мыктап да­ йындала алган К айду доныз, hfhh 1263 жылы, Алгуй ж|'берген аскер|'мен Эмел езен1нен темен, монгол ж ерл нщ кунбатыс даласында кездестк Алдынп>! шепкс Кай­ д у мундай ж азы к ж ерде ез1не ешшмд1 ш ак келт1рмес Кыпшактын Алтын Ордадан алган жет! мын атты эске- piH койды. Осы эскердж ен ж ауынгер, бурын сан айкастарды бастарынан етк1зген найзагер жасагын Кутлун-Ш ага кыз баскарды. Эмел езешш'н Шыгыс ж ак даласы нда Алгуй колып Кайдудын аскер! ондырмай женгенж Берке коныр сал- кын кырыккуйект1н басында eciTTi. Бул сол куш Бол- гардан келген елш1лерд1 кабылдап, алтын тагында отырган едк Хабарды эдей1 жетшзген адам «осы айкас- та Кайдудын кенжеЫ К утлун-Ш ага улкен ерлж керсет- Ti. Ен 6ipiHuii боп «Угедейлеп!» ж ау га шапты. Ен 6ipiH- ш1 Алгуй жауынгерж найзасымен шаншып кулатты. О згеге тамаша ул п салды. Кыз курлы ж окпыз ба, деп Кыпшактын намыскор ж т т т е р 1 жауга жолбарыстай THicTi. Мауараннахр мен Шыгыс Туршстаннан келген ат устжде шайкасуга тогышар Алгуй эскер1 оларга тотеп бере алмады. Ж ауды н шебж алгашкы тоз-тоз еткен осы Кутлун-Шага баскарган Кыпшактын жет1 мын ж ж т болды» деген. Берке езу тартып кулген. «Кол баскарып, ж а у шап- са, бул кыз тек тесекте Fana бапты емес екен foA! Ceni tss

тапкан ананнан айналайын!». О л Кутлун-Ш аганы ц со- н ау 6ip айлы тун д еп кылыкты мжездерш ecine Tycipin та гы кулген. «Кыпшактын: эйел сыртта — сал, уйде — устам ды , тосекте ж омарт болуы керек. А л сгер эйел сы ртта — ж омарт, уйде — сал, тосекте — устамды бол- са, ондай эйелден без» дейтпй, осыидай Кутлуи-Ш ага тэр!зд1 кай ж ерде кандан болуды бж стж бикештер ту- ралы айткан екен рой!». Сол куш тагы 6ip жаксы хабар жеткен. Yui айдан 6epi оскер1мен Tipecin, 6ipiH-6ipi басып кете алмай жат- кан Horaii колы жакы нда гана, afiTeyip ж ау шебш бу- зып, Э зербайж ан ж ерш е к1рд1 деген Кулагудан шабар- ман жеткен. Алтын Орданын Kyurefli мен Шыгыстан торлаган кара бултты н uieTi с в гш п , ж ары к аспан керш е баста, ганына тоубе еткен, дш1шл Берке сол KyHi басы аксар- б а с кош карды курбанды кка этап, кыруар мал сойып, айкастарды ц алгаш кы ж еш с кундерш с арнап той жаса- ган. Осы тойдыц кы зган 6ip кезшде тагы 6ip хабар ал- ган. Пул жолгы жеткен се з жыланныи ысылдаганындай суы к едк А т тсрлетш алыстан келген ш абарман «Ору- сутты н Р а с т а у 1, Я ра сул 2, Сездел3, Y ctIk4 калалары К,а- р акоры м га да. Алтын О рд ага д а Х анбалы кка5 да алым- салы к бермейм1з ден тас-талкан болып жатыр. К,олда- рында найза, айыр, сойыл, кылыш устагандары да бар. Е р еуш гс шык1кан ж урт ештенеден тайынар емес. Бул сойкан буш л ор усут ж ерш е жайылып кетпесе нетс1н!» деген. Берке тойын токтатпаган . Б 5рак Беркс KynTi емес eAj. Алтын О рда кан-ж оса етш баскан елушии жылдар- дык басындагы орусуттардыц ереушдершен кейшп, бул улкен к е те р ш с екеш б е л гш едк Берке отызыншы жы лдарыны н аягында бул ж уртты кансы рата шап- кан-ды. Енд1 олар 33ipre басын кетере алмас деп жур- ген!нде — орусуттарды ц шыгыс-тускей ж агындагы сн улкен калалары ереукпге шыкты деген хабар ж етть ©р ттiи opujyinc жол бермей coHflipy керек, эйтпесе api кар ай жайылып кету1 эбден мумкш. Иэ, сонда буны аяман басатын him? Ю'м ор усут елш ж ан-тэш мен жек 1 р а ста у — 1207— 1474 жылдары Ростов-Суздаль княжество- сыныи орталыгы болтан Ростов каласы. 2 Я р а с у л — Ярославль. ■' С. в з д е л - Суздаль. 5 Ха н б ал ы к — Пекин.

керед|? Ен дурысы Бсркенж ар болар едк 6ipaK ол эл1 айыгып кеткен ж ок кой. Берке Сауы кты ынгайлы кердк «Рас, С а уы к к а з 1р картайып калган. BipaK ешпеген ecKi кек, оркашап да кайтуын тьлеп турады. Сол куш туды. Ендк С а уы к ору- суттардан енпн 6ip алып кайтсын!»— дед! Берке. Бул калалар Алтын Орда, Каракорым баскактары- нын киянаттары шектен асып кеткен сон кетерЬтген. Монгол шапкыншыларыныц icTereHi, мэдениетк шаруа- шылыгы сол кездеп Ш ыгыс Ж агр опа елдер!мен 61'рде 6ip кем емес орусут мемлекетш кур гана кейш KeTipin койган жок, канды кылышын элсш-элсш сермеп эбден коркытып тастаган. BipaK «корка-корка батыр болдык» дегендей, н эсш ер ж урек журт, узак кешп отыра алма- FaH. Ж эне халкыныц жагдайын ойлаган, б iрiг iп ел бо- лайык, монгол шапкыншыларыныц кулдыгынан куты - лайык деген орусут князь, боярлар да аз болтан жок. Qcipece, орусут халкы ез т э у е л а з д ш н ж огалткысы кел- медь Канша кырылса да, киянат керсе де, жерлерш монголдар шапкан кезден бастап, гасырлар бойы 03i- Hin азаттык KypeciH токтатпады. Осындай курестщ 6ipi Ростов, Ярославль, Суздальда лап ете калган карулы к етер ш с едк Алтын Орда, мон­ гол баскактарынан кунде керш журген киянаттары га ­ на емес, бул бас кетерудщ баска д а себептер1 болатын. Каракорым, Алтын Орда хандары орусут жерш бас- кактары мен бесермандары1 аркылы да багындырып, устауга тырыскан. Бул бесермандар кебш е ш'лен бу- зыктардан, не журтты н канын би1д1рмей соратын сулж - тер Topi3fli сумдардан койылатын. Адам басына теленетш акшадай салыктан бетен, багынышты ел eriHiHiH оннан 6ipiH, аулаган андарынын тец жартысын Ордага беретш. Бесермандар салык те- леуинлердщ акшасы жок болса, в а м ушш вздер1 телеп, артынан эл п салык телеуинлер борышын кезш де кай- тар а алмаса, ездерш кулдыкка сататын. Осы алым-салыкты дурыстап ж инауга М енке жы- лан, я т и 1257 жылы ор усут елше Пысык Берке деген шектен шыккан зулым, 6ip кезде Угедейдш атакты акылшысы Елууй Чуцайдан сабак алган KiciciH ж 1бер- ген. Бул келгеннен кешн cki' жылдан сон алым-салыкты Ke6ipeK ж инагалы Kici, мал, eriH санагын ж ур п зуге Ki- Б е сер м ан — алым-салык жинаушылар.

picKen. Ен алгашкы жумысын ол С артак хан кезшде аз уакытка болса да (танка Беркс OTupFaiiFa uiefiin) мумдай алым-салыктан босатылган Новгород жершсп бастакан. Ж ана санактан Keiiin жана салык келетшш тусшген кара шаруа, кала тургындары буран кенбей канта да н д ур л т е калган. Бул туста Новгород, Псков ж срш е HeMic рыцарьлары жана аттаныска данындалып жатканын б1лстш хандарымен жанжалдаскысы кслмей, халыкты баскан. Пысык Беркенщ жасагымсн e3i 6ipre ж урш , санакты отщзд1ргсп. Ж ан а ж асактын ауыртпа- лыгын букара ж уртка TycipMCKUii болган Новгород боярлары HeBCKinui колдаган. Александр Невскнндщ бул арекетше карсы шыккан Святослав, Растаудагы ш1ркеу кызметш деп inici Ростпславка кашкан. А л К убы лай ¥лы хан болганнан кей'111, алым-салык ж инауга орусуттын ж ерш е К итак деген dip кытайша хат таннтын каныпезерш ж 1бергсн. Китак Ярославльде орда Tiriii У с п к к с Буты деген ©3inin кемекинсш кой- гаи. Ж эне орусутты н мусылман дйпне nipren Изоснма деген мбнахыи езппн он колы еткеи. Китак Букы, Изо- сима, б у к и Ярославль, YcTiic жерппн кара шаруалары- нын канын сул1ктсй copFan. Бесерман мшдетш де 03iiie алган К итак кои адамды борышын телей алмаганы yuiiH кулдыкка сатуга Стамбол, Бухар, Самарканд, 0 рге>иш базарларына айдаган. Осындай жагдай Рос­ тов, Владимир, тары баска калаларда да болтан. Мун- дайга Koiirici келмеген, acipece бесермандардын кияна- тына, зорлыгына шыдай алмаган орусут халкы тагы удере кетермгсн. Берке бул кетериген калалардын im iiwe, ocipece, Ростовты KayinTi санаган. Ол Сауы кка орусут epeyia- ннлерш жусатуды Ростов каласынаи бастауды буныр- ды. К ек найзалы, бузаубас шокпарлы Алтын Орданыц С ауы к бастаган acuepi жедел журш , Ростов каласыныи Tepicnen-батыс 6yiiipiпен кеп токтады. Бул туста тан да саз 6epin калган сдк Ж ауынгерлер аттарын кантарып суытын койып, костарын Tirin, танертенг! астарын iui- кенше кун де шыгып калды. Сал коз шырымын алып, 03ine арпалып тшшген ак шатырдан Сауы к шыкты. Б ул каз1р ж стш скс ж стш калган шалга уксамайды. 031- не тапсырылган icTin ж ауан кер иил тн ен бе, элде орусут журтына деген ешнендЫпнш кайтатын кущ туганына кещ лш ш кетершгешнен бе, TinTi жасарып кеткендей. Кезш де от бар, кимылы да токэппар, шап-

шан. Устшдеп телпр сауыты кун кез1мен ж аркы рап сэл турды. Шатыр алдында кузеттег1 gki ж1г1тке: — Bipeyin барып, ана mend кос жактагы Каблан- ноянды шакырып келшдер!— дедк Тапал бойлы кара ж 1п'т, колындары ж алацаш кы- лышын кынабына салды да, С ауы к керсеткен ж акка жуг1ре женелдк К олга тиген билж ммд! езгертпеген. Кеше Орда- д а ж ургенде Сауы ктан ж уас, унЫз адам ж ок едк Хан акылшысы деген ат буран жай эшешн берм ген сиякты кершетш. XaiiFa акыл айтканда да даусын шырармай, хан егер дурыс емес десе коя салаты н. Буран хан не icTece де 6api6ip тэр1зд1 керш етж . Ж ур т осылай деп ойлайтын. Сауы к картайран сайын, турырдан тускен кыран T0pi3fli, куннен-кунге езжен-ез1 таусылып бара жаткан. Ал шынына келгенде, буныц 6api Сауы кты н сырткы бейнеа’ едк Imi алай-тулей арман болатын. Бул да Шынгыс урпары. А л кай Ш ынрыс урпары ел билесем, хан болсам деп армандамай еткен? Бунын он жет1 жа- сынан берп' арманы, улы атасынын езге урпактары н- дай, взгслерд|'н тардырын шешер алтын такта отырсам В деген кекейкест1 тм ек едк Ш ынрыстын Кулан каты- П нынан TyFan К улкан Коломна каласында ел ген куш -ак, I хан тары 6yFan ж ок екенш б|'лген. Бэй бш еден тумаган, I токалдан TyFan жал-куйрыксыз жэлрыз б алага, терт В каскыр белт1р1ктер1 кайдан жол бередк А рка суйер У О рда манайында не жакыны, не 6ipfle-6ip ж урт санасар I нарашысы ж апянан ешк1М1 жок, ал ез куцпмен жол 1 саларлыктай, э к е т т бара жаткан ж 1гер, к уа т тары 6iT- I пеген. Хан болсам деген журек™ ж алап экетш бара I жаткан кур арман тек тундьтунге урып аласуррызады. | Эке болса 6ip capi. Камысты араларан жолбарыстай I жалрыздыгынан корыкпайтын кекжал едк Ж алгыз I улын да жанындай ж аксы керетш . Ол уш ш куресс де I алар едь Ж ене де алар едк BipaK ол жалындай жанып I TypFan шагында лап сеидн Э ке жолын куып, ез бе зм е н Шынрыстын баска урпактарынын шебш бу з у бунын ко- лынан келмедк Эркайсысынан каймыга бердк Сейте- сейте irnTeri арман ешш'шке айналды... BipaK осынын барж е KiM айыпты? Эрине, экесж елл рген орусуттар. | Мже осыдан барып, Сауы к езже тары 6ip прман тап- I кан. Ол арман —эке Keri. Колымнан хан болу келмесе, экс Kerin алу келед1 рой деп ойларан ол. Сол Kerin кай- тарам деп бул ею-уш рет майданра д а тускен. BipaK 159

6oiiFa 6iTneren дарынды кайдан алсын, карамарына бе- р1лген жасакты тугел кыргызып, ©3i эзер Tipi калган; Астындары ж уйрж аты ажал курырынан 6ip емес, уш рет алып шыккан. Муны кврген Бату мен баска хан ба- лалары, будан майдангер шыкпайды екен деп, «акыл- ды, асыкпай шенпм» айтады деген бойында бар азда- ган устамдылыкты (о да коркактыктан туран) сыл- тау етш, Орда манында калдырган. в з ж осындай куй- ге жепазген, кезше айтпаса да сыртынан Ш ынрыстын ©зге урпактарына кулю етгазген бетен журтка енд! бул бурынрысынан бетер кектене TycTi. Bipaic imi казандай кайнаганмен, колдан келер дэрмеш жок, хан сарайла- рында акылгвй niuiiH керсетш журе берген. t Сауы кты н осы кунге дешн e3i де тусшбейтш 6ip кылыгы бар. О л Александр Невскийдш немере iHici Гаврийл келген жолы, ас устшде улы шарапты iiue жаз- даганы. Эрине, рашиян шарабынын улы екешн бжген ж ок кой. Si.ice... Онда бул елш кетсе де KeceHi колына аларма едк эрине, алмас едк Сол KyHri бунын е р л тне айыпты тек сондары сэры сакалды узын Святослав.;. Ол келгеннен-ак Сауы кты н ызасын коздырран. Буран онын Typi де. Алтын Орда адамдарына караган кез карасы да унамаран. Карадан-карап журш Святослав­ на ештесе калган. Сондай жек кврген Kici буран «сен, эрпие, буны iiuyre коркасын рой»»деген шшшмен кесе- cin буран карай сыррыткаи. 0 3 iHiH коркак екенж бметш жоне eMip бойы сол коркактырынап кутыла алмай жур- ген Сауы кты н ана сэры сакал ауырран жерш баскан. Ы заны н салдарынан KeceHi колына алган. С ауы к осы кунге дейш езш щ сондары коркактырын калай жекгешн бкпмейдь Mine, сенткен Сауы кка Алтын Орда ханы калын колды баскартып, бас кетерген калаларды тыныштан- дыруга ж 1б е р т отыр. Кандай ceniM — ен болмаса кар тайранда 6ip iciiiMeH к в р ш т калсан, онын ©3i абыро ро й? Осындай тужырымга келген С ауы к к втерш с уйым дастыргап калаларды еп'пнщ 0кшес1'мен басып, жан шып, eiwiropi ун шыгармастай етуге бар efli? «Эттен сондары сэры сакал колыма туссе, дед1 ол iuiiHeH эл!- де болса Святославтын езше усынган кесесш умытпай сойлетер см Алтын Орданы неге жек керетМн!» Кылыш, канжарларын салдырлата нар туйедей ул- кен Каблан-ноян да жеттБау eirrire. — Каланы б1рден шаппай, алдымен т!лектер1н 6i- л тдер ,— дед! С ауы к Каблан-ноянра,— жасарыннан 160

Ж\\з Kici epTin, каз!'р ереумпнлерге бар. Сейлес, не Ti- ineiui, сонысын 6ui. Егер сурайтындары б!здщ ынгайы- мызга келмейтш болса, коркыт. К ал а сыртына урыска шыгыцдар де. Эйтпесе калаларынды ертеп, ездершд! Teric кырамыз де. — Куп, жаксы. Ka3ip барамын,— дед! Каблан- ноян. Сейдед! де, алпамсадай денесше карамай, шаи- шан бурылды да, кетш калды. Кун туе бола ол кайта оралды. — К е л к т т ,— дедк i.-: — Неменеге кел ктщ ?— дсд1 Сауык. — Ертен осы уакытта кала сыртына урыска шыга- мыз,— дед! орусуттар. Майданга шыгудан 1'штей сескен1'п калган Сауык: — Ke.niciMie келетш бетен жолы болмады ма?— дедк — Болмады,— дед! Каблан-ноян,— Онгылары ботен елге конакка к е тт т ь Боярларын хизарларына камап койыпты. Ереугл жасап журген юлен кара табан бу- кара. Бастыктары Растислау деген поп екен. Акылшысы Спегпслау деген Новгородтан келген шал кершедк Растислаудин агасы тэр1зд1. Ер сутн л л ер К итак эмфд! устап алып шынжырлап койыпты. Мусылман д М н е KipreH Изосима деген бесерманды в л ^ р ш тастапты. Онын орнына салык жинаушы мусылман Буры шйркеу- гс барып шокынып, кэшрлер жагына ш ьтьтты . Б ас­ тыктары: «Егер сендерге К итак керек болса, алым-са- лыкты алуды мулдем койындар, сонда босатамыз» дед!. — Сосын не айтты? — Бесерман — кырмандардын1 бэрш бул арадан мулдем алып кетщдер,— дейд!. — Сен не дедщ? — Оларын болмайды,— дед!м.— Китакты да босата- сындар, алым-салыкты да твлейшндер. Осылай ттеме- сендер, кушпен ктетем!з. BipiHfli калдырмай кыра­ мыз,— дед!м. — Олар не дед!? — Буйтш дуниеде журген!м!зше, влгешм!з жаксы. Кане, 6i3re THicin кер дейд!.— Турлер! неден болса да тайынар емес. — ©здер! канша адам? — Кала толы колына кару-жарак, эйыр, орак уста- Fan адам. 1 Б е сер м ан (кыпшакша)— кырман дсп аталган.

— Н е 1стейм1з? ■ „„ — Ш абамыз! Дэл Ka3ip шабамыз! Ертен кала сыр. тында кездесем13 деп жорта айттым. B i3flin мунда кол- reniMi3fli ccTice, Растаура бетен калалардан жэрдем жету1 мумк1н. Б у г ш п орусут кешеп орусут емес. Ше- uiinren судам тайынбайды. Коркатын Typi жок. Енд! 6 i3re 6ip сэт те кемигуге болмайды. — Дурыс,— дед1 Сауык, бетен жолдын калмаранын тусМп. Сол сэтте дабыл катылды. Эскер лек-лек боп сапка турды. — Алра!— дед1 Сауы к-— ¥лы Ш ы нры с apyaFbi, кол- дай кер! BeciH ете Алтын Орда колы калага юрдк Yrn кун бойы кыррын урыс болды. Эр уйдк эр кораны бекш с- ке айналдырып алран орусут онай берммедЕ Айкас басталган ш акта-ак, корыккандарынан монголдар жа- рына ш ы ры п кетер деген камаудары ез боярлары мен Китакты, б1рден enripin тастаран. Кандары карайып ереу1л1шлер акыргы демдер! б1ткенше карсыласып бак- ты. ©лем!з деп корыкпады. EKi жактан да ш ыры н аз болран жок. Тек Алтын Орда Ростовтын aFaiu уйлер1Н ертей бастаранда рана, бала-шаралары ертенед|' екен деп корыккан халык амалсыз кол кетердь Долга тускен к етер ш с басшыларын Kici eaTipine- Tin, халы к жиналатын майдан аланына алып барды. А т устшде отырран С ауы к сонда рана усп-басы кан­ кан болран ереуш басшысы епископтын жанында тур- FaH узын бойлы, сэры сакалды шалды кордЕ Оран шал- дын Typi, сырт келбе™ таныс тэр!здендй Атын теб М п кап туткындардыц касына барды. Таныды. Баяры Сар- та к ханнык сарайында ештескен Святослав екен. Сауык куанып Kerri. — Кездестж кой,— дед1 ол. — Иэ, кездесгк,— дед! Святослав, кенектей боп icin ксткен ершдерш эзер жыбырлатып. С а уы к кайтадан ез орнына келдк Арык, |'лмиген кара ж 1п т колра тускен адамдардын KiM екенш, кандай кылмыс icTercHin каразына карап оки бастады. — Васильев Корней. Дьякон, 40 жаста. Квтерйпс уйымдастырушылардын 6ipi. Алтын Орданын бес жауынгер1н елт1рген. YaiMfli С ауы к айтып тур. Туткынды енгезердей ек! жауынгер алра итерш шырарды.

... — Кылышпен шауып елт!р!лс{н1 ■ - Туткыннын касында турран, ат успндеп балуан де- нелi жирен сакалды монгол — жан алрыш, кылышын кынабынан суырып, ершен сэл кетерш п, узенНс!не uii- рене, туткынды иык тусынан кеп бар пэрмешнше тар- тып калды. Ж ан алрыштын кылыш сштеуше риза болган Каб- лан-ноян: — Па, цпрюн!— дейдк — Геннадий Михайлов...— дейд1 хатшы — уш жауын- гер елНрген. — Кылышпен шауып елт1ршсш! Тары насаттанран дауыс. — Па, ппркш! — Валдай Смирнов... , Бул жолы уюмде ejrepic бар. — Монролша омырткасы уз1л д !р ш п елт1р1лсш! — Кылышпен шауып елНркпсш! — Омырткаеь: омырылып влпрм Ы н! — Мойнын бурап ©лпрш ан! — 1штен тепкмеп 0лт1р1лсш! — вл^рйлсш! 0лт1р1лсш! Олпрьпсш! ■ Юлен еллрьлсш! Н е кермсген сорлы бул халык! К а ­ лан жойылып кетпеген! Кагазды окып турран 1лмиген кара, кенет катар тур- ган ек сонры exi сэры сакалды xicLiepre 6ip карады да: — Квтерш с уйымдастырушылардыц 6ipi— Святас- лау Миланский. КетерЫ стщ бас айыпкерк Растислау Миланскийдщ арасы. Ж асы алпыс жеНде. Новгород ка- ласынан келген. Осы кетерш сте uiefiiT болган Алтын Орданын eKi acKepiHiH ©л!м1 уш ш айыпталады,— дедк — iHici анау жанында турран ба?— дед1 Сауык- — Иэ. — Ол осы кетер ш стщ басшысы ма? — Иэ. С ауы к атын тары 6ip Te6iHin кап, Святославтын касы- на барды. А рэйынды екеушщ бетше карап узак турды. — Сен мынау Ы н д 1 ©те жаксы кересщ бе?— дед1 Святославу. — ©те жаксы керемж,— дед1 Святослав. , С ауы к тары ойлана калды. Онын есше осыдан он cki’ жыл бурын болган 6ip o k hf3 TycTi. Ол кезде Сауы к Бишбалыкта едк 0 з кез1мен керген. Сол жылдардагы нэсырэни д М н д е п уйгыр идикуты1 1 И д и к у т — уйгыр »Mipi, билеуила. 163 6

Баурчик ж ум а к у п и т 6ipiime Уйгирстандапл мандарды к,ырып тастамак, болады. Осылай ic T e j„ . _______ осы тустагы, Угеден е л т , сонык орнына к а л г а ^ буюл монгол билеуниа Угедейдщ 6ofl6iiueci Огул-Гаймыш Баурчнккс тапсырган дескен журт. Бул айтады. Уйгыр идикутыпын осылай ктемекш 1 болып жургенш Бишба- лы кты н мусылманы, Сейфутдин деген б е л г ш nici 6ijiin калады. Буны oFan Текмиш деген уйгыр айтады. Огул- Гаймы ш ты н ез аузынан ес-пмек боп идикут хан Орда- сына журуге дайындалады. Осы уакытта Улы хан та- Fbina М енке сайланады. Идикутты н мусылмандарды кыруга эз1рленш ж атканы н оган Сейфутдин жетюзедк И дикут жолга ш ыккалы турган бетшен кайтпайды. M eH K eni куттыктамак. боп К,аракорымга келедк Сол жерде М енке идикутты устап алып зынданга салады. Канш а кинаса да, идикут мусылмандарды кырмакшы болганын айтпайды. Тек Бала-бнтикчины кездеснргенж- де рана мойнына алады. М енке идикутты е л Д р т с ж дейдй Сол Баурчикт1'н Б иш балы кта калай e.TTipmreiliH С а у ы к ез кез1мен керген. Тал тусте, осындай nici жаза- лайтыи м айдан-алацга устнбасы пара-пара болгаи, су- лу муртты, сымбатты денел1 Б а ур чи к п жендеттер шын- жырлап алып келген. Д эл каз1рг1дей арык, жмиген к ар а сур Kici М енкенж : «Уйгырстандагы бар мусылман­ дарды ж ума к унд е рж ж 6ipiime меш1тте кырып тастау- Fa дайындалган кылмысы ymiH уйгыр ндикуты Баур­ чик Б нш б ал ы к каласында, халы ктын кезжше майдан* аланда ен ж акы н адамдарынын 6ipiHin колымен пы- ш актал ы п ел ирклан! Сол елпрген адам идикуттын ор- нын бассын!» деген ую м ш окыган. М айд ан сэюсш е eai xririT Баурчикт! алып шыкты. Сол кезде идикуттын езшен айнымайтын сулу муртты сымбатты денел1 жас ж нчт аланга кетержген. Бул Б а ур чи к тж туган iHici Укенжем едк Ук1'мд1 окыган Kici онын колына улкен л ы ш ак берген. Б а ур чи к п касындагы жендеттер жыгын салып, кол-аягын байлаган. Укенжем нагыз 6ip кой соятын адамдай, ун-тун аз 6ip изерлеп агасынын жа- нына OTbipFan. Сосы н уж м окы ган адамга караган. Ол «баста» дегендей басын изеген. Укенжем аспай-саспай жарты к ул аш етж р пышакпен агасынын денесж 6ip-eKi. рет пы ш акгап ж1берж, кэд!м п кой сойгандай ipen соя бастаган. А здан кейш ол кан-кан боп орнынан тура келген. 164

•5 Енд1 ол ун-тунс1з уюм окыран адамра тары караган. !Yкiм окыран адам касында устап турран д эйекш кж щ колынан алып оныц иырына, идикут белг1с1, зерл1 ша- пан жапкан. Басына ук1л! сусар 6epiK киг1зген. Каррысты оран журт шлнен айткан. А л дауыстап «идикут дэрежешз кутты болсын!» деп кошеметтеп ба- сын иген. Ж ана идикут жендеттерге ecni идикуттын де- HeciH аланнан алып тастандар деген колымен ишарат ктеген де, Ti3riHiHeH устап турран кукле ер токымды кара жоррасына MiHin, жал-куйрырын Т0г!лд1ре, соны- нан некерлерш epTin, идикут саранына карай кете бер- ген. де I MiHe, осы окига eMip бойы есшде калган. K,a3ip кез алдында елестеп тур. — Б 1з сен!мен таныспыз foA,— дед1 С ауы к Святос­ лавна,— С а рта к ханнын дастарканынан 6ipre дэм тат- тык. Сонын курметше ceHi Tipi калдыррым келш тур. Шрак, кылмысын ауыр. Ж аза тартпай кетущ мумкж емес. CeHin жазан мынау болсын, ез колынмен мынау iHiwtf буындырып елтф. Bapi6ip ол еледк Ж асы да кел- ген, eiwi жер басып Tipi ж у р у Ш н каж ет1 жок. Сойтсен e iin Tipi каласын. I — Жарайды, колымды шеш. I С ауы к Святославтын дегешне кумэш болмаган. Кдн- 1 дай адам, 03i Tipi калар болса, 6ipeyni аяйды? Бул I Ш ынрыс урпары уилн туеш ж а'з урым. Эрине, ез iniciH I арасынын елл’ру! — кара халыктын угымында кеплрж- I мейт!н кунэ. Сауы к касынын жай елмей, осылай кара 1 бет болып елгешн тжеген. Мейл! онын осылай кара бет ■ болып елгеш, тек кара халыктын TyciHiri-ак делж деп 2 ойлаган Сауык, 6api6ip кара бетлн аты кара бет кой. | Святославка осындай кылмыс штеп елее, eiui кайтатын- I дай KepinreH оран. — Шешщдер колын,— дед1 С ауы к жендеттерге. Аналар Святославтын колын шештк Святослав кенд1р аркан батып кеткен б|'лепн ука- лап сэл турды. — А л !— дед1 Сауык. Сол сэтте Святослав барыстай атылып ceKipfli д16е5, Сауыкты аттын уетшен жулып алып, жерге 6ipre кула- ды. Кезд! ашып-жумрандай уакыт еткен жок. Ж етшске таяп калган адамнан мундай кимылды кутпеген жен-

Астындагы ecin пен тердей кара жал буырыл ай- гырыи бастырмалатып келш Каблан-ноян: — Кетiндер!— деп акырды жендеттерге. Сейдед1 де куш актасып катар жаткан eKi шалды, жаркылдаган алмас кылышпен тартып-тартып Цнбердь Кос дене, 6ip. нсше белшектешп ушып-ушып Kerri. Bip-6ipine Tipi кундер!нде кас екендерш умытпайтын С ауы к пен Свя­ тослав дуниеден осылай erri. EKi мыцдай жауынгерш жогалтып, Ростов кала- сыныи адамдарын кан-жоса eTin кырып, Каблан-ноян Алтын Ордага кайтты. 0 зге калалардын карсыласкан. дарынын бэрш Алтын Орданыц езге зскерлер! дал осылай канра батырып, eKi желгс жстюзбей кетерш сл басты. Алтын Орда ханы Берке бул кундерде шын кешлд! едк HoFaft ocKepi Эзербайжан жерше дендеп Kipin бара жаткан. Оныц ycTine тэты эскер сурап, сонау 1ле езс- HiniH бойынан Кутлун-IUaFa келгсн. Бунымен катар Bepxeiii кобалжытып тастаган орусут калаларынын ерсу1лдер1 де басталран. Мундай жагдайда хан калай ке>йлд1 болмасын! Хан yncMi KeHMfli болуга THicTi. 0 йтксш, куаныштык 6api онык1. К эйры ны н 6opi — езгенш. Расында да солай емсс пе? Анау, орусут калаларынын KOTepiaicTepi ба- сылды. Канш ама орусут адамдары елдк Ал TiriTi Алтын Орданын е з ж т каншама жауынгерлер! каза тапты. 1ш- тершде нелер уылжыран жас, кемгпр-шалдардын кезде- pinin карашыгындай нелер жалилэдары кетт|’. Олар- дын олгеш шмге батады? Кайрысы м м д ш ? Эрине, со- ларды жогалткап тек сол езгелерджк Ал хандпи тек сол, калалардын котерЫ сш баскан жешс куанышы! Канш а журт кырылмасын, тек женсе болраны! CoFaH ол куанады. Соган ол масайрайды. А л елгендер уш ш ол кезше жас алып кайгырмак тугм , оларды eciHe де ал- майды. Ертен-ак умытады. Тек журеп'нде олардын жешс! Fana калады. А л олар т ш л жене алмаса ше? Ж ок, жауынгерлер олсе де женуге THicTi, елш жатып, жешп шыгуы керск. Бул Ш ыцрыс ханныц TM eri, aMipi. Сондыктан да ол бук1л олемнщ тен жартысын жене б1лген. Оныц oMipiH жауынгерлер! де сондыктан орын- даган. 0 л ш жатып орындаран. Тек жеш ел Fana куткен, тек журттын 6api езше ба- рынуды Fana калаган Берке, Кутлун-Ш арадан да соны талап eTTi. Ал еркекжанды батыр кыз Берке ткпегшен ш ыга алмады. Елш е кайтура асыкпады. Алтын Орда

|ханынык эбден маукын басып, аскер алып экеЫ сопясып |жаткан 1лс бойына келгеншде, улкев жамандыктын ус- тн ен шыкты. Алтын Орда ханынын кецШ н табамын деп журш, acKepAi сн керек шагында жетшзуге улгермеге- jшн б|'лдЕ Кутлун-Ш ага слше оралганша, бул жакта — Орта Эзия мен Шыгыс Туршстанда кеп езгерш болган. К а й ­ ду эскер1неп алрашкы жешлгешнен кейш, дани кумар Алруй катты намыстанып, Кайдура карсы э й г ш 6ip BMipiMeH кайтадан кеп косын аттандырраи. Бул туста Кайду осы арадагы Ж аратай улдарына жататыи шарын эскерлердГ онай жешп, Л абас аймарынын блраз жерш басып алган. Алруй мен Кайдудын жауынгерлер! 1ле езешшн бойында кездестк Бул ара тебелЕ адырлы болранымен, деш жазык едЕ Атты эскерге ы нрэйлы жер. BipaK, муныц алдындагы урыстарда Кайдудын Алтын Ордадан алган 63ine жататын атты acKepi эжептэу|р сиректешп калган. Ал Беркеге Ж1берген кызы Кутлун-Ш ага келе коймады. Угедейдт сорыскер HeMepeci амал жок, бары- мен жауга шыкты. BipaK, Бухар мен Самаркандты би- леп турраныныц аркасында, кек тем1рл1 кару-жаракты Алруйдын калым колына тетеп бере алмады. Ж е н ш п калды. Эйтеу1р осы сэтте тышкан, яр ни 1264 жылынын маусым айынын аяк шеншде, жаздын аса 6ip ыстык ку- Hi, кенет журег1 кабынып Алруй дуние салды. Орда би- jiiri колында калган Эргене-катын Кайдуды б!ржолата женуден repi epinin тарынан айрылып калмауды жен кердЕ Орда эскерж езш ш манайыиа жинады. Ж аратай урпактарын шакырып езш щ баласы Мубэрекшахты Эн- геренде хан кетерттЕ Осы туста эскермен Кутлун-Ш ага да жеттЕ Эргенэ-катын Мауараннахрда баласын хан кетеремж деп ауре боп жатканда. Алтын Ордадан ш а­ рын болса да атты аскер алып, кушейж калган Кайду, 1ле мен Сейхундариянын орта шенш жаулап басып ка­ луга KipicTi. 9 Ал eMip Kepyeni алга карай жылжи туст1‘. © з ж ж жаца сурлеу жолдарын, жана беттерж (здедЕ Доцыз ж ылры окигада жазара тартылган Угедей мен Ж аратай урпактарымен 6ipre Жаратайдын Мутеген деген бала- сынан туран Есен Тебе де елт!рыген. Осы Есен Тебенщ жет1м калган Барак, Момын, Басар деген балалары сол окигада каза тапкан Жаратай, Угедей урпактарынын баска балаларымен Кытайда Кубылай ханнын колында тэрбиеленуде едЕ Булардын ш ж д е Б а ра к езгелержен 167

repi дарынды, алгыр жаралран. 0 3 iniH улыксатынсыз Мубэрскшахты Алгуйдын орнына Ж агатай урпагы хан кетергенже наразы болып калган ¥лы хан Кубылай, арнаулы буйрыкпен Ж агатай улысына Баракты ж 1бер- Д1. Бул жарлык бойынша Барак, Мубэрекшахпен катар Ж агатай улысын баскаруга т и к т едк Кубылай Барак- пен 6ipre взге хан улдарын да туган елже кайтарды. 1 Б а ра к Мауараниахрга Мубэрекшахтын ордасына келген. Екеум1з б1рдей хандык курайык деуге Мубэ- рекшахтын такта ныгыз отырганын Kepin бата алмаган. Содан Кубылайдын жарлыгын керсетпеген. Тыныштык 1здеп журген Kici сеюлд1 бон экем1з д т аймагы Сей- хундария бойындагы Чаганианга барып орналасуга руксат ет деген. Мубэрекшах Барактын е тМ п н н кабыл алган. Б а ра к вз аймапяна келгеннен кешн, бул да Кай­ ду тзр|'здк агайын-туысын, Ж агатай урпагынан шык- кан 3Mip, бекзадаларды жинай бастаган. Мубэрекшах­ тын манайындагы Kefi6ip Ж агатай урпагына жататын колдарында журты бар эм1‘рлер де буиын жагына ауыс- кан. Сейтш, аз уакытта Барак улкен кушке айналган. Буны керген Мубэрекшах дереу Б аранка карсы атта- ныска шыккан. Хан баскарган косын мен Б а ра к бас- карган кол Сейхундариянын бас шеншде, Ходжент ша- Ьарына таяу жерде кездескеи. Е ю жактан да кэп шыгын болган. Акыры, Кубылайдын эскери мектебшен эткен Б а ра к жагы женген. Мубэрекшах колга тускен. Тыш* кан жылы Квкек айында Мубэрекшах Ж агатай улы- сынам тагына отырса, сол жылы казан аяк шеншде сол такка Узгентте хан болып Б а ра к кетершдк Алгуй мен Эргене-катыннын бар дуние-мулюне енд1 Барак не бол- ды. Бухардан ш ыккан Мубэрекшахтын баласы BaTiFyo тай, сорыссыз хан колына e3i бершдг Барак оны барыс аулайтын жасагына бастык erri. Осылай Ж агатай улысынын билеу1ша енд1 Мауараннахрды да езше каратты. Будан бурын Кубылай Турюстан елкесше (Яссы каласына) наиыб ет|'п Могултай эм1рд1 ж 1бергеи. Барак буны алып тастап, орнына езш ш жакыны Бектем|‘ш oMipfli койды. Буны керген Кубылай Барактын езше карсы екенш тусшген. Оган кайткенмен де Турюстан елкесш ез карамагында устау керек едк Бул елке ко: лында турса Ж агатай урпактарынын бас кетергендерш б1ржолата жойып тастап, Сейхундарияга шейш жетш, 6ip кезде Менке хан ойлаган жоспарды 1ске асыруга болатын-ды. Онда К ита й мен Иран арасындагы каты-

наска eiu6ip бегет калмайды. Баскаш а айтканда, ею дуниеж билеп отырран Теленш ею кекжал баласы Ку- былай мен К,УларУ 6ipiMeH-6ipi тжелей катысып турады. Сонда керсш, 6ipey болмаса 6ipey, Теле тукымына кол кетерт! Осылай ойларан Кубылай енд1 Б аракка карсы алты мын кол шырарды. Отыз мын эскермен буларга карсы Барактын e3i аттанды. Кубылай колы, езжен бес есе кеп эскерге куип жетпейтжш б ш п , сорыспай кейш шегшдь Кытайдын ез элегшен колы босай алма- FaH Кубылай будан api Турюстан мэселеамен дал сол туста шурылдаиа алмады. * Ал Кубылайдын колын KefiiH кашырган Барак, Ку- былайга жататын шекарадары Кытайдын Хотан деген каласын шауып Мауараннахрра кайтты. Ш ы нрыс хан- нын Keuieri патшалырынын бул кездег! ен KyuiTici, ен улкеш Алтын Орда болса, ол М ауараннахрдан алые, Кулагу болса ез киындыктарынан бас ала алмай жа- тыр, енд1 Б аракка ез хандыгына еш ж актан келер Kayin ж ок сеюлд1 кершген. BipaK кеп кеннкпей бул KayinTiH бар екенш жэне к у н т екенш туешген. Бул кезде, Ж агатай урпактары 6ipiMeH-6ipi кырылы- сып жатканда Кайду Талас езенше дейш буюл 1ле бойын басып Хотан эскерш кейш ujeriHflipin, Кытайдын каласын шауып, Барак шаруашылыгы кайтадан кетерн л ш калган. Мауараннахр куиймен эбден каруланран ос- Kepin сонынан шубырта, Б а ра к ещи Талас езенше ка­ рай беттед!'. s Е ю эскер желтоксаннын орта шеншде Талас езень Hin бойында кездестй Кайду 63i бул кезде, бел! шойы- рылып, козрала алмай жаткан. Косынын улкен баласы Шапар баскарып шыккан. Ол Барактын кандай тэсж колданатынынан бейхабар едк Ш апар шабуылды e3i бастады. Будан repi алрыр Барак, лапылдап келе ж ат­ кан эскерд! етюзш ж 1берш, ею' буЗДршен тидЕ Кайду- дын бет бактырмайтын эйгип атты жауынгерлер! шауып келе жаткан аттарын бурып буларга карсы шыкканда, KoflFa шапкан каекырдай, ею буШрлершен тиген Барак колы эп-сэтте шебш ойсыратып тастады. Осылай К а й ­ ду acKepi ж е н ш п калды. Барак жешеш api карай ул- гайта алмады. Кутпеген жерден желтоксаннын карлы карасуыры сорып, Мауараннахр, Хорасан тэр1зд1 жылы ж акка уйренген калын кол 1ленщ жогарры тусына бара алмады, кейш кайтты. Енд1 Кайдумен не болса да жаз шыра айкаспак болды Барак. BipaK, оныц ойы бол ма­ лы. Дол осы туста, боранды, ызгарлы кысты жазындай

карстш, суыкка обден ш ыныккан Кайдука жэрдемге сонау Алты н Ордадан, Беркешн iHici, сыркатынан мул- дом айыкхан Беркенжар бастарап елу мын жауынгерл! КОЛ КСЛД1. Эттсгене-ай, Берке, ЭЛ1 дуние салмаган. Дуние сал- м ак туг1л, бул кез, HoFaft косындары Эзербайжан жер1- не дендсп Kipin, орусут калалары да тынышталып. А л ­ тын Орданьщ 6ip к ау1п-катерс1з eMip cypin жаткан Ke3i efli. Сонды ктан да хан Ш ы гы ска елу мын эскер Ж1бер- ген. Онын устшде Беркешн ортаншы 6oii6iuieci кантыс болып, онын орнына Кек Ордадары Аррын руынын се- ri3 тумен жылкы айдаран 6ip быкыран байынын ак ман­ да илы, бота кезд1 А к ж ам ал атты эннл кызын токалдык- ка алран. Х ан к е н ш ете кош едк А л Берке кутпеген пэле баска ж актан келген ед1. А лты н Орда ханы мундай куйге уш ыраймын деп еш уакытта да ойламаган. Б Е С 1Н Ш 1 Т А Р А У ...Коломон онда он жаста едь 9кес1 Коной румныц атакты me6cpi, Арменияиын бул кездег1 ш ндж каласы Двинда монастырь салып жаткан. Коломон KyHi-Tyni осы курылыс жаны нан кетпейтш. Салынып ж аткан мо- настырьдын ражайып 6efiHeci iiUKi жарындагы сан турл| бояулары, суреттерк 6api-6api жас баланын ой сез|'мж козрап, 6ip тамаш а киялдар турызатын. Экес1 Конон да баласынан б ^ ге ш н аямайтын, OFan е зш щ шебсрлж дэстурш, ой-сырын бэрш айтып беретш. Коломон Шырыстан шлен токпак жал тапал ат мшш, Tepi тон, карсак. ты м ак киген, кал а бузатын машина суйреткен, ж а л п ак бет, кысык кез сэры Гого-М ого*1 ке­ де жатыр, деген жан турилгер суык хабарды сол жылы ecTireH. Кеп кеникпей дуниерн талкан eTin жетш калган Гого-М оголарды н ездерш де керген. Б ул м о н ро лд ы н борт-борт желген тапал жылкысын мшген, сонынан отыз мын жер каиыскан эскерш epTin, Ж еб е мен Субетэй нояндардын Хорасан мен Хорезмд1 алганнан кешн, Мерв, Туе, Гурган аркылы Рей, Кум, Казвинды куйретш, Кавказды шабура шыккан улу жы­ лы едк Осы жолы Ш ы н ры с ханнын хуршысы2, монгол- 1 Т о г о — М о го — мусылмандардын акыр заман туганда келе- 1тж аджуджи — маджуди деген! тэр1зд1 вумырай ж!пт. Х у р ш ы (монголша)— хан, нояндардын кару-жарагын алып журетш адамы. 170

|к дын сунит руынан шыккан, артынан букгл Кавказды j цанга бояган, отыз жасар Ж урмарун-ноян да Субетэй- ЕЦ ге ергсн. Сонынан, тары отыз жыл еткеннен кешн, осы i j] Журмарун, грузиндермен сорыскан 6ip улкен айкаста Uj| тас керен санырау болып калып, онын орнын баскам ■ 1жмырма жасар Байжу-ноян да осы canapFa 6ipre ar- |||j танран. Ол Исиут рухынан шыккан атакты колбасшы ijj Ж ебеш к касында болган. I Сол жылы-ак жолынын 6apiH каулаган ерттей тып- | типыл eTin жалмаран монролдын колы Хамаданра Ькет- |] кен. BipaK кыс катты болып атка uie6i, адамра азык- I I т у л И мол Муран каласында кыстап шыккан. Келес1 || кектемде кайтадан Казвин, Хамадам аркылы Кавказга И KipreH. Грузиянык патшасы Л аш ай мен армяндардык [j атакты колбасшысы Закареш к iHici Атабек Иване жн- ырма мын грузин мен армяндардан курылеан колмен || монгол шапкыншыларына карсы шыккан. Ани шаЬарынын тубшде кыррын cofhc болган. Eui U жактан да мындаган адам влген. Ш у дегенде Ж ебенш В колыи Лаш ай женгендей де кершген. Монголдар каша III бастаган. Атабек Иване косыны куып берген. BipaK || монролдын Урянкай руынан шыккан жэлрыз коз баты- |1 ры Субетэйд!к колы кашканмен, Ж ебенщ бес мын эс- I I кер! шаткал арасында тырылып турганын бшмеген. || Иване эскер1 монголдарды куып, кен, аланга шыкка- 1| ньшда, Жебе жауынгерлер! 6ip бушрден « Ш ы црыс хан- Н дап!» лап койран. Иваненщ кеп acKepi кырылран. Л а- J шай, амал жок, шепнуге мэжбур болган. Bip aK ол ©3iM | жешлгенге санамаган. Бурынрысынан да кеп кол жинап ■ сорыска кайта дайындалган. 0ткен айкаста, эжептэу1р Л жауынгерлержен айрылган, катын-балаларын акурык щ eTin сонынан epTin журген Жебе мен Субетэй баскар- S] ран монгол косындары, ездершщ кушше сенбей Лаш ай- I мен coFbicyFa беттемеген. Енд! Кавказдан TeMip какпа I атанран Дербент бешшс! аркылы eTin, ез жерлерше I кайтпак болган монгол косындары К,улузум Teni3iHin I жарасындагы Шемаха каласына карай журген. Бул I туста Эзербайжан турж династиясы Пехлеви атабекте- I pine жататын. Астанасы Тебриз каласы болатын. Буны I Жебе мен Субетэй acKepi талап еткен. Монгол косыи- | дарыныц 6ip белей акурыкТарымен Ани каласынан | Шемаха шайарына карай ауыскан. Бул калада Алба- | нпяныц бурынры ш ыры с жары, Эзербайжанра Kiperin Шнрван ejiKeciiiin билеунпа Ш ирванш ах атабектср1 туратын. Булар шамалары жеткенше монголдарра кар- 171

сы шыкты. BipaK монголдар о скерМ н быт-шытын шы- гарды. Каланы топап, енд1 Дербентке беттедк Бул ка­ ла — CcKiHic он eKiHmi расырдын. бас ксзшде мусыл- м андардш болатын. Сонынан грузиндер мен туржтер1 6ipiKKCH Ширианшах атабсп Ахситан баскарган Баку- ДЫН жанында орусуттардыц жетшс кемесш куртатын согыстан кеГнн, Дербент Шнрваншах атабектерже кайтадан оралран. Содан Gepi бул бскшк-кала Gipece Ш н рванш ахтард ш , 6ipece грузиндердш болып тура- тын. I\\a3ip Ширваншахтарра жататын. Бул кала-бекБ nicTi Кавказ жерп| теркксй жацтыц жауынгер кешпен- дй1ершен KopFay уш ж Саеанид патшалырьшын aMipiuici 6ecinuii расырда Д србенгп сала бастатан. Сондыктан Дербенгп Texiip какпа деп атаран. Соцы- нан кутан эскермен журе cOFbicbin, акурыктагы катын- балаларын шубыртып, еткел, шаткал, жыра, тау ара- ларын таспен aFaiuneH 6cKiTin, монтол косындары осы Дербенттщ тубше жеткеп. Енд1 Жебе мен Субетэй Ш нрванш ах билеунлсже Kici салган. «Bi3Ai opi карай 0Ti<i3iri ж 1берсм1. Ен ш м ге тнмейм1з. E aiM i3re кайтамыз» десен. Огам Дербент иелер! кенбеген. Bip жарынан корыккан. Еккнш жарынан алдайды деп сенбеген. С о ­ нам Жебе мен Субетэй кулыкка 6 apFan. «Б 1здщ ел ша- уып, каншама дунне-мул1кпен артынып-тартынып келе жатканымызды бжесшдер, кад1рл! он адамдарынды жБ берждер, келкелж» деген. Ш нрван атабег! каласынын он белг1л 1 бекзадаларын ж 1берген. Монголдар топазы- нын кезшше оныншысын елирш , «кэне, 6i3re жол кер- сепцдер, эйтпесе элг1 сержтерщдей, калган торызынды да бауыздаймыз» деген. Ам ал жок, калган торызы кен- ген. Олар шапкыншыларды Кавказ тауларынын адам туг1л, а н оте алмас 6 HiKTepinin арасымен ездер! рана б1.тет1н Ш ирван шаткалы аркылы, TepicKeft Кавказра 0тк1зген. Монголдар Солтустж Кавказда турраи осетин, алан, серкесут1, Topi3fli 6 ipa3 уак елдерд1 шауып, Ко­ там хан баскарран Кара тешздщ солтуст!к жарасын ж айлаган Кы пш ак руларын орусут жерше карай ырыс- тырып, Ходжи-Дархан2 мен Мангыстау даласы аркылы Каракорымра кайткан. Бул жолы Коломон экестмен 6ipre монголдар ала 11 С е р к е с у т — черкес. X о д ж и-Д а р х а и — Астрахань каласьшыц осы тустагы коне 172

алмаган Ани каласында болып аман калган. Bip-ак та­ ры да 6ip кыррынды керген. Хорезмшах Мухам едтщ баласы Жэлелиддин 0 рге- HimTi монролдарга бергеннен Kcfiin, калган эскер1мен Ундштанра барып паналаган. Дарынды колбасшы бул арада кеп жатпаран. Ундктапдары жэне Пакистандагы туршмен, селжук, пенжап, пуштун сешлд! кауымдар- |дан куш жинаган. Ж ам на езенш жайлаган жауынгер Аррындардын1езшен 6ip косын аскер алган. Монролдармен сорысамын деп кеп аскер жинап алып, тауы к hfhh 1225 жылы Табрнз шайарын басып алды. Эзербайжаннын 6ipa3 жер1н ез1не каратып, Атра- пакан аркылы Двинды шапты. Карсыласкан журтын кырып, кеп казынага не болды. Буран шыдай алмаран грузин, армян эскерлерк Атабек Иванен1ц баскаруымен Жэлелиддннге карсы шыкты. ¥рыс Ереваннан жиырма ек! шакырымдай жердег1 Гарин деген каланын тусында I болды. Атабек Иване эскер1 жен1лд1. Христиан дш шдеп грузин, армяндарга карсы мусылман косында- j ры енд1 халыкты кан-жоса ет1п кырды. Булардын жа- уыздыры да монгол жауыздырынан кем болмады. К,ор- рансыз журтты аттарымен таптатты. Ж ум ы ска жарай- тын еркектер1 мен кыз-келшшепн кулдык пен кущиккс алды. Ш ырып турран eriHin, унлерш ертед1. 0 cin турган ж уз1м агаштарын туб1мен жулды. Осынын аркасында буюл Армения мен Грузия жерлер1нде аш ты к басг^Ылш, CoFbicTan аман калганы енд1 аштан е-й'уж бурын эбден куйзелдк _ „„„ <^онын аркасында Гаринды шапканккен салык телеп, керег1нде эскер мен copbicyFa уррыннан аман калды. Ал Грузия мен Бжин дегеиры бас кетерд1. б1т1мге у осындай жардайда, Ш ынрыс патшалырынын князь/ жарынан уш 1нш 1 улысы — Кавказ бен Ираннын райдуила ет1п доныз, bfhh 1265 жылы Телешн у ш 1нш 1 оаласы Кулагу бентлдь Д1 Кулагу сол жылдык аягында сыцсыган колмен UpaiiFa кслд1. 0 з1н1н Ордасы етш KyFan шаНарын ка- лады. Бунда турран Байж у ноянды эскер1мен, уй-1ш 1мен Рум жершс ойыстырды. 0 3 i оныц сарайына орналасты. Кешег1 esi шапкан Грузия мен Армения князьдары17н5 Кулагу енд1 ез эскер1мен 6ipiKTipin бетен елдерд1 ша- 6yFa можбур erri. Булар Багдатты алура катынасты. Осыныц алдында рана Каракорымиа барып Мецке хан-

монгол acKepiMCH де согысуда сд1. Жэне Тбхист! ЖэлeJ лиддин алганнан кеГин, бунын кылыгына эбден ызалан- ган рум султаны — Адалин, Мысыр султаны — Ашраф, кликплык армяидар патшасы — Гетум — 6npi одакта- сып, Ерзика каласынын тусында оны ойсырата жсцген. Коломон бул кыррыннан да аман калган. Угедей, жылкы, hfhh 1235 жылы бук1л Ш ынрыс ypJ пактары жиналган ¥лы Курылтай шакыргаи. Осы К,у- рылтайдык meuiiMi бойынша монголдар орусут жср1 мен бук!л IlIbiFbic Жарропаиы жаулап алуга KipicKeH. Орусут жер!не монголдыц Бату косындары аттанранда, Грузия мен Арменняны жаулап алуга Шынгыс ханнын Keiueri хуршысы Журмарун бастаган Байжу, Асуту, Ча- гатай, Хутту, Асар, Туту, Огата, Ходжа, Хурумчн, Тена, AiiFypaH пояндар Кавказга беттед1. Осы ж ылры Курыл- тай meuiiMi бойынша эр хан yfii берет1н 6ip колбасшы баласынын есеб1мен нояннын эскершде, 6ipiicme хан ту- кымдарымен 6ipre Ж ош ы Улысынын атынан, Батудыц cKiiiiui улы Токтыханнан тугаи Мекке TeMip де бар едь Бату орусут жерше аттанран косындардын лэшкар- каш -и бузурыры болып белг1ленсс, Журмарун — лэшка- ри тума болып б ектлген. Бул екеушщ улкен айырмасы бар едь Лэшкэри-тума карамарына бср1лгеп нояндары, ,.эсксрлер1мен, сол ездер1 жаулап алган жерде мулдем 6epiKK<3r THicTi. Олар монгол жершен ездершщ уй 1штер1н, он б е л гш 6UI 6ipre ала журулер1 керек. Bapi де сейткеи нын кез1нше оныншысып йЗйгфйг! алганнан кейш сол сетйщер, эйтпесе элг1 серштершдей, да бауыздаймыз» деген. Амал жок, калранм.Ь]11 эскеР бе\" ген. Олар шапкыншыларды Кавказ тауларын£1ы лты' тугм , ан ете алмас биштершщ арасымен ездер1И3^ ”™ 61'летш Ш ирван шаткалы аркылы, тер1скей Кавк CQM етшзген. Монголдар Солтуст1к Кавказда турран осет. ,аз алан, серкесут1, тэр1зд1 61раз уак елдерд! шауып, Ко,т тан хан баскарган Кара тец1зд1н солтустш жагасын жайлаган Кы пш ак руларын орусут жерше карай biFbic- тырып, Ходжи-Дархан2* мен Мадрыстау даласы аркылы Каракорымра кайткан. Бул жолы Коломон экес1мен 6ipre монголдар ала ■ С е р к е с у т — черкес. 2 Х о д ж и - Д а р х а н — Астрахань каласынын осы тустагы коне 172

кеу салып жаткам жиырма уш жасар Коломон кол Fa тускен. Ш ы нрыс жасысы бойынша хан уйлерше ecipefi лерд1 белгенде, бул Менке Тздирдщ улесже тиш, содан Алтын Орда жерже келген. Кавказды алраннан кейж монгол шапкыншылары енд1 Kim i Эзияра аттанды. Сол жылдардары 6ip урыста Журмарун ен алдыменен дым ecTiMeflTiH сакырау бог. кап, сонынан дуние салды. Каракорым орнына бул кезде мындыктан, тумен дэрежеге жеткен Байжуды лэшкари-тума етть Канкойлык жарынан бул Ж урма- руннан да асып туей. Ол енд1 атынын басын Рум Сул- 'танаты селжуктерже карай бурды. Селжук Султанаты- ньщ aMipi Кей Хосров II, киликилык армяндардын пат- шасымен 6ipirin, грек, араб, франк!, латын курдылардан жалдап жауынгер жинап Байжура карсы шыкты. Карин мен Ерзнака калаларынын ортасындагы Чманкатук де­ ген жерде ек1 эскер туйгсть Байжу, бар болганы отыз мын колмен, езжен алты есе кеп Кей Хосров I I эскерш ондырмай женД1. Румны н солтустж султанаты 61'ржола- та курыды. Монролдар керуен жолында турран улкен Kocinopiibi, Султанатынын KiHAiri Ксерия каласынын кул!н кеккс ушырды. Каланын туррындарыиыц кв бi армяндар болатын. Оларды шайардын сыртына айдап ш ы рып кырды. Байж у эскер! енд1 киликалык Арменияга таяды. Кеериянын кандай апатка ушыраранын керген Киликия армяндарыньщ патшасы Гетум I Kyiui жетпейтжж б!лin, халкын кырып алмас ушж, монголдарра куш бурын багынып, басын и|’п, кол кусырды. Сонын аркасында бул монголдарра улкен салык твлеп, керегжде эскер беретж боп, кыргыннан аман каллы. А л Грузия мен Армения тары бас кетердй MiHc, осындай жагдайда, Ш ынрыс патшалырыныц колем жагынан yuiiHiui улысы — Кавказ бсн Ираннын 6naeyuiici етш доныз, hfhh 1265 жылы Телешн yuiiHiui баласы Кулагу бек!т!лд1. Кулагу сол жылдын аярында сынсыран колмен Иранга келдй 0 3 iHiH Ордасы етш Куган шайарын ка- лады. Бунда турран Байж у ноянды эскер1мен, уймиимен Рум жерже ойыстырды. ©3i онын сарайына орналасты. Keuieri 03i шапкан Грузия мен Армения князьдарын Кулагу енд1 оз эскер1мен 6ipiKTipin бетен елдерд! ш а­ бура мэжбур erri. Булар Бардатты алура катьжасты. Осыныц алдында рана Каракорымга барып Менке хан- ра бас иш кайткан Гутум I патша IlIaMFa аттанган жорыкта армяндар эскерж ез! баскарып барды. М о н­ 175

1 гол ocKcpi енд1 Ш ам ны н солтуст!гж Teric жауу]лап ал­ ды. Енд1 Мысыр калды. Осы туста Медке хан кайтыс болып, Кулагу агасы ¥лы ханды жерлеушс катынасуга аз эскер1мен Кара- корымга ж урш KeTTi. Эскер басы етш Кит Бугы ноян- ды калдырды. BipaK Keiueri Кыпшак. кулдарынан ш ыккан мамлюк Кутуз, ЛАысырдын эскерш баскарып,; Кулаку жокта мешш 'жылы Айн Ж улит тусында Кит] Бугынын ocKepiH жецш кей!н шегшуге мэжбур cTTi.1 Эттен, тек, Кутуз ез ж е ш сш щ кызыгын кере алмады. Мы сы рга кайткан жершде оны тары Кыпшактан шыккан j мамлюк Бейбарыс бауыздап елйрдк Артынан e3i Мы- сырдын султаны болды. М ш е, осы Бейбарыс пен сонау!. Ед1‘л жарасындагы Алтын Орда ханы Берке, Мухамед j пайгамбардын туын кетерш, ем журттын мусылман- дарын христиан дшшдег1 елдерге карсы шыгуды1 оклады. Б у к м Кавказ, Иран, Рум, Бардат, Ш ам ны н тек жар- тысын билей бастаган Кул агу карамакындары елге жед1Л тиген жок- Толып ж аткан салык салды, балала' рын эскерге алды. Ж ан-жарымен тынбай сорысып, онык бар ауыртпалырын тары халыктын мойнына артты. Бу­ ран ш ыдай алмаган грузиннщ Kiiui жэие Улкен Давид патш алары тары бас кетердь Кул а гу оларды жермен жексен eTin куртура эскерш ж 1берд1. М ш е, осы туста, Кул агу Бейбарыспен, карама- ры н д эры елдермен алысып-жулысып жатканда, Ш ынрыс ханныц есиеД бойынша Эзербайжан (acipece Ширван елкеЫ) мен Грузия патшалыгын Алтын Ордага Kipyi керек деп, Берке жиырма мын колмен Ногайды аттан- дырды. Буны керген Кубы лай келеа доныз, hfhh 1263 жылы iHiciHe жэрдем ретшде отыз мын эскер ж1берд1. Кулагуды илхан деп атады. М 1не, осы туста сержтер1мен Сэл1мгерей, Коломон, Кундыз Алтын Ордадан кашкан. Кавказка карай каш- кандагы ойлары Берке ханнын курыгы жетпейтш жерге кетешк дегеш едй B ip a K бул ойлары к к е аспады... Кул а гу илхан К ар а теш з бен Хасар TeHi3iHiH жага- ларында, ортасындагы Кавказ тауынын араларында, сондай-ак Иран, Бардат ж азы к далаларында кандай салтанатты rnahap болмасын, еш уакытта да оларда турмаган. Кы с кыстауын тау арасына Keuiipin, жаз uibiFa, сол бэз-баяры ата-бабасынын салтымен, жасыл шалрын, кегал ш еп™ езен бойын жайлау етш, Ордасын сонда TireTiH. 176

Биыл, тышкан, ярни 1264 жылы жазында Кул агу Тсрбнз шайарына таяу жердеп dip кеп булакты, Kimipex езеннщ жагасындагы ойпатка Ордасын тшкен. Ж ылда- гыдай MvFaHFa кеш ш бармай, бул ж акка келуш ш де улкен cc6e6i бар. Ka3ip Кулаяу илхандыгынын 6ip киын кезг Бейбарыс пен Берке eKi 6yftipiHeH кысса, ш тен „ л а й д а болган кесел тэр1зд1, дем алдырмайтын карама- «рындагы 6ipece армян, 6ipece грузин, кейде T im i эзер- байжандыктар, Иран калалары да бас кетерш эбден тынысын тарылтып болды. * I Рас, илхандыктын кулайтындай еш кауш жок, ко- . лындагы шокпарын мыкты болса, м м оны карусыз ко I лымен урып жыга алады? Эрине, ешк1м де. Тек шок. • парынды мыктап ал тей 61л. Сонын аркасында да гру I зиннш патшалары — кос Давидтын кул-талканын шы Ip a p F a H ж ок па? Эрине Fofl, нелер аяулы кыршын I I бекзадаларынын басын алды. Кеше Байжумен 6ipre I ? Багдатты алган Шахиншахтын баласы Закареш, бурын И бас nin келген атабек Аванеш, Хачек княз1 Хасен Ж а- 1 лелдерд1 де монгол тэрт1'б1мен ат куйрыгына байлатып J елт1ргп. Тек грузиннщ патш а aiie.ii Гонца мен атабек 8 Аваненш кызы Хошакты рана Tipi калдырды. Буларды 8 да эл^ретш едГ Ka3ipri бэйбпиеа Торыз-кэтын болмады I рой. «Ж аулап алган патшаларынын кыздары мен бек- I зада бикештер! илхан ханыныц KyHi болтаны, илхан |кылышынан ажал тапканынан анагурлым улкен корлык» I деп акыл салды. Тогыз-катын У ан ханныц HeMepeci Foft, i хан тэрынын туррысынан карайды, калай оран кенбес- [ ciKl.. Иэ, Торыз-кэтын десе e3i торыз катынра татиды. ( Экем Теле буны алганда осы менщ жасымда, кырык жетще екен! Оран Ырэ, Керей кыздары унаган болуы керек. М енщ шешем Суйрштэне-бепм e3i ал депт1 рой осы ciiuiiciH». Илхан бупнде сыркат. Кеше де сыркат едг Осы 6ip 1 денесш кенет куйд!рт-жандырып экететш кесел 6ip J жылдан 6epi буны тастамай-ак койды. Осы сыркатты- I рына карамай, Кулару жатып калмаран. Осыдан 6ip ай I бурын Тершкей Кавказ жапянан келе ж аткан HoFafi I колына карсы Kypecin жаткан эскерше барран. i Бул 1 жактаи.! илхан косындарынын д ет, былтыр арасы Ку- I былан ж|'берген эскерлерден болатын. ¥лы хан ж!бер- 1 ген отыз мын оскердщ тек кыпшак, кыргыз, алан, тары I сондай кешпенд! елдердщ жэне жалданран жауынгер- I деРдеи курылган 6ip тумен!н FaHa алып калып, езгеан 1 Бейбарыска карсы соры сып журген баласы А б ак пен 177

I Торыз-катыннын lHici Сарид ж а ноянныц эскерше коскан. Ал алып калганы н биыл жаз шыра Алтын Орда колы- мен coFbicbin ж аткан булыктарына ж 1берген. Алтын Орда лэшкаркаш-н бузурык HoFaii бул жолы Кулару патшалырына баяры Ж ебе мен Субетэй келген Хорасан, не Хазар теш зш Ш ы гы с жарынан жаралап, Астрабад, аркы лы жстпеген. Н огай, сол Ж ебе мен Субетэй гру- зиндердщ Л а ш а й патшасымен ешнип рет сорысура бармай, шегшген жолымен келген. Кулару Алтын Орда ocaepi мундай ерлжке бел буады деп ойламаран. Ал олар нарыз тау елдерш щ адамдарындай Дербент e3eni наткан кезде Ш и рваи шаткалымен журш , Тем1р как- панын Ty6iiien 6ip-aK шыккан. Куларудын бул жактагы ш зрын э с к е р М н ж еш луш е себеп осы болган. Эрине, Норай колына жол керсеткен грузин, не армян адам- дары. Дегснмен, мундай ерлш HoFafl сешлд1 cOFbic тэ- с ш н б1летш колбасшы нын колынан келедк Кулагу Ш и рван олкесше дереу калы н кол ж 1берген. BipaK, Д ербент™ жайлап алган HoFafl тез майданра шыга коймаран. Cipo, аргы беттен эскерш щ Teric 6epi етш, тынырын алранын куткен болуы керек. Кул агу осы жерде CKiHini кете тары ж 1берген. Дербенттен 6epi аттанура, cipo, Ногай- журекешген болуы керек, не ар жарынан аскер кутш ж аткан шырар деп, таулы жер­ де сорыса-cOFbica маш ы ктаны п калган грузин мен ар- мяндардын косындарын бул арадан алып Мысыр май- данына » i6 epin койран. А л бунын жана зскер ж 1беруш Н ога й кутпеген. Bip куш’ та н ата, олар 6epi карай ша- буы лга ш ыккан. Б ул жолы да бурынгы кешпеши елдщ жауынгсрлер|'н1н эдеттерше салып, лап коймай, жаяу тау-тауды н арасымен жайлап ж урш , Ш ирван уалиеД мен грузин калалары на жакындай туснен. Осы туста ен алгаш кы А лты н Орд а эскер1мен Кулару косындары- нын айкасы болган. Н огайды н уш ай бойы Дербенттен шыкиай тау коршаган Кавказдын калаларын калан алу керек екенш жоне мундай таулы далада coFucy одштерш ocKepine уйретш ж атканы н Кул а гу бшмеген. CoFbiCKOii HoFaii oci<cpi аз болып, бата алмай жатыр деп ©3iH-03i алдап, илхан сол Kernin'п калган. Калы н кол мен 03i барранда, жиы рма мын атты эскерл1 HoFafl Ш ирваннын тау етегшдег! ж азык тусына шырып калган. Кул агуды н ocKepi эрине, д е т туррын, мадениетп елдер- д щ Ж1г1ттер1нен курылган, ал Н огайды н эскерш щ 6opi ат кулагында ойнайтын кешпенд! елдщ балалары елдщ найза уста Fan, сад ак безеген ержурек 6ip жауынгерь 178

врине, туррын журттын eni жауы нгерте татиды. TinTi, влген-^рмгешне карамайтын бунын 6ipeyi кытайдын, арабтын, ираннын он эскерше карсы ш аба алады. К а н ­ т а согыскер, тэж 1рибел1 колбасшы болганымен, Ногай колынан Кулагу ж е щ л т калган. OfiTeyip, косымша тагы коп эскер алдырып, Алтын Орда косындарынын каркы- нын токтатып, ез! кейш Ордасына кайткан. Кулагу осы жолы карамагында баяня, в зш щ жас ке- зшде баскарган, жалындай лапылдаран, монгол мен кошпенд1 кыпшак, турюмен, баш курт жауынгерлершен курылган эскер М н жок екенш бщген. Ж эне сол кезде- гщей, ездер1 уйренген Жебе, Субетэй тэр1зд1 согыс ку- мар, тэс1лш1л эскери колбасшылардын б1ткешне де кв31' жеткен. 11Пркщ-ай, деген ол imineH, Бейбарыстын д а 6i3re бой бермей жатканы содан рой, ©3i де, мамлюк acKepi де, 6api кешпенд! журттын балалары. Ол ж акка кулдыкка 63iMi3 апарыи саттык кой. Ещ и Mine, 03iMi3- бен тсн Tycin жатыр... Егер менщ колымда Ka3ip ен бол- маса Жармарун, Байжудай он шакты нояндарым бол- са! Сарнджа, Кубылай, Буралры, Im iK Турлы, Газан— бэр: де ноян, 61'рак Шынрыс хан мен Угедей ханнын тас жарып, тау бузар езщ щ жас кездег1 нояндарына м м жетсш! Солардын сонгысы Байжу; онын да тубше т ш жеттк Байжу Бардатты алатын косындарды 63i баскарып 6apFan Бардат эскерш, тепнде, грузин мен армян эске- piHiii куштер1мен женген. CoFan карамай, Бардат жоры- гынын табысы тек менщ аркамда болды деп унем1 мак- тана берген. Бунысы Кулагудын да, жалпы илхандагы Шьщгыс урпактарыньщ намысына тиген. Кул агу 6ip-eKi рет «буны кой» деген, 6ipaK Байж у кеше ©3i билеп бауыр тесеп алган ел1 болгандыктан, журт арасында Ki.'ieH осылай сейлеп коймаран. Онын устше Байжу: «Егер мен ллесем, бар эскер маган еред|', илхан Орда- сынан дым калмайды»,— д е т т деген eceKTi де Кулагу ecTiren. Мумюн, буны Байжуды илханмен шагыстыру ушш, кастары шырарып журген-ак шыгар, 6ipaK Кула- Fy сескент калган, ейткеш Байжудын эл! де эскерге ыкпалы бар едн кеп мезгщ лашкар-и туман боп, ил­ хан карамагындары каз!рг1 нояндардын ездерше де жер берген, коныстандырран, кейб1реулерщ осы куиг| мынбасы, тумен aMipuiici дэрежелерще жетюзген. Осыдан KayiiiTCHren Кулару, еткен жылы Байжудын «Бардатты мен алдым» деген мактанышын айып санап 179

6ip кезде б у к и Кавказ, Иран, Бардатты т тр е тк е н адамнын оп-онай басын алдырран. K,a3ip eiifli сонысына е к М п отыр. Ал HoFafl болса бупн, ертен Шемахара жетедг Онда Ш ирваи эулиет1 мен Грузия жершен коштаса бер. Tinxi, Эзербайжаннан да айырылып калуы муммн. Кубы лай 03iHin нэп жылгы тэж1рибесшен, егерде баскарып отырран елш ceHi жактар болса, сонда рана coFbic кезшде эскердщ жешлмейтш ж жаксы бьпетш. Ж ещ лген кунде де, кайтадан кетер1ле алады деп ойла- майтын ол. Сол себептен де Кул агу e3i христиан -д1|пнде болрамдыктан, бул арата келген куннен бастап, озше Tipey етпек бон, Ke6ine манына христиан д ш ш д еп журт- ты жннай бастаган. А л буран барынышты елдщ i<e6i Иран, Эзербайжан, Бардат жэне Рум султанатыныц да теп жартысынан астамы мусылман eai едк Сондыктан да илхан хандырында Кулатудын мусылман Бейбарыс- пен сорысуы журттын канын бэлендей кыздырмайтын. М ухам ед пайгамбардыц елiи шабура деш осы елдерден курылран Куларудын ocKepi согыска кулшына шыкнай- тын. А л мундайда ештенеге карамайтын монгол acnepi буныц карамарында каз1р така кеп емсс едк бзш ен бурын келген ноян, жауынгерлер элдекашан елген, ал елмегендер1 б1ржолата осы жерге орналасып, иран болтаны иран, грузин болтаны грузин болып кеткен. Ал ез1мен келген кыры к мын колдын да yueMi токтамаран согыстан, алыс-жулыстан кажыраны кажып, кажыма- Faiibi каж ута айналган тусы едк Осындай жатдайда былтыр атасы Кубылай Ж1'берген отыз мын осксрге шын куанып калган. Дсгенмен, осыншама елд1 басып отырран уш майданы бар Куларура бул да жет- кнмкшз болды. Оныц устше сгер HoFaii ocKepi Шеме- ханы алып, 6cpi карай KipeTiH болса, илхан хандытынын i d KiibiiiFa айналатынын тэж 1рибел! К улату тусшген. Осыдап барып ол Н огайга карсы тура алар колбасшы 1здей бастаган. «KiM б ар?— дсген ол,— ю м ш ц Норайта карсы TypyFa кунл жетед1? 0 з1м сыркатпын. Енд1 ат ycTiii бурынгыдай кетерс алмаймып. Ал Н отайга карсы HibiFaTbiH колбасшы, Ногайдай тэалин, айлакер бол- маранмен, кем дегенде Байжудай тэуекелнлл, шапшан болуы керек кой». Осындай ойдан барып ол, кешеп вз|’ елДрген Бай- жудын баласы мынбасы Ад акка токтаран. «Экссш елт1ргсшме кектешп журмесе,— деген ол 6ip сот кен1лшде болмашы кауш туып.— Ж ок, жок, 180

! дэрежс К1МД1 болса да райынан кайтарган. Егер тумен oMipi стсем, экесш к а н т а жаксы керсе де, бу да онык ел1мш умытады». Шыцгыс ypnaFbi эркашан да адамныц ен арманы дэреже деп тусшген. Сондыктан да илхан Адакты мын ; басы стсем, экесш елт1ргешмд1 кешед! деп ойлады. : Осы кезде уйге Кулагуды н cyftiKTi эйел1 Топяэ-ка- ! тын к!рд1. Бул кара торынын сулуы едк Шыцгыс хан атасы Уан хайды елпргенде, Топлз- [ катынпын OKeci ¥ йку он жаста екен. Теле буны токал- i дыкка алганында Тогыз-катын тан ш ыккан кулындай, он ушке толып калган Ke3i едк Содан 6epi отыз жыл eTinTi. I\\a3ip кырык уште. Акылымен, керимен, кылы- гымен Тогыз-катын токал боп эк еа Телеге, бэй&ше I боп баласы Кул агуга унай бьпдк Унаганы емес пе, екТ iniciHiH cxeyi де осы Кул агу Ордасында мынбасы, cia- ! л ici Туктэни-катын, жакында гана Тогыз-катын Орда- сыиан кеткен А рдак ноянныц ymiumi эйел1 болган. Ал iHici Сариджанныц жеп' жасар кызы 0piK илхаиныц neMepeci, хан улы Абакты ц улкен баласы Аррунныц калыцдыгы. Ертек Аргун илхан болганда бул ханым болады. Е ю аталары 6ipiH-6ipi елл'рген кас боп етсе де, олардын немере, шеберелсрц б уп н Mine, ерли зайыпты ел болып отыр. Bapi сол бурынгы хандык ка- лыптарында. Тшенек ш ыккан жерге тшенек, гул ш ы к­ кан жерге гул шыгады деген Mi не, осы да! Е- Сэл толыгайын дегенг болмаса, эл1 де тула бойы шымыр, Tiii-Tix. Тогыз-катын, сэндене басып, малдасын курып тердеп юлем устшде ун-туназ отырган куйеуШц аяк жагына келш, тэ ж ш еткендей Ti3eciH буктк — Хан нем, TypiHi3 солрын гой, сыркатыныз тагы устаган жок па?— дёдк — Ол кургырдан кутыла алатын емеспш гой,— дедЁ Кулагу баяу,— тан сэрще 6ipa3 кысып алды. — Япырмай, 6ip киын дуние болды гой,— дед! То­ гыз-катын копыл босап.— Егер куйеущ жазылады, осы кеселд1 сен ал десе сез айтпай алар ед!м. Кулагудын. Тонлз-катынды жаксы керетш эйелдш кылыктары гана емес, осындай ад ам герш ш к кад1рлес- т ж Mine3i де едк Кошлдешп калды. — Жарайды, мен уш ш ейтш ауырмай-ак кой,— де- Д1 сэл езу тартып.— А л сыртта не болып жатыр? — Ci3fli Адак-ноян Орда алдында кутш отыр. В а ­ гана келген,— дедк Сейдед1 де кулдк— Тау ш нндеп кашкындарды устауга шыккан жасактар Алтын Орда- 181

дан каш ып келс жаткан 6ip топ кыпш ак ж!гптерш, 6ip кыз бон румдык KiciHi устап экептк Румдык Kiel цйркеу, мешгт салатын керемст шебер кершедк Баягыда ecipefi боп кол га TycinTi. Ал кыз...— Тогыз-катын тары кул- Д' — Ал кыз сонын жубайы дейдк Ай мен кундей 6ip суду... — Рум ды кты к ниркеу салатын шебер екенш мм айтты?— дед! Кулагу,— 0 3 i ме? — Ж ок, б1зд!н сарайымыздары ана ecipefi румдык- тар. Bopi де бмед! екен... Топырласып касынан шыкпай койды. — Алтын Ордадан неге кашыпты? — Ecipefi р у м д ы к т ш TyciHiKTi. Е л ш сагынран бо- лар. Кызды да yFyFa болады. М ахабб ат дегеннщ осы- лай келетш эдет1 бар рой. А л кы пш ак жауынгерлершщ неге каш кандарын бшмеймш. ©3iH тексергш. — Ж аксы . Мен барайын. Нвксрлер1мд1 шакырып ж1бер... — б з щ TinTi шал болура айналгансын ба?— T o fh 3- катын еркелей кулдк— А н а кыз туралы ештене сура- мадын Fofi? — Сурайтын уакыт етш KeTTi гой,— дед1 Кулагу томсара. Илхан салмакты, ауыр мшсзд1 Kici болатын. Ж ай- шылы кта кеп ундей коймайтын. Тогыз-катын онын том­ сара сейлегешнен, 0311611 эдеттег1 мшезшен гой деи 6ip ойлады да, ер ш щ бетше тары 6ip карап, онын катты сыркаттанып отырранын туешдк «Дуние ип'ркшнщ кы- зыгы ден саулыгын бар кезшде ро й,— дед1 03ine-e3i Тогыз-катын,— ауыр кеселге шалдыгып едк карашы ештенеге кызыкпай турранын». О л ерш катты аяп Kerri. К ул а гу <кыздын кандай eKeniii сурайтын уакыт етш kctti Fofl» дегенмен де, Орда алдында жауынгер- лер корш ап турран кы пш акш а ки1нген топ ккпш н iuii- нен, топ коныр каздын арасынан 6ip аккуды керген- дей, кезше ен алдымен Кундыз тустк Содан кейш ба- рып, колдары ксГмы байланган Коломон мен С э л 1мгс- рейге карады. Коломоннын румдык, ал Сэл1мгерейд1Й Ксрей руынан скен1н айтпай таныды. Коломонды Typi- нен, бойындары денс 6iTiciHeH, нагыз румдык десе, Сэ- л!мгерейд! басына кнген керей берм мен аярындары ж ум сак екш еаз CTiriHen Керей екенш 61л in калды. ©зге ж!г!ттерге сосын барып кез аударды. Иэ, 6api Кы пш ак не Едш , Ж а й ы к бойындары баска тайпала^дан. Хаи-

дарга, ел билеп отырган адамдарга карсы журтты К у ­ лагу олердей жек керетж. Оларды опасыз журт деп санайтын. «Хандарына кажаларына карсы болмаса, эри- не, булар еш ж акка кашпас едЬ деп ойлайтын. А л шык- ты екен, оран мундай табансыздык, ен касиетаздж боп квр1неп‘и. Ондай адамдар Куларудын ойынша, жер ба­ сы» журуге THicTi емес. Ал кашудын ce6e6i — кулдык- тын ауырлыры, ел|'н-журтын сарыну тэр1зд1лерд1' ол есепке TinTi алмайтын. Бул жолы да солай болды. Кас болса буран Берке кас, ал онын хандык жуйеЫ, ел бн- леу дэстур1 унамайды емес. Каш кан адам жалплз хан- ра карсы емес, онын жалпы хандык устемд!гже карсы. Мундай адам бугж Беркеге карсы шыкса, ертен OFaH кылышын болмаса, таярын ала жупредЕ 0 з ханына опасыздык idereH адам бетен елдж ханына да опасыз- дык 1стейд|. Мундай опасыздар жер басып журуге тш'с- Ti емес Куларудын uieuiiMi осы. Сондыктан олар елуге THicTi. Мы на Кы пш ак Ж1г!ттер1 жайында да Кулагу б 1рдеи осылай uieuriMre келген. Сыркаты жанына баткан сайын Куларудын мшез! ауырлай тускен. Уюмдержде де ел1м жазасы колданыл- ган катал шенимдер бурынрысынан анагурлым кебей- ген. 0 3 куш таусылура айналган сон езгелердж де куш - ш н тез1рек бтгкенж тжейтждей кершген. Расында да солай едь * Илхан кайтадан кызра карады. Бул жолы да ол кыздын аппак ж узш емес, жерде шубатылып жаткан кос бурымын кердь Мундай шашты ол езгелерд! былай койганда, бушл сулулыры элемге тараран, тал шыбык- тай буралран, сунгак мойын фарсынын кыздарынан да кездеЫрген емес. «1Шркш-ай, мына кос бурымды 6i- лекке орап керер ме едЬ,— дед! ол кенет кыздан repi, онын жерде жаткан шашына кызы ры п кетш . Кызды, онын жанында турран epiHe деген сымбатты денел1 рум- дыктан кызрангандай болды. Yui ак ж|‘бек шатырдан тжкен ордасына Kipin, екж- нй шатырдагы тэж ж киш, ушжил' шатырдары алтын тагына отырраннан KefliH, басын иш eciK алдында тур­ ран yo3ipi Ел-Елтеб1'рге: — Адак-ноянды шакыр,— дедЕ BipiHuii eciK еюнил eciKKe: — Адак-ноян KipciHl— дед!. Екжин eciK yiuiHmi eciKKe: — Адак-ноян KipciHl— дед!. Орданын сырткы eciriHiH алдында колын кусырып

буйрык к у т т турган мулэзим ар жарындагы Адакка: — Ж у р М з , куру метл и ноли Адан,— дедь А дак орта бойлы, тертпак келген, иегшде бес-алты тал жана ш ыккан сакалы бар монгол ж ю т едк K,a3ip мынбасы болатыл. Осыдан уш жыл бурын oKecin еллр- ген илхан Кулагу шакырыи жатыр дегемде куты кашып кеткен. Кымыз iuiin отырган саптыаягы колынан Tycin кете жаздаган. Арабтармен кездескен сонгы 6ip урыста, мындык колым дурыс баскарып Кулагудыц кезжс туе- кен. TiiiTi, эскерлер бегелш калган Gip айкаета, алга жене Tycin, ерлш керсетт, нлханныц ез1нен алтын кан- жар алган. Сейтсе де... Экесш нлхан елт1рткеннеи кейж , хан iiui, т у л к Ы к шждей катпар-катпар екен foi\"i деп Tycinin калган ноян Кулагу шакырып жатыр дегенде шын шошып кеткен. • — Алдияр таксыр,— деп хан отырган шатырга Kip- геннен кешн А дак басын Kin мелие калды. Басын кетерсе 6ipey кылышпен шауып ж 1беретждей, босагадагы кузетнплерден сэл жогарырак барып тур- ды, eciKTin eKi жагында, ya3ip Ел-Елтеб!р мен колында жуан доптер! бар музэл!м шле калган. — Адак-ноян, сен 6i3re exneai eMecciH бе?— дед1 Кулагу. — Ж ок, алдияр таксыр. — Солай болтаны жен. Бул фэни дуннеде басын алып журе алмайтындар кеп болады. Ондай бастардын itiMre Keperi бар? Из, солардын 6ipi экен маркум Бай- ж у едк.. Илханнын ce3iHiH т е р к М неде екешн туешбей, Адак- ноян ундей алмады. Кул агу сезш жалгай TycTi: — А л сен экендей емес сею лдкж . Сонгы урыста 6i3re шын жан-тэнщмен бермген ер ж к гг екен пш кер- ceTTiH. Илханнын не айтайыи дегешн А д а к эл1 TycinreH жок. Тек «егер аздерге жан-тэшмен берьпген адамды 1здссендер, ол MeHin экем efli гой. Ал OFaii не к те д т- дер?» деп ойлады да койды. Илхан ce3in будан api соза бердь — Сол керсеткен курметш уннн,— дед1 Кулагу, сейдсд! де сэл токтан калды. Табаны кыза тускенде;} кершдь Бул устагалы келе жаткан ауруынын белгкц О л унем! осылай басталатын. Кызу осылай табанынан белп 6epin, 6ipTe-6ipTe жогарылап, бне сауымындай мезпл еткенде епе бойыи ертеп, бар акыл-ойынын тас- •84

талканын шыгаратын. Кул агу алыстапл 6ip к а у т п унд1 тындагандан, кабагы катуланып ун -тун аз отырды да, сезже кайтадан KipicTi.— Иэ,— дед1 о л с о л урыс- тагы кызметж ушж. 6i3 ceHi тумен басы етуд1 уйгар- д ы к — Енд1 ол Ел-Елтеб1р мен мулэзимге кезек пара­ ды,— жарлыкка осылай деп жазындар. — Куп,— дед! ана eneyi бурынгысынан да шле ту- cin. Мулэзим, сол сэтте-ак ак жуан дэптерше б1рдеме- лерд|' турт1п алды. — Ж аксылыгынызга ракмет, алдияр илхан Кула- Fy!— дед1 Адак нзерлей отыра калып, кылышын суы- рып алып, жаланаш жузшен суйдк— 0ле-елгенше пзге адал кызмет етуге ант етемш. Тумен aMipujici боп белпленш турганда, coFbic ку- мар MOHFOflFa эке ел1м1 деген не? Кутпеген куаныш Адакты заматта езгертш ж 1берд1. Кезше ш атты к уя- лап, бетше кан ж упрдг — Ж аксы,— дед1 Кулагу эдеттепсждей асыкпай сейлеп.— Ал енд1 тумен aMipi Адак-ноян жарлыктын екжнп тармагын ecTi. Сен карамагымыздагы Кы пш ак пен монгол ж тттер ш ен курылган жана косынды ала- сын. Bip аптадан кеГн'н, Шема.хага таяп калган Ногай ecnepiHe карсы шыгасын. Олар 33ipre 6i3fliH косынды алга журпзбей токтатыи тур. Bipan бул дагдарыс 6ip аптадан аспас. Ногай берп жазыкка ш ыккан туста, сен Кыпшак-монгол атты аскер туметмен оларды шауып берест! I Адак сэл ойланып калды. I — Онда маган алдияр таксыр, осы елдж ж т т т е р К | нен курылран косынды 6epini3. I — Неге? — Кыпшак, аландар мусылман foA, Багдатты шап- I канда да олар бурынгысындай ерлж керсетпеген. Бей- I барыска салганда да бэлендей беттемедк А л Ногайдыц I эскерЕ.. — Жарайды,— дед! Кулагу.— Баска косын ал.— Еш и ол Ел-Елтеб1рге парады.— Э л п колга тускен каш - | кындарды алып келадер. Сы ртта турган езге ноли I эм1рлер де KipciH. Илхан шатыр-сарайы ете кен болатын. Туткындар- ды босаганын 6ip жагына Ti3in тургызды. Бер жакта- рында карулы кузетпплер. Б эр ш щ колдары кыл аркан- мен байланган. Тек Кундыздын Fana колы бос. Ол уйгё кос бурымын ек! колымен KOTepin Kipin едЕ енд1 коя ®СРДЕ Калын, кап-кара шаш, жан-жагына тепл in yfti-

pi.iren жыландай кыздын аягынын астын алып кетт!. М ундай да шаш болады екен-ау! Yftre KipreH ноян aMip- лср де, нлханнын вз\\ де одан кездерш алар емес. Ж эне тау-тастыц арасымен кашып, эбден жудеп калган Кундыздыц Typi де, 6ip жагынан адам аярлык солгыи болса да, та би ш сулулыгымен кез тартпай кояр смес. Бул керемегп тары керуге илхан сарайына Тогыз-катын да KipreH. Ол да кыз шашына тан кал- ганын жасыра алмай, cyficine карал тур. Bip сэт То­ гыз-катын кыздан нлханнын е з ш н де кез алмай отыр- ганын кврдк Кезшде 6ip кызгана калгандай, болмашы суык уш кын панда болды да, эп-сэтте сене калды. Ол езш-ез1 зорлап езу тартты. Мы ла кыз турганда, илхан туткындармен жендеп сейлесе алмайтынын сездк — Хан нем,— дед1 Тогыз-катын кул!мспрей.— Мына каш кын кыз тым жудеу екен. Ж эне в31 аш па калай... Еркектердей емес, узак потере алмайды гой... Егер карсы болмасаныз мен буны алып кетсем, ас-су 6epin кайта экелем. Ж ауапты содан кешн де аларсыз... Эйелппн ойына тусшген Кулагу оган тары риза боп калды. — Болсын,— дедк — Ж ур, шырагым,— дед! Тогыз-катын Кундызга карап. Кыз жолдастарынан айырылгысы келмей козгал- мады.— Ж ур,— дед1 кайтадан Тогыз-катын. Бул жолы онын даусынан сэл каттырак, уи есплдк— Ас-су iiuin кайтып келесщ. — Бар,— дед1 CoaiMrepefl — Карнын да ашкан шы- Fap. Каш кы н топ шу дегеннен С э л 1м гсрейдт сезш бул- жытпай орындайтын боп уэделескен. Кыз ун-тунпз, кос бурымын тары жинап алып, б м епне сап, Тогыз-катын- Fa cpin шыгып Kerri. Yfire Tycin турган кун сэулесш кенет булт баса кал­ гандай, сарай iiui кара квленкелене TycTi. Илхан 6ip тамаш а туе nopin жатып, шошып оянып кеткендей, жан-жагына елепзш карады. — Ал, сойлендер,— дед1 ол С э л 1мгерейге карап бас- тыгы сенсш гой дегендей,— ш мандер? Кайдан жур- стдер? Ca.niMrepefi сэл басын иди — Мен Алтын Орданын жузбасы ед1м,— дед1_ Сэ- л'|мгсрей, айла тауып свйлеп,— руым Керей. Керей тв- peci Саидж а пздпг карамагынызда дегеннен кейпн, соныи ocKepiHe юргел1 6epi карай каштым,— Илхан дурыс

ктегенсщ дегендей басын изедк Онын квз алдынан жа- нагы шашы шубалган кыз кете койран жок едь— Ал мына Kici,— дед1 Коломонды KepceTin,— рум елш щ циркеуш салатын атакты iue6epi. Ж урмангун ноян Ганджанды шапканда, каш а алмай долга тускен. Мен- ке TeMip султаннын улесше тиш, Алтын Ордага кул болып барран. А та мекен жер!мд1 6ip керейш деп ка- шып шыкты. Бул Kici раламат шебер. BiTipe алмай кет- кен инркеу Ганджанда эл! де турран кершедк Ганджа Кавказдын бул тустары ен сулу калалары- иын 6ipi едь Осы ешрдеп калаларды аямай киратын, туррындарын кан жоса eTi'n кырран Жэлиддин бул ка- ланыц сулулыгына тан калып, куйретпеген. Тек осы ка- ладары езше карсы елдердш басшылары отыз адамды дарра аскан. BiTnefi калган ппркеуд! Кулару да керген. Онын 6iT- пей калган жартылай бейнеш буны да тан калдырган. Енд1 сол uiipiceyAi жасаушы осы Kici екенш б ш п , та- банда нлркеущ 6iTipTy керек деген шепнмге келдк — Иэ, ол инркеу ani тур,— дед1 Кулагу.— в з ш аяк- тауын керек. Коломон б!рден кондк — 03iM де солай ойлаймын. Илхан Коломоннын бастаган iciH аяктагысы келш турганын TyciHAi. «Иэ, иэ, 6apiMis де осындаймыз. B i3 атамыз Ш ынрыс ханнын есиетш орындап, бар элемд! аламыз деп эуреленем1з. А л бул...» — Ал калгандарын неге каштындар? — Мыналар осы жердщ жауынгерлер!. Ecipefl боп кол га тускен. Кулару жана рана oaapFa жендеп карады. Сы рткы кигендер1 кыпшаки KHiM болранымен, meTKi 6eceyiHiH осы жактын адамдары екенш укты. — • Ал мына 6eceyi ше? — Булар Алтын Орда жауынгерлер1, ел билеп отыр- ран адамдардын халыкка ктеген корлык-зорлырына шыдай алмай кашып шыкты... Кулагу кекете езу тартты. — Сонда илхан Кулару халыктын камын жейд! деп кашып келд1 ме? Мундай суракты Сэл1мгерей кутпеген едь Ундей ал­ май калды. — Жарайды, менщ uieuiiMiMAi естшдер,— дед! К у ­ лагу, кызудын келш калган жерш мыкынын сипап,— ■ Сен, ж ш т м , — ол Сэл1мгерейге карады, — Саиджа 187

aMip.ii (здеп келген екенсш, сонын жасапяна косыл,— о.| Коломонга бурылды,— Сен атакты шебер, бЫре алмай ксткен iHipKeyiiui 6iTip. Ганджада христиандар кеп. Оларга б1здщ берген сыйлырымыз болсын. Ал мы­ на бесеуш езще жордемдесуге ал. Осы жактыц uiciaepi рой , тас кал ап, балш ы к айдауды бипетш шыгар. Ал мына Geceyin сртен дарга асындар. Ж урттын кашиауы- на улп' болсын. 0 з ханы па опасыздык. icTeren жандар, бетеп хандарга да онасыздык штейдк — Таксыр нлхан, булар аскан мергендер. Текке ел- TipreHinc менiмен косып м а н д а т а ж!берщ1з. Жауыцыз- бен куресуге жарайды. — Н е мешмен iuipicey салуга ж 1берщ1з. Таптырмай- тын бейнеткор болады. — ©3iMi3 уйретем1з,— дед! катар турран ана Geceyi. 0лт1ре кормешз, таксыр хан. — Ж андары н ашнды, э!— дед1 Кулагу. Х ан ею айтнайды дегсндей ишаратпен, одан артык Кулару ж ауаи бермедк Кулдардын жолдастарына жан- дары ашып турраны буны TinTi ашуландырып таста- Раи. Ал, кызуы енд1 ю н д ж тусына таяды. « Э л е м н т тек жартысын билеп турсам да, каз1р елердей боп кннала- мын... M yM KiH ел in те кетермш. А л б1здщ деген1м1зге журмегсн мына 6eceyi неге Tipi калуга THicTi? MeHiu орныма осылар ж ан 6epyi керек кой. Эттен дуние-ай, сондай эд ш е т аз болып неге жаратылдын, егер ез жа- ным калаты н болса, бул 6eceyi туп л , бар элемд1 жолы- ма курбаи етер ем...» Ханны н жагдайын TyciHreH Сэл!мгерей ундсй алма- ды. О л бес жолдасын калан куткарам деп ш т е й жанта- л асуда едк — O.nri кыз KiM? Ш а ш ы неге узы н?— дед1 хан. Енд! Коломои сейледг 0Tipii< айтура жаны кас ше­ бер 6ip,ieii шынын айтты. — Ш аш ы солан ескен,— дед! Коломон,— О л Кып- ш акты н кызы. М е ш н суйгешм. — Онда, сен ол кызды ийркеуд1 салып б тр ге н ш е кормейсщ!— дед! Кулару. — Неге? -гг — Каш ы и KCTecin. Кы з туткында болады. Егер uiip- Keyfli ойдагыдай CTin б тр с е ц , сонда Fana суйгеншдГ аласын! Тогыз-катын Кунды зды н жанында отырган. Орда- сындагы топ некер эйелдерк кундер! туткын кызды коршап алган.

Алдына KOftFaH тагамнан дам татпай Кундыз мелшие лган. — Сей-rin сен, елщд! тастап ; . туткын шебермен Торыз-катын |6ipre кашып ш ыккан екенсщ рой,— 1 кул1мс1рей. Иэ. Ол Mt i жаксы кередк Мен де оны елердей |жаксы KepeMiH. - Эрине, ceHi жаксы керед1,— дед1 тары кулш То- |рыз-катын,— калай жаксы кермесш...— О л Кундыздын жерге шубалып жаткан кос бурымын жинап алды,— Шебер емес, бар еркек жаксы керуге тшсп... ©зге эйел- 1ерде жок касиетке олардыц кумар келетш эдет1 рой... |Олай болса... — Торыз-катын кенет Ti3eciHiH астында жаткан кайшыны алды да, eKiHiui колымен устап огыр- ран Кундыздын кос бурымын, жауырын тусына дейш, киып ж1берд1. Сейтт1 де кос бурымды буландата еакке карай лактырды.— Д алага шыгарып таста,— дед! бо- |caFara cyfteHin турран кушне. ! Картан келген кун жерде шубатылып жаткан шаш- |ты, дэл 6ip жаны бардай, колымен сипай жинап, бауы- рына кыса сыртка ш ы ры п кегп. Yfi iiui толран эйелдерде де, Кундызда да ун жок. — Неге буйттщ1з?— дед1 элден уакытта Кундыз кез!нен жасы мелНлдеп.— Элде ол ш аш тар канта шыкпдйды деп ойладыныз ба? lllbiHFbic хан ез кез!нде монролдын бар эскерш, О р ­ да олкесш ушке белген. ©3i кунгейге, кунге карап ту- рып, он жарын, сонау Алтай тауына дейш ж е т т жат- п кан «Баруырар» деп аталатын жарын он канат деп Н атаган. Оран Боорчу ноянды бастык еткен. Сол жарын, В кун luHFbic жарын Цзинь шекарасына дейш жететш I «Жонгар» деп аталатын тусын «Го онг», ярни «мемле- Ш кет князь» атары бар Мухли ноянга баскарткан. А т В елке орталырынын эскерш ш билеуииЦ етш Н ая а бсл- I п'ленген. Ш ыцрыс хан елгеннен кешн он канат, Батыска I дейш жерд1'н басшылары Ж аратай мен Бату саналган. Сол канатын хан ордасынын ошак иеЫ — Теле, iHici Отчитан жэне Есунп ноян баскаргап. Осы тэртш бойынша Алтын Орданын да acKepi eKi канатка бвлше- TiH. О н канат Тан езеншщ батыс жары. Буран хан ур- пактарынан улысы Тан взеш'н!н теменг! шеншде болган- дыктан HoFan, Берке Алтын Ордадапл Снбан урпакта-

Орданын тагы 6ip болашак ханы Taai Бука жататын. I Канат агасы Ногам бон саиалатым. Сол канатка улыс- 1 тары Тан езеншш куншыгыс жагында, Е д и бойынан I сонау Мауаранйахрга дейш созылран хан урпактары 1 KipeTin. Сол канаттын улкендер! Беркешн inici Беркен- В жар мен Токтыханнын екшнп баласы Мвнке TeMip едь R Бул канатта М екке Тем1рдш он баласынын ортаншы- 1 сы, А лты н Орданын тары 6ip болашак. ханы Токтай да Ел шауып, жер жаулап алар согыстарда, алар жер осы ei<i канатты н кайсысыиык тусында, 0шршде жат- са, OFaH сол канаттын;аскер1 шыратын. Тек бумл Алтыв Орда тарабынан кимылдайтын Ш ырыс Ж агропаны алу •ropi3fli мемлскетпк улкен сорыстарра рана ei<i канат б1рден катысатын. Бул ежелг1 тэртш. Бату елгел1 мун- дан А лты н Орданын бар косындары жауга аттанатын i;oFbic болмаган. Сондыктан да Ш ирван мен Грузияны Куларудан кайтарып алура HoFaii бастаган он канат- тын acKepi аттанран. А л Кайдуга косылын Мауараннахр мен Хорасанды шабура Беркенжар мен сонынан Менке TeMip бастаган сол канат жауынгерлер! ж 1бер1лген, ¥лыс TapTi6iMcn курылтан Алтын Орда колемшде дал осы туста Ногайдан алрыр да, 6i.irip де оскери колбас- ш ы ж ок едк Тек хан болуга таласар Ш ынрыс жасысы бойынша какы жок. Алтын Ордара не болар Батудын •пкелен бала, немерелер! бар. Жоне жас жарынан Ка­ раганда будан улкен Батудын iiii.iepi де жок емес. Ал IloFafl, Кул а гу тор|'зд1, Ш ынрыс жасысын мыкты устай- тын урпак. Сондыктан да Беркегс карсы шыкпаган. А л Берке хан болраинан кейш, бетен журтты билеу жешнде eKeyinin арасында улкен ж анж ал да туып кал­ ган. 4 Беркешн хан сайлануына HoFafi катты кемектескен. С а р та к пен Улакш ы олгеннен Keflin Алтын Орданын он канатынын арасы Норайдын Батудан калган ei<i ортан- ш ы баласы Токтыхан мен Аюбханра к е н ш толмаган. А лты н Орда тэр1зд1 алыпты баскарура булардын Ka6i- лет1 жетпсйд1 деген. Онын ycTine мусылман Беркеш осы д ш деп кыпш актар мен огуздерд1н жактайтынын Н о ­ гам б1летш. Сондыктан оны колдаран. Осындай эскер мен улыстын О н канатынын агасы Норайдын катты ке- MeKTecyi аркылы, Каракорымнын дегсш болмай. Алтын Орда таласында HoFafi жары жецш, Берке хан болган. Ростовтагы KeTepiaicTi баскан жылы Берке мен Ho­ mo

fafi онаша кездсскен. Алтын Орданын болашары exeyi- не де кымбат. Сол себептен ашык сейлескен. — Н е ойын бар мына орусут журты жайында?— деген Ногай,— осылай 6ip онгыны 6ip OHFbiFa айдап салып, тулж, карсак жинап журе берем1з бе? Байка, Берке, бул езше уксас кешпендк мал баккан, сойыл ycTaFan егуз, кыпшак, алан, баш курт тор1зд| ел смес. Шаруашылыры да, адет-рурпы да бетен журт. Отырык- шы жэне улкен журт. Ертен Бату хандай алысын бол- жап алатын 6ip мыктысы шырып, бастарын 6ipii<TipreH KyHi езше тап бередг O siiuu жем кылады. — 9 з ш не ойлайсын?— деген Берке. — Ел билеп отырран хансын FOfi, ойлая жургенщ бар шыгар, алдымсн сен айт. — М ен щ ойлап журген ештецем жок. Айта бер акы- лынды. w — Айтсам...— Норай енд1 ез ойын еш букпентайсыз жайып салран.— Ана кытай жерше юрген Кубылай тэр)зд1 Алтын Орда орусут жерше Kipyi керек. Кубы ­ лай кытайдыц кандай патшасы болса, сен де орусуттыч сондай патшасы болуыц керек. 1шшде отырып билеу, сыртында турып тулж, карсак, жинау емес. — Кытайра xipin, Ш ыцрыс ханньщ улы хзндырын жоралткан Кубылайдай орусут жерше xipin Алтын Ордадан айрыл дейсш бе? Ж ок, буныц болмайды. Ж э ­ не орусут сеж' онай юрп'зш жатыр ма, буныц барып турраи улкен cofuc кой. — С орыс болса, ше? Онда мынаны (сте. Б|'ртшдеп ана орусут онрыларынын орнына Алтын Орда адамда- рын кой. Эр oMaFbin монгол. Алтын Орда бекзадалары баскарса, жай журты не icTeft алады? Ж ылы-ж ылы свй- лесен жылан 1н!нен шырады, катты-катты свйлесец мусылман д|'к!нен шыгады деп, тсзенд! каттырак баты- рып, ауыздыктап устап, 6ipTe-6ipTe ол жерге Алтын Орда елш кебейтсе, орусут кайда барады? Кубылайга шокынган ана кытайлардай, олар да 6i3re шокынады, •барынады. — Орусут, кытай смсс, эл1 бшмей журсщ бе? Ж)'- берген адамдарынды, уй-imiMeH, сол келген куш-ак тунде вртеп ж!берер. — Сен тары ж 1бер. Эскермен ж!бер. Квнбейд! екен кырып-жойсын. Bipeyin елпреж екен, eKeyiH елт!ред1 екен, сен ymeyin жгёер. Тарт^нбай б1ржолата жаулап ал. 191

— О ган А Н Орла монголы т у п л , б у й л жер жуз!- нш монголы жстпес. ряГ.~ Берке!~ дегс\" ашуланып калган Но- , V, \" н осыни сен 1стемесец, сртен олденге- т пР‘мр,‘ ч,’ =еРптеСНаГсае\"н!° PоVлcyеTлп''рстеедй1д.' |'Б- yБriуiгi1нолаорндыыцсенкача- сртга с й и Г » ™ | н КаРУ' ‘ адвмдаРы11ды m i ж|бермесен, оoS.) *жiю6сcр0едк ЬSугш сен оны см™онг«о“л «еРтпУеРсе\"н »еДо«т«еян«рни еш орусугка айналдырады. Байка, Берке, ол коп капы калып окппп журме. Банка! — -Мен муны элдекашан байкагаимын,— дед| Беп- ™ юге‘>|” | - - А Н огай суп-сур боп ксткен. — Сен не дсп малтацды езш турсын! Бул ханга айтылатын соз емес едк Хан 6 ipai; ашуланбады. Буны айтып турган эйпл|‘ Ногай болга Дыктан ба, элдс езш щ сез!н!н тым к у б ы ж ы к кершген1н сезгснджтен бе, oflTeyip, ол тунжырай тустк Ногай да катты созди айтуын айтып калса да, тым артык ксткен in TyciiiAi. bipaiv, KeujipiM сурамады. Дол каз1р оган ез басынан rep i Алтын Орданып келешеп кымбат едк — Иэ, солай,— дед1 Беркс кайтадан,— - Орда т у т М тузу уш иайтын сею лдк К у д т м кеп. HoFaii оган теале карады. 03i бм етш Берке мундай емес едк караспанды суалтып, дунисге умНЫз карап турган дорменс1з ханды ол 6ipiHUii рет Kepin тур. — А й т !— дсд1 H oFaii Беркеге буйыргандай етш,— Сен неге ейдейсж? — Ж а н-ж а гы на неге карамайсын?— дед! Берке ке- нет басын KOTcpin ап ашулана,— Батуды н канды кы- лыш ы сонау Teni3 ш етш деп елдерге д е т и жаркылда- ган. Сол кунд1 ойлап турып ез1м, кайран каламын. Осы o n ip fli иемденгсл! елу ж ы л -ак етш тк ©з хал|'м1з 03i- лпзге аян foA. А н ау орусут eai, куннен-кунге кушейп'п кслед i. Растау, Ярасул, Сездел, Тбер, YcTiKTeri epeyia- д ердщ купли айтсан гой бэршен де. Лапылдап жа- л ы н шашып тур. Сен сгер колдарына от алып карангы тунде 6 i3re карсы кетеркчген халы кты керсен! Долы толкынымен ж уты п ж|'беретш 6ip алып тешз дерсщ! Ал 93 Орданда ты ны ш ты к бар ма? — Бастарын квтерсс, басын ал. Аяма! K a yin туды- ратын Tipi кулдан, Kayin тудырмайтын ел1 кул артык, мейл! 6 ipi де калмасын! 192

— BipaK одаи катер азаяйын деп ту р ма? Ш ы б ан дегеи ш епртке бар, ана 6 ip ж ылдары eriH fli б т к ен- д(ретш болгарлардын ж ерш ен кергем, негурлым кеп елт1рсен, солгурлым все бередь T ip ic i елгендерш ж етш жеп кебейедк.. М ы сал га эл г! Сэл1мгерей дегенд! алайык, алакда бас кетерген кулдарды ол вз кез1мен керген ж о к па? Кердк А л ссжаи карамай, ол 6 i3re кар- сы куш ж инап ж аткан кершедк — Сен OFaH куш ж инатпа! ¥ста п ал да, сокынан еретш тобырларынын алдында басын кес1 — Айтуга онай! — Ж э, тары нен бар? I — И э, эл1 айтарым кеп...— Берке сэл ойланып кал- ды да, кайтадан сейлеп к е г п ,— И э, улы В ату колыиа шокпар, найза устаран кешпендшердщ балаларынан тас-туйнектей боп куры лган, кумырскадай каптаран эскер1мен алыстагы тен13 ж агасы на дейш барды, ору- суттар тэр!ЗД1 ул ы ж уртты т1зе букт1рд1, ез Ордасын нырайтты. А л уакы т асау тещ з Tapi3fli, кандай ж ар- тасты болса да, KeMipin ж еп ул пр ед ь А л 6i3 колына найза, шокпар устаран, ж уртты камшымен багындыр- Fan, сонау бабамыз Ш ынрыс ханнан келе ж атк ан кеш- пендшердщ Ордасын курганда, сол Ордамыз, эл1 у а ­ кыт деген таж алды ц TereypiHiHe шыдайды деп сенш к урд ы к па? Эрине, сендж. Ш ынрыс бабамыздын торыз I куйры кты а к сулдеш мэнг1-баки элем устш де ж елб1реп турады дедж. Ж эне оны кулатпаймыз деп те ойлап- пыз-ау! MiHe, б 1зд т тары 6 ip катем13. Сонды ктан 6i3 сол шокпар, найзамызды устаран калпымызда ат устш- де калдык- ©зге ж у р т е п н ексе, 6i3 солардын eriHiH ертедж, кару-жарарын тартып алдык. Ж ана айттым рой, езге елдер кушейш келед1 деп. Олар кушейген сайын езш щ от басынын амандырын тшеп 6i3re керек каруы н олар ез1'м 1зге карсы кезенбейд! дейс(н бе? — Сен Алтын Орданы ондай куйге жетшзбе!— дед1 HoFafi кабаты н кекж алдай гу р -гу р eTin.— Адам адам бон жаратылгалы киянат, зорлык онымен 6 ip re жара- тылран. О да мэкг1 к у ш т ж 6 ip i. Алтын Орда — сол куш - TiH TereypiHfli алдаспаны. Аямай с!лте! Берке басын шайкады. — Алмас кылыш канша мыкты болранмен де кара таска сала берсен, онын да ж у з1 мукалады. — М онролдын ки сы к кы лыш ы алмастан да берж. Ол мукалмайды,— дед1 HoFatt, озбырлана.— Сол yuiin7 Л7 I. Еоепворлни. VIII том 193

дс Улы Ш ынгыс ханнын tofu3 кунрыкты ак туыныц астына Hici монголдыц 6api жиналган. — М онгол атаулы нын 6opi 6 ip емес. — Ж о к , 6opi 6ip! Bopi 6 ip болсын деп атамыз Шьщ - гыс хан, арат1 рекш араттын да аузына май жепзгеи, астына ат мшпзгеш! — ¥лы атамыз бум л монголды ондай куйге жетюз- д1 деп i<iм айтты caFan?— Беркеш н ашудан сэры Tyci кызыл-курендеш'н Kerri.— Егер улы атамыз ез ypnaFbin, нояндарын араттармен ката р кояты н болса, онда ол олем neci Ш ы н гы с хан аталмас едь Ж о к , улы атамыз KiMiiiH KiM екешн айыра б!лген. Егер сен айткандай, бар монгол 6ip монгол болса, егер улы атамыздын Ор- дасы бар монголды б1рдей ж ар ы л каган болса, онда А р гусун хуурш ы ны 12 неге анандай сезд1 айтты? Б онде бар ма, элем neci Ш ы н гы с хан Солонгоны3 ж енш пат- шасынын суду кызыиа уйленш, елше кайтпан кеннгш ж атканда, сонынан 1здеп келген А р гусун хуурш ыга «бала-шагам аман ба? Ж уб ай ы м аман ба?» деген су- рагына ж ауш ы ны н айтканы? Умытый калсан ecine ту- cipefiiH. Ж а ксы лы кты багалай бкпу yuiin, жамандыкты да умыту керек.— Берке Ешрайдын ce3in кутпей ашу- лы дауыспен Аргусун хууршынын сезш такпактай жо- нелдк «Жубай, балаларыц— бэр! аман! Bipan халкыннын халга ссн б!лмейсщ— Жубайыц, балаларын — бэр! аман! Bipan. журтыцныц жайын сеп б|'лмейсщ— Быт-шыт болган аузымен, Жсгеш Tepi, агаштын кабыгы,— Елщшн куй-эрекетш сен б|'лмейсщ! IniKeiii кара су, кардыц калдыгы,— Халкыннын дэстур-халш сен б|лмейсщ!»4 Eneyi де yii-TyHcis тунж ы р ай калды... Ногай енд| Беркеге тандана карады. Расында да бул буры нгы Берке емес едк Каталды- гы, алтын такка кумарлыгы калмаса да, бул бэтуасыз дуниеден туц ш е бастаган, алтын такты н устш де оты- рудын ©3i каидай кны ны н тусш ген, бойын шарасыздык бнлеген Берке едк Н огай та гы гу р ете калды. 1 А р а т (MOiiFCMiua)— кара шаруа. г X у у р шы (монголша)— хур аспабында ойнайтын енер иесь * С о л о н го — осы купи корей ель 4 Бул елен Лубсан Данзаннын он жетшин гасырда жазылган «Алтын тобчи» ютабынан алынды. 194

— Сен мундай кумэнмен Орданды баскара алмай- сын!— дед1 кенет кезшен от ш ашып.— Онда тарыкды маран бер! Сонда кер Орданы н узак, OMip cypyiHe не керек екенш! Берке мырс етгп кулдк Могайдыц cohfej жылдарда- гы кылырынан Берке куптене де, кор ка да бастаран. Ашуынын успнде сездш ьщрайына карай айтып кал- ганда болсын, HoFafl eiiAi сырын айдай аш ык айтты. Бул, эрине, HoFafl мен Беркенш арасында кандай ор ж атканын ангарта тусть Сонынан барып, бул Ш ынрыс ханнын тагы 6 ip ypnaFbi Т октай Орда тарына отырран- да, не HoFafl, не Токтай елмей еткел бермес, кандай терен тунриы кка айналганын кер сегп . Шынында да бул Орда билеунйлершщ арасындагы алауыздыктын басталуы едТ А л алауыздык журген жерде кандай ic болса да туйш ш босатпай коймайды. Алауыздык acipece, буларра KayinTi едТ в й т к е ш , Орда билеуш Ш Берке кандай мыкты болса, улыс арасы са- налган Нотай да сонынан ерген ел! бар, карулы эскер! де мол, айта каларлыктай куш и еа едТ Берке Ногайдын ойынын кай жарра апарып урралы турранын тусш дь Тусш е турып, б1рден оны шаужайдан ала тусуге кауш тендк С ондыктан ол жалтарма жауап бердь — Тарынды маран бер дейсщ бе?— дед! ол салкын езу тартып. М ен оны куламайтын етем!н дейсщ foA. Ж о к, HoFafl, Орда ipreci менщ кез!мде де шайкалмай- ды. BipaK aflTeyip ipreci 6epiK болсын деген ой foA ме- nin айтпагым. Беркеден ештене ш ыкпайтынын 61лin, HoFafl ашу- ланып ж у р ш кеткен. М ш е, содан 6epi eKeyi араз. Бер­ ке оны уры нш ак, м лен cofhc !здеп тыныш ж ургнн кел- мейд1 десе, Н огай Беркеш, Орда болашагын ойлай алмайтын боз вкпе, тек хан тарына отырранына мэз деп, Орда тарына ылайы кты адамды !здей бастаран. М уны ce3in калган Берке Норайдан куты луды н ж олын i3flen, оны осы аттаныска ш берген. «Куларумен сорысасын» дегещй еспгенде HoFafl шын куанып калган. Куларудык кушейш бара ж атка­ нын бул да бьлетш. Keuieri Ш ынрыс жасысы бойынша Алтын Ордара ж ататын Эзербайжан мен Грузияны н те- picaeft ж агы н басып алранына да наразы едк Е щ и сол жерлерд1 кайтару езше тапсырылып тур. HoFafl бул шке кулш ына KipicKeH. Ж эн е вз!не шын cepiK, дос та- бамын десен согыстан ынгайлы ештене жок. Мунда

адам 6ipi кеудссш окка тесеп, адал дос бола алады. О ны н устж е HoFafl Беркенщ ез Ойынан шыкпаранына катты ре нж ш кал ган. Еш и оран карсы одак уйымдас- ты ру да ойында бар едк M ine , Ty6i сол одакка керск болар деп, ез кол ы на Kipin косылрэн хан урпактарына к е н ш н ерекше белдк O cip ecc, Батуды н баласы 'Гокты ханнан турам Тудай М ецке мен сол Т окты ханны н неме- pe ci, ул ксн улы Тарбудан туран Теле Буканы e3iHe тарта бастады. Сэл есерсоктау, ацрал Тудай М енке шу дегеннен-ак, Н огайд ы ц асыранды Kyuiiri Topi3fli б1рден сонынан ердЕ Алты н О рдага хан e3iM болмасам да, айткапымнан ш ыкпайтын осындай 6ip огланды койран ж ен дед1 Н огай . А л Теле Б ука Тудай М енкеден устам- ды да, акылды да едк BipaK, бул да Н огайдыц осы аттаныстагы ерл1гш , айлакерл1гш к е н Ы н е кошамет стт|\". Осылай лэш кар каш -н бузуры к, езге aMip, ноян- дарра да ыкпалды катты ж у р г 1зш , теш регш дег! ж урт- ты мыктап туйЕгцире бердЕ А л буны ц косындары бул кезде Батуды алып Ш ем а­ ха мен Гунжанра таяп калган. Сэл!мгерейд1 ж узбасы етш , б уй ры к берж сш деген KyHi, бунымен 6ipre Алты н Ордадан каш кан Кы пш а к ж !гн т е р ш елт1ри 1сш деп жазрырса да олардыц кандай тэал м ен елуге TiiicTi екенш айтура улг1рмей, Кул а гу кесел1 устап, катты ауы ры п кал ган . Коломон мен ecipefl cepiKTepiH Куи д ы зга ж олы кты рм ай Ел-Елтемф сол ку- n i-ак Гун ж а н га карулы кузетиплермен ж у р г1 з т ж1бер- ген. А л т уткы н адамдарды кандай жазамен елт1ру мон­ гол эдетшде улкен орын алатын болгандыктан, бул же- нш де илханны н ресми нускауы н ест!меген сои, ез еркЕ мен олардыц ук1мш айтура бата алмай, К ы пш акты ц каш кы н бес ж 1г т н ертецге дейпн 6ip шатырра каматып койран. Сол KyHi Е л -Е л те \\п р Сэл1мгерейдщ карамарына тш с- Ti ж уз ж 1гЫ н берген. Ж ац ад ан болран жузбасы Саид- жа колына ертец журуге руксат алган. Ж ака жуздшт! Орда сыртына шырарып, сайдыц койнауына тунеуге апа- рып тастаган. «Буп'н осында уйыктандар, ертец кун шыга журем1з» деген оларра. Сол куш ебш тауып Тогыз-ка- тынныц кексе кун! аркылы кузетке алынран Кундызбен ж ол ы кка н. Болган оки ган ы н б эрш айтып берген. «Сен Коломоннын циркеуд1 салып 6iTipreHiH кут. Ол тез1рек салура тырысамын дедЕ А л мен ендЕ туткындары ж Е rirre p A i босатып алып, тау iu im e каш амын. © 3iM i3 се- кЕзд кашкындарды жинап алып, жасак курып, мыкты-

лармен алысура KipiceMin. 03iH Kepin отырсын. Алтын Ордасы да, илханы да 6api6ip екен, кайда барсан сор- лайтын 6i3 екенб1з рой. Bi3re 6api6ip тенд|к ж о к екен, сол тещ икт! кушпен алура KipicneKni3. Тарабн мен Бош- ман семлд! кол ж инап, куресш барамыз» деген. — Сонда мен кайда калам?— деген кезшен жасы мелттлдей Кунды з. Не штеймш? Одан да ездертмен 6ip re алып кет. — Коломон босанбай саран бул Ордадан кетуге болмайды,— деген Сэл1мгерей,— Ж эне б1збен 6ip re каз1р сен ж уре алмайсын. Кандай куйге ушырайтыны- мызды кайдан бмесщ ... Сен эз1рге осында кал. B i3 сен! тастап кетпейм!з. Ана кексе кун хабар ж етм зш тура- ды.— Ол ceHiH тукы м ы к, К ы пш акты н кызы екен. Вагана хан Сарайынан 6 ip ноянды корд1м... Эл! аныгын бымеймш. Егер жиырма жылдан 6epi менщ 1здеп ж урген ж ауызым Тайбулы осы ноян боп шыкса, одан eiuiMAi алмай кейш кайтпаймын... T y p i тым уксас, аты-женш эл1 б1ле алгам ж ок. Эттен дуние-ай. Сэл1мгерейдщ «эттен дуние-ай» дейтшдей бар. Ол кезде Сэл!мгерей он уште едь Шынрыс ханнан ж еш л- ген Керей руы ны н 6 ip a3 ж урты ата мекен ж ерш тастап Шырыс Туршстанра ауыскан. Сонын ш ш д е Уан ханнын ж ауынгер! осы Сэл1мгерейдщ з к е а Колдан да болган. Он ж ыл отпей монгол нояндары Ш ырыс Т урш ста нга да келген. Бул арадары хал ы к колы на сойылын алып мон- ролдарра карсы ш ы кка н^Б 1 ра к Henip ж ау оларды та- баныныи астына салып, таптап тастаран. Осы кезде енгезердей кара ноян Т айбулыны н ж аса гы к у з тастарды тасалай келш, TepicKefl Алатаура карай каш ып бара жаткан Колданнын тобынын дэл устшен шыккан. Олар- дын бар малый, дуние-мулкш талап алган. Он уш жа- сар Сэл!мгерейдщ кезшше, элп кара ноянныц 03i бурын да урыс устшде талай кезшш журген Колданды танып, кылышпен шауып олт1рген. Сосын дэл осылай шешесш де шапкылаган, буны керген бала кулы ндаган даусы куракка шырып, калын карагайдын арасына карай ка­ ша женелген. Кара ноян буны да ел п ре тш ед1, не кулы етш елше алып кететш едь тек акылынан адаса жазда- ган Сэл1мгерей ойбайын салып, калы н aFam irniHe карай ж у п р е берген. Аттылы ноян сэл куа тускен де, TOFafiFa Kipe алмай калып койран. Сондагы кара ноян жас ос- nipiM Сэл1мгерейд1'н Mauri есшде кал ган. Арты нан онын Тайбулы деген атын да бьпген. Ж эн е Tipi кал ган кем- n ip -шал, катын калаш елгендерш жерлегенде, эке-ше- 197

uie ciiiiu томпиган жас Ka6ip iniH басында турып ecin ж !п т болганда Тайбулы ноянды кез алдында экс-шеше- c iii кылышпен ш апкылап елт1ргеш уш ш вз колымен бауыздаймын дсп антын берген. Сол куннен бастап Тайбулы ecinen ш ыкпаган. Он жеНге ш ыгып, алгашкы рст Тарабидьщ жасагымен уры ска катысканында, осы Тайбулы кездесср ме екен деп 6 ip жебесш жеке уста- ран. Bipaic Тайбулы кездеспеген. Содан 6cpi Сэл1мгерей оны Ндеумен болран. Б1реулердщ Кы пш ак жерше Kerri деген!н де кул ан л шалып калып, Тараби к ете рш ы ба- сылран n y iu e p i эл1 монролдар алмаган бетен жерге емес, UlbiHFbic ханны н туы желб1реген Алтын Ордага каш кан. Ш е л ке п е т олНргеннен KefiiH, тары езше таныс ж а кка емес, тау-тасы ж ат К ул а гу хандыплна карай бет- теген. Булан ету!н5н де Коломонмен уэделесужен баска тары 6 ip ce6e6 i бар едй Сэл1мгерей осыдан exi жыл буры й Тайбулыны К ул а гу хандырында деп ест1ген. И л- хан шатырына кеп нояндар к1ргенде сонын ш м д е жел- ке ж у ж YAipeflrcii кара доцыздай Тайбулыны шырамыт- кан. Bipait, дол сол ма, элде тым уксас 6 ipey ме, анык- каны гы на кв зж ж етю згнп келгсн. Сол1мгсрей Кунды зды ц шашыныц к е с ш п калганын жаца кврдк Iiu i удай ашып кеттк — Ш аш ы нды неге ксстж?— дед1 ол. — 0з1м емес. Ана...— Кундыз солкылдап жылап ж !б ср д к — Юм?! — Тогыз-катын... — Неге ксст1? — Еркектер ceniii шашыца кызыгады дейдг Сэл1мгерей булыга калды. — Ка п!— дед1 ол,— Торыз-катыи туг!л кы р ы к катын болсан да ат артына 6ip Minri3flipepMin!— Содан хеши К унды зга карады.— Ж арайд ы , басыц аман болсын, ша- шын олРак всед1 foh,— дедк — Рас па, аратай?... — Рас болганда кандай! Коломонмен ехеуж нж той- ында ш аш ын бурынгысындай жер твсеп жатады... — Ол тойды соншама узак кутем1з бе, агатай?.. — Ж о к, узак кутпейсщ ,— дед1 С эл1мгерей кызды ж убаты и.— Ш а ш ы н тез еседк Коломон да iuipxeym тез салып б т р е д к — Айтканын келсш, агатай!.. Бул кезде кас карайып калган. Сэл1мгерей «Куидыз- ды Коломонга аман тапсырмай елге кайтпайты н боп»

уйден шыкты. Кунды з ж ылай-жы лай кала бердк OKiycTiKTiH ымырты тез кою ланатын эдет! FOft, дала кап-каранпл бола калы пты, Сэл1мгерей Орда сыртында- ры туткы ндар кам алган шатырдын б уш р тусына кеп узак ж атты . Е к! кадамдай енбсктейд! де, тары жата» ды... Осылай акырындап ол шатырра таяй ту с ть Ш аты р - дык туп жарынан 6 ip топ ши керш дь Сэл1мгерей асык- пай солай карай енбектеп келедк.. Ш аты рды коррап жалрыз Ж1г !т ж ур . «Бул к!м екен,— дейд1 imiHeH Сол1м- герей,— 6 ip eyflitt жалрызы ма?.. Ж олдастарын куткарра- лы келе ж аткан ажалдыц езше таяп калганын бул бей- бак кайдан б ш п н !.. К,айтес!н, c o f u c и г л к осысы-ак жаман, буны влт1рмесе — жолдастарым еледь.. Обалы илханга!» Сэл1мгерей cepiKTepiH кайткенмен де куткарура бел буран. Колга Tycin, 03iM елермш дегенд! TinTi ойлама- ган. Бул каш ып шыккандарын есшен шырара алматан. , Сэл!мгерей онсыз да катты oKinimTe ед1. «Коломонды Берке ат е т т тарттырмак болып жатканда, ж урт таны- майтындай боп кара к1пнш барып, кулдарды квтер1л к к е шакырраным дурыс болды ма, элде кателеспм бе?»— ■ деп сан толкыран. 0 3 e ri ертен1п, влердей боп сан кинал- ран. Сол куш твг1лген кан, сол кунг1 влген кул да р «сен болмаранда 6i3 буйтпейтш ед1к кой»— дегендей коярра жанын жер таптыриаган. Бiрак ол кун! кулдар квтерШ - ciHen баска ж ол ж ок ед! FOfi. М ы к сан к ул елгенменен, ж у з мьщ сан кулды н кен1Л1 оянган ж о к па? Куресе бер- се, алыса берсе, алыса берсе, кулды ктан кутылатын жол- дын бар екен1н тусш ген ж о к па! Ж эн е ол ж ол тек кан теккен, ж ан берген курес аркылы келет1н!н сол тунде кулдардын ездер1 укты емес пе? И э, у к ты . Сол тунде колындары шынжырын жолдастары балрамен уры п сын» дырранда, ei(i колы босаран 6 ip москал кул ды н дуал ус- тш е ш ы ры п алып: «керд1'ндер ме, мен ш ынж ырдан бо- сандым, eni колым бос! М ы н ж ы л ш ы нж ырлы oMip сур- ген!мше, осылай шынжы'рсыз, 6 ip тун тэуелс!з жургеш'м кандай куаныш ты! K,a3ip шын бакыттымын колым Ki- сенс!з, ж ауым нын ж агасы нан ала аламын!» деп, ж у р т- ка шынжырдан босаран колдарын жорары KOTepin, шат- тана айкай салганы Сэл!мгерейд!н есжде, вз! де сол ту- Hi бостандыктьщ, тенд!кт1н осылай келет1н 1н ту с1нген, Свйтсе де... сонау мын сан адам 61'р -а к кемьпген мола ойынан TinTi кетпеген. Оран сол моладарылар: «Б|'зд! умытпа, 6i3 уш1н сен курес, хандардагы KeriMi3fli сен ал!» деп ж аткандай болатын да туратын. Осы уакы тка