І. Есенберлин. т8. Алтын Орда

дсГп'и уй болып т у тш TyTCTin, еркек болып жар куш ак- тап, бала суйш кврмсгсн Сэ.'пмгерей, осыдан барып ж алгы з жацкасы калганш а, e iifliri ем1ршде кунтл ерм ен алысып етуге езже-0з1 серт берген. K,a3ip ri кимылы да осы шенпмнен тукан. Сол1мгерей ши т уб ж е ж е гп . Дол осы кезде шатырга карай шапкан аттын fly 6 ip i естмдк Свйткенше болтан д<ок, ш апкан ат шатырдын сыртына кеп токтады. «Эй, бармысын?»— дед1 6 ip ж у а н дауыс. «Бармын Fofi...»— дсд1 OFan кузетнл. Даусына Караганда бала ж т т ckchi С03С13. «Туткындары и калай, тыныш па?»— дед! жуан дауыс. «Тыныш болмай, кол-аяктарын кыл арканмон матап тастаган сон...»— дед1 бала дауыс. «Жарайды, айрылып калма. Айрылып калсан, илхан ж он Tepiimi и р ж е й сыпырады»— дед|’ ж уан дауыс. «Бала дейшз бе оны б1лмей...»— дед1 бала дауыс. «Онда кузете бер. Ай uibiFa, бетем ж1г!т келедЬ де;и ж уан дауыс, cipo кетпек- 1п i болуы керек, енд1 кузетни бала ж т т асыга сейледк «Ага, дед1 ол, булардын 6opiH ертец ©лпред! дейд|'. 0здер1 к|'лен Кы пш а к ж т т т е р ! екен. Не жазыкта- ры бар?». « 0 й , oKeiiHin аузын!.. С урагы ны н т у р ж !— дед! ж уа н дауыс к у ж ете калы п,— Оны мен кайдан бж ейж, сура ана илхан К улагудан, cypaFbitu болсац! Ж эне хан осы кун! ж азыктыны елт1ред1 деп юм айтты саган! А л ­ ды менен жазыксызды елт1ред1! Б ш п кой! Сондыктан аузына не бол! Ж оне ана туткыидарды дурыс бакыла! Б м д ж бе?» Ш ап к ан аттын fly 6 ip i 6ipTe-6ipTe Ордага таяп барып естим ей кеттк Сэл1мгерсйге шеннм езжен- 03i келдк Бала ж т т шатырды айнала бергенде, сопан етж алдынан шыга келдк — Таста кылышы нды,— дед1 акырын. Бала ж т т TinTi айылын да ж и га н ж ок. — Эне, ана жерде жатыр... Расында, кылыш ы колында ж о к екен. Ш атырдын етепнде ж атыр. Сэл1мгерей т ан калды. — К.ылышсыз немененд1 кузетш ж урсж ? Бала ж т т ыржия кулдк — CeniH тонкаидап келе ж атканынды багана к©р- гем... Ш акы ра йы н, не ©3iM барайын десем, сыртымнан андып турган 6 ipey бар ма деп корыктым. — Ой, айиалайын-ай... Бала ж т т пен Сэл1мгерей туткы ндарды н кол-аякта- рындагы кыл аркандарды кылыштарымен Kecin тез бо- сатып алды. — М ен сендермен кетемж,— дед! бала ж т т , — кал- 200

•сам илхан елт1редГ. Бы лтыр ол о б ы с к а баргы лары н 1келмейд1, ел1мнен коркады екенсшдер,— деп бес агам ды б1рдей ж у р т кезшше дарра асты. Булар уйыктап жаткан ж уздж тш касына келгеннен кейш, ат барып ж урген eKi хмп'тке: — Б 1з мына тем енп ауылдан тары мЫ лер алып ке- лымз. бзд ерщ аттарына ие болындар,— деп тусаулы журген алты атты ерттеп мшш, кара тунге енш жок болтан. Тек 6 ip ай еткеннен кейш рана, «тау арасында 6 ip ер ж урек Ж1пттер пайда болыпты. 0ткен-кеткенд1 тонамай- ды екен, тек хан тукымдарына, ноян, эм1рлерге еш кершедЬ деген хабар д унк ете калды. Буны кексе куннен ест1ген, кунд1з-тун1 андуда ж у р ­ ген Кундыз: «Сэл!мгерей арайларым бар екен ро й!» деп куанып калды. Бул хабарды илхан Ордасы да еепген. Б|'рак Кул а гу айылын да жимады. Тек таура каракшыларды устауга ж асак ж 1берш, эйелдер1 ауылынын кузетнллерш сэл ку- ш е й гп де койды. Кешпенд1 елдер хандарынын Ордасы, ауылы арба устшде кешш журген шарын кала дерлжтей едн Бул ел мусылман болса, ш а ты р -м е ш т , онын муфти ишандары, медресеа, ал хри с ти а н д ш болса, шатыр-iuip- Keyi, поп, дьякондары, бала окы татын мектебн бэрЬбэр! кеше боп каз-катар тура калатын. К у л а гу туррын елдер д щ илханы делшгенмен, осы арбамен кеш in журген бабаларынын эдетш сактарандыктан бунын- Ордасы да арба устш деп эж ептэу1'р улкен каладай едк Биыл илхан катындарынын аулы таулы жерге таяу туска, мелд!р сулы шарын келдщ ж агасы на конран. Ке- гал uienTi кен аланныц кун батыс жарында Торыз-ка- тынныц кызыл баркыттан ойылып, фарсы ернектер1мен эшекейленген ак шатыры. Одан л акты рган тас тусетш- дей жерде кек баркыт ернект! екшип катыннын шатыры сондай жерде, жасыл баркытпен эшекейленген уш ш пп каты н ы н ш ... Осылай сан TycTi ер не кп, аралары кырык кулаштай, каз,катар тйчлген хан эйелдершщ Ордасы. Е н coHFbi куншырыс жактары шатыр илханнын ен Kimi айелш жь Кш з уйлерш алка-котан TireTiH Кы пш а к ауыл- дарынын тэрт1бшдей емес, булардын шатырлары баты- сынан шыгысына карай 6ip сызыкты бойлай катарласа т тл ге н . Катындар ауылында еркек некен-саяк. Онын езшде де тек инак, ат тэр1зд1 кест|‘р!лгендер. Эдетто бул илхан катындарынын Ордасына некерлер1мен илхан ра на келед|’. Онда да К ул а гу 6ip катынынын шатырында

жатканда, некерлсршш 6ipeyi, болмаса 6ipeyi, Сетей шатырдын 6ipeyine Kipin кетпссш деп, олардыц ездер1 инак кузетнплердщ карамагында калады. Илхан катындары ордасыныц осылай сырткы журт- пен еш байланысы жок болатын. Тек кун батар алдында рана илханнын кеп жылкысы Орда алдындагы келге терКкей, тау жарынан келш су iuiin, кейш кайтатын. Кутей тустары. Орда жарына TinTi бармайтын. BipeH- саран жайылраны болса, бср жарында турран ннак ку- зетнп'лер Орда жарына ж1бермейтш. ©зге уакытта жыл- кы бетен келдерге апарылатын. Жаздыц аяк шеш едк Byrin Торыз-кэтын ез Орда- сында болатын. Ымырт yfiipijiin келс жаткан. Тамыз айы туып калранмен кунгей жактын ыстыры кунд1з басыл- май, тек кешке таман рана самал желд1 салкыи тускен. Byrin жылкы кундегшен cyFa кенлрек келдь Ж ылкы- шылар буларды суарып, тунге тау койнауына айдаган- iua кас карайып, ымырт жабылып кеттк Заматта олем 6iTi<0H дарацрылана TycTi. Торыз-кэтын Орда irniHe, бес* алты жердей шырак жактырып, илханнын калган ка- тындарын касына алып, 6ip инакка «Сал-сал» кисса- сын окытып OTbipFan. Киссаны инак эндете жырлайды. X>ip дэу шыкты сонда шл мшген, Eki аягы салбырап жер Tiperen,— дсген кезде уйге жалакаш кылыштарын жаландатып бес-алты ж1г1т Kipin келдк Киссаны кызыга тыцдап OTbipFan хан катындары арттарына бурылып та караран — Тырп етпекдер, ундерпий шырармандар!— дед1 келгендердщ 6ipeyi, кара муртты балуан денел! жас- тауы. Катындар ес!кке eiw i карады. Tyci суык кылышта­ рын ж ал актатка н бейтаныс Kicinep.ii керш шошып кет- Ti. — Кетек, мыналарын юм?— деп айкайлап Ж1-берд1 илханнын сасып калган 6ip катыны. — Дауыстарынды шырарма дедin foA мен сендер- ге!— дейд1‘ o.nri балуан денел1 кара мурт.— Шатырла- рыннын iiui катын сасып кетштк эттен, уакытымыз тар, каз1р сендерд!н 6i3re керектерш жок. Bi3re анау тердег! каракер сулу керек!— дед1 ж!г1т кылышымсн терде жс- лен кейлекпен шлем устшде, ак мамык жастыкты ба- уырына кысып, етпетшен жаткан Торыз-катынды нус- кап, сейдед] де OFan даусын кетере буйырды. Кзне киш. Bi36en 6ipre журесш! гог

Т огы з-каты н е з ш ш и л ха нга уйгайтын с и кы р лы к у л и - с н е салы п, ж ю т к е кар ап к у л д 1. — MaFaH шешш, дейд! екен десем, бул... — Оны да еститш кезш болар. Ж ум сак жерше кек ш ы б ы кпе н... А л ка з 1р ки ш . К у т е т ш у ак ы ты м ы з ж о к . Эйтпесе байлап экетем!з. К е р д ш foA мына Ж1п т т е р д 1. Т огы з-каты н , ж т т т е р д ш енд1 б1рдеме десе, бас салаты нына кез1 ж еттн Сейтсе де, к ор кь ш турса да, сыр бермей, эзшдесе: — Ж а ра йд ы , кш н еш н ,— дед1 т у р ы п ж а т ы п ,— ж 1п т- Tepiunin TypiHe К араганда, Ty6i MeHi ездер1 ше£шнд1ретш сеилд1 Fofl... Ол тез киш дй Енд1 кара мурт, ж аланаш кы лы ш тар- ды керш , зэре-куттары калм ай ypnHi'n отырран илхан- нын бетен катындарына парады. — Bi3re карам ай кети', деп екпелемендер. Тары 6 ip - де ж е ш келер. K,a3ip асЫрыспыз,— дед! кул е.— А л сен- дерге тьлек: 6i3 келден асып кеткенше, б айбалам га салмандар. Д ы бы стары нды ш ы рармакдар. Е гер 6 ipeyiH - HiH д аусы ц ш ыкса, 6 i 3re екпелемендер. А т сауы ры на аламыз.— Сейдед! де Торыз-катынра бурылды,— Кэне жур! Тогыз-катын хан ж1пттер! коршап тойра бара жат- кандай, денесш ырралта козрап, аярын бы лк-сы лк ба- сып ш ы гы п KeTTi. Ал бул жшггтер Сэл1мгерейдщ сарбаздары едк Тау койнауында жылкы багып ж аткан илхан жылкышыла- рын устап алып, бэрш кол-аярын байлап, тау арасына тастап, ездер1 олардын кш'м ш KHin, ж ы л кы л а р ы н айдап келге келген. Эдеш сэл кеплрек келген. Келден ш ы ккан мал, бакы лауш ылары ж о к болган сон, ауа ж айылып берп бетке жеткенш керш катындар Ордасынын кузет- luuiepi кейш кайтарып ауре болып жургендерш де, бу- лар каранрылыкты жамылып Торыз-катыннын шатыры на KipreH. Торыз-катынды алып кеткен ж ш ттер келден асты- ау деген кезде, шатырдары аман к а л га н езге эйелдер буюл орданы бастарына кетерш, «Ойбай, шауып кет- тП Торыз-катынды алып к е гп !» деп у-ш у бола калды. BipiH-6ip i тындамай салган байбаламдарынан, Ордара ж еткен кузет-ж а сакта ры н ы н ж ш т т е р ! алраш кы кезде ештене тусшбедь TyciHin атка конган кездершде, Т о­ рыз-катынды экеткен ж т т т е р TayFa Kipin ж о к болды. Сэл1мгерей 6 ip ж етЦ ен кейш и л х а нга Kici ж 1берд1. 203

«Туткында отырган Кунды з кызды босатса, жакеы ке- pcTiii 63ii6iiiieci Тогыз-катынын кайтарамыз» дедк А л гаш кы кундер! epin бауырьша алып асау жыл- кыдай, астан-кестен болтан Кул агу, акылра сап, амал- сыз кендй B ip жетщен кеГйн, Сэл1мгерейдщ жетшз де­ ген жерше илханныц терт » i r m шелмектей жудеп кст- кен Кундызды алып келд1. Уэде бойынша илханга кайтаратын Тогыз-катынды Сэл1мгерей шакыртып алдырды. — Кундыз карындасымнын шашыи кескенщ ушш, сен сайкалды, 6 ipa3 дурелеп алу керек ед1,— дед! Сэ- Дшгерей,— ж т т т е р у я т кордн Ал eHfli ана к.ан1шер байына айт. Колымызга туспесш. Туссе, б1зден жаксы- лык кутпесш. — Ж арайд ы ,— дед1 Тогыз-катын кул1мдей.— K,a3ip кетеГнн бе? — Каз|'р,— Сэл1мгерей оган туксие карады.— Ж о- рал кез1м1з'ге кершбей! — Бекер асырасын,— дед1 Тогыз-катын кулюсш тыймай,— Тым ерте кайтарды деп, мына бактырып KoftFaH w ir ir r e p iit екпслеп журсе кайтесщ? Кузетке койган eKi ж !г!тт щ арык сарысы кып-кызыл болып, кез1н ж ы пы лы ктата темен карады. Ал узын муртты, алпамсадай карасы, мактанрандай мурттары- нын уш ын шиырып, ыржия 1<улд1 де койды. А ш у кысып кеткен Сэл1мгерей: — А л енд1 дэл каз1р кетпесен... Т огыз-катын касына тарта берген курен атка, аягы узецг1ге тиер-тиместен Ж1п’ттей 6ipai<. ыргып MiHin, кузетш! ж1г1ттерше «Кош болындар!» деп санк e r r i де, Ордасына карай шаба женелд1 Сэл1мгерей, элденеш ойлап сэл отырды да, жанын- дагы Кундызга карады. — К алкам , дайындал. E i w елге кайтамыз. Кунды зды ц epHi flip ете калды. — Агатай, Коломонды тастап кеткешкпз бе? — Калкам... М ахаббат пен жаны суйген eHepi адамды ен бшк шынга шыгара алатын кос канаты. Жиырмадай жы- лын кул ды кта етшзсе де, осы екеу1не б1рдей не болтан Коломон 031'н дунисдег1 ен бакытты адам санаран. К у- л агуды ц «суйгешнд1 тек 1шркеуд1 б т р ге н н е н кейш KepeciH» деген c©3i ж анына кандай батса да, хан C03i- нен кайтпайты нын б и1геннеи сон, ннркеуд1 тез 6iTipyre KipicKeii. Буры н Кундызды кезшен таса етсе, Коломон 204

кай гы д ан езш-ез1 ел in кал а ты нд ай сезш етш . Е н д 1 сол ауыртпалык басына тусш едк амалсыз кендь Кенбеске болмады. © з ш осы aypyFa д уш а р еткен сол махаббаты у ш ш кен д ь К унды зды тез1рек кврсем екен деген арман кен д 1рдь Алды нда ж ум ы ска осылай к !р 1скен Колом он ц пркеу- д щ сырты н 6iTipin, iuiiH сырлаура, бояура тускеш'нде кайрысын да, куанышын да, махаббатын да умытты. ©зге сез!мдердщ 6opiH былай сы пы ры п тастап, серпу, 1здену оны н акы л , ойын, миын, бар TipiiitoiriH биледь © зге дуниеге, сез1мге ж ур е гш е н де, бетен ж а н ж уйеле- р1нен де орын калм ады . Тугелдей cepniHy, 1зденуге бе- р м д |. О н ы н кенет м ундай к ы зы к дуниеге Kipin KeTyiHe ерекше себеп бар едь М усы л м ан м енпттерш дей емес, христиан ниркеулер! imTepiHe сурет салура р укса т ете- д|'. Эрине, KiM кершгенд1 емес, тек И са, Кы зы р , 1лияс, М у с а , Д э у 1т, Сулеймен тэр1зд1 хри сти ан пайрамбарла- ры мен Ж эб1реш л, Габриел с е м л д ! пе рш те л е рд !, куд ай анасы сею л дм е рд ! салдырады. BipaK, К олом онны н ж у- periH бул бейнелер емес, тек К ун ды зды н рана cypeTi, сонын нэрестедей п эк келбетк ерекше б1ткен niuiiHi Fa- на билеген. 1Ш ркеу кабыррасына кудай анасынын сурет1н емес, тек К ун ды зды н рана суре тш салрысы кел- ген. BipaK мусылман кы зы ны н cypeTiH mipKeyre салу- Fa эрине, euiKiM р укса т етпейдй К у д а й да, адам да. Егер сала кал сан, христиан поптары ceHi ж азалайды . Анау Исус Христостай, тактайра кол-аярынды керш шегелеп кою д ан да тайы нбайды . О н ы н у е л не К у н д ы з ­ д ы н KiM екеш илхан Ордасына аян. М у нд ай ж ардайда 4христиан д ш ш е ж ан ы аш ыраны н KepceTKici келген ил­ хан муны аяр ма? Коломон ойлап-ойлап акыры шенпмш тапкан. Осы к у н г1 балалардын 6ip тусы на н кар аса н коя нд ы , екш ип тусынан карасан каскырды корсететш ойыншырындай, алтарьга KipreH бетж де куд а й ан асы ны н cypeTiH, ал жорарры ж а кт а н (онда да тек 6ip нуктеден сол су- ретке карасан, Кундыздын ражайып сулу бейнесш ке- рет1н эд 1с ш аш кан. MiHe, содан кей ш осы ойы н 1ске асырам деп дуниенш бэрш де, езш де, Кунды зды да умыткан, тек кез алдында онын кабыррара салып жат- кан niiuiHi рана к а л га н . И Л ркеудщ iuiKi бе й н е а 6iTKeH KyHi Гандж анра К у л а гу келген. О л хри сти ан рибадат ханасынын сырткы келбетЫе де, im Ki бейнесше де ри­ за болтан. Эа'ресе, KipreH бетте e3in c д эл кар ап турран

суретке, ryp in e таи калган. «Неткен MeiiipiMjli, устамды, деген, кудай осындай анадан тууга m ie n ' гой». Кундыз кандай сулу болганмен, жерге шубатылран КОС бурымынан айрылганнан KefliH, фарсы, араб сулу- ларыны н талайын керген К у л а гу га ол жай эдем1лерд1ч бip i боп кана калган. Топлз-катып онын. шашын oia- меп ксспсгсн екен. Дегенмен, Кундыз сулудын. сулуы сд 1 Foil, тэн кумарлыгы дегенге еркс ескен Кулагуга, э л ^ д е болса Кунды зга кызы гар ма едк кайтер едк тек баитал т у п л , бас кайпл боп илханнык кесел! дамп ту- cin, кы з куш ы п насаттанудыц орнына, жанын коярга жер таппай ауре болып журген. И П ркеудш б т е ш е риза болган илхан, Коломонга 6 ip уыс алтын акш а бсрг1зд1рген. © з1мен 6 ipre келген ана бес Ж1п т к е уйлершс кайтуга руксат еткен. К ул а гу манданнан Ордасына ж у р ш кеткеннен кейш, HoFan Ш ем аханы алып, енд1 Ганджанды коршаган. Коп кеш пшей кала inline Kipren. Каланы ортеп Алтын Орда acKepi ниркеу, сулу сарай дегеншн 6apin кирата б астаган. Грузин, армян, эзербайжан боп шапкыншы- л а р га карсы турган . Эр кеше, эр уй аянбай курескен. Ж а ны и д агы жолдастарымен Коломон да жана салып 6iTipren iuipKeyiH коргаган. Бар eHepiH сап, куш -туш тер теккен eii6eriHiH зая KCTneyi уипн жанын аямай коргады. 0 и бойы жараланып, акыргы дем1 бйкенше алысып баккан. Акы ры , Алтын Орда ocnepi женген. Каланы тып-типыл етш куйретуге ш р к к е н . Осы айкас- та Коломон каза болган. Н огай илркеудщ керемет кер- Kine т ан калып турып, ез кез!нше 6opiHin тас-талканын шыгарткан. Осыншама кан те гш п , ж урт кырыдран согыстын аркасы нда Б а к у мен Ш и р ва н кайтадан Алтын Орда карамагына оралган. Б ул кезде Алты н О рданы к елу мыц косындарын баскары п, Ка й дуга жэрдемге келген Бсркенжар кенет к а т т и сыркаттанып кал ган. М унданда Ш ынрыс жасы- сы бойынша, ¥ л ы хан л эш каркаш -и бузурыкты 6ip- жолата бешткешнше, майданга катынасып журген тума басшылары 6 opi ж нналып жеребе устасатын, ж сигеш бар осксрд! баскаратын. Бул жолы ондай ж е­ ребе, керек болмады. Биыл Алтын Орданы к сол кана- тын билейтш М енке TeMip ордасымен ж айлауга, Сыр- дын TeMenri шешне келген. Хан урпактары улыс ш ш д е п жерлерд! аймак-ай­ м ак eTin бел in алганмен, эбден бауыр тесеп, б е л гш 206

кезен еткен кезде аймактарын ауыстырып отыратын. Бул да Шынрыс ханны ц ж асы сы нан ш ы к к а н . Б ул зан тек Орда иелер1 Б а ту К уб ы ла й, К у л а гу сеш'лд! хандар- дан бетен бар л ы к Шынрыс у р п а гы н а , т ш т ! HoFafi, М екке . TeMip тэр1зд1 б1рнеше айм агы бар, улкен улыс- тардын иелерше де жататын. Осындай себеппен Булор мен М олдавияны б аска рган HoFaii олардан айы ры лы п калган кезшде, Бату буран улыс ретшде e3i жаулап алган Кырымды берген. Ал, Норайдын тым куш ейш кетушен сескенген Берке Норайдын улысын Едшдщ теменг1 сагасына ауыстырып, Кырымныц дала жарыи, сол арадары кыстактарын Алтын Орданын болашак улкен ханынын 6 ipi Токтайдык да бесшип улы Ток Букага улыс еткен. Сонынан Ток Б ука кемелше келш, мепин, т а у ы к , hfhh 1260— 61 ж ы л да ры К ы ры м ны н бу- к 1л дала ж агы н баскара б астаган кез1нде, ез улы сы н ан он мык адамдык косын-тума курган.^Будан сескенш калган Берке Т ок Б уканы н улысын езгертуд1 ойлай бастаган. А л Ед1л езен1н1н теменг! ж а гы н ы н бул ту с та мэн1 зор ед1. Бул , К ы п ш а к даласы мен Ш ырыс Ж о нр ар жэне Батые пен Ш ырыс халкы туй1скен жер1. Осындай б1рнеше тм ектер таб ы ска н далара А л ты н О рда ханы езш щ улысын ауыстырранына HoFafl куан б аса ренж1- ген ж ок. Берке бул кезде Нораймен ете тэту болран- д ы ктан, Ед1лд1н теменг1 шен1н1н ерекш е м анызы н ой- лап, оран эдей1 де берген тэр1'з д 1. Б ул ар ан ы н тары 6ip манызы бар ед1. Бур ы н А л ты н О рда куш еймей турран ш акта, Батые Кы пш ак жер1нде улкен терт улыс бола- тын. Уз1 езенш|’н бойында сан жетпес ж ы л к ы с ы бар Д э ш т 1 К ы п ш а кты н байы К у р ы м ш ы кеш!'п ж у р е тш . Т ан езен1н1н даласында К ы п ш а к ты н ек1нш1 байы ж эне жауынгер1 орусуттар «Могучей» деп атаран М ауш ы ны н улысы болатын. Ед1л бойы Батура ж ататы н . А л тер- Т!нш1 у л ы с — Ж а й ы к езен1н1н бойын К о та н ханны н урпактары, Д э н т Кыпшак батырлары билейтш. Берке хан болганнан кеш н Ty6i С олтуст1к К а вка з даласы к мулдем ж аул ап алып, б уш л Ед1л езеш'нщ бойын еш- к 1мге улы с етпей, тшелей ез карам арына алм ак бол FaH. Бунысы онын О р та л ы к ул ы сты — О рдасы н куш ей- ту едк Б уны HoFafl б1л' м ейт1н. А л ты н О рда ханынын, карамагындары хан урпактарынын эр жылда жай- лауын, кыстауын ауыстырып турранын, тек Ш ынрыс хан ж асы сы ны н эл 1 де 6epiK устал уы н да деп ойларан. Осындай тэрт1'п пен ж ы л да ж аз ш ы га Ы рры з, Т ор- Fafl езендернпн бойына кешет1н М ен ке TeM ip биыл 207

Сырдыц темени шешн жайлау еткен. Беркенжардын катты ауырып калганы» ecTin сол канаттыц агасы М екке TeMip e3iHin жске басындапя мыц оскер1мен жедел ж у р ю Кайдудын Ордасы турран Талас езешне келгсн. К,алыц колмен Кайду eneyi енд1 Мауараннахрга аттанран. ¥ры с Сумкелдщ («Сайрамнын») даласында болган. Бул жолы Д энги К ы пш акты ц елу мын атты ocKcpi келш косы лган Кайду колынан, эрине, Барак, ж е н ш п калган. Ка л га н эскер1мен М ауараннахрдагы Ордасына каш кан. Кайду Отырардан api бармаган. Эскерш тыныктырып, алган жерлерш тэртшке i<ipri3y- ге KipicneH. Ал Ходжентке жеткеннен кейш Барак Мауараннахр К ы пш актары мен Коканнан аскер жинай бастаган. Бул эскерге керек караж атты Бухар мен Самаркандтыц халкы н шаЬардын сыртына шыгарып, кырып тастап, солардык мал-мулкш, дуниесш тонап, содан таппак бол­ тан. М ауараннахр хандары езгергешмен, yueMi езгер- мей келе ж аткан С амарканд пен Бухардын даругашы- лары Т ай гу мен Н уш и жэне буюл мусылман муфти, ишандары боп, Баракты бул ойдан эзер кайырган. Бул туста шаруаш ылыгы эжептэу1р квтер1ле калган Бухар мен Самарканд тургындары Баракка орасан квп салык телемек болган. Eiifli Бухар мен Самарканд усталары, шеберлер! кунд 1з-тут Барак эскершс кару-жарак со- ryFa KipicKen. Eipaic aMipuiLiepi, некерлер1 бул ieri ез- дер1 баскарып, халы кты н успнен онп'р таяк ойнаткан. Mine, осы кезде халы к арасында Тамдам кантадан пай- да болган. Б 1рак к еш пе нд ш ер д т к а п ге з д т м е н таныс, Кы пш ак, монгол колдары Kipce кайтадан кырылады скенб1з деп коркы п калган кала тургындарынын бул >i<o.'iFbi согыска дайындалуында азаматтык ерекше куш- тарлы к бар екенш керген Тамдам, эм1р1шлерге карсы куресш енд1 баскаша кура бастады. TepicKefi Кавказды, Ш ирван мен Грузнянын 6ipa3 жерш ез1не караткан. Ш ыгысындагы даласын Отырарга д е й т кайты п алган Берке к е т л д ! едк Бату хандай бол- маса да, Бату ханны н орнын ж октатпай отырса бунык ез1 капдай дэреже. Ио, бул ©з б и л т н е 6 ipa3 жерд1 кай- тарып алды. Бухар, Самарканд, Хорасан Topi3fli ша- Ьарларга да кезек келер. А л 93ip re осы колындагынын кызыгын керген ж©н. 03ipre орусут калалары да тыныш. Басына тиген монгол таягынан эл1 де eciH жинай алмай жатыр. Ал ccin ж ия бастаса-ак болганы, андып тур га и а л п таяк

тагы да сарт етш урады, амал жок, тары бура калады. Расында да бул улкен халык, батыр халык, буны ба- сып отыру киын. Ш ынын айтсак Алтын Ордадан ору- сут емес, орусуттан Алтын Орда коркады. Бату зама- нында да солай болран. Корыкпаса Кы пш ак жерЙ1 басып алгандай, неге Хермен Кибе каласынын устже Ш ынрыстын тсжыз куй ры кты ак туы н ж елб!ретж 6ip- ж олата орналасып калмады? Ж ер десен ж ерк су десен суы кандай! BipaK ез ж ерже айналган Кы пш а к даласы- на А к ЕдЫ не Бату шегшдк Неге? Корыкты! Болаша- гынан корыкты. Орусутты Бату камшыменен жуасыт- кан асау eri3 санаса, езш сонын устжде отырран бала- дай кердк Сол e r i3 «ек» дегенже квн1п, eMip-баки се- н i KOTepin ж уре ме, 6 ip к у ш болмаса 6 ip куш , бегелек THin тулар болса, сеж 6 ip менжгенде жерге уры п кет- пей ме? Эрине, сейтедь Бату муны бж ген. H oFaii ору­ сутты басып, ж анш ы п, мойнына MiHin ал дейд1. 0 з же- рше Kipin , сол арадан баскар дейд!. О н ы к ж е р ж ез ж е р ж ет, ез1н монгол ет дейд|\\ Айтура окай. Сонда Но- рай Батудан акылды болганы ма? Ж о к , эрине. Одан мен артыкпын. © й тке ж , мен Батуды н жолымен журе- мж. Бату маган бул журтты сырттан баскар, жэне жа- нын жерге ж анш а аямай баскар деген. М ен солай ic- теймж . Б |р ак оны ты ны ш баскарткысы кел1п отыр ма ж урт? Кеше Ш ырыс Ж агропадан келген саудагерлер нем1с рынарьлары мен Ливон орден! П сков пен Новго- родты кайта шапкалы дайындалып ж аты р дед1 рой. Олар кайткенмен орусутты н батыс ж арын ездер!не ба- рындыррысы келш -ак отырран кер!нед1# Буны Александр Невский ж эне бетен орусутты н князьдер1 б1лмей отыр ма? Б1зге неге хабарласпайды? Элде HeMic рыцарьла- рын ез бет!м1збен женем1з деп ез куш тер1не сене ме? А л егер олар б!збен хабарласа калса, сонда не штеуге THicTiMi3? Араша тусу1М1з керек пе, керек емес пе? Э р и ­ не, керек тэр1зд1\\ Кай аншы ез1 куы п келе ж атк ан Кы­ зыл т ул ж сж , 6 ipey 6yfiipin eH шьжа келш , 1л in кеткегпн ж аксы перед!? Орусуттарды немш рыцарьлары тала- ранша ез!м талараным жен емес пе? Эрине жен. М ундай ой Беркеге сонры кезде Ke6ipen келет!н болтан. Сейтсе де Алты н Орда ханы б угж д е кеж л д! efli. Ш ирван мен Грузиянын б|'раз ж ер!н ж аул ап кайт- кан HoFaft, TepicKeft Кавказга ш ы ккаи бетжде, тау ара- сында алыстан келе ж аткан 6ip каш кы н топ бар екен дегенд! ecTireH. А л Сэл!мгерей елге кайтар алдында К ул а гу Ордасында кездест|'рген адамы Тайбулы екен!- 209

не K63i жеткен. Бгр жаны ашитын nici аркылы онын тау степнде аскер ойынындагы туменнщ кай шатырын- да жататынын 6!л 1п алран. Сол KyHi тунде езше ергеч кы р ы к ж 1г!тпен косыннык сырткы кузстннлершен ур- ланып OTin, уйыктап ж атк ан шатырдагы жауынгерге да- былдарын кара, айкайларын сала лап койган. Ойлама- ган жердей шатыр устше жер а л к п ш р е шауып келген кы ры к Ж1птп б!р калы н кол келш калган екен деп, бастыгы Тайбулы боп жаткан жерлершен атып-атын шыккан. К ш нуге де улг!рмеген. Тек iui кшмшен, ж алак кылышын устап «атым кайдалап» ала-келенке тунде оба тастай агарандап, е с т н щ алдында айкайлап тур- ган Тайбулыны Сэлгмгерей б1рден таныган. Атын ой- нактаткан калпында бузау бас шокпарыменен ка к те- бесшен nepin еткен. Тайбулынын onip yre де шамасы келмей, ошактай басы мылжа-мылжа 'боп жардай де- neci жерге д унк еткен. Карулы Сэл1мгерей шокпары- нын дэл тигеш не куанып «6ip euiiM кайтты, енд! е л т кетсем де арманым ж ок» деп атынын басын бурый алып «ал, ж |'пттер калмандар!»— деп кейш карай шапкан. Тайбулы acnepi жиналып аттарына конранша, булар тау арасына Kipin ж о к болтан. Ж олай уэделескен куздыц тубшде ездерш к у тш турран Кундыз бен ботеи чержтерш алып, б1рден Д эй гл Кы пш акка тарткан. Кав- каздын тер ккей жарына шыкканнан кеЙ1н Алтын Ор­ да киянатынан тау арасында босып ж урген осетин мен серкес ж т т т е р ш жасактары на косып алган. Жузден астам жауынгер боп, осы манда халыкты ж эб1рлеген ам1рлерден ж уртты н енлн ала бастаран. Коломон олгеннен кейш жалрыз калган Кундыз булардан белшбей, осы топтын 6 ip ж ауыш -epi болып кеткен. А тка да ж1г!ттерден кем шаппайтын, садакты да еиш м нен кем тартпайтын. Ж алрыз uieuieci илхан жерш е бара ж атканда, 6ip жанбырлы куш сурлеу жол- дан тайып кетш, шыннан кулап елген. Артында карай- лайтын Tipi жаны ж ок. Кундыз, еши 03iHiH бар келс- lu eri осы халы ктын Kerin ж октап ш ыккан жасакпен 6 ip санаган. Тек буны н да к ен ш н д е 6ip арман бар едк 0.1 кек арманы — ж ар суйш , бепе тербетш, eMipiH куа- нышта етш зудщ орнына, езш щ осындай аш борщей тау кезш, Kici е л л р ш ж ургенш , анасынын жардан к у ­ лап дуние салганын, Коломонныи каза болранын, хан эулетш ш киянатынан рана корд!. Ж ауымнан еилмд! аламын деп ж уре п тас боп катка н Кундыз: «Берке хан- ды ез колымнан еллрсем арманым болмас едЬ, деп

кектенген. 0 з ойын Кундыз агасындай болып к^ткен Сэл!мгерейге айткан. Ол: «Берке ханнан кепш и алар да кун келер, ал 33ip re 6i3 тау арасындапл ж уртты ез1м1зге косып, елеул1 куш болып алайык» деген. Кундыз да содан осы жасакта калган. Осындай тау ш ш де, мыктыларга каскырдай т и п жургендершде, 6ip куш буларды Ногайдын ж1берген булугы коршаган. Галамат айкас болтан. Кан кешш, жау кырып уйрен- ген кешпеши елдш улдарынан куры лган Алтын Орда жауынгерлер1 кандай батыр болса, деш тау елдершщ jK irirrepiH eH ж инал ган Сэл1мгерейдщ де ж асагы ны н сарбаздары олардан кем ер емес-Ti. Буларды н кош- пещцлерден uepi 6ip артыкшылыгы бар. Ол тау ш ш д е согысып уйренген. Булар ж у з адам болса, Н огай ж1- берген б ул ук бес ж уз адам. B ip сарбазга бес ж ауы нгер келедк Кептш аты кеп, олар Сэл!мгерей жасагын эл- ciH-элсш коршады. Ол корш аудан сарбаздар элсш -эл- ciH куты лы п кете бердк Т ек арткы коршауда аты- на ок THin, Кунды з кол Fa Tycin калды. Буны керген Сэл1мгерей ж т т т е р ! Кундызды куткар ы п аламыз деп булукка элсш-элсш туйш дк Bipan босатып ала алма- ды. Сойткенше ымырт Tycin, тау арасы тастай карангы болып KeTTi. Ж а сакка KyuiTepi ж е т п е й т ш н тусш ген булук, карангы туш и пайдаланып, колдарына тускеи ж алгы з сарбазды Mice туты п, косьшдарына кайтты. Ертешне ж т т т е р колдарына тускен ecipefti керемст сулу к ы з екен1н бш дь Тудай М онке буш л сарбаздарды кырып келгендей куанды. «Ж асакты мулдем жусатып салмаганым кандай дурыс болды. Онда мына кш ктщ елйчндей жаудыр коз кыз да елетш efli foA. П ай! пай! Кыз болсак осындай кыз бол! 9 p i батыр, api сулу! Б у­ ны енд! ез1ме TOpTiumi катын eTin аламын!»— дед!. Кундыздын и м екенш тусшген Ногай: «Ж ок, бул кыз ceHiKi емес, х а н д ш . Буны н басына мын д!лдэ бэйге тшкен. Буны Берке ханны н езше апарып 6epeMi3»,— дедь Сол Кундызды Н огай экеп бергеннен кеш н Берке жас токалы, аргыннын кызы Акжам алга: «сш лщ foh, бауырына бас, 03i ы лги атка шауып еркек боп кеткен бе калай, кыз калпына Tycip»— деп колы на тапсырган. Одан 6epi 6 ip a3 мезпл еткен. Енд! сол Кундызды тагы токалдыкка алмак- Ертен некесш киятын куш Берке хан Кундыздын да, ж ас токалы Акж ам ал ы Tapi3fli 03iHe ж ау екенш 61лд1. BipaK Ш ы н гы с ханны н «Ж ауы ины н колы- нан дым келмейтш болса, оны олт1ргеннен Kopi корла- 211

гам ж ен»— деген еснетш катты урынран Берке, Кундыз- ды эйел е т т алудан тайынбаган. «Канша жек персе де, тесе н ме 6 ip ж атканнан кейш кайда барар дейсш, б ук1л Алты н О рдага купим жеткенде, 6 ip катынды барындыра алмаймын ба? Кеи болса АкЖ амалдай тулар, тулар да кояр. О да меш елердей ж ек керген, 6ipaK ofli каты- ным болып ж у р Foil» деген. Доныз, ярки 1227 ж ы лы Бату А к Ордага хан кете- р|лсе, одан 6 ip ж ыл бурын и т ж ылы, Кек Орданын ал- гаш кы ханы боп Ж ош ынын ен улкен баласы Орда сай- л ан га н. Осы О рданы н тауы к, hfhh 1261 жылы болган 6 ip улан-асыр тойына барран Алтын Орда ханы Берке Eci.n езенш щ бойына aHFa шырып, кымыз iu iy re токта- FaH ApFbiHHbin 6ip бай ауылынан он бес жасар осы А к - ж амалды керген. Елуден асып кеткен д<асына карамай, ханны н 6 ip кергеннен суду кы зга кумарта калаты н эде- Ti устап, О рдага осы кызды маран алып бер деген. Ор­ да байга: «Б1здщ сыйлы бауырымыз Беркеге кызынды бер!— деген.— А л бермесен...» А кж ам ал аузына туссе, Берке 6ipece куанады, 6 ipe- се ызаланады. Акжамал Кек Ордадары быкыран жылкылы байдын кеп катынынын ортасындары токалынан туран жалгыз кызы ед1. 9 p i эннн, api сзнкой А кж ам ал сол кеп ка- ты нны н ортасындагы ж ал гы з кызы болганды ктан, ер- кекш ора боп ескен. B ip a n кы з еркел1г 1 кул ы н ны н ер- к е л т тэр|'зд1. Кул ы н , тай бола басына нокта киедк Кыз бой жетсе-ак кел1ншек болады, басына кимешек салады. Сол куннен бастап кыздын ер келИ жел урле- гендей жоралады. Акжамал да экеа жылкысы быкы- ран бай десек те, он алтысына жетпей еркек шоралылы- рынан айрылды. Н окта кимейм1н деп туларан тайдай, бул да кимешек салмаймын, ханнын катыны болмаймын деп канш а туларанмен де aneci ж ал гы з кызын, таба- нын отка куй д 1р ш алган баладай, шырылдаранына к а­ рамай, Берке xaHFa 6epin Ж1берген. Сейтсе, буны н да 63i тэр1зд1, ж аксы. керетш уы л ж ы ган ж ас ж 1г т бар Ол Ж1пт те буны 1здеп келген. Берке б й ип калы п, устап алып, инак ет1п ж1берген. К о рл ы кка шыдай алмай, ол ж т т ж ардан кулап елген. Берке хан Акжамалды керген сайын шаттана кала­ тын. ©йтпесше болмайтын. ©йткеш, Алтын Ордага кел- гел1 А кж ам ал кабагы н 6ip аш ып керген ж ок. BipaK ол сол кайрысында да, ка а р е тш д е де керемет сулу едь 212

Ал сулу затты, сулу kIc ih i, ocipece сулу эйелд1 керген- де niM лэззэт алмайды. Кундызды А кж ам ал ды к касына косканда «езшдей сулу адамды серж етш к е н ш н ашсын», деп Берке ой- ламаган. Буры н бэрше б1рдей карайтын Беркеш к а л ­ ган катындары 6ipiHeH-6ipi кы зганбайтын. А кж ам ал келш едк баска ж актан ж урген бер1басарды керген ауыл иттершдей, ханды кызганып, катындары б1рдей ырылдаса калды. Сонда да А кж ам ал cwiapFa кеш л бел- ген ж ок. © йткеш , бул олардан ж ас та, сулу да foA. «Ал касына, ертен 03iM алатын сулуды кояйын, не ic- тер екен? Заты эйел емес пе, мум кш бунда да кызган- ш акты к туар» деген Берке. Адамды осылай сынау, Беркенш ерекше эдет1 едк Б i рак бунысынан ештене шыкпады. E ki сулу 6 ipin- iu i куннен-ак апйлы -сщ л1дей т а т у -т э гп болып к е гп . Акж ам ал TinTi Беркеш к Кундызды тез!рек алуы н уна- татындай сынай кер сегп . Хан буга н енд1 шын ызалан- ган. А кж ам ал ды к езш кы зганбак т у п л , тез1рек баска сулуды алганын унататынына так кал ган. Бул не, ха н ­ ды адамга санамаганы ма? Элде тэкаппар Аргы ннык кызы, сыр 6 w flip ric i келмегеш ме? Осындай ж агдайда ол некерлерш ертш тапл келге келген. Биыл жаз жанбырлы болып куз кеш тускен. К а л ы к ш ы ккан ш алгын сай-ж ы рага б1ткен тал мен ак кайы кнык жапырактары саргайып, бар элемд1 сары алтынмен жапкандай сарпялт тарта калган. Квлде K9pi а кку гана ж у р екен. С ержтерш 1здеген- дей шлген узын мойнын созып, элсш -элсш сункы лдай- Калай жалпдз калган? А ккуды к каа'регп унш ен жаны ж ай тауып, Берке ракаттана тындап тур. «Б уны к cepiKTepi кайда?»— деп хан енд1 гана кел ж агалай кез Ж1берд'. У к ш кам ыстар «б!з бишейм!3> дегендей бастарын ш айкап, желмен ойнап акы ры н тек- селедй Осы кезде 6ip эдем1 кы з даусы естьлдь Хан елен ете калды. Кыз даусы да кайгылы, эн эуеш де кайгылы. 0 зект1 ертегендей шерменен exeyi косылып, адамды каракгы тунге белегендей... Берке кул агы н тосты. Енд| ол сонау муклы ундер не айтып келе ж аткан ы н ecTirici келд1. «Таудан у н т кулайды кумк булак, Шулайды кей жел урып жасыл курак. 213

Кыз бишара дуниеге неге келген; втер болса осылай тынбай жылап». © лен айтып келе ж атк ан А кж ам ал екенщ Берке б1рден б!лд1. Тек сол рана мундай, кара тасты да жы- лата аларлыктай K a c ip e rri эн ш ыркай 61лёд!. Хан б у­ рый да сан еепген. Онын эш н ecTireH сайын Берке 6ip жасап калаты н. Ж о к , ж ок, Акж ам ал ды н энгнен жанын тербеткен, к е н ш н толкыткан лэззат алып турган жок. Тэкэппар каты ны ны к Алтын Орда ханын адамра сана- майтын ер мшезд! катынынын, адамнын ж ан ce3iMin тырнаран осынау 6ip Kaciperri эншен онын шын бакыт- сыз екен1'н есп'п куаны п тур. Ш е р ш соза туссе екен, ж ылай туссе екен дегендей Берке хан кумарлана тары куларын тосты. Б|'р ак бул жолры эн баскаш а ш ыкты. Аскактаран эдем! дауыс, ж алт-ж улт еткен алдаспандай, тыныд кеш п тшгмей тустк «Курбы жан жасыцды тый, жыламашы, Кайгыдан дэрменш боп куламашы. Одан да кайра камсыз канжарыиды, Кезден жас, бостан-боска буламашы!> Э н1 6ip турл1 ж !ге рл 1, даусы ак берендей етшр. А к ­ ж амал тэр1зд1 бул эннщ neci, кайрыра шомылып ж аткан ж о к, езш -ез1‘, жанындары cepiriH , осы 6ip аскактаран эшмен эл! кез1 келмеген, 6ipaK кеп кеплкпей келу1 мум- K1H, алыстагы 6ip айкастарга шакыры п ж аткандай. «Осыншама уы тты бул ю м екен?» Хан эн шыркаран ж акка теале карады. Сейткенше болран ж о к, камысты жаралы келд1 ж агалай келе ж аткан А кж ам ал мен Кунды зды кердк Сондарында бастары темен Tycin кеткен, акы ры н жылжы ран топ некер кыздары. Олардын да Typi шермендк Эдеттег1дей кулмейдк кур сыбырлайды. Эн шыркап суркай далага сэн бермейдк сынси ж ы лап, дуниеш MyiiFa белейдк А к- ж ам алд ы н басы темен Tycin кеткен, ал касындагы К ун- дыз, энеугщей ту н ж ы р емес, кектемде алтын сандыктан алып шыккан жаннаттай ж алт-жулт кулпырады. «Бул неге куаныш ты? Элде ертен Алты н Орда ханы- нын катыны болатынына шаттана ма?» Берке жана кердк кел жагалай, кыздармсн катар- ласа eKi а кку ж у з ш келе ж аты р екен. Олар да анау топ кыздар тэр1зд1, дауыстарын кетермей, акырын сын­ си эн салып келед1. Кыздар хан тусына келш сэл токтады. Акжамал 214

ыстык ж астан туманданып кеткен кез1мен Беркеге 6 ip карады да, ешю'мд! кермегендей api карай ж уре бердк Тек Кунды з бен топ кыздар Fana xanFa и ш п сэлем бердк Кунды зды н тостарандай ж ауд ы р кездер! iuiiHe от тастап ж!бергендей ж а р к ете калды. Кв31нде 6 ip куаныш, элде мактаныш бар сек1лд1. « Ж ок, бул Алтын Орда ханына косылатынына бакы тты екен!» «Бара бе- piiw ep !»— дед! Берке кенет ен бойын 6 ip сез1'м билеп кетш. Квл жаралай узап бара ж аткан каа'регп кыздарра косылып кос акку да сынси эн салады. Кел ортасында ж урген K3pi а ккуд ы к да кайгы лы эш ест1лед|. Батып бара ж аткан кызрылт кун шапарымен боян- FaH дала саррая.тускен. Бул неткен кайры! Кайры!... Хан сарайынын тершде отырран Ш араф утдин муф- ти: — Енд| калы ндыкты сурандар?— дед!. Кы пш аки кшмд! eKi ж ас ж !г 1т, сарайдын он ж ап ли - да, топ кыз-келш ш ек ортасында, басына меруерт, мар- жанмен безелген а к Ж1'бек шэл! ж амы лы п отырран Кундыздын касына жорралай жуг1ре таяды. «Куэдурм1з, куэдурШз, Куэлжке журэдурм13. Бупн таннын хак хасында Хак уэдеш б1лэдурм!з»,— деп эндете, колдарындагы Keceni Кучды зга 6 epin eKi w iriT косарласа:— Айдай суду Кундыз кыз, Берке хан- ра ерге uibiFyFa ыктиярсыз ба?— дедк KyMic кеседег! cyFa ерн!н тиг!зген Kyfii Кунды з ба- сын ид1. Берке хан Te6eci кекке тигендей куана калды. «Барана бекер маран кул!мдеп карамаран екен рой! Д уры с жорыран екем. BipaK, бул Акж ам алра анандай елсши неге айтты?» Ш араф утдин муфти неке киярда айтылатын куран- нын он ceri3iHuii cypeciH эндете айтып, бетш сипады. Yfi толы хан урпактары, бекзада, кыз-келшшектер жапырласып «кутты болсын» деп беттерш сипап жатыр. Той-думан тун ортасына дей!н созылды. Хан Ордасындары ж урт той кызырына батты. Тек Акж ам ал рана керш ген жок. Берке хан куанып отыр. «Бэсе, ез1м де ойлап ед1м, б у к ы Орда ханын калай 215

кызганбайды деп, ойлаганым кслд|'». Туи ортасы ауганда ханныц езге эйелдер1 мен некер- лер! Кундызга эдешлеп салынган, асыл дуниемен жн- палган жеке уйге алып келдь Ханды кутш отырган Кунды з тэж1м eTin орнынан тура келдк Уйге Берком юрпзген журт кетш калды. Сы рткы eciKTiK алдында ж ал ац кылышты eni кузетнй турды. Кундыз хан иыгынан торца шапанын, басынан кун­ дыз беркш e3i алды . Босагадагы шегегс 03i uiAi. EciKTi imiHeH TeTiriH козгап ж ап кан болды, ж аппады. Сызы- лып келш , ханнын eTirin meuiTi. Е | ш аппак мамык те- ccKTi тор алдына 031 салды . Ханны ц бслш д еп канжары мен KiceciH, шакшасы н анадай жерге e3i апарып койды. Кейлекш ен, ханныц кезш кызыктыра, сулу денесш был- кы лдата ж ур ш , уй ш ш д е п шырактыц 6apin сенд1рдь Сосым барып: — А л енд1 6opi болды , жаты цыз!— дед!. BipaK дау- сы катты рак шыкты. С ол сэтте уйге алты Kiel Kipin келдк TycTepi суык, жалацаш канжарлы. Bipeyi эйел кшмдк Хан капжарына умтылды. BipaK ул пр м едь С у л у денел1 ж а с ж т т ба- рыстай атылын барып, Берксж алып урып тесекке жыкты. Bipeyi ханныц аузына орамал тыкты. Содан кешн терт ж т т , терт жагы нан ханныц аяк-колын Ti3C- лерш щ астына салып тырп етк!збей басып отыра кал- ды. Т есск ай сэулеа' Tycin турган терге салынган екеп. Терт ж т т терт жагынан кол-аягын мыктап баскан Бер­ ке тырп ете алм ай, катты да калды. — Ал енд! бастацыз!— дед! эйел. Бул Акж амал едк— Тац да ж акы н... — Бундай icTe асы гуга болмайды ,— дед1 алтыншы- сы , колындары eTKip к е з д т н ж алацдаты п, ханнын аяк жагына бара жатты. О л ханнын аяк жагында 6ipa3 отырды. Тек жузшде ай сэулес! ойнап, анда-санда к е з д т ж ар к ете калады. Берке жанына баткан кезде 6ip-eKi рет катты жулкын- ды . Bip aK карулы терт ж т т оны тырп етюзбедк К е з д п т Kici 6ip-ai<, рет п'л катты. — Э л п куры м кшзд1 бер|'ндер,— дед!. — А л ew ii кол-аяили мыктап байлацдар!— дед1 Акжамал. Тер т ж т т Беркен!' тура алм астай етш байлады. — А узы ндагы my6eperiH алы ндар,— дед! Кундыз сейдед! де Беркеге ж акы ндады ,— YH iaai шырарсак ба- 216

уыздап кетем1'з,— дед1 ол,— ж уртка еткен корлыпян уш ш бул саран аз жаза. 0лт1рш тастау керек^едк BipaK. ссн1 елтчргенменен орньща баска 6 ip сумырай отырады рой. Одам да осылай кор болып ж ур. А л енд1 меш бар ыкыласыцмен тында. CaFaH 6yriHri 1стеген1м1зд1 6i3 еш- KiMre айтпаймыз. Бул суйж пн сурайтын ic емес. Ж эне булай еткешипзд! ж урт ec-rice, 6i3re де кастандык жа- сайтындар табылып калар. Басы езщ болып... Хан ур- пары, сендер каз1р арам шеп тэр1зд1, бар дуниеш ал ьт кстт!ндер foh. 03iH де ешюмге айтпа. Т акта айрыр емес, ат отырганын халы к бшсе, намыстанып орныннан алып тастап журер. Ж эне ж уртка кулю болудын кандай кызыры бар? B i3Ai (здеп эуре болма, 6api6 ip таба ал- майсын! Bip ж|‘ггг ханнын аузындагы орамалды алды. Bapi вп-сэтте гайып болды. Берке жанталасып сэл кысылып ж атты да, бар дау- сыменен айкай салды. Бунын айкайын ешюм ест!ген де, б1лген де жок. Келгендер Сэл1мгерейдщ Ж1п'ттер! едк Кундызды Берке мекен еткен жерге экелгеннен Kefiin, олар e6in тауып кызбенен байланые жасай алган. Кундыздык бул Ордадан оп-онай кашып кетуше болатын едь 6 ipai<, ол езже жэне ж ан аямас жакындарына осыншама зор- лык, киянат 1'стеген ханнан euiiH алмай KeTKici келме- д1. «EKiiui рет мен Ордага булай ене аламын ба, ене алмаймын ба,— дед1 ол,— хан сарайында ж ургеш м д! пайдаланайын, кашуым еш ж акка кетпес». Сейтш жургендершде Кы пш акты н ею кызы кенет и л тапты. Суйген ж 1 гтн е н калай айрылганын умыта ал- маран Акж ам ал улкен жэрдем болды. «Алтын кврсе, nepiiiiTe жолдан таяды» деген, ол сол Kyuri К.ундыз у й ш к кузетип'лерш тег!с сатып алды. Ал Сэл!мгерей ж 1г1ттер1не калара ю ру онай едк Орда хандары бул туста калаларынын сыртына камал туррызбаган. Терт ж агы б|'рдей ашык жататын. © йткею дэл бул жылдары хан Ордасына, онын калаларына сырттан келер еш к а - yin ж ок ед1. Хан e3i 6ipeyfli шаппаса, юм буны шабам деп ойлар? Рас, iuiKi жауынан корыккан uefl6ip хан, орусуттардай ез сарайларын камалмен коршатып кер- ген. Берке де алгашкы кезде осылай icTeMeKmi болган. Bipaic артынан, хан сарайынын керю н бузады екен деп алдырып тастаган. Сондыктан Сэл1мгерей ж!г1ттер( хан сарайына онай юрген. 217

Бул ар Акж ам ал мен Кундызды алып Един жагасын- дагы калы н TOFail арасына беюнген вз жасактарына ж онелдк Бул ж |п тте рге хан кайарынан корыккан Keii6ip кузетпйлер ердк Солардын 6ipi Кундыз уш нщ сырткы eciriniu алдындагы ею ж1г1т сдк Беркенщ канша бакыр- са да онын даусын еш юмнш еспмегеш содан едк Ал C;wiiMrepefi сарбаздарына ермеген кузетиплер Акжамал- дын берген алтын дшдэларын ышкырларына мыктап байлап алып, куш бурын дайындап койран аттарына Minin, Кен Орда, Хорасан, Ip6ir кайдасын деп ж ан-ж ак- ка таркай каш кан. ©йткеш бул ж ер хан, hosTh, бекза- даларга ж аксы болранмсн, буларра ©те кны н тигсн. Согысна барса ©ледь Сорыста epaiK корсетш, жауынды женсеи, ж еш сщ нщ бар кызырын хан мен онын жакын- дары, эскер басшылары коредк CaFan мыктаранда 6 ip ey.ii е л л р т тапкан аты мен кару-жарарын береди Онда да егер OFaH хан тещ регшдег! 6ipey-Mipey кызык- паса. Ал кызыдса ше? Онда, сол баяры таз калпында калранын. Бул сорыска баррандардыц Kyiii. Ал соплска бармаган катардары кош пендмердщ хал1 кандай? Ж а лгы з туйе ш н комына, жалрыз 6 neHin желше к.арап отырган сорлы кедей. М алы да, байлыры да тек куш тй лердс. Хан салырын толей алмай кул болып айдалраны канш а. Ж о к, кулды кка тек жешлген ж урт айдалран ж ок, монголдардын араты да, Кы пшактардын кедеш де айдалран. К ош уге Ke.'iiri болмай, жеуге асы жетпей жалрыз баласын кул ды кка саткан Кы пш акты н кошпен- Aici, монролдын араты аз болмаран. М ундай куйге шыдай алмаран, Акж ам алды н алтыны- на сатылган кузетпллердщ Kcii6ipeyi, Берке ханнын ба- сыбайлы кулы болранша ботен ж акка барып, ек бол- маса тамакты тоя ж еп олешк деп ж ат елдерге кашкан. Акж ам ал мен Кундызды алып сарбаздар оздерше косы лрэн кузетнплермен 6ip топ боп Сэл1мгерей жаса- гыиа келд1. Кундызды Сэл1мгерейдщ ©3i куш актап ат- тан Tycipin алды. Акж ам ал мен баска Ж1г1ттерге де улкен кошемет корсеттй Сойтш, сан жетпес ж ылкы ай- д аган байдын кызы Акж ам ал да хандарга, бай-манап- тарра карсы курес аш кан ж асакка кеп косылды. Ал С эл1мгсрейд1н' жасары каз1р едэу|'р кобейген. Bi- рак бул, хан 6 ip дабыл урранында бес ж уз мын ocaepi атка кона алатын Алтын Орда билеупплерше не ic jeft алатын ед1? Сэл1мгерей жасары аш ык аспанда пайда болтан Kouineiifli 6ip кара булт Tapi3fli едй Ж ергс Tyci- рер найзагайы, куяр Hocepi аз, жалрыз кара булт нен!

булд1ре алады? в зш е н зор 6 ip сурапыл дауыл сокса, ыгып кету оп-онай. BipaK осы ж алплз б ултка бул т ко- сылып, квк аспанды тепе жауып, найзагайьш ойнатып, шелектетш несерш куйып берсе ше?1. АЛТЫНШЫ ТАРАУ К®шпенд1 елд!н ежелг1 таласы кебшесе малга ш у- райлы ж ер 1здеуден туатын. Ж а у л а п алран жерлерш улыска аймакка белудег1 монгол шапкыншыларынын арасындагы курес-талас та Ke6iHe осыдан шырып кел- ген. Ж эне улыс, аймактарды белуш хан eHiuici болган- дыктан, онын тарына таласу кым-кигаш окираларра уласар едь Ал осы улысты баскару — Ш ынрыс жасысы бойынша, юм жас ж агынан улкен болса, сонын eHuiici едь Бул «улыс арасы»— аксакалы тек Ш ынрыс урпагы нан бола- тын. Ж эне кай урпарына ж атады, онын бэлендей тан- дауы ж о к едь «¥лыс арасы на » тек Ш ы н ры с тукым ы жэне улкеш рана сайланатын. Осыдан барып хан тары­ на ханнын баласы, немесе осы туста Ш ынрыс ypnaFu- нын кай тармарынын ycreMfliri куш т1 болса, сол тар- мактан ш ыккан адам ж эне оны Ш ынры сты н осы устем тармарынын кауымы Tiaece— Курылтайда сол хан ке- тер1лет!н. Ал aa ri «улыс арасынын» хукы мунда кеб1рек болатын. Ш ынрыс урпарынын кай тарм актан хан сай- ланса, сол тармакка кетер1'л ет!н. М ундай жардай соны- нан бетен тармакка да туатын. Осылай хан сайлау, бу- К1л Ш ынрыс иел1'гш дег! жерд1 тек 6ip тукы м емес, эр тукым билейт1н жардай жасалатын. BipaK Ш ынрыс урпары буран карамайтын. Кайсы- сыныц Kymi басым болса, ханнын арасы, inici, баласы демей, хан тарына сол отыратын. Ал Алтын Ордада бул талас езппн айырыкша жолын тапкан. Bip жагынан хан тарына «мен отырам» десе влген ханнын баласы, еюннл жарынан, бул такка элг1 влген ханны н арасы, im ei, TinTi арасынын, М с Ш н бала- лары таласкан. Кене жасы бойынша бул так жалпы Ж о ш ы ypnaFHHiKi дегенд!ктен баска туыстар да кур к эл ры сы келмеген. Осыран карай О н канат, Сол кан ат Hri жаксылары, бекзадалары, эскери басшылары ею дай боп бел1нген. B ip жары влген ханны н баласын ж акта- са, еюнип жары влген ханнын aFa, iHiaepiHiH жарына шыккан. Курылтайда кай жары женсе, сол жагынын адамы хан болган. Вату, Сартак, Улакш ы влгеннен ке- fiin Алтын Орда тары тешрегшде де дэл осындай талас 219

туга». Улакдиы елгеннен кешн, уакытша Алтын Орда бнлеуипс! бон калган Баракшын-катын, Алтын Орда тагы на Батуды н баласы Токтыханнан туран, езш щ не- Mepeci Тудай MeKKeHi коймак болтан. Булары Алтын Орланы тек Бату урпарына Fana беру едк Былайша айтканда 6ip урпактын, 6ip ханныц рана устемд1гш ку- шейту едь Ал Ж ошыньщ бетен урпактары Батудын iHiciH хан кетеруд! ткчедк Булары хандыкты тек Бату урпагына рана б с к т п тастамай, коне жасы бойынша, жалпы Ж ош ы тукымына билету болатын. Бул жолры таласта Ж ош ы урпары кан тегуге дешн барды. Баракшын-катын бул куреске Кулагу Илханды катыстыруды ойларан. Bipaic ж ер арасы шалрай, ол ту- г1л улы хан М енкеш н колынан да ештене келмеген. Ж о ш ы ypnaFbi ж иналган Курылтайда Берке жекш шыккан. Эрине, Алтын Орда тарына отырысыменен, бу да Ш ыкры с урпарына тэн эрекеттерд! icTeren. Баракшын- катыннан бастап 6ipa3 езше карсы ж уртты елт1рткен. BipaK Берке хан болып сайланганнан кейш, 6ip елеул! ic icTereH. Ол Ty6i хан Ордасын осы apaFa кенл'ремш деп Ед1'л д щ TGMeiiri эрысы ндэры езш щ «улыс арасы» кезЫ деп кыстау-ордасы Сарай шаИарын салдырран едь Бул кала Ед|'лдщ теменг1 жары кур Кы пш ак да- ласынын Ш ырыс Ж арропа мен Алтын Орда жершщ белшген тусы рана емес, бул солтустжтен Едш езеш аркылы кунгейге, одан api Хазар тещзшен етш кунгей Кавказга, Иран, Орта Эзияра, сондай-ак Кара тещз бен Азау жарасындары елдердщ Кы пш ак anxeci аркы­ лы бую'л Ш ырыска баратын керуен жолдарынын туй!с- кен жер|'. Ж ане улы езсннш бул тусы — eriH егуге су­ ды ойпаты коп ,кыс кыстаура — тогайлы взен жарасы мен калы н камысты келдер1, жаз мал жайылымына уш ы -киы ры на квз жетпес кек орай кен даласы бар — ете колайлы жер. Э ттен не керек, Берке Орда астанасын Сарай Бату- дан бул арага кенпре алмаган. Будан да Бату аруарын колдарына ту Fbin устаран талай Ж ош ы тукымыныц ер кеуде, менменинл мыктылары Беркеге жол бермеген. C eiiTin сонау Сартак пен ¥лакш ыны у 6epin, елт1рт- кен, басынан сан килы курсс-таласты етю зш, Алтын Орда тагы на мыктап отырран, жэне б!рде тым батыл кнмылды, ал кейдс алдары KayinTi кундерд1 ойлап 83i- иен-ез1 каж ы п калаты н Берке, кенет осындай куйге душар болды! Кандай азап! Кандай маскаралык!

• Берке ж урегш жалап бара жаткан екШ ш ке шыдай алмай хан тагынан турып кетт|. Е д !л езенш щ боны, Батудан бастап, ж алпы Алтын Орда хандыгынын жазгы жайлауы болатын. Батудыи Tipi кезшде Беркенш ордасы алрашкы уакы тта TepicKeii Кавказда едк Соцынан жазгы жайлауы Ед1лдт теменп сарасына кешкен. Кейде ол ж аз шыра ж айлаура Булор ж ерш е де баратын. Эйтсе де, Е д ш ©HipiHe кеп шыкпай- тын. Биыл, осы сиыр, hfhh 1265 ж ылы, жаз ш ь ^а, хан кенй eKi ж уз турж м ен кызыл нарымен ыррала ж ылжы п Сарытаура1 дей1н барып кайткан. Бурынры эдеттершдей жайлауда жаз аярына дейш отыра алмаран. Акж ам ал мен Кундыз маскара eTin кёткеннен кейш , Берке хан ез!'н 6ip жерге дэйектеп устай алмайтын куйге ушыра- FaH. Оран енд! ештененш де кызыры ж о к едк Тек хан тары Fana бар кеш л белерь Ал, сол такты н батыс жа- рынан тары дурбелен сез1ле бастаран. Ж о к , бул д ур- белеши тудырып ж аткан каз1р орусут ел! емес, тары ш аппак боп бушл Ж арропага дабыл какка н бэз-баяры HeMic, Ливон ордендер! едк Онын устше «Хан Ордасы- нын мацайында мын жауынгер! бар, халы к камын ой- лайтын 6ip ж аса к пайда болыпты. Бастыктары баяры Беркешн, жузбасы Сэл!мгерей кершедк 1штершде эйел жауынгерлер де бар екен. Ханнын токалы А кж ам ал мен былтырры некесш киган KyHi каш ы п кеткен катыны Кундыз да сонда деседк Булар Берке ханнын е з М ц басыбайлы ecipert кулдарын босатып аламыз деп эрекет icTen ж аткан сею л дЬ — деген суы к хабар алган. в з ш е корлык штеген адамдардан, каш ы п кеткен жузбасы Сэл1мгерейден хабар-ошарсыз ж урген Берке куанып калган. «Эйтеу1р бар екен foA, бар эскер|‘ мд1' салсам да, бэрш коршап алып, 6ipeyiH калдырмай 6ip тунде кырып салармын» деген. в з ш е корлык icTeren адам- дардын уэделершде турранын да бшетш. Э л 1 кунге де- й!н ат болып калган хан туралы еш сыбыс естшмеген. Ж а м ан хабар ызындап уш ка н ара тэр|'зд1, егер олар- дын 6ipeyi болмаса 6ipeyi аузына не болмаса, Беркешц инак болып калганы элдекашан Алтын Орда тугш , бу- ю л элемге жайылып кетер едь Ондай ештене болтан ж о к кой. Б1рак ол бул корлы кка шыдай алмаран, егер олар колына туссе, бэрш щ де Tipiflefi тершерш сыпы- рып алуга бар сд1. 1 С а р ы т а у — Осы купи Саратов каласы. 221

Ханнын ж айлаудан ерте кайтуынын 6ip ce6e6i осы ед1. Момголдардын тарихта болмаран шапкыишылыц ж орыктары, б1туге айналран кулдар саудасын кайтадан тудырран. Ж а ул а п алган елдердщ ecipeilnepin, колка тускен тургындарын Алтын Орда хандары тек шет жак- ка рана сатып коймады, олардыц енбегш жападай са- лып ж аткан калаларына ездер! де пайдаланран. Бул туткы ндар Бату ханнын кезшде де жзне Беркенш хан- дык, курга н алрашкы жылдарында да, коне заманда- рындагыдай, арнаулы хизарларда жуздеп, мындап ус- талгаи. K®6i шынжырлы болтан. Арнаулы кузетнл, жа- сактар оларды айдап алып келш жумыска сап, тун бола ж атура ол тас кабырралы, TeMip eciKTi хизарла- рына кайтып апаратын. Ас-суды барлыры сол Рим кул- дарындай ездерше белпленген уакытта, барже арнал- ган 6ip асханадан imeTiH. Буларда кулдыктан бетен ештене болмайтын. Орда кулдарды пайдалану жары ж ан а тэртж ке кешкен. (Б у да болса сол ереуш дш нэ- тиж еш ед1). Ж а на тэртш бойынша хизарлар жойылып (барлык кулдарды 6ip жерге бастарын косып устауды Берке KayinTi к ерген), онын орнына туткындарды басы- байлы кулы етш Ш ынрыс ypnaFbi бекзадаларра бол in берген. Хан да езше THicTicin алган. Эр бекзада, хан урпагы , езше белшген кулдар уш ш хизар емес, «К,ар- хана» деп аталатын шеберхана ашкан. Буларда иелерше пайда кел р ре тш ондаран кулдар ж умыс ктей тш . Бул ж ана тэр тш тщ 6ip epeKiucfliri, арнаулы мезплдер! жыл- дары еткеннен кейш элг1 кулдардын кейб1реулер! басы- байлылыктан босанып, ез алдына ту тш тутетш , уй болу- Fa м ум кш д ш алган. CeflTin, бурынрыдай тек кожасы уш ш рана ж умыс ктемей, 031 уш ш де, уй iu ii де жумыс icTeyre хакы болтан. Тек тапкан пулыныц бурынры ко- ж асына арнаулы белшепн 6epin отырран. Ал кожасы буйтк|'с! келмесе, езш щ карамарындары кулдары тек ас-сув! yrnin сол бурынры калпында калатын. Берке ханны н ез карамарында да осындай ccipefl •бес ж уз кул бар едк Булардын халдер1 езге бекзада- ларды н кулдары нан темен болмаса артык емес-Ti. Хан кулдары ны н 6api де карханада, кылыш, алдаспан, кан- ж ар, coFaTbin устаханаларда к те й тш . Хан катындарына Орда даты бикеш, бег!мдерге ж узш , сырга жасайтын ханнын езш щ шеберханасы да болатын. Мунда юлсн румдык, стамболдык кулдар ж умыс ктей тш . T eri хан кулдары ©пер жарынан езгелерден ж огарылау келетш. 222

Хан езше тек еарейлердщ бармагынан бал тамран шеберлерш рана калдыратын. Дегенмен, хан кулдары - нын езге бекзадалардын кулынан 6ip артыкшылыгы болатын. Оларра сырттан косымша жумыс алып, табыс табура руксат етметш . Онда да бул icTereH заттарын акшадай емес азы к-тулжпен, кшм-кеш екпен алатын. Берке кулдары нын катарына Сэл1мгереймен 6 ipre кашкан, Коломон елетш Ганджандары айкаста, Норай ecKepi ecipefl еткен баяры бес рум ды к туткы н-кулд а р кайтадан кеп тускен. Булар Кунды з Ордада жургенде, кексе кун аркылы Сэл1мгерейд1н жасарымен байланыс жасаган. © здершщ киы н жардайда екенш, егер Сэл1м- герей ж асагы босанура жэрдем берсе, ханны н бес ж уз кулы б1рдей булкыны с жасаура дайын скен ш айткан Сэл1мгерей жасары буны макулдаран, каны 6ip, т1лег1 6ip , ездершдей ж о к-ж !ггге к тщ улдары н босатып алура олар эрекет ктей бастаран. Bip саккулары аркылы жай- лауында ж атып хан осыны ecTireH. BipaK ештене бкп- меген боп, e3 in in бес ж уз кулы аркылы былтырдан 6epi устатпай ж урген ж асакты кол га Tycipin, 6ipiH калдыр- май бэрш 61'р ж олата кырып тастап езш щ корл ы к кер- ген кунш MdHri умытуды ойларан. Берке сол Сэл1мгерей адамдары взi н кол-аягы н бай- лап тастаган куш тан атканша айкайлап шыкты. Тек сэскеге таянганда рана ханнын байлаулы ж атканы н уэз1рлер1 бклген. К,ол-аягын шеиип, шала-ж ансар ханды TGceriHe апарып ж аткы зган. Дереу хан сарайы нын да- pyiiui шакырттырылран. Азырак eci шрген хан касында тек дэрушл болуын рана буйырран. Енд! хан окигасын сол д э р у ш кана 6 iaren. Ол: — _Бул кеселд1 ете 6 ip шебер адам 1с'теген екен. 031- Н13 айтпаранда мен де c i3fli мундай халде деп ойламас ед'м.— деген.— T in Ti калай сылып тастаганына тан каласын... — Сол ойламаран калпынызда ойламай калы ныз,— деген хан,— Tipi ж ан бммесш. Акынызды аман-есен турсам 03iM мыктап телеймш. Берке эбден айыгып болган к у ш д э р у ш т е н сураган: — М еш к мундай куйге ушыраранымды euiKiMre айт­ кан ж оксы н ба? — Ешшмге айткан жокпын. Тшесешз, басыма куран кетерш ант етешн. Д эр уш араб елшен сдк 223

— М еш н кандай жагдайда екешмд1 ешюм бишешн гой? — T ipi жан бйшейдк C i3fli тек сыркат деп тусжедк — Онда ракмет,— деген Берке.— Акынды телейтн деген уэдем бар едк сол телеупии ал. — Оныцызга ракмет. Дэл осы кезде Берке койнынан акш а орнына жарк eTKiain алмас канжар суырып ' алды да, тац калган д э р у ш KefiiH кашканша дэл журек тусынан кадады. Сосын канжарынан сор>алаган канын етегже cypTTi де eciK алдында турган кузетнпге: — М ы наны н денесш алып кетс!н,— дед!.— Meni ел- Т1'рмешш болган ексн, 03i ажал тапты. О л ты ккан жершен алган eKiHiui канжарды кузстнй- нiIL алдына тастай бсрдк Жуздеген м ин адамныц ел1‘мже Берке хан еш уа- кытта да жауап бермеген, ал арабтын 6ip сорлы дэр- yimiH KiM жоктасын, ханнан 6ipfle-6ip адам онын не у ш ж елгешн сураган жок. Осылай «уэдесжде» турган хан 03iniH сырын 61'летж ец акыргы айагынан кутылды. Ертещне Берке Алтын Орданын тагына отырды. А л шынында бул TinTi бурынгы Берке емес едк Тек онын Typi, 6eflHeci гана калган. Берке барышна дэреже суйпш адам екенж, сол дуниеш к бар кызыгын курбан ете алатын Kici eKeiiiH корсета. Ол еши алтын тагынаи ботеншн бэрж де умытты. Катындарын да, дуние-малын да. Дуниеш к бар кызыгы мешн осы алтын тагымда дедк Ж огалткан epi<eKTiK касиетт! де, эйел суюге кумар ж уректж окпп- uii де, о зж ж осылай жауларыныц колынап корланганы да — 6ipAe-6ipeyi оны куйрете алмады. Bapin алтын такты н куанышына езгелерд1и' тагды- рын шеше алатын куд1'ретже айырбастай алды. AAine, осылай ем!рдж бар кызыгын талак етш езгср- ген Берке, шынында да езге Берке едк Алтын та к уш ж жалгыз баласын да кия алатын Ш ы нгы с тукымы Беркеден адал ойлы Сэл!мгсрей кан­ дай каны псзерлнш куткенмен, дэл мынандай дэреже кумарлыкты куткен емес. Осылай кор болып олсж де- ген А кж амал мен Куидыз да, Берке хан сол баянл кал- пында деп естженде, булар да тан калган. Бекер елДрш кстпеген екенб!з,— деп еш'нген. Ал BcpneHiH ом1'рдж бар кызыгын алтын такка мул- дем курбан етам десе де, е зш ш мынандай кор болуы- т

нан туган ею ш нп ж уре пш н туб1нде тереп жаткан. Кей- де жанын коярра жер тапкызбайтын. Bip куш ол А к- жамалдаи бурын алган ен жаксы токалынын уйше конды (ж урт сез1-ктенбес1'н деп хан ауык-ауык, муидай кулыкка да баратын). Эбден шелдеп калган тырыршык- тай жас катыны канш а аймалап суйгенменен, ханнын к е н ш селт етпедк «Жолдан ш арш ап келд1м, баска уа- кытта...» деп Tepic бурылып жатып калды. Баска уа- кытта да yncMi осылай «шаршап келетш Ь езше аян. Ра- сында да, хан жол rnerin келш ед1, кешжпей пысылдап уйыктап иеткен. Содан тан кылан бере дзрет кысып, дузге шыккан. Сол сэтте ол... жок, ею туйешн арасын- да, ком устшде болып ж аткан окираны ез кез1м' ен кор- ген емес-Ti, журег!менен сезгсн. Караура бет1 шыдамай, Tepic бурылып кеткен. Ертешне, эрине, жас токалын да, ауылдын токал кумар ж 1г т н де 6ip сылтауын та- уып, айбалтамен шаптырып елт1'рткен. Ш рак сол Kyuri тун оныц олш калган кызганш актык се31мш кайта Ti- рйтткен. Х ан e3iH-03i эзер баскан. Берке мундай еюш'пл оянран кезде, танга аласурып, езШ н кор болранын жана сезгендей кен элем! кусыры- лып кеткендей, елш кете жаздайтын. TinTi бар дуниеш, алтын такты да эртеп ж1берп'с! к е л т кетет|'н. Тек осындай жагдайында кайтадан алтын тарына отырып, 6ipeyaiH тардырын шешет|'н сэтте рана ол су сепкендей басылатын. Мундайда хан алган ую м yueMi ол1‘м жазасымен бп-yuii ед1. g Ханнын мундай каталдыгымен коптен таныс Орда адамдары оны ©3iMi3fliH бурынры Берке деп уратын. Берке Ордасына кайтканнан кешн Сэл1мгерей жаса- рын куртуга эз1рлене бастады. К ы п ш ак даласына монролдар коп озгерш енп'здк Б у да сол кешпешилерге тэн жер мэселесшен басталган. Бурын Д э н т К,ыпшакта тары куландардай yfiip-yfiiipre белшген ру-ру боп 03 безмен к о ш т журген журттын жаз жайлауы, кыс кыстауы, кош жолы, 6api де 6ip уй/и'к не 6ip ауылдын MeHiiiiri емес, сол бую'л р у д ш болатын. Ж эне бул жер оран 6ip ханнын, не б!р батырдын буй- рырымен бертмеген. Бурын олар ез бетхмен, ©здершш кошш-конуына ынгайлы, ©здер1мен туыстас баска рулар- мен кездесетш, жайлауда катар отыратын жерлерд1 тандаран. Ал монгол шапкыпшылары сол жерд1 алды- менен улыска белген. ¥лыс агасы карамарындагы улысты эр хан урпарынын мешшгше аймак етш бергсн. 225

Эр хан урпагына жататын ел, кай жерде кыстап, кай жерде жайлауы керек, жалрыз рана мал жайылымы туррысынан рана емес, эскери жардайды да еске ала отырып, барлыпл енд! улыс бастыры, аймак бастыкта- рынын OMipiMCHeH белшген. Э р улыс, эр аймак сол езше керсетмлген жерд1 рана жайлауы керек. Осылай енд1 Дэйгл Кы пшакта да, бурынды-сонды болмаган, жерд1 6ip тайпа елге, не 6lp pyFa менийктелген тэртш туран. Эрине, улыс агалары, аймак бастыктары, вздерше, жа- кын туыстарына карамарындагы жердщ шурайлысын алган. Муны керген Кы пш ак бай манаптары да булар- дан кэлрысы келмеген. Осылай Кы пш ак даласында жер мэселесшен туран к ун т л е р мен кушшздерге бе­ лшген корам туран.;Ал кешпенд1 елдщ ен кереп жер болгандыктан, Кы пшактын да бай-манаптары осы жер аркылы карамарындагы журтка еш мш ж урпзш , олар- ды билей бастаран. Монгол шапкыншыларынын жаулап алган жерлерше, карамарындагы халыктары уш ш емес, ез пайдаларын коздсп шаплн шаЬарлар ipreciH кетерт, олардын манайына отырыкшы туррып елдердщ тут- кындарына eriH enni3in, ал сол калаларда архана — . шсберханалар уйымдастыррандары да кыпш ак днкан- дары мен малшы-косшыларына эсер стпей койган жок. Кы пш ак ауылдарында керш басып, пышак, ж узш со- fhthh шеберлер панда болды. Ал кешуге к е л т жок кедейлер жатактарра айналды. Монгол шапкыншылырынын озбырлыры дамудын томен сатысында кауымга лр нил ш eTin, кун KepicTin килы-килы тэалдерш турызды. Шектен аскан корлык пен жауыздыкка карсы тур- ган кайсар куш нелершщ толкытулары да болып тур- ды. Mine, осы туста Сэл1мгерейдш де сарбаздары кв- б ейт, 6 ipa3 элденш алган. Сандары да мыцнан асып ксткен. Бул ж асак та, Бошман мен Тарабндщ ж!птте- р 1ндеП елеул1 кушке айналмаранмен де, Алтын Орда ханына сес керсетерлштей эжептэу|'р колга уксап кал- Беркеш'н жайлау маусымы б1тпен, куш бурын Орда- сына боска кантып келмегешн ce3in, Сэл!мгерейлер де курескс дайындала бастады. Берке хан Ордара кайтканнан Kefiin Кул агу илхан- нын дунне салганын естуй. Ш ы нгы с ханнык ез бала-

ларынан кейш бес 6epicinin eneyi Б ату мен Кулагу дуниеден erri. Кулагу елдк Беркешн 6ip жауы кемщ!. BipaK Берке буган куанган жок. «Ку дуние, осылай бэр!м!зден де етерЫн!— дед! куйже,— re tire соншама алысып-жулысамыз? Кулагу neciHe бар eMipiH тек ил- хандыплн кушейтуге тырысты? Сондагы бар тапканы уш кулаш кара жер ме? Дегснмен Кул а гу ен акыргы куйже дейж бул жалганнын кызыгын Kepin eTinTi гой... Соныю дурыс па? Мен неге ейтпеймж? Бар ойым, бар ■ плепм тек Алтын Орда. Соны кушейту. Одан да... Ж ок. бул дуниенщ кызыгы деген не? Е н б ш п жар кушып, бала сую болса...» Берке тагы кел басына келдк I\\a 3ip жаздын ортасы. Ойпат жуасы oai сушрленбе- ген. У к ш басты камыстар да эл! кекпенбек. Белуардан келетш шалгын желмен ойнап, толыксып, жасыл юлем- дей жайнап тур. 1Ш р ю н дуние, кандай кызыксын, кан- дай тамашасын! Сеш н бар кызыгын тек алтын та к па? Сол ушЫ гана адам жаратылган ба? Ж о к алтын так уш ш тек Берке хан гана жаратылган. Тек осы Fana б|‘лед1 тактын мына жайнаган алдамшы ем!рден капша артыктыплн... Берке колге карады. 03iHin жалгыз io p i аккуы Fana жузш жур... CepiKTepi жок. Жолдастары — анау касын- дагы жас ею акку тастап кеткен. BipaK, жалплздык тек Kapi аккуда гана ма, 03i де Акж ам ал мен Кундыз- дан айрылып калган жок па? Акжамал мен Кундыз есше Tycin efli, Беркешн журеп тагы удай ашып Kerri. ByriH Алтын Орда ханы ею оттын ортасында едк Bip от — буюл ой-санасын билеген алтын так. А л еюн- uii от — адам боп дуниеге келгеннен кешн онын кызы­ гын Kopin етудщ керекппнен туган. Кулагу ел1м1' алтын тактын да опасыз екенш керсетп. Сенщ SMipinHin жал- гасы алтын таплн емес, балам. Ал сен болсан сол ба- ланы енд! м энп-баки тудыра алмайсын. Кандай азап! Кандай корлык! Осы eKi отттын ортасында калган Беркеге eMip кенет 6ip натижес[з бос еткен, кур ауре-сарсан TipuiuiiK боп Kopinin Kerri. Ол бурынплсынан да бетер кулази TycTi. Берке келдеп аккуга карады. MiHe гажап! Талай жем тастап шакырганында TinTi жакын келмейтш акку кус, ciifli езше карай жузш келедк TinTi коркар емес. Энс таяп келш калды. M in e жеттк ¥зы н мойнын созып Берке турган жаганын шетше салды. Хан eHKeiiin «не 227

болды саган?»— деп басынан сипамак боп колын апара бердк Кенет тартып алды. Б1рдемс айткысы келгендей буган жэуд1рей к,арай- ды. Беркешн денеа муздап KeTTi. Кенет «канк» e n i де, eKi канаты eKi жагына салбырап, цозгалмай калды. Берке аккудын елш калганын бглдк Кенет жел турды. ¥зы н мойны жагада елш жаткан аккуды лыкси cei<ipreH кек толкын ез1мен 6ipre кел ортасына карай ала женелдк А к к у кусыныц ел!мш Берке жамандыкка жорыган. Кеп кенпкпей ез1м де елед1 екенмш деген. Spi-copi куй- дс Берке хан сарайына кайтты. Хан тагына отырса-ак болганы, езш тунгиыкка батырган сумдык ойлардан Берке заматта кутылатын. ©3iHiH баскалардын тагдырын шешетш aMipiui екенш б1рден сезшетш. Ж ан агы ж ар кушып, бала суйем деген арман да умытылатын. Кеюрегшде тек ашу гана кала- тын. А лты н такты н осындай касиет! барын б|'летж. Бер­ ке одан мэнп-баки айрылилсы келмейтш. Ж атса-турса «дуниедеп бар кызыгымды алсан да, тек осы кызыплм- нан айыра керме» деп тйпейтш кудайдан. Бул жолы да солай болды. Берке тагына отырысымен озш баска адам сезшдк Дереу Сарайга келш жаткан Тудай Менкеш шакыртты. Б ул атасы Батуга да, aKeci Токтыханга да тартпа- ган, апайтес, кен кеудел1 ж 1п т едк Хал-жайы н сурасып болганнан кейш Берке: — Осы манда, Е д 1'л тогайларынын арасында кеше осы А лты н Ордада жузбасы болган CaaiM repefl деген 6ipey баскарып журген 6i3re KayinTi 6ip жасак пайда болыпты,— дед к— Сендердщ маган алып келген Кун- дыз кыздарын да сонда квршедк.. — Б 1'лсм Fofl мен Сэл1мгерейд1 де, Кундызды да,— дед1 Тудай Мецке эдеттепсшдей л е т р с свйлеп.— Анада Кызылтаста согысып, Сэл1мгерейден сол Кундызды тартып алгам. Bipaic ш з д т оны кыз дегенмзге сен- б е й м ш !.. — Уай, каз1р сез онда емес... — Енд1 неде? Ол кыз болмаса да кездщ жауын алып TypFan 6ip nepiuiTe. Ногай квкем бер деген сон берд^м, эйтпесе... Б аракш ы н-каты ннын 6ip кезде еркелетт всфген немерелернин 6ipi, к 1лен осылай аузына келгенш, жа- 328

сырмай актарыла сейлеу Тудай Менкенщ эдетк Буны б!летш Берко енд! онык сезше мэн бермедк 0 з OMipiH Tiкелен айтты. — Сол Сэл1мгерейдщ жасагы 6i3re KayinTi жасак. K,a3ip ана кала сыртында жаткан косынынды ал да, соларды 6ip arrraFa жетюзбей корша. Ж ол керсететш юс1лер бар. Коршап болган сок 6ipiH калдырмай кыр! — Кундызды да олт1рем бе? — Иэ,— дед1 Берке,— Сол ж асакта менщ токалым А кж амал да бар кершедк Оны да елт1р. — Ойбай-ау, ек! б1рдей казмойынды текке элтар- геише, ез1не керек болмаса, маган бер. — Ж ок, бермеймш. 0лт1р. А л катын керек болса, калган ана катындарымды б1рдей ал. — Ю лек кемшрд1 кайтем? Э ж с етемш бе? Ж арай- ды, ана сонры eKi катынынды алайын, эл1 де кешлде- piHiit жел! басылмаган тэр1зд1, кеше eKeyi де «тентек кайиым келдщ бе?» деп... Берке курендене калды. Тудай М енкенщ сезш щ ар жагын тындаган жок. «Булар да бос журмейтш болды рой»,— дед1 ioiiHen. А л Тудай Менкеге: — Жарайды, кайсын алсац сонысын ал,— дедь— • Тек Смпмгерейдщ жасарын куртып кел. Аж арлы екен деп А кж амал мен Кундызга кызырып журме! — Каты нга кызыратын мен 6ip есшен адаскан адам дейаз бе? Ханнан каш атын сайкалдарды, койнына к а ­ тын етш жатканша, ат куйрырына байлап экелерш та- нытканра не жетсш! Х ан бул жасакты кыруды Тудай Менкеге тапсыр- ранда ез1 де солай ойларан. Токтыханнын балалары урыс, сорыс, кыру десе, елin турады. А л Тудай Менке- нiк тен текттн кейб1реулер есаландырынан штейд1 дей- Ai. Ал баска б1реулср атасына тарткан батырлырынан дейтш. Акымакты батыр десен берш кара казандай болады, дегендейш, буран сен батырсын десен болганы, жартасты да кеудешменен урура бар эумесер. Осы Тудай М©нке1п н колы Сэл1мгерей жасагына ертен кун бата аттанбак болды. Бул хабарды сол куш- ак Сэл1мгерсй де естщк Енд1 Тудай М енкенщ эскерш шабатын бон дайындала бастады. BipaK Тудай Менке- Hiii колы ертенше жорык бстш езгергп. Сол куш туиде Беркеге Новгородтан улы князь Алек­ сандр Нсвскийдщ туысы Гавриил бастаран тары арнау- лы уэюлдер келген. Олардан neMic рыцарьлары мен Ливон ордсндершщ Псков пен Новгородтын ар жарынан 229

калын эскерлер! шеп курып, орусуттарды ш аппак бо- лып дайындалып жатканын еспген. « Э з Ы з д щ де купи- Mi3 ж етш калар» деген Александр Невский немере iHi- с!н ж1берш, сейтсе де бул жолы рыцарьлар бурынры- ларынан анагурлым катты дайындалган TapisAi, егер С а р та к хан кез1ндеп уэдесшен таймаган болса, Берке 6i3re жэрдемге ен болмаса 6ip косын эскер берсш». Мусылман дш шдеп Берке немк рыцарьларынын Бей- барыска да карсы cofhc ашып М ы сы рга дейш барра- нын жаксы б1летш. О н ы н устже езше алым-салык те- леп келген Новгородты баска ж урт шауып, колындапл кызылын кагы п кеткел1 турганын унатпады. Берке хан б1рден Александр Невскийдщ сураган 6ip косын эске- pin бермек болды. О л сол т уш -а к Тудай М ен кеш ша- кырып ап: — С е ш н косыныннын ca-nap 6eri езгердк— дед1 — Сэл1мгерейдщ каракшыларын баска косын жояды. Ал сен баска ж а к ка барасын! Тудай Менке куанып кеттк — Кай ж а к к а ?— дед! ол,— А на жорыктан MeHi кут- карганы ны з жен болды. И т о н катындары, куралайдык лактары ндай кездер! жаутандаган 6ip перизаттар. Кол - Fa туссе не ктейм ш деп баранадан 6epi басым катып жур ед1. — Сен косынынмен мына Kicuiepre epin Новгородка барасын,— деген Берке Гаврийлд1 нускап.— Орусут эс- KepiHe жэрдемдесщдер. А р жагынан нем к тем ip атты- ларынын1 кеп acKepi к е л т ж аткан кержедк — Е, т а f h согысады екенб1з foA!— Тудай Менке шын куанып калды.— Каш ан жур дейаз? — Танертен. Б ул э нпм е тун ортасына таянран кезде болтан. Ба­ тыр ангал дегендей, аузында сез турмайтын Тудай Мен­ ке, кайда бара ж аткандары н ешшмге айтып улгерме- ген. О н ы н ocKepi та н ата козралды. Андура койган алрышындары Тудай MeHKeHiH калай карай бара ж ат­ канын С э л 1м' герейге жетюзген. Ж ас ак бастыгы б1зд1 алыстан к ор ш ам а к болган екен деп, Тудай Менке колы тынырып ж аткан кезде кутпеген жерден ш аппак болып, тогайлы даланы беттерше устап, Алтын Орда косыны- нын сонынан ерген. Сэл|'мгерей жасарынын элрышын- рын баскарып, алда Кундыз кыз ж у рш отырран. О л Ту- ' H e M i c т е м i p а т т ы л а р ы — neMic рыцарьлары аттарына xeMip сауыт кипзгещнгшен кейб!р к1таптарда осылай жазылган.

дай колыныц кай жермен, калай кет1п бара жатканын удайы хабарлап келе жатты. Туе ауран кезде Кундыздан: «Эскер кос-кос боп кел жагасына Tycin жатыр. Эр кос- тан ею-уш ж1пт шырып, аттарын квлге айдап барады. Cipo, осы жерде 6ipa3 демалмак тэр!здк Эскер токта- ран туе жазык. Бер ж аганд а калын TOFafi бар. Соны тасалап кеп буларды шабура болады. Сол|'мгерей aFa сол шыдасын, кврей1к аттарын кайтед! екен?»— деген хабар жеткен. Bip бие сауымы етердей уакытта екшии хабар да келдк «Аттарын к е л д т арры бетше жайил- дыруга алып кеттк >KiriTTepi тамактарын жеп, жатура ынгайланып жатыр. Т ан атпай кол жолга шыкты foA, курыганда ем бие сауымдай мезп'л тынырар. Сол кез шабура ынгайлы. BipiH калдырмай кырып салура болады». Сэл1мгерей сарбаздары ездерш бастаган 6ip алры- шынга epin, Кундыз айткан тогайдын куншыгыс жак ыгына кеп токтады. Сарбаздар аттарынан Tycin, ерлерш жендеп, тартпаларын мыктырак тартып, шабуылга да- йындала бастады. Сэл1мгерей 63i барып, Тудай Мэнке- нiи жаткан даласын сыртынан Kepin келд|\\ «Кудай бу- йырса, 6ipeyiH cay ж!берместз,— дед! ол, каннен-капер- ci3 бэр! уйыктап жатыр. Тек карсыласпаганына тимец- дер. Кару-ж арактарын алып ездерш ecipefi етшдер де койындар». Эрине, ез жершде, арттарынан андып келе жаткан жау бар деп Алтын Орда acKepi ойламаган. Сол себептен де кушмен журген эскерлерше ат coFbin тас- тамасын деп Тудай Менке тыныстама берген. K,a3ip 63i де корылдап уйыктап нетель Сэл1мгерей сарбаздары сайма-сай боп т1з!лш, кол- дарына найза, кылыштарын алып, жер тарпып, ауыз- дыктарымен алысып турган аттарын жалдарынан си- пап, озер басып, уйыктап жаткан косынга енд1 ат коя- мын деген кездершде: «Токтандар — Токтандар!» деп айкайлап астындарьт кулагер 6ecTiciH ойнактатып К ун ­ дыз да жетть — Буларды шабура болмайды екен, агатай!— дед! ол ент|ге атынын басын озер кайырып.— Булар Новго- родка орусуттарды KopFayFa бара жатыр екен. Олардын ар жарынан калын тем1р аттылар келшть.. Егер 6i3 бу­ ларды кырып тастасак, орусуттарды TeMip аттылары кыруы мумкiн... Сэл1мгерей жасарында кулдыкка сатылып, не болма- са монгол шапкыншыларыныц алгашкы аттаныека шыккан кездершде еарей боп колга тускен, соцынан 231

Ордадан кашып, буларга келш косылган кептеген ору- сут сарбаздары бар едк Жане орусут елшщ де монгол шапкыншы.парына карсы екенш Сэл|'мгерей дс жаксы бшетш. Буларга жаны ашнтын. Сол себептен де Шел- кене баскакты ©3i елт1рген. — Кап! Bip ыкгайы келген кез едП— дед1 ол,— Ту- дай ААеккеш ат куйрыгына 6ip байлайтын едш. Эттеи, оттек! Ханнан ентнзд1 аламыз деп, жазыпл жок кыр- уар слд1 кыргызуга болмас! Аттарыкнын басын нейin бурындар, ж1пттер! Булар кейш кайткан. Bipan бугш 63i шаппаган Ту- дай Мвнкешн, сртен буларды койдай кыратынын бшген жок. Ал Берке acKepi сол безмен жедел журш, ертен те- Mip аттылар шабады деген куш тунделете Новгородка жеттк Ш еп курып, дабыл согып, шабуылга дайындал- ган TCMip аттылар танертен езше карсы турган жалгыз орусут колы емес, Кы пшактык э й г ш атты оскерш кор- Д|. Легницаны ал! естершен шыгармаган нем|'с рыцарь- лары енд| Новгородты шабуга бата алмады. Олар ке­ йш шеп'нуге мэжбур болды, Бул neMic рыцарьларыныц орусут жерше ек соцгы келу1 едк Будан былай карай, ер журек орусут халкынан ei<i рет онбай таяк жеген HeMi'c рыцарьлары орусут жерше шабуылга шыгуларын мулдем тыйды Сэл1мгерейдщ колы Тудай Мецкеш шаппаганмен де баска б!р жешске жеттк Сол кейш кайткан 6em ien Сарай-Батудын ipreciHe келд1. Ханга «613 калын кол- мыз, егер ана кулдарды босатпасац, каз1р шабамыз!»— деп Kiel ж!бердк Бул 6ip дол табылган кез едк HoFaii лэшкаркаш-и бузурык боп турган шакта, хан Орда сыртьшдагы хизарларында Алтын Орда отыз мындай аскер устайтын. Ногайдын кандай itayinTi адам екенш yueMi ecinen шыгармаган Берке кай куш ол осы отыз мын колымен хан Сарайын шабады деп эбден коркып болтан. Ногай Кавказ аттанысынан кейш, лэшкаркаш-и бузурыктан Tycin, Едш дщ теменп жагындагы жана улысына кеткеннен кейш, эскерден cecneHin калган хан, согыс i<e3i емес деп баска лэшкаркаш-и бузурык бештпеген. Жане кала сыртындагы хизарларда унем1 осы араны кузететш орныкты аскер устауды да кой- ган. Кеп жылгы тэж 1рибеЫ бойынша мундайга маусым- ды косындары дурыс екенш бшетш Берке, Орданы кузетуге эр улыстан эр уш айга бес мын аскер келш туруды буйырган Тудай Мецкенщ aci<epiHin де Орда 232

тубжде болуы осыдан едк Ал оныя косыны Новгородка кеткеннен кей1н Берке келеш кезек ceHiKi деп Т ок Бу- KaFa Kici шаптырран. Ток Бука колымен Ордара жеткен- ше, Сэл1мгерей тэуекел деп Сарай Батудын ipreciHe кеп токтаган.Бул 6ip, кан текпей кулдарды онай босатып алуга болатын кез едй А л кулдар ереушнен запы бо- лып калган Берке бвтен амалы болмаган сок, взш 1Я карамарындагы басыбайлы бес жуз к у л ь т босаткан. Оран бетен бекзадалардын да адамдары косылган. Осылай мын сарбазына ж ей жуздей ж а к а ш алер косып алган Сэл1мгерей, эскер!мен сол к уш тунде, Ед1л жарасындары калын TOFaftFa Kipin, ж ок болды. Ал Алтын Орда ханы санын урып кала бердй Квп кеш кпей Дэйгл Кы пшактын карасуыкты куз! келш онын соны карлы-буркасынды кыска айналды. Сэл!мгерейдщ acKepi Ед1л езеншщ орта шенше жетш, жаца рана канат жая бастаран баска батырлармен тЫ табысты. Ж ане Е д ш бойынын калы н торайынын ара- сында Акжамалра уйл е нт алган С э л 1мгерей кардан баспана боларлык шошала салып, мыктап бекшдк Ж алгыз кызына шыбын жанынан басканын барж киган экес1 Акжамалынын тойына деп, сонау Кек Орда же- piiiAeri E cu , Нурадан быкып жаткан жылкысынан Бер- кеден жасырып тайлы-кулынды еш жуз жылкы айдап акелдк ЕксеЫ тусш жаяу журген сарбаздардын кейбь peyi ойкастатып ат мшдй Кы скы сорымрэ кенелген Сэ- л!мгерей сарбаздары енд! жазгы жорыктарына дайын- дала бастады. 9 Бул кезде Мауараннахр жершдеп Б арак хан да эжептэу!р кушей in калган-ды. Алтын Орданын кошпен- fli жауынгершен коркып калган Ходжент, Бухара, С а ­ марканд туррындары Барак эскерш каруландырура аянбай куш салыскан. Ж эне туып-ескен жер, суын кеш- пендиер келш булд!рушен сескенген Мауараннахр жерЬ HiK улкен-Kiuiici вздер1 келш Барак эскерше шрген. Осылай элденш калган Барак 6ip-ei<i рет Отырар жак- к а шырып, Кайдудын жасактарын женш кайткан. B ip sK Барак Кайдура карсы улкен майдан ашуга журексше берген. бйткеш, Сырдын орта шеншде, М н д е уйкыга кеткен айдайардай козралмай, алдары сорысты KyTin, Алтын Орданын Менке TeMip баскарран елу мын атты acxepi жаткан. Барак Кайдудын эскершен Kepi, Кы пш ак­ тын осы косындарынан сескенш, улкен согыска бара 233

алмпган: Жэнс манданта шыга калса, ж е кш п калам ба дсп коркып, не icTepiH бммей саса бастаган. Осындай ксздс кенст Кайдудан, Угедейдщ баласы Каданнан туган Кыпшак баскарран елнплер келген. Олар Кайдудыц атынан Барактын б т м г е келуш сура- ган. «Б эрш 1'з 6ip Ш ы нры сты ц урпарымыз, булай кыры- лыса 6epyiMi3 женге келмес. Бул Кыпшак пен Мауаран- нахр даласы 6apiMi3re де жстед1, оны бу.адре бсрме- йiк»— деген. Барак сырттай ойланган niuiin керсеткенмен iuiTefi куапа-куана кенген. 03ipre ек! ханнын арасындапа кыркыс токтатылып, келеп жылы Ш ы ц гы с урпактары ж ипалгаи Курылтай шакырмакшы болып кел1сш, Кып- шак Кайду Ордасына кайткан. Бул шеипмд! Берке сол кыстын орта шсшнде еслдн Ж агатай мен Угедей урпактарынык т 1л табысып жатканын тусш ш катты ашуланды. «Менке TeMip не- гып жур о жакта,— дед1- ол,— елу мыи аскерд! мен оган неге берд1м? Бар ойым Угедей мен Ж агатай тукымда- рын 6ip-6ipiHe кыргыздырып. Алтын Орданын калыц колымен ААауараннахрды басып калсын демеп пе ед1м? Боз окпе, mipiK, ен KayinTi жагдайга жол ашып ап, ка­ раты , б1рдемст 6iTipin тастагандай жатканын мысык тпр1зд1 буйыгып?» Берке: «Ж агатай мен Угедей тукым- дарын 6ipiKTipin алма!» деп, Мекке TeMipre арнаулы жасак H<i6epfli. Bip aK сол жылы 6ip апталап долы бо- ран улып турып алды. Бораны 6iTce бет каратпантын Арканыц суыгы келдк Суыгы 6iTin, кун жылына бас- тап e.ai, ю л т кектем болып таудай-таудай болып ушлген кар б1'рдеп epin, сел басып Kerri. Тасыган Жайык, Ыр- гыз, TopFaii езендер1 жиырма-жнырма бес шакырымга жайылып, маусым тумай кайтпай койды. Су кайтып, жер кебе бастап едк кенет тепелеп несер куйып, алем 6eTi ат ангын алып журе алмайтын саз балшыкка ай- налды. Юлек жуан бел, бура сан жылкы MiHren, Кы п­ шак. ж|'пттер! бар киындыкты женш, елдш-талдык деп Менке TeMip Ордасына жеткенде, булар enfli кандай шара колданса да Ж агатай мен Угедейдщ урпактары- нын байланысы бузылмайтын жагдайда cKeniir б!лд!'. Ал Менке TeMip де бостан-бос буйыгып жатпаган екен, оныц e3inin де кездеген нысанасы бар боп шыкты, артынан барып 6ipai< 61л iHfli. Кы с бойы куса боп, жудсп журген Беркс буг!н ете сергек едк Ж ер кепкен шак. Ед м бойынын кегал uie6i ду ете калган. Ж ер 6eTi кекпенбек, Келде кикулаган

уйрек. Тал басында сайраган булбулдар, кекпенбек элем, кулпыра тускен. Берке алтын тарына отырысымен Тудай М енке мен Мекке Тем1рдт баласы Токайды шакыртты. Токай бал- уан денел!-, сунгак келген мангаз кара сур ж н тг бола- тын. Батудыц бул немереш де аталарына тарткан кшм- ге, дуние-мулшке онша эуес емес-Ti. Монголдардын 03i тустас ж1г!ттершдей жаррактан тулкькарсак TepiciHen т 1г1лген кшмдер, иэ болмаса, селб1рейтш шекпен KHiiie салатын. «Тентек шокпар жинайды» дегендей, бул еке- yiHin де кумары кару-жарак пен ат. Белдершде жал- пактыры алакандай, какталран KyMic белбеу, кумктет- кен окшантай. Асынрандары кылыш, канжарларынык саптары, кыналары жалт-ж улт еткен ак кум к. Садак- тары мен корамсактарына кумктен сакина елд1к ор- наткан. Мшгендер1 к1лен сул1ктей кара жылкынык сул- тандары. Олардын устерше салган ер-токымы, узецпс1 ю т з ге н жуген, куйысканынык 6spi аппак сом кумктен. Ы лри кара жылкыра, юлек ак KyMicxi ер-токым, ж у­ ген, куйыскан кандай KeniciMfli! Кандай сэндП ©зге балаларынан repi тентектеу, журген жерлер1 имен у-шу, Токтыханнын суеты осы кос арланы астарындаил кем|'рдей кара аттарын токтатпай, салдырып жетш келгенде, кандай топ болса да, каре айрылып жол беретш. — Алдияр таксыр, амансыз ба?— деп уйге осы eni ж1г1т 61'рден Kipin келдк — ©здерш де амансыкдар ма?— дед1 хан булардык суеты Typinc cyficiHe карап,— отырындар. EKeyi де тан алдында жайылран, кып-кызыл, xyri 6ip ел1, фарсы ш лемшщ ycTiHe малдастарын кура к а ­ тарл аса отырды. — Эскери ойынга канша жауынгермен келд1ндер?— дед! хан. — Эркайсымыз бес мыннан,— дсд1 Токай.— Ж арлы к солай рой. Б 1зден езгелер! жака келш жатыр. — Онда косындарынды дайындандар,— дед1 Бер­ ке,— e3iM бастап жорыкка аттанамын. Тудай Мекке елен ете калды. — Алыска ма? — Така жакын емес. Эскери улыска алыстары улыс косындары жеткенше оралып та калармыз. Оралып улгермесек, 6i3Ai куте турады рой. ByriH хабар алдым. Е к 1 мыкдай сарбазымен Сэл1мгерей найсаптын жасагы Ед1лд1'к 6epri бет!ндег1 К,ара Орманга келш 6eKiHinTi. 235

Ол бул арадан eni кундж жер гой. Суыт журш, аргы куннен калмай Кара Орманга жету1м!з кажет. Карак- т ы л ар бетон ж акка сусып кетпей, коршап алып, 6ipin сыртка шыгармай, орман-морманымен ертсп ж1беру!м1з керек. Тудай Менке куанып калды. ■ Узй, отца кактаган уйректей, аиа кос катынды да ертейш екенб1з гой! Б1зге кимаган кызыктарын кер- cinuii, енд! кек жалын шыжылдатып! Токай кем сейлемейтш, устамды ж т т едк — Кыруар орманды боска ертегенде,— дед!.— Бар болтаны с'кi мыц адам болса, коршап алып, тутаса i<i- pin, сол жаткан жерлер!нде кырып салмаймыз ба? — Атпен Kipe алмайсын. А л Сэл!мгерейдщ ж^гптер! Ko6i тау арасында ескен епт!лср, тулюдей жылт eTin 6ip ж агы наи eTin кетедк ¥статпайды. Одан да коршап алып ертеген жен. Bip орманнан Орданып шанырагы куйреп жерге туспес. — Эрине гой,— дед1 тагы аккылдай Тудай Мекке,— Олардын жан-жагынан Кызыл л л ш жалактаткан ерт- тен lubiFa алмай жанталасып жаткандары кандай кызык! ©ртей1к! — Мей!лдер!к!— дед1 Токай. — Онда дабылдарынды урыкдар. Ka3ip журем!з.— дед1 Берке,— Тек умытпандар, арбаларга тиеп отыз Ky6i жер май ала жур1ндер. Кара орман Ед1л e3eiiii!in жагасына тутаса б|ткен калыц агашпсн уштасып жаткан, еш бес шакырым, узындыгы он шакырымдай, емен мен карагай, кайык менсн арша ескен, ит мурыны батпас, кене заманнан келе жаткан байтак тогай болатын. Ед 1лд!к кулама жар кабагыиа 6iTi<cii. Im i толган ап мен кус. Сгшмгерейдщ орусут, мордау ж т т т е р ! айбалталарымен агаштарды кулатып, су жагалап ei<i ат катар сыятын жол салып осы кара орманнын дэл ортасына келш бек!нген. Ед1л ©зе1пн!п аргы бет1не, жалпак жагына карай жайылган тасыган су обден кайтып, жер мулдем кепксн кезде, жасак ойынша сонау Ж айы к e3eninin бойындагы калыц К ы п ш ак ортасына карай бармак болтан. Жер кебе бастаганнан-ак Сэл!мгерсй жасагы солай карай жол шекпек ед1. Н е болса да агайын арасына барып. Алтын Ордага карсы шыгар болса, жорык, сапарын сол тустан бастасак деген. 236

Берке ocKepi тунделетт жетш, буш л торайды кор* шап, отыз жерге отыз Ky6i жер май куйып, ерт кой- ранда булар шырт уйкыда жаткан. Кектем п дымкыл акаш эбден кызып алганша б1рден тутана коймаран, быксып, эзер дегенде жанран. А л 6ipiMeH-6ipi сырылы- сып турран карарай, емендер ерт кызран кезде, ыстыры eKi жуз кадам жердей бет бактырмас, лапылдаран жа- лынка шыдамай, шыршадай лаулап жанран. 0 р т HiciH ен алдымен кузетте турран ж1п‘ттер сездк Олар Сэл1мгерейд! оятып туррызганша, жан-жактары- нан кекке кетер1лген тутшд1 жалындарды кердк С эл 1м- гсрей жауларынын ерт койганына жэне орманды кор- шап турганына шек келт1рмед1. Енд1 бул коршаудан тек сом б м е ктш куплмен, кек найзанын ушымен куты- луга бел буды. Будан бетен, эрине, жол жок едь Эбден epm in, долданып алган ерт ещи Ед1л езен жарасын кер!ктен шыккан кып-кызыл тарадай коршап алды. Сарбаздар орман арасындагы аттарын тауып алып, ж1гЬтер ерттеп мшгенше, букьл кара орманды т ут ш ба- сып Kerri. Сэл1мгерей сарбаздары костарынын ортасын- дары агаштарын кулатып ездер1 жасаран аланра жиналып, енд1 э л п жалрыз жолмен ппдеамыз дегенше, ол жолды да ерт алды. — CyFa! CyFa сеюршдер!— дед1 айкайлап Сэл1мге- рей,— Tipi калрандарымыз арры бетке жиналамыз. Акжамалдын атынын epiH алып тастады да жетек- теген куйде Сэл|'мгерей кулама жардын 6ip ойпаттау жерше таянды. Ж ар куламалау болганмен, су aFbin ж ат­ кан етек тусы эл1 де бижтеу екен. Сэл!мгерей Акжамал- ды кушактап бетшен суйд! де, эйелшщ кез жасын кер- rici келмегендей, тез кетерш ж айдак атынын устше мшг1здк «Ал енд! жолыра алмасак бакыл бол» дед! де аттын сауырынан камшысымен тартып-тартып ж1берд|. А т сэл KiaipAi де, кенет езенге ceKipin кумп ете TycTi. Сол сэтте Сэл1мгерей «кош бол!» деген сур толкын элдекайда экетin бара жаткан Акжамалдын даусын ес- Tifli. «Кош бол!» дед1 бул да тамарына келген 6ip ауыр ce3iMfli эзер басып. Содан сон жанран орманнын жары- рымен 6ipa3Fa дейш KepiHin, б1ртшдеп жоралып бара жаткан аттылы эйелшщ бейнесше сэл карап турды да, кенет к и т бурылып орман iuiiiie Kipin ж ок болды. взен жарасындагылардын кейб!реулер! агтарын жетектеген калпында cyFa кумп-кумп бердь А л кейб!реулер1 атта- рынын ер-токымын алып, устшдеп кару-жарактарын 237

тастап сура койып-койып кеттк CyFa сеюре бсрдк сек-ipe бердк.. Тудай Менке мын ж Згтм е н судын apFbi жарасында ж узш келе жаткан сарбаздарды кутш алды. Акжамал- даи бастап 6ipAe-6ipeyiH жагара шыгармады. К,ан-кан болран ел! денет тулай аккан Ед1л суы iain ала же- нелдк Ал apFbi беттеп лаулап жанган калын ер гп к ке- п'лд1'р жалыны мен кып-кызыл сэулеа тускен су бетш- де жузген жылкы да, арыс экетш бара жаткан адам да, 6opi де ап-анык KepiHin турды... Берке жанындары некерлер1мен орманнан бес жуз кадамдай жердеп кузтастыи устшде тур. ©ртенш жаткан орман да, онын жан-жары да Берке TypFan бш'ктен ап-анык кершедк Беркенщ жузшде куаныш ойнайды. 0 р т кызуы бунын да бетш шалган, 6ipaK шаттанган журек кызуы одаи да куигпрек. Кып-кызыл кан боп аккан Ед1л оган гажайып, жу- мак езеш Topi3fli кершдк .Сонау суга аккан ел! денелер Беркеге арнап, суду ондер айтып бара жаткандай тэр1зд1. Хан оларра ма- сайрай кез салады. Bapi кызык, 6api тамаша. Д зл осындай куанышты Берке Херман Кибе ертен- генде дс керген. Онда да Берке осындай улкен езен жарасындагы жартаста турран. Онда да дол осындай адамдар отка жанып жаткан. Онда Берке жиырмада болатын, керетш алдында талай кы зы р ы , талай epTi бар едк А л каз1р ше? М у м к ш бул ен акыргы куанышы, ен акырры ерт1 болар... LUipniH-ay, бар дуниеш осылай ертеп Ж1берсе! Кудай тагала, неге ханды мундай Myconip eTin жа- раткансын! ©рт кун шыра сендк Kemeri жасыл орманнын ор- нына, кап-кара курымдай боп куйген жер калды. Тунде кан бон аккан Е д 1л emu езш щ уйрениикт! сур толкынын тербетш жатыр. Берке козралмай эл1 тур. Кезжде ею ш ш оты ой­ найды. 0pTTiH ceHin калганы кандай eKiHimTi. 0Mip боны осылай журт ертенш, орман, TOFafi, калалар жа- на берсе, жана берсе... 238

' ©йтпеген кунде мынау жасыл даланы, сур толкынды Ед1лд1 ю'мге калдырады? Кай баласына, кай катыны- на?! Кандай сумырай едщ, суркия дуние! Дэл каз1р e3iHe ок тисе осы жалгаи дуниеден етке- шне екшбейтш Tapi3Ai хан Берке. Кенет онын ойын жанындары турран neKepi б в л т ж!бердь — Таксыр хан, караныз!— дед! ол кузтастык етеп- нен аттын тагасындай боп коршай, жогарыра карай ер- мелей келе жаткан адамдарды керсетш,— каракшылар сеюлдН Иэ, булар Сэл1'мгерейлер едк С арбаз басшысы ба­ рана Акжамалды атымен езенге Tycipin ж1бергеннен кеш и, касына езш щ ен жакын, ер журек ж т т т е р ш ер- Tin Берке ханды 1здеуге KipicKen. 0 р т ш ыккан кезде Ж1- берген барлаушысы, бул булжт1 бастаган ханпыц e3i екенш айтып келген. Катты калжырап Беркеш эзер та- уып тур. Сол сол-ак екен, хан тылсым таппай кеттй — Аттарды 6epi экел1ндер!— деп сурше-кабына к уз­ тастык су жарындапл eTeriHe карай ж уг1рд1. Сэл1мгерей де хан тобынын темен тусш кеткенш байкап калды. Булар дереу кешн шегшдк Аттарына MiHin, хан жолынык тусына келгенде эскер1 жнналатын аланга келе жаткан Беркс мен онын некерлерщ кердк Булар б1рден лап койды. Хан тобы аттарынын басын ж алт бурып, ж азы к да- лага карай салды. Сэл1мгерей ж1г!ттершщ мшгендер! кшен сэйгулж жуйрш болатын. Колдарында сойыл, садары бар ала- мандар Keri кеткен топты аттарын омыраулата куып жетш, арка-жондарынан тарсылдата урып, топ-топ ту- cipin жатты. EKniri 6ip сэтте астындары Актанкерш жазык дала- Fa epKiH салган Берке хан, онын сонынаи катарласа шапкан Сэл1мгерей мен атакты башкурттын мерген Ж1- riTi Ралимзян калды. Астына мшгеш аузымен кус Tic- тейтш ушкыр жуйр!гшщ узак шаба алмайтынын бше- TiH Ралимзян, кенет корамсагына кол салды да козы жаурын сауыт бузар жебесш суырып алды. М уны Сэл1м- герейдщ K03i шалып калып: — Тартпа садарынды!— дед! ол катты дауыстап Ралимзянра сэл бурыла тусш,— Берке 6i3re т1р1дей керск. Ka3ip куып жетешз!

— Kan!— дед! жылардай болып Ралимзяи,— Берко MaFan мундай eiui жетк!зе бермес! 0pi-6cpueH сок ушкыр жуйр!гшш каркыны басылып, Ралнмзян eiwi ксГпн кала бердй Енд1 куба жонда кекжал каекырды курам арлан тазыдай, Актанксрге жете алмай Сэл!мгерейдщ Акба- кайы кетш барады. Eciit пен тердей, аркыраган Актанкер тур1кменн!н теке ж э у м ш едк Алдына ат салмагап эйпл! жуйрш. Эттен алыс^ жолдан сапар uierin кел|'п, эбден тун асы- рылмай жайылып, сэл бабына жетпегсж бар. Ал Сэл!мгерейд!н мшгеш Акжамал шешеспин быкы- ган жылкыларынан 03i тандап кызыиа Ж1бергсн, кулы- нында арда емген, камыс кулак, eciK кеуде, бокен сан, тек келенкеден рана оза алмас, алтыга жака шыккач арканын coiiryairi едк Bepin астынан 6opi кутш журген Сэл1мгерей, буны унем! баптап устап келген. Бугшде октаудай боп жаралран, бабында ед!. Eivi аттын ei<eyi де танертекнен туске талмай узак шабатын жуйр!ктер болатын. Mine, осы ei<i жуйрш, 6ipi — вл1мнен куткарам деп ycTiHfleri хан Беркеш алып кашкан Актангер де, еюн- mici — ханды устаймын деп, он колындагы кыл арканын ьщрайлай myiiipin келе жаткан Сэл!мгерейд!к кенш н желдеткен Акбакай. Дегенмен, Актангердш дем! тарыла бастарандай, олг1С1‘ндей емес, 6ip мезст дем1 элс!н-элс!н сырылдай тус- Ti. Осылай TaFbi 6ipa3 шапты. Bipan, аралары кыскара бастады. Ж ок, енд1 тшт! кыскарды. Енд|‘ 6ip сэтте, аркан 6yFay лактыратындай жерге келш калды. Енд! С э л 1м' герей бурау-арканын лактыруы керек едк 6ipaie ол! де жакындай тусей1н деп, атын тары 6ip катты теб1нд1 де бурауды лактырура ершен кетеркпе, шалкалай 6epni; сол соттс Берке кигаштай бурылып, садарын тартып калды. Козы жауырын сауыт бузар жебе Сэл!мгерейдщ дэл екпе тусынан Kipiu CTin, суйем карыстай боп мрдн Аяулы ер ат жалын куша 6cpin, кенет жерге rype eTin, шалкасынан тустн B ip мезет жасыл элем шыр кобелек айналып, кок аспан дэл уетше кулап келе жаткандай болып Kepinin Kerri. Дуннен! кия алмай жаудыраран акылды, ойлы K03i акыргы рет жумылып бара жатып, ол «эттен, эттец, Еалимзянра бекер садарын аткызба- ган екенмш!» дед!. Сейдед! де кез!н жумды. Енд1 оран ©Mipflin алыс-Kypeci, куаныш-кайсысы, махаббаты мен опасыздыры Mauri 6iTTi. 240

Беркен! тары ауыр ойлар басты. Ж оры ктан кайтып келгеннен кейш Сэл1мгерей жасарын куртканына арнал- Fan тойы да, Орда корраны — сонау калын косындары- нын эскери ойындары да онын шерменде к е н ш н се р тл - те алмады. — Осыншама дуниеш, Ордамды KiMre калдырам,— дед! хан Берке.— «Бул жалганнын манызы неде? Адам болып кызык керш жанын жадырамаса, бала суйш каньщ ойнамаса, кур алтын такка отырраннын не пай- дасы бар?» Иэ сол алтын та кти к аркасында жауымды жещим, касымнан еплмд! алдым, езгелерге устемд1Г1М- д1 жург1зд1м, 6ipaK мен eMip бойы ейтш отыра алмай- мын рой, ертен мен елген сон бетен отырады. Бул ал­ тын так та опасыз. «Bapi опасыз. Опасыз... Алтын так. та опасыз! Дуние б1ткен Teric опасыз. Опасыз!» Берке хан жынданудын аз-ак алдында едк Bipan Берке хан жынданран жок. Алтын такты н ез1 рана бшетш, езше рана тэн сикырлы куанышы кейде ке- н ш н бел!п, ем1рдщ езге кызырын кере алмай, осылай ек! оттын ортасында журе берген. Осы коян, ярни 1266 жылры эскери ойынды б т р г е н - нен кей1н Беркешн жарлырымен HoFafi тары Иранра аттанран. HoFail Кура езеншщ бойында Ираннын б ел гш батырлары баскарран А бакты к эскер1мен сорысып, Ш ир- ванта шег1нген. Осы жолы HoFafi басынан жараланып, 6ip кез1нен айырылран. Кеп атты эскер!менен бер ж а- ’ рынан Берке де жеткен. Кура езеншш ар жарынан к а ­ лын колмен илхан А бакты к ез1 келген. Кура езешнен ете алмай ею эскер жарты айдай турган. Konip 1здеп — Тбхиске карай бара жатканында, кенет журег1 кабы- нып кет1п Берке Ширван елкесшде Терек e3eniHin жа- расында дуние салды. Беркешн денесш эскерлер1 Б аку каласы аркылы С а- pafiiFa алып келдг ^ Буш л Шынрыс ypnaFbi оны кара жамылып жерлед]. Тебе басына кара мэр-мэрдан мазар орнатып, кулпы- таска алтын ор1птермен аты-женш, куран сурелершщ 6ipiHen алынран аятын жазып мусылмандарша Сарай- дын кубы л а жары на койды. Берке, хан дэрежесш катты сактай бшдь Kapa^ia- гындары ом!*р, ноян, улыс, аймак бастыктарына деген1н кабылдатура Kyuii жетт1. Бул да Алтын Орданыц кадК piH кетер1п, устемд!г1н жург1зе алды. Бул да Алтын

Орданын багынышты елге беделйпн ecyiHe улкен TipcK болды. Я» Шыцрыс хан жасысы бойынша он басы жуз басы- на, жузбасы мын басына, мын басы тумен басы oMipre, тумен басы эскер басы эмфге барынуы керек. Ал, егер' сол улкен эм|'рлсрд1н 6ipeyi кылмыс 1с'тесе, хан они жазалаура езнин ен теменг1 дэрежедег1 эм1рш ж1бер- се, жораргы дэрежедег! aMip теменг1 дэрежедег1 aMip- Д1к бар дегешн штеуге THicTi едц TinTi басын аламын дссе, карсы келмей басын усынура мшдегп болагын. Берке хан да езш щ эскер басы эхпрлерше осы тортшт! булжытпай орындатты. Шыцрыс хан жасысы бойынша, хан карамарындары эппрлср, 6ipeyiH in устшен шарым айтар болса, не ез дэрежеамсн байланысты б1рдеме Tuierici келсе, ондай эм1р тжелей тек ханга рана жетмзуге THicTi едь Егер ондай эхирдщ етпншш баска 6ipeyre, не ханныц каты- ны, не ce3in тындайтын бетен Kici аркылы эрекет ште- се, мундай эм!рдт басы алынура Tiiic. Берке хан муны да булжытпай, орындатты. Сондык- j j тан Берке ханныц тусында Алтын Орда TOHiperiHfleri бекзадалардыц тардыры тек хан аркылы шенйлдк Бул, хан тец1репндег1 бетен беделд! Шыцрыс хан урпакта- рын Алтын Орда ханыныц жеке басыныц ка.Дрш, абы- I ройын асыра туст1. Ш ыцрыс хан жасысында: «Тек хан бил|‘пне бас урып, жылдыц басында, аярында келш ез шаруасын I баяндаран тумен басы, мын басы, жуз басы э\\йрлер ез орындарында калуга тш стк Ал хан бил!гже кулак конмай уйлершде жатып алран эм1рлер су тубше батып кеткен таска, не калын камыс арасына жогалып кет- кен жебегс тен, eui6ip i3 калдырмай курып кетулер? керек. Ондай эм1рлер эскер басы бола алмайды» десе, Берке хан да, езжен эскершщ жайын жасырран, не бунсыз 6ipeyfli жогарылатып, 6ipeyfli темендеткен эскер басшылары болса, ондайларды 6ip кун коймай, орын- дарынан алып тастап отырран. Соныц аркасында Берке Шыцрыс хан кезшдегщей эскер басшыларын ез ыкпа- лына кещйрш барындыра б1лген. Осындай себептен де Норай тэр1зд1 езгеге оцай кенбейтш еркеюрек, эскерч en6eri кеп cinren aflrijii улыс басшылары да тырп ете алмаран. Дуниеден сейтж Берке де erri. Алты н Орданы уакытш а билеу, сыркат болса да, iHici Беркенжарра тапсырылды. Келес! жылдыц басында Курылтай шакырылып, бу- 242

юл Ж ош ы урпагы болып Алтын Орда ханы етш Сол канат улыстын агасы Монке TeMipfli ак кшзге отыр- рызып хан кетердг Норай бул жолы да хандыкка таласа алмады. Ш ын- рыстын баска немере, шоберелер! онын катал MiHe3i- нен, алгырлып>шан каймыкты. Ал Норайдын езшш т ь келей куреске тусуге дат! бармады. ©йткеш, Монке TeMipfliH будан 03iH жактайтын Шынрыс урпактары да коп жэне Норайдан Kaflipi де кем емес-Ti. Bipan ол Алтын Орда деген асаудын yen не отыра ала ма, элде 6ip туларанында ушып тусе ме? Коп кеннкпей бул да аныктала бастады. . Беркенщ асы Сарай-Беркенщ тубшде, А к Е д 1лдщ жагасындагы жазык далада тамыздын орта тусында берщдк Ж азы к далага бес жуздей шатыр т т л д к О н канат, Сол канат эм1рш!лердщ эркайсысына жуз шатырдан келдь Ортадары жуз шатыр — кыпшак, еруз тэр1зд1 Алтын Орда карамарындары елдердш бай-манап батыр- ларына арналды. Будан баска Д э п т Кы пшактын кун- ш ыры с жарындары Кыпшактар мен Кок Ордадагы Кы пшактын байлары дуние-мул!к, жасауымен ж уз ак кш з уй1н оздер1 TiKTi. Асылран казанда, сойылран малда сан жок. Тек кымызга дёп арналып бес мын бие байланран. Э р дас- таркан Исфаган мен Табризден экелшген шыны-аяк, кесе, кымбат фарфорлы ыдыстармен безенген. Дастар- каннын 6api де юлен кытай Ж1бег1. Осынын 6api араб, фарсы к!лемдер мен казаки калы юлемдердщ устше жасалран. Беркенщ артында баласы болмаган сон, бул асты М окке TeMip ез! баскарран. Беркен1'к туран iHici Бер- кеижар — Ж ош ы балаларынын калган ен акыррысы, о да осыдан уш ай бурын, сонау Кайду жершде дуние салран. Эрине, бул асты Монке Тем1рден баска баска- рар ботен KiciHiH peTi жок. Ж эне Алтын Орда ханыньщ мундай улкен ас шакыруында, тек ез! рана бщетш мэн бар. Ежелден кошпенд1 елдерд1н салты бойынша, кай журттын, рудын кандай екен1, озгелерден неден кушт1, неден элс1з екен1, сондай-ак k Im h ih дос, k im h ih кас екен! осындай улы той аста б ш н ед к Монке TeMip де езш щ карамарындары елд1н каншалык кушейген1н, кебейген1н, азбаранын, Алтын Ордара деген леб1здер1н, сондай-ак ез улыстарынын кайсысынын кандай куйде екен1н 61л- 243

rici келген. Кушейген улыс, рулардын аскак, еркек!рек- теу к ел етМ тэж1рибел1 Менке TeMipre белгш. B w rici келген жайларын Алтын Орда ханы астын дэл кызган кезшде б!лдк Кешпеюи елдщ асы мен тойынын айырмасы шама- лы. ©лген адам елдк енд| онын асын кешпендмер эдет- те тонга айналдыратын. Мунда да байге, балуандар ку- peci, акын-жыраулар айтысы болады. Басын туйе eTin, тогыз кара жулде ттл ед к Бул жолы да солай ет1лдк Астау-астау еттер жель Hin, еаба-саба кымыз !ннлген астын еюнил куш, 6eciH- д ж жерге жарыска бес жуздей ат айдалды. Булардын imiiiAe арабтардын каз мойын жуйржтерк егуздардын текежэумыт, акал-теке бэйгг аттары монголдардын токпак жал, шаршауды бшмес актанкер тулпарлары, кыпш акты н бекен сан|сайгулжтер1 бар. Бэйгс, тек аттын озып келу1 Fana емес, бул ел apyaFH козгалып, ру кан- дарыныц кыздыратын кызык дуние. Сондай касиет балуан Kypeci мен акын-жырау айтыстарында да мол. Бэйгеге ж1бер!лген аттар келгенше, енш журт алка- котан отырып, курес басталды. Алдыцры шепте хан мен улы с басшылары. Шынрыс урпарыньщ aMipaepi, орлан- дары. Содан кеш нп катарларда эскер басшылары, ту- мен бастыктары, нояндар, батырлар. Осылай-осылай улыстарына, дэрежелерше карай орналасты. Тек ен cohfh шептерде Кыпшак, мэнрыт, 0Fy3, алан, серкесут, баш курт тэр!зд1 елдер адамдары. Ж уртты н 6api улыс-улысына карай отырран. Мундай улы жиында тэртш болу ушш, caKi штслш, шлем жа- былып, оран хан жолга шыкканда мше^пн Алтын Орда- нын жешл тары койылран. Х а н ез орнына жайрасканнан кейш курес бастал­ ды. Ортара сол канатты к атынан куреске сунгак бой- лы мушелер! жолбарыстын мушелершдей сом б1ткен, сулуша келген, кара торы Кы пшактын 6ip жас балуа- ны шыкты. Ж еш л шидем шекпенш узын орамалмен буып алган. Басына да сондай орамал тарткан. Дене- ciHin он кол жары жаланаш. Ш екпеншш он ж а к жешн белбеуше кыстыра салган. Ж^п'т алшандай басып ортага шыкты. Ti3eciH 6yrin ханра сэлем бердк Менке TeMip жнтгтш кара^ торы сулу денесше суйсше карап, «ракмет» дегендей сэл басын ид! де койды. — А л он канаттан кайсын барсын?— дед1 курес бш, дене-Ti келген, кара мурт ноян. 244

- — Мен бармын!— дед! куж 1-лдеген 6ip дауыс. Сейдед1 де алдында турган еш KiciHiH ортасынан алып денел1, апай тес, ею иырына еш Kici мшгендей, кар CTTepi баланын басындай булшык-булш ык келген монрол балпандай басып ортара шыкты. Бул жан шыдатпайтын, монролдын э й г ш туйе бал- уаны ед|. Барана дайын болран. Тек куреске менщ шыратынымды керсе коркып, сол канаттан ен ш м шык- пай кояр деп, эдеш кошаметтеушигердщ артына тыры- лып турран. Курес бш ханга карады. Менке TeMip «бастандар» дегендей басын изедк Курес neci: — Кэне, Kipiciiuep!— дсдк Сузюетш букадай еш балуан мойындарыи куж1рейте 6ipine 6ipi таяды. BipiHe-6ipi THin-кашып, сэл журдь Кенет не болранын журт та бымей калды. Алып денел1 балуанды Кы пш ак ж 1 г т жарасынан устап шегше, езше карай тарта женелш, кенет енкейе Tycin бурылып, ар- касынан асыра жерге гурс етшздк Н е болранын тусш- бей калрандай, журт ш у дегенде демш iuiiHe тартып ундей ал май калды. — Сол канат балуаны жыкты!— дед1 дауыстап ку­ рес бш. Сол-ак екен, Кы пш ак жары ш у ете калды. — Уэ, бэрекелде! — Кеп жаса! — Аруагыннан айналайын Кыпшарым! — Бар екенсщ foA, арысым! — Аруак! Аруак! Ж у р т сэл басылран кезде, курес бш: — А л тары ш м щ бар?— дед! он канат жарына к а ­ рал. Енги ортага 6ip кездег! атан балуан шыкты. Бул бурын жан шыдатпаран, кудыкка куларан туйеш ер- кешшен кетерш ала алатын, монролдын бас балуаны едк Ж асы кексе тарта бастараннан кейш, cohfh жыл- дары KypecTi тастап кеткен. Ж а с ж1г1тт!н езш ш рулас балуанын жыкканына шамданып амалсыз шыккан. Бул элг1 балуаннан да денел! едк Э р саны буранын санындай, белiне улкен KiciHiH кулашы жетпес, келде- неш мен узындыры б1рдей 6iTKeH 6ip оба тас. Бул алрашкы балуандай емес, шабынган да жок, табынган да жок, асыкпай басып ортага шыкты да, ке- 24S

т е р т алып лактырып моберейш дегендей ем холын ынгайлап Ж1г1тке таяды. Ж ур т тагы так калды. Кы пш ак балуаны дэл элгЬ дсй эдшпен ш апшан кимылдап, оба-тастай атак бал- уанды да аркалай тусш, лактырып ж1бердь Атан балуан, 6ip жар куларандай шанды бурк ет- Ki3in, жерге дунк erri. Бул жолы журт курес биiнiк шенпмш куткен жок, даурыра айкайлап жатыр. — Уа, Кыпшак! Кыпшак! — Аруак! Аруак! — Бар екенсщ Fofi, улдарым! — CeHi тапкан анакнан айналайын! — ¥л тапсан, осындай ул тап! Менке TeMip он жарына карады. Кы пш ак батыр, бнлерш щ ортасында кул1мЫреп отырран аксакалды кердк Ж иналган журттын гу!лдеген!не, айкайлаганына Караганда, кебш щ Кы пш ак екенш 61лд1 хан. Кабарын сэл туйдк О ц канаттын сымбатты дснсл1 ушшпи жас балуанын да, Кы пш ак ж т т тары жыкты. Бул жолы буюл дала айкайлап кеткендей болды. — Уа, Кыпшак! Котан хан! — Ш еру хан! Ш еру хан! — Бар екен Fofi балаларын, жоктатпайтын сендерд!, Куншек! — Аруактарыннан айналайын! Бул жолы Менке TeMip енш м ге карамады. Курес ережеЫ бойынша карсы жактын уш бас бал­ уанын жекген ада мFa бас бэйге 6epijiyi керек. BipaK буран карамай курес 6Hi, монгол нояны: — Тары KiMin бар?— дед1 он канат ж акка карай айкайлай. Cipa, монголдарды Кы пш ак я п г т й щ жен- генше шамданып калран болуы керек,— монгол жары- нын анасынан 6ip монгол тумаран ба? Осы сэтте аланга Тудай Менке ж у п р ш шыкты. — KepciHiui мешмен куресш!.. О л шеинне бастады. Ш ы кры с ypnaFbi мундайда таласка, бэсекеге туспейтш жэне жешлш калса мас- кара саналатынын халы к та бметш. Енд1 журт xaHFa карады. Менке TeMip кабарын шытты. — К а й т кейш, тентек неме?.— дед1 хан даусын кат- ты рак шырарып Тудай Меккеге,— Импрамга жараннан устататын ceHi жын урран ба. Тудай Менке тез басылды. 246

; — 0 л1 сондайы бар екен Foft. Эйтпесе мынанын екесш танытатын ед1м... Ол Кы пш ак ж ж т н женген адамдай, аярын кораз- дана басып кейш кайтты. Мекке TeMip eaai курес бшне карады. — Ережеш умытпауы керек,— дед1 оран.— О н ка- наттын уш балуанын жыкты, бас бэйге сол канаттын балуаны мына Ж1птке 6eptoyi керек! Ж ур т тары шулап коя бердг — Уа, эдш етп ханым-ай! — Бэсе, бэйге б1зд!н ж ш т т ш FOft! — Ханда кырык KiciHiH акылы бар деп текке айт- паса керек! — Менке TeMipfli бурын да эдйгегп дейтш ед1 foA. Осы кезде «аттар келе жатыр» деген айкай шыкты. Ж ур т орындарынан ушып-ушып турегелдк Хан та- гынын алдында ешюм калмай орталарынан бэйге ат­ тар ететш алан тастап, журт eKi бэлплп тура баста- ды. Алдагы катарда aMip, ноян, батырлар. Сол-ак екен кунгей ж актан шубатылган ш ан кврш- дь ©згелерден уздж ен алдында куйындатып 6ip жеке кара келе жатыр. Сонынан ат ш к п р е р емес. — Уа, мынау Аррынбайдын К екб естМ рой,— дед1 кенет 6ipey айкайлап. Сол-ак екен тары журт шулап коя берд!. — Бэсе, сол! — Ж еке келе жатыр! С1рэ, Кекбест! кебiне таныс болуы керек. — Кекбесп турран бэйгеден ат келетж бе ед!!— дед! 6ipey KeKin. — Ж ылкыдан емес, бул кумайдан туран дейд1 рой! — Уа, аруак! Колдай кор! Колдай кор! — Шап, xcirirrepl Кетер KoK6ecTiHi! Катындары ул тапкандай, Аррындаран, Котан-Ш еру хандаган, аруактаран 6ip топ салт атты Кы пш ак Ж1п т- Tepi кетермелеген, Кекбест1 келш калды. Хан алдынан кеуде жары сала кулаш, арт жары швмшиген, куларын жымырайта басып алкан, кыпшак- тын жабайы жылкысы зулап вте шыкты. Бас бэйге co­ ni Ki болды.# Астыц сол кунп жартысы 6iTin, Сарайына кайтып бара жаткан хан 6yriHri кушнен 6ip-aK затты укты. Keuieri ездер|' шапкан Кы пш ак ел1, бастарын KOTepin калган екен. Бар тус ж ге т сол болды. Тек бул елдщ кал ай тез есж жинаганына тан калды. 247

Кайду мен Б арак келюкен Курылтай Талас езеш'нщ бойында жылан, ярнн 1269 жылы егп. Бул Курылтайга жалгыз гана Ж агатай мен Угедей урпактары емес, А л ­ тын Орда ханы Менке TeMip атынан бул кезде сырка- тынан айыккан Беркенжар катыскан. Жет1 кун боны улкен той болып, ceri3iHUii кун1 Кай- дудыц баскаруымеи Курылтай м эж ш Ы ашылган. Осы м эж ш сте Кайду будан былай карай, Ш ы нры с урпак- тарыныц тату-тэт™ туруын сез сткен. «Алтау ала болса ауыздагы кетедЬ, ал 6i3 6ip болсак Ш ынры с урпарына улес етер жер де, бил нс курар хандык та жетед1 деген. Курылтайда Кайдуды ак ки1збен хан котермегенмен, букш Орта Эзияныц 6nairi сораи кешксш бслп.-п бол­ тан. Е ш м м буган карсылык б1лд1рмеген. Тек Барак капа 03i баскарып отырран Ж аратай улысынын эскерш устайтын омак сураран. Курылтайдыц uiemiM i бойынша OFaH Мауараннахр- дын уштен ек! бел1г1 б.ермген. Ал калган 6ip 60лiriH Менке TeMip мен Кайду 6 ipirin баскаратын болран. Ж эне Кайду улысымен шектес Алтын Орданын 1ле Алатауынын тершкейшен басталатын бурынры калалар Мерке, Кулан, Акыртебе, Тараз, Саудакент, Кумкент; Ш олаккорган, тары сондай Отырарга дешнп баска ул­ кен, Kiiui б ек Ы с калалардын 6opi Алтын Ордага кайткан. Осылай 6 ip кездеп Ш ы н ры с ханнын жасысы бойын­ ш а белшген жерлер кайтадан ез калпына келген. Хан урпактары ездершш бурынры эдеттер1 бойынша тауда, не далада турмак болран. Малдарын туррын елдердщ ericine ж1бермей, каладан ездеpiне TiiicTi занды салык- тарын алып, туррын елдердщ icine TinTi KipicnefiMi3 деп уаде берген. Бухар, Самаркандтарда кархана, шебер- ханаларда жумыс штейтш кулдар эр кайсысынын мен- ujiriHe белшш бермген. Осындай келкпмге келген хан урпактары, 6 ipin-6 ipi «анда» санап, 6 ip кеседен шарап imin, 6ip табактан ет жеген.Туррын елдердщ калала- рына билеуин eTin кайтадан Мусабек бектлген. Менке TeMip, карамарында елу мын Кыпшактын жауынгер атты ocKepi бола турып, осыдан ек! жыл бу­ рый Мауараннахрды неге шаппараны енд! б ел гш бол­ ран. Менке TeMip кан текпей-ак езше тшсткнн алаты- нын б.лген Tapi3fli. Демек, кушактасып «анда болган- менен, Кайду, Барак, Бухар, нс Самаркандты кайта­ дан басып алып журмесш деп, бул калалар мен Ж ара­ тай улысынын эскерлер! турган ж е р д т шекарасына, 248

ез!нш 6ipa3 косындарын тастап, кей1н 1ле бойындары ез Ордасына кайткан. Осы Курылтайда тары 6ip мэселе шеиилген. Барак ез!не Кулагу илхандарына карайтын Хорасан мен Ау- ранстаннан Ж аратай улысына жер косып алрысы кел- reHiH айткан. Буны Кайду макулдаран, ондары ойы эл! де KayinTi Барактын Иранмен сорысып, купнш н азан TycyiH кездеген. Барак келеа жылан жылы Хорасан жерше жорык- ка шыккан. ©зше жэрдемге бермген Кы пш актыц эс- Kepi буны тастап кеткенджтен, осы жылы маусымнын жиырма eKici куш болтан айкаста, бул кездег1 илхан, внес! Куларудын орнына болган А бактан онбай жеш- лш, бес-ак мын эскер1мен Бухарра кайткан. Осы жо- рыкта Барак аттан кулап, журе алмайтын Mauri муге- дек боп калган. ByxapFa келгеннен кейш ол мусылман дш ш е Kipfli. Е ш й езш Султан Тясиддин деп атаган. BipaK бул туста Б аракка карсы Ж аратайдын баска урпактары бас ке- терген. Жардай киынра айналган. Б а ра к Keuieri «анда- сы» Кайдудан жэрдем сураран. Кайду Таластан жиыр­ ма мын эскер1мен шыктым деп хабар берген. BipaK ол урыс журш жаткан Сейхундариянын орта тусына тым асыкпай таяран. Ондары ойы урыстын аярын куту едй Кай женген жарымен айкасуды ойлаган. Б а ра к женш шыккан... Енд1 Барак Kemeri «андасына» жэрдемшщ Keperi жок деп онын елше кайтуды сураран. BipaK Кайду кайтпаран, Баракты Бухардан маран THicTi салыкты берпзбедщ деп сылтау тауып, Барактын к о ­ сындарын тунде коршауга буйрык берген. Сол куш тунде Барак влген. Б1реулер Кайдудын коршай баста- ранын ecTin коркып, журеп жарылып елд! деп шырар- ран. А л баска б1реулер Кайду Kici ж!берш у 6epri3in eaTipinTi деп тараткан. Кайсысы болса да, адам сене- TiH дуние ед1, ейткеш Ш ынрыс урпактарынын былай влу! эдеттеп жэйт болатын. Баракты вз! ел ^рш отырса да Кайду оны хан урпа- гы деп мусылманша емес, моиролша тау басына кой- дырды. Мубэрэк шахтан бастап, маркумнын ктеген киянатын арыз стш келген баска Ж аратай урпактары- на Барактын дуниесш белш алура руксат eTTi. Мубэрэк шахтын катыны Барактын эйелшщ алтын сыррасын Кайдудын кезшше куларынан ет-мет1мсн жулып алган. Kemeri твс урыскан, тамырларын Kecin кандарын ара- 249