С.Талжанов Ұлдай кегі

сэйдт талжанов

сa , д 1 Л ^ \" Я А й 0 В ШМ* КЕГ1 / nOBECVEp МЕН ЭНПМЕЛЕР c2 /3 3 ^ . \\J Т ал ды-Ку рга и с к м § ( 7\\ городская детская | I Б И Ш Л И О Т гК А Л» i I У1

«Улдай кеп» атты бул ютап фило­ логия гылымдарынын кандидаты, жазу- шы СэйД1Л Талжановтын алпыс жаска толуымен байланысты басылып шыкты. С. Талжанов ара-тура керкем шыгарма жазууен катар непзшде эдебиет сала- сынан гылми-зерттеу жумысымен кеп шугылданганы мэлш. CoFaH орай бул мтапка автордыи керкем туындылары- мен катар макалалары да бершп отыр.

Баянный батыс жарында, Сарыадыр шокысыиын туб!н- де терт уй отыр. Осы шарын ауылдын ортасында алты канат енсел1 кшз уй — Балатай yfti. Kimi бесш элетшде anri улкен уйге карап жалрыз ж аяу беттеп келе жатыр. Кыстаудан жана тана жылжып конран кез. Кектемп кара каткак, екпек жел солтустжтен сорып тур. Бул 1919 жылры кектем — кэд1мг1 аркага мэл1м «жылкыныц» жуты. Жапан тузде жалгыздык пен жаяулыктын зарын шек- кен жан аярын мамырлай басады. Удере ж ур1п, табаны ти- ген, алыстан нокаттай болып кер1нген ж аяу жакындаран сайын зорая бердк Таярына суйенш 1лб1п келедк ауылга да келш калды. IOiiMi жаманга ит еш — кылыш куйрык берте каншык 3

домалана карсы жуг!р!п, шабалана урд!. Мына каншык- тык шэумдеген дауысыиан жалрыз Жаяу елен е т т , сол кымсынды. Ауызын юж!не кисайтып, epuiii тштеп таягын кезед1. Ашуланып айбат шеккенде кара ала коз! шатынап, злс!з дене шиыршык атты, шымырлана тустс Кезерген ер- н)не де, суркай бет-ауызына да кан жуп'рд1. ¥зын мурты TiKipeflin кетт!, озгеше 6ip ен юрдь К,ажырлы ж1г1т ата жауына кан майданда кезшкендей сезшдй Мына канден каншык колчактын тчмккер, шэу1л- дек солдаты тэр!здь Ю б1рт1ктемей, тайсалмай умтыла бас- ты. CepTTi кезенде душарласкан жауы борте каншык енд1 кынсылай дыбыс шырарды, куйрырын imiiie тырып, каша урыспак болды, кешншектеп, торт тагандап шабаланды. EciK серпш п ашылды, кара шапан жамылран аксур кыз сылан eTin уйден шыра келди Иесш аркаланран кан­ ден ершелене шоушдед1, кулазыран тым-тырыс TOHipcKTi 6 ip сэтте басына кетердк жан Kipri3fli, «куипм, кунлм» деп кыз дыбыс бергенде куйрырын буландатып, басын кисаи- даТып, Кара тумсырын жорары KOTepin еркелей жаутанда- ды. Ypin ез мшдетш аткарран каншыктын енд1 жаяу Ж1п'т- те буйымтайы болмады, иесжщ аярына орала бердк Киырдан келген «кудайы мейман» уйге юргенде эдеп- пен сэлем бердк торге шырура корынып, оттыц басына оты- ра кетт!. Устжде кырык жамаулы лэнке шапан, Tepi шалбар, бу- зау бас cipi етж, конетоз коныр бешпент. Осы жупыны KHiM ешпрдей ж ас ж!г!ттж сурын кашырып, кайыршыга уксатып тур! — Сэлемнл болсан жорары шык, шырарым,— дед1 Ба- латай, аса елей коймады, epui рана жыбыр eTTi. Конак кэдесж icTefli де, томен карап элде неге шурылдана бердс Алты канат коныр уйдщ сыртынан !ш! эдем!. Тердщ алдына ж ук жиналган, астында кызыл ала кебеже, онын устжде тец-тсц юлемдер, Кызыл жарылан сандык. Оран таяу 6iTey ак шымылдык, тебес!не жагалай желСнршек салган. Артында оюлы туе кшз, осы шымылдыктьщ !ш!нде олг1 Ж эзирэ бойжеткенн!н болыскей ак KepeyeTi, онын бер- ri алдында кок ала адал бакан, OFaH окалы, у к ш камшат 6epiK кыстырылран. Шагын уйд!н шаршы дэулетж андата- ды, !ш!ндег! дуние мул!к аякка куйган астай. Шид!н алдында жасамыс сэры карын эйел туйен!н кызрылт ж унж кылшыктан тут!п, копсыран жерж алака- нымен аялап, басып-басып кояды. Бул Балатайдын сырал- гы досы, жар косагы Жанганым. Эйелж ж оц жарында бу-

рыл сакалды карт Балатай камшы epin отыр. Сег!з таспа- лы бузау tic дойыр камшы epiain бггуге таяу, сэры жез оралран эдем! кызыл тобылгы дайын жатыр, заты, Бала­ тай карт камшыны саптаура асырып отырран тэр!ЗД1. Ш а- рын уйдщ езше сай шарын K9ci6i осы. Ж эзнрэ эке-шешесшщ артына барып, кереуеттщ аяк жарына отырды да кол сандырын аКтарды. Жслбегей жа- мылган кара баркыт шапан иырынан сусып тускенде, ке- реуетке cyfteyai турган у к ш ак домбыраныц iuieri дьщыл- дап дыбыс бердк Конак ж!ггг елендеп Караганда кыздыч назары киырдан ущырасты. Болар-болмас жымирандай болды да кыз бетш аударып экетп, кырындай бердь Бел! кыналган кызыл баркыт камзол, кокке боялган кос жел- 6 ipmeri бар меткел койлек, eKi иырына асылган кос кара жыландай узын eni бурым, он алты сомдык шомбал шол- пы — 6 api де 6 ipine 6 ipi жарасып, косыла сункылдайды. Ж эзнрэ келген конакка кырындай карады. Шырамыт- кандай болды. Сандыктан суырран торт бурышты мукаба KaFa3 Fa ун!ле бердь Колына айна устап отырран сиякты. Осы ж аяу ж т т т ! Сэкенге уксатуда. Торт бурышты шар айна Сэкенш'н Шайбайра еткен жылы сыйларан cypeTi та- кылетть Ж урек кубылысын сырткы кимыл epiKci3 паш етсе ке- рек, кыздьщ бетшде осы ойлардык i3i жатыр. Bip мезгшде: «KiM бжед!, ол емес те шыгар!» деп толганды кыз, ойы б!р арнара эл! куйылмай отыр. Конлше келгенж ipjunefl айтатын ерке сулудын, дауысы окыс шыкты, 6api де селт еткендей болды, 6 ipiHe 6 ipi карасты. Алайда, эдепт! аттай алмай KUipfli, эдет-рурыптын шырмауында булыкты Ж э- зиро. OnriMe THeri агытылмады, уйдщ irnin елегзу басгы, торт адам торт таран ойга шомды. Балатай басын кенет котерш алды да бэйбпнесше аны- рая карады. «Осы мен KiMfli танымай отырмын, элден-ак картайып алжастым ба екен, сенщ коз1-к жетсе, айтшы, бул KiM e3i?!» дегендей сурак 6earici Балатайдын бет1мде сайрап турды, оны неше алуан ой билед!: «Кыстан жугап шыккан елдщ 6 ip ку аягы болып, жер соктырып кетпесе Hri едП Элде Kici олт!р|'п кашып журген бфеу ме?.. Кудайы мейманды куалау киын, жыланды да уйден ак куйып шыгарады». Осындай торыз жолдыц тора- бына Ke3irin Балатай карт дал болды. Bip кезенде куйеуin коп кудштен куткаргысы келген

Жанраным тутш отырган жунш 6ip копсытты да кезш ж\\- птке сырырайта кадады, сонын артынша «кайдам» деп epHiH сылп етюздк «Осынын ез1 уры болса болар, бау кес- пе кезептен езге Tipi жаннын ж аяу журер мезгш емес, т т т 1 киы ры жок.»,— деп топшылады Жанраным. Осылайша толранран сайын денеа турники. Балатайдык ойын дэл тапты, сонын езш дёЧнр улкен медет керд1 бэйбш е... « Ж аза баспасам осы отырран жупыны ж !грг мына су- perreri Сэкеннщ дэл e 3i рой»,— деп Ж эзирэ тары тушле парады, б|'рак ол мунда нерып жур, мундай куйге ушырауы мумюн б<}? Ж !г!тп к сункары, жуйржтщ тулпары, сертшен таймайтын эдш де батыр жан десетш, acipece Шайбай арамнын ауызынан суы курушы едк Заты, бул ж1ггг Сэкен емес шырар, эшшн адамра адам уксайтын болар»— деген узын-сонар ойлар Ж э зи р э т элдилей бердк.. Ж а я у ж!ггг езшше толранды: «Колчактын абактысынан кашып шыкканымды, ажал ауызынан эрен кутылып, Татарканы басып Шот (Слав- город) каласына кангып барранымды айтсам, Шоттан ж аяу салпактап, кектемг! кок соктаны кеняп Кереку (Пав­ лодар) келгешмд! баяндасам кайтер efli? K,a3 ipri ешмет- TiH napFbic танбасы басылран кашкынмын десем мунын арты немец тынбак?.. МумкГн, адал журег1мен аяп, бауырына басар, сьщсып жылар да!.. М ум кш , ертен-ак ешметтщ колына каукпты кашкынды устап 6 epin, содан алатын олжасынын мелше- piH есептеп куанар, сейтш, eripiK сыйлап жаксы конак асын да берер, KiM бш пн!..» Ендеше мундай киын кыстауда шындыкты актару — атылу рой. Аккаудан шыккан адал сез тупке жетер. Кер- неу душпаннан сактанура болады. 1ш курттай тауыса- ■ гын — 6iTey ж ара букпантай рой. К,онак ж т т осы ойра бе- Kiwti де: — M enin атым Дуйсенбк улы аталарым Сейтен, Тай- жан осы Баян тауынан шырыпты. Оларды сонау сыгыр заманда Шорманнын М усасы аттырып, айдатса керек. Сей- тенн!н бел баласы мешн экем кашып барып Омбыга пана- лапты. EpTicTiH жагасында К арж ас ауылы бар, мен сонда туыппын. Е л у жылда ел жацарадьк ер туран жерше бара- ды деседп сол дакпыртка ел!гш мен де eaiMfli !здеп келем. М ум к 1н, ер емес, ез шыгармын, немесе эуелден кут дары- маран, кун шалмай сор шалган атанын ypnaFbi болармын, сондыктан еш нэрсеге кез1м жетпейдк..— деп камыга сей- лед! ж аяу ж ш т , 6

— E , iiibipaFHM, жолын болсын, ез1м1здщ бала екеисщ рой, енд1 дем ал, барар жерщ е жетш зш салармыз, таяк тастам ел гой,— деп суйей салды Балатай.— Ернщ кезерш KeTinTi, балам, сусындай алмаган екенсщ Foft. 1з екшен Жасыбай келшен шыккандай, дал жолында дуанбасы Боштай ауылы отыр едй сокпадык-ау, cipa! Мына Тока шокысындары ауыл кешш кеткен шырар, и е а з кыстаудан не енед1? Э й , катын, турегел, балама сусын жуткыз!— деп еши ол таяна сейледь — Элг1 езниз айткан Тока шокысы юмш н жерн неге олай аталран?— деп юлт сурау койды жалрыз чкаяу. Bip тостаран айранды жутып ж 1бергенде K03i шырадай жанды. Коне карт конак ж1гггтщ 6eTine окыс карады. Уыты кайткан Kapi кездщ ж е ™ коламтасы ж арк eTin 6 ip керш- fli де сене калды. Балатай турыжыкдап таспаларын жипас- тырды да етегш какты. Шалыныц жайын жаксы бЬтетш бэйбш е тутшген жунд1 шуберекке орап, iprere карай ысырды, енбектей козгалды. E ki колымен жер Tipen шубатыла турегелдк Ti3eci уйып калыпты. — Ж эзирэжан-ай, кас карайып барады рой, уйге от жакшы, мен казан квтерейш, ана даладагы кой-козынды KOTaiiFa Hipcenmi,— дед1 Жанганым. — Апа-ау, эб 1герленбен!зип, ез1м де от тутатып берген сон далага шырып малды жайрамакпын.— Ж эзирэш ц дауы- сы ж ат ж 1г1тке вте жылы есНлдк енд1 ол кызга кызыра карады. Алгашкы кергенде жел1мдей жабыскан кыздын ашкарак назары каз1р солрындау екен. Е л еу а з де ескеру- ci3, алайда оныц уншен кокыр iiiipai элдилей тербеткен одем1 сарын ecin турды. «Суду сымда перие oyeni, Перн'е oyeni, жыр айтар, Квшл ашар тербеу aiii, Тербеу aiii сыр айтар...» Ж эзнрэ туг!л Жанганым дауысы да ж1г1ттщ куларына суй- KiMfli Tiifli. Ботасына боздаран MeittipiMfli eneciniii эуеншдей ysiflin шыкты. Суйген журек Konrim те сез1мпаз... Отты маздатып жагып берд1 де кыз далага шырып кетт1. Балатай отка жакындай отырды. Ошакты оттын устше Tirin, Жанганым казан асты. Ж ая у ж1гп’ жадырарандай, сонда да элде н е т умыткан тор1з;и кулазуда. Элде йен! 1здей бередн Н е жетпей отырранын 03i де тусжген жок. .

— Дуйсенб!жан, кырыктын 6ipi кыдыр деуил ед1, жлк- сы келдщ. Б 1з жалрызлшш'з, елмел1 кемтр-ш ал, суйеший- М1'з эл п бала, онын 03i де Зты арыктап жаткан жолаушы foh. Жиырма-отыздай койымыз, 6ip айрыр утрж дей жыл- кымыз бар. Ж ер aaFu к е н т , жаркырап жаз шыкканша 6i3re колганат болсан ауырсынбаймыз. Зержсен мына кер- 6ecTire MiHin жылкыга барарсын, Баян тауын арала,— дед» Балатай. Ж алгыз жаяуды бауырына тарта сейлед], элпде- ri онын эдем1 ойын бузып та ж 1берд1, езгеше 6ip оуенге беттетть — Балаеке, бул налай? Бурын алыста жургенде жер сауыры сулу Баян деп естуин ед!м, бугж сол Баян сурен- ci3 сумырай кершдь Ойда журген сулу мусж коз кергенде в згер т кете ме? Атак пен аброй тек алыстан рана одепп керже ме екен? Тусш е алмадым. Аты шулы дуанбасы Бош- тай ауылына таянганда Hrrepi актын офицерждей арсыл- дап жолатпады, корыкканымнан аялдай алмадым. Адам- дары езге туг1л езж е де сенбейтш суранак па, налай? Ж у р т мактайтын Жасыбай келж щ суы татымал саумал тэр1здп 1шкенде сусыным канбады, суканым суймедь Шы- рысында турран Акбет тауы, ала келе жаткан эз1рейт T8pi3fli елестедп TycTiK жарындары Капар мен Жамбакы асулары нарауытып устщнен басатын алып кара кус- тай томсара т е н т , тымырсыктанды. Кешюрген мезг1лдщ кесю наз сикы зэремд1 алды. Арканын бултын арда емген сулу Баян дегенге мен енд1 сенер емеспж,— дед1 Дуй- сенб1. — Е , е, шырарым, т ш н балдай, ойын удай екен, 6ipan, адал ж урегж д! каймыкпай, букпей айтып отырсын. Ашык- кан жан эд е м ш , эсемд1 сезжбейд1 рой. Энг!ме баста емес, карында болса керек. Ораза-намаз токтыкта демей ме? Сулулыкты суйер сиярын ж ок. Устж деп мына кшм езщдей ещир Ж1г г т н суркын алып, Имантаудын кайыршысына уксатып тур рой. Кектемг1 сылпылдакта толарсарыннан су Keuiin жалгыз келе жаттын, жутаган даланы кердж, ко- жыраган кентака кетерем саулыктай мыжырайран лашык- тарра кез1кт1н. Осынын 6 api д щ келетт, туран таусылган кезде Ж асы бай келже жеттщ. Ендеше, буйра шашты эдем1 ак кайыны мен сумбщей Tin-TiK б1ткен кызыл карагайдын кад!рж кайдан бжмексщ? 0 р1мдей буралып, кербез сулу- дай ырралран кек талы мен кек калпакты сэры карарай- дын сикырлы сыбдырын yFa алармысын? Бусанган кара ж ердж жасан uici таза ayaFa жупарын буржкенде. сонын хош Hici сусынды кандыратын уыз кымыздай емес пе екен? 8

Байкамадык-ау, калкам, байкайтын мезп'лщ дс емсс кой, саран к|'нэ жок,— дел Балатай ауыр курсшдк Ж ан у wirir- Ti аягандай камыра сейлед)... 2 Балатай уйше келгел! 6 ipneiue кун eTTi. Адам жылкы мшезд|', ж аяу ж1ггг Ke6encin тез кунады. Шаршаганы ба- силганда iiui лыса бастады. Керген тестжтей ж арау кер- беспге MiHin жылкыныц кузетше шыкты. Туншц жуан ор- тасында жылкыны Hipin экеп ауылдын устше жусатты. Котанньщ шетшде, жгёектей ж умсак кегалдын устше те- кемет теселген. Ж эзирэ кой кузетш отыр. Иыгында кара шапан, колында шешен ак домбыра, ырралтып эн салады. Кар басар Эушлдектщ камыстарын, Айтады эрк!и керген KacipeT-зарын. Тусед1 кайгылыга кара туман. Бктмеймш онын кашан ашыларын...— Артын соза туеш, уз1'л т т екеш отыр. Домбыра энмен месс шертшп кушрене куйлейдк Бул бозторрайдыц шырылдауы ма, ботасын жоктаган саулы щгеншц зарлауы ма? Алкым- дасып аласурып суй1скен жарынан epiKci3 айырылгап, ку- мары канбай канрырып калган сорлы сулудын куйзелу1 ме? Неше алуан ой елжт1рш, шар тарапка суйрелей бередк осы 6ip сэтте кербестнй кацтара тастап ж аяу ж 1г1т Жэзи- poHin касына к е л т отырды. Кербез эн кш р е калды. — Домбыран шешен екен, карындасым, маган берий eiifli, шерл1 дыбыстан Kepi, сергек б1рдемеш шертш бан- кайын,— дед1 ол. Домбыраны алып шертш-шертш ж!берд1 де манда ко­ пир энге басты, бул татардыц «ТэфтиляуЬ едк «...Досынмын ден ант беред! Жем 1злсгсп жаннма. Жем таусилса жалт бередр Сенсрл1к дос санама...» Ырралта куйлеп, сонры cKi жолын кайталап кайырды. Домбыра лепшдек кетершю дыбыспен басталса да акыргы кайырмада enceci туеш куйзелгендей... Осы жупыны ж1г1т домбырага косып esiHiii журегн1дег1 мунын шаккандан. Бурын бул enipre таралмаган эн есплд1, ce3i де соны. баи рд т ыстык-суырын кешкен, ap6ip кыл кешрден еткендс достыц талай онгак Mineaflepin бш п тушлген адамдар же-

те тусшердей ыррак бар — ол OMip ыргары. «Ж аяу KiriT- тен» жанды теб1рентер сез арытылды. Ж апан тузде жал- FH3 ауыл уры-eTipiKTeH елегзш отыр едк Ай суттей жарык. Той десе ку бас домалайды, ол кездег! думал шыркал- ран энде. Ссргек уйыктайтын карт Балатай орнынан туре- гелдк Койдын шетше комактанып журт жинала бастады. — Карактарым, орта толсын, кымсынбай айта берщ- дер, б)'з де ж ас болранбыз,— дед1 Балатай. Дуйсенбшщ жанына келш отырды. — Дуйсенб!ж ан, мына еледщ де, сезщ де унады ма­ ран, езщ шырарсан да, yftpeHin айтсац да, заты, сен TeriH адам емессш-ау!.. Сандыктык тубш де сакталып калган Ы бек тщ кикымы боларсын!.. T y6 iMi3 Гокадан шыкса да Сейтен, Тайжаннын и м екенш ecTyuxi едмс. Кегеннщ ж епм буршарын агытшы, калкам, кеуденде коп зар-куй жаткан- дай, Ж эзирэм да айтарын тауыскан ж ок шыгар, 6iTin кал­ ган кулагымныц кулырын аршындар 6yriH...— дед1 шал, ек1 аярын Lnrepi созып. «...Жарк етпес кара кещпм нс кылса да, Аспанда ай менен кун шагылса да, Дуниеде сенен жаксы маран жар жок, Саган жар менен артык табылса да...» — Балеке, бул Абай сез1 рой. Э шшн ci3 келген сон ай- тып жатырмын,— дед1 де элг1 miriT домбыраны Жэзирэга усынды. Ж эзирэ 1рк!лместен энге басты. «...Мен неге умытайын, сэулем, сет, Суйменмш алыстаура 6ip-eKi ел1, С у куйса сенбейтугын ерт жанганда, Журекке жанныц 1здеп гапкан eMi»,— деп K&nAi де екйпш 6 ip ыргакка тез ауыса женелдй «Салмаймын салдыкпенен баларымды, Ораймын ак торгынмен тамагымды. Далада иттей улып б!з отырмыз Элде к!м ермек кып жур карарымды»... Экесш щ козin алдап, ойын арбап отыр. Уйренген!н Fa- на айтатын, ce3 iHe мэн бермейтш балаша Ж эзирэ экесш н алдында ipKMiMefl сойлеп отыр. Ж т т к е де тез таяна пой­ май алыстан орарытады. ©леннщ сездер1 ж1г1тке улкен ой туа р д |. Жэзирэнщ ж аксы KopeTiH жары бар екен деп толранды. Кыздын ку- 10

льшы ж Н г п к емешесш куртып, кылрындыру едк Алыс- таудьщ жакындатура ce6i тиедь BipaK осы 6ip сэтте Ж эзи- рэ да мулдё кулап кеткендей. «Сен юм болсан ол бол, мен 03 ойымдарыны суйем, мейлщ ДуйсенбЬак бол, мен журе- пмде турган аяулымды суйем»— дегендей елж 1рей кез тас- тады. Балатай карт еш нэрсеш андаран ж ок. Ж у рт uiOFbip- лана бердк Енд1 б1раз тындап отырды да шал кие сейледк — Дуйсенб! балам, эл1 осында боласын рой, талай кун, талай тун бар, домбыра да тартылар, елен де айтылар, жата-жастана бэрш де ecTipMia. Мына кэрЬкуртан уш ш ал, заты 6i3 уйге кайталык, ж астар, ездёрщ epKin ойнап-куле берщдер, кымсынбандар. «Жолдастык, сухбаттастык 6ip улкен ic, Онын KaAipin жетеаз адам 61'лмес, CyfiiKTi ер 6Uren сырын сыртка жаймас, Артынан 6ip ауыз сез айтып-кулмес»,— деп экелерщ Абай тауып айткан болар. Орынды кылыктын 6api жарасымды. Э й, Токмарамбет, Жетсмек, yiueyiM i3 де табанды жалтыраталык. Туи ортасы ауып барады, уйкы- мызды кандырып алалык, Teri, 6i3re сол олжа,— деп туре- гелд1 Балатай. / Уш шал уйдьуйше барып шргеннен кейш элг1де кулак- ка ypFan танадай тына калган жастар тары дуылдаса бас- тады. Усак балалар да даурыгысып ойнап жур. . Ж ая у xcirirri калын ой камады. «Элде юм ермек кып жур карарымды» деген кыздык ce3i куджке белед1, шеше алмай титыктады. Жетел1 карт Балатай айткан Абай елею екпшй 6ip ум1т тудырды. Сонда да киялай тартты, кан- тарулы турган кербест1ге карап: «Мелд1р кез, алтын айдар, ж!бек жалым, Буплген кумырыска бел, ерке жаным, Досына неге жаркын карамайсьщ Квк шыбык, алма кизил, серке сапым?»— деп жжгг KGHCKTi ещй сырттан сурады, шалкая TycTi. 03i- niH атымен сырласып отыр. Бой жеткенге бой урар Topi3i жок. Сыйына сый, сырасына бал усынды. Ж эзирэ твмен карап калган екен. Осы 6ip сэтте жжгг сершлгсндей болды да домбыраны шерте отырып квлденен сурдеуге бетш бурды: «Далада жазтытуры тостым желдь Кезгек жел саулап ecin жетш келд1. Д1

Гул шешек когал шептщ басын снпап, Керкейгкен KHiHAipin кара жерд1 Кулшдеп гул шашактар басын нд1, Кушактап майда ескек шел беттеи суйд|, Куаныш сырын айткан гашыгымдай Сол желдщ журепме леб1 тид|...» — Энвдзден C03i«i3 сулу екен,— дед! Жэзирэ, кулгеш мс, кекету! ме белг1Ыз, к е ск ш жадырадкы. Арканын, ак, аруы енд! домбыра бетшде ойнактаган он саусакка назда- на уЮлдь Карымжысын кайыррысы келд| б1лем. Кыздыд сыпайын угынран Ж1ггг домбыраны езше усынды. Жэзирэ энге басты; «Асау жел саулап жаттап Kerri сариап, Аралап Сарыарканы кезш шарлап, Эн салдым кырда отырып квюрек кернеп, Юм бглсе желдщ т1л!н соган арнап...» Элг1 елекд1 де, осыны да Манап — Шэм1л шырарып ед| foh. Шайбай арам жаксы квретш, ci3 де жатка 6mefli екен- С13,— дед1 Ж эзйрэ. Ж алтарар жер калдыррысы келмедь Свйтш , арбап orri де тары 6 ip бвгде энге ауысты. Ж а я у ж1пт атымен сырласса, енд1 Ж эзирэш н домбыра- мен сырласкысы бар: «KeKipcKTe кайнаган кек ондыра ма? Кб1илд|‘ б!р орынга кондыра ма? Тунерген кара кабак жадырасын. Эн салып, куй куйлейш домбырага. Аршадан KepTin, жонып тиек салдым, Ызаны таркатуга домбыра алдым, Кунрентш, квтер1ле канат сермеп, Домбырам, айтшы бэр1н 6гзд1к хэлдщ|..» «Гулбаршын» эн! осылай шыркалды. Ж эзнрэ «эннщ, дауыстын ыррарына epTin домбыраны да шыркатты... Ж аз- дыкуш жырларан боз торрай, жерден ушып калыктап, шыркап-шыркап, мык кубылып, дауысын куйкылжытып, квкке врледь Калтыраран, сылдыраран дауыспен 6 ipre ка- наттарын карып, бшк шарыкка кетершд! боз торрай. Bip уакытта тонкер1лш , уйткып томен кулады. Bip мезетте шаркурып сершлген унмен кайыра кокке шыкты. Квкте журш шырквбелек айналып, тары мын кубылып жырлады. Bip мезгшде декгелент тура калды, канаттарын калтыра- тып, эдем1, зарлы сулу дыбыспен жырды узкатш, туйдек- туйдек т б е к т е д ь Боз торрайдын жырын жер мен кек те тыкдады. MiHe, сол боз торрайша Ж эзирэ да дауысын кал- 12

тыратып, неше турл1 ойнатты, энд1 уйткытып экеп томен калыктатты...» Кенет токтай калды. Артыктын бэр! арзан, дер кезшде y3fliKTipin, тындаушынын емешесж курытып домбыранын суккылын жаяулатты. Ж 1г1т «тары да, тары да!»— дегендей кылрынды. Кен дуниеш умытып Kerri ол, Кыздыц жыга таныраныи ендi сездь Bipan кш эаз жанды «шетш» жардайга куэ eTKici келмед!, досын тар кезенде сактау ер Ж1гггтщ мшдеть Сонда да ишараттап журектщ мунын шакпаура муршасы келмедь ¥йк,ылы-ояу Kiciuie домбыраны арен алды. Уеинган колдын месел1н кайыра алмады. Домбыра Ki6ipTii<Ten сакау свйлед!. Саусактар да уйып калРан. Ойнакы ун ест!'лмед1. Элде не уакыттан кейш ж 1Г1т ун шыгарды, енд1 ол эши койып такпактап Kerri. «Эн мен куйте туйе де Шаттанар хайуан десек те, Салпац кулак есек де!.,»— деп 6 ip т у й т койды. Ауызы саран ж1гптщ Ж эзиро эн!не берген сыбагасы осымен тынды. Кыздык элп’де айткан сездер]'не ашырырак, ж ауап бе- руге белin байлады: «Жйтттщ болмаса егер жан жолдасы, Нмес пе мунды rapin тазиз басы? Каврысы, KacipeTi кшге батар, Сел болып акса-дагы кездш жасы? Ешюм жок шер таркатып кеш'л ашар. Журектщ куйш-жанган дергin басар. Мунымды журтка айтпаган сатан шактым, Журек — от, квщл — дария, хал1м нашар!..»— деп к у м м ж ш . — Ойнасак та б1рталай жерге жетш калыппыз рой. Тан да аткан екен, aFafl, енд1 «кебейсек» кайтед1? Су токтай ыа елекке? Vrap свзд| байымды адам, Турмай ма су шелектс?— деген Fofl. Шыгар кунмен таласып эн шыркау ынгайсыз шыгар. Эбес нэрсе эдем! емес. Журттын уйкысын тунде элдиледж, олар эн ecrifli...— дей бергенде, Ж эзирэш н се- зш болт: Б|з елен аркылы айтылран эр алуан ойды да ест!д!к кон тусшккен болармыз... Жусаран жылкы epicTen кетш- t i. Мен вз жешме барайын,— деп jKiriT кербест1ге MiHin желе женелдй 13

.. - .Ч ' “ w'u4- лапа калган Ьупнп Keuieri snip жалгасы гой, Елсп ал, ксректерж артта калган». Тал тусте ауыл адамдары Балатай ушне жиылды. Кы- дырып кымыз iuiy еж елп салт, рулы елд!к ani бе.'пспеген enHiici. Жет1мек, Токмарамбет eKeyi де Балатайдын коныс- тас туысй, узекп жолдастары. Осы уш шал кымыз iuiin отырганда Дуйсенб! сэлем 6epin Kipin келдй «Балам, жсжары шык, жорары шык!»— десш жылы шырай 6epicTi. — б з щ , елещш екенсщ, балам. — М аган домбырасы унады. — Бэршен де сезш айтсанызшы,— деп Балатай там- санды. Осылай эрк!м ез туйгенш сейлеп 6ipa3 жадырасып алды. Ic Tirin отырран Жэзирэра Жанраным 6 ip карала тостаран кымыз усынды. Б ул тостаган Дуйсенб1ге арнал- ран, оны осы уйдщ колды-аякты баласы Ж эзирэ апарып беру керек. Айтылмай штелетш ереже бул. — Карал отырранша энпме болсын,— деп бастады Ба­ латай. Мен 6 ip шерменденщ шерл! сырын шертешнлп. Бул энг1мемд1 мыналар бшедк конарым, бугш саран айтам. Ен эуел! таныстыра кетейш: осы арада отырран кэрькуртан. уш шал бармыз. YiueyiMi3 кездессек-ак еткенд! сез етем1з. CyfieriM i3 белек болса да епкпз, HHeTiMia 6ip. Мына кутыц- даран кэртэмю, сенщ домбыра тартуынды унаткан Токма- гамбет баяры теленг^т Кудайбергеннен калган ку жалрыз. Uleuieci KipMe кыпшак — балыкшы С упр д Ы кызы Сэуле. Кудайберген eMip боны С а л а к байдыц жылкысын барып еткен ж ан. Мен де Ку'Дейбергеннен туыппын, 6 ipaK, екеу- Mi3AiH экем1з 6 ip де, шешем1з белек. Мен балыкшы Тока- байдын кызы Улдайдан туран кенжемш. «Кундестщ кул| кундес»— дейд1 рой атамыз казак, 6 ipaK, менщ шешемд1 экем1з Кудайберген алгашкы эйел1 Сэуле дуние салганнан кейш алыпты. Ендеше олар кундес таласпаран. Сондыктан (Нздщ де арамызда ылгал жок. Ал , мына Kici ортамыздагы улкен1М13, руы Н урбай, аты шулы бай Байсакалдьщ кызы Арыжандай арудан туран Ж еДмек. Мунын экеш Салак байдьщ тунрышы Кошан екен. «Менщ мойнымда Ж елмек- т1н карызы кеп, TipuimiriMAe етей алмаспын... Сапекен ел- геннен кейш «Тэнр1 аттаска» тиш керген к ы зы ры м , жал- рызым сен едщ, Умытпашы, осыныц алдынан шыкпашы,

сорлы A fu m o h жазыксыз елгснде кыркынан шыкпай бауырымда калган Жет1мег1м ед1»,— деп теш ем Улдайдын куйзелш айтканы вл\\ кулагымда. Баягыда мынды айдаган Байсакал К,аратауда талан- таражра ушырапты, Куланетпес пен Н ура бойын жайлай- тын Тоданын, куты — он ceri3 мык жылды айдаган Сапак бар малынан 6 ip кунде айрылып курып кетшть Эрине, ет- кеннщ бэр! умыт. Ж ет1м-жес1р калган 61'здей бейбактар- дыц басынан талай кара кундер KeminTi. Кеше езщ жолда керген Тока шокысы б1здщ алгашкы конысымыз. Сонау 6ip карбаласта журт аударып, кос in 1здеп осы Баян тауын шыргалаппыз. — Б!з Ke6iHece Ж ет1ект1 aFa деп атаймыз, ал кейдс «ауызы кисык болса да байдыц улы сейлесш!»— деген кал- жындар да аралас журедь Э к е а Кошанныд к ы зы ры н к ер­ месе де тели саламыз,— деп 6ip буралкы созд1 кыстырды Токмагамбет, барi де азырак жымигандай болды. — Жылкыньщ жуты елдщ едсесш xycipin кетт!,— деп сез1н б1лтелед1 Балатай.— Кеп ауыл ак суйек болып кыры- лып калды. Жаркырап жаз шьтып eciMi3fli енш жинадык. в з баламыз болсан да, 6i3 эл1 езщд1 де танып жеткем1з жок,— деп ежелг1 шораяк жайуат айтты, 6ipaK, алыстан opaFbiTTbr. Келденен кек атты ж аяу ж!г1пл де таяна таны- гысы келд1, алайда «кудайы конак» тип катпады, тындай берд1. — Шешем Улдайды ез1м етс жаксы керд1м, журт OFaH кеп есек тадады, бэрш де б1лем, 6ipaK, 6ipeyme де сене алмаймын. бйткеш мен шешемнщ ез аузынан ecTireMiH, ол кандай Teni<ire туссе де кажыры кайтпаган, мойып можа болмаган ж 1герл! ана, теп’лген арын, журегше шег1рдей кадалган кект1 умыта алмаган, сол кектщ карымжасын кайыру ушш колындагы барын да, кеудесшдег1 жанын да 6afirire тшкен, ешнэрседен тайынбаган кажырлы ана ¥л- дай гой,— деп айналасын шола карады карт Балатай. — Мен шешен жан емесшн, артык-кемш ездерщ елшей берщдер, тек шешем Улдайдыц толгана шерткен кеб!м жет- к'зем семдерге,— деп ойын соза тартты карт. Сикырлы сез тыцдаушысын элдилей бердк — Dip жылы,— деп бастады ол.— Сапак байдьщ ауылы жаилауга кешш бара жатыр. Он ceri3 мын жмлкы жерге сынмайды, 6 ip журтта Сапак ею-уш куннен артык аялдай 15

алмайды. Сонау Байрул, Токты тауынан аттанып Кара HypaFa кулараиша аттыц жалында, туйенщ комында тен- селедк Кеше 6ip тунеп Сарыала келден «камшы калмаста» журш бердк Салак байра су аяры кед, жиеп жайдак ай- дын кел керек — ол М аржан. Сол Маржанда Fana терт-бес кун аунап-кунап дем алмак, жанын шакырмак. Сапактын жыл сайын дардысы осы, мал neciiiiK бул М1нез1н жылкы- шы Кудайберген де жаксы б1лед1. Он ceri3 мын жылкынын, алды Маржаннан су iuiin жат- канда арты Кара Нурадан етш те улгерген жок. Кара Нура мен М аржан келдщ арасы ею кеш жер. Ортада турран ел тыныстацтын бекет осы Сарыала кел. Бул келдщ Teniperi тоганакты, жиепне кокыр-сокыр кара лашыктар ерте кел1п орнырады, балыкшылар балык аулай- ды. Олардык жаздайры KacinTepi ay курып, келдщ суын, cy3in енбек ic ie y , заманына сай амалы. Ала жаздай сере-сере етт балыктарды KenTipin, как- тап жатады. Кун Keprimi де, ем1рден кутер yMiTi де осы ба­ лык айналасыида. Судан жана Fana шыккан ж ас балык уыстап устаранда сул!ктей сусып алаканга турмайды. Артынша, Tereiuteri cyFa шоршып Tycin кеткенде — желбезег1 желбендеп тут- кын сорлыра кайта жан бггед! — балык оз отанында рана дем1н алады... Балыкшы Cyripfliu жалрыз кызы он жет1 жасар Сэуле, мына какпыш карт Токмарамбеттщ шешес1, алабугамен осылай ойнап, тегешке салып жуып жатканда жылкышы Кудайберген, мына 6i3flin экем1з уйге Kipin келед!. Журс- с1нен жайбаракат отырран Сэуле саскалактап орнынан ушып турады. Кос желб1ршек салган ак бэтес кейлег1, ке- нетоз кызыл баркут камзолы 6ipine 6ipi жарасады. Кныл- ган кою кара касы мен тунеиык кара кез1 жас кызды кул- пыртып ж1беред1. Талдырмаш жас Сэулешц аш белi Ну- ранын ж ас талындай буралады. Кепкен балыкты колам- TaFa кем1п, суырып алып, кулш урлеп Tycipin, аузына апыл-купыл асап жаткан iHici Жеметт1 керед| де:— Он карынгыр, аштан e.iin барасын ба? Отка Tycepciii сен, бы- лай кетшП..— деп Сэуле жактан тартып ж1бередь.. — Сэулежан-ай, Жемет1не бекер тиесщ Foil, артыцнан ер ген ат байларын емес пе?— деп Cyrip уйге сейлей к1ред|‘ де:— Конарыка терге ки1з тесе, шешенд1 шакыр, балык ассын, барымен базар foA,— дейд|‘. Жайгасып отырраннан кей!н жен сурасады.

Л1ЪЬ% ■ — Шырарым Кудайберген, мен ceni байдын мырзасы гой деп катты уялдым, уйд!ц iuii балык улескендей шулап жаткан сон, соны баскалы Kipin efliM. Б 13ДЩ cin6ipyre де муршамыз келмейдь Келд1н суын белюш жатырмыз, эрюм вз ениисже тиген ж ерш деп балыкты гана аулайтын бола- ды. Кырык ру елипз. Э р кайсысы эр атадан, ынтымактаса алмай шулаймыз. MiHe 6yrin FaHa 6ip бас 6ipiKTipfliK,— деп Cyrip муная калды. Осы мезетте онык eKi урты суланып, бетЫ к эж1м1 ай- гыздана кершдь Ka6aFbi туйьтш, тунжырай Караганда алыстагы элде неш кексегендей кулазыды. Ж аланаш exine киген ыскаяк repi тонньщ каудыраран дыбысы да еслл- мей тына калды. Кедейлжтщ сорабы казылып тускен омырауы ацрал-сацрал yKipettin тур. — Аксакал, неге куйзелдйиз, жасырмай-ак айта 6epi- К1'з, мен де...— дей бергенде Кудайбергеннщ C93iii Cyrip бузып ж1бердк — Шырарым, айтпай-ак кой, зердел1 ж т т болсац, се- HiK KyuiH менен де ж аман. Мен юрмемш, 6ipaK, малай емесш'н. Багынсам да бас ермм ез1мде, ез баспанам бар, eKi кол, ei<i аярыма сенем... — Я , оны'н уст1не Ыздщ барынып отырран байыныз Л ау мырза иман жуздк кайрымды адам десед! рой... — Э й, шырарым-ай, езщ жана келгенде корген де бо- ларсын, (Издщ уйде eKi ит бар, соньщ 6ipeyiH — ана улкен сарысып «дурегей» дейм1з, тапалдау ак игл «ак куцик* деп атаймыз. Осы екеуш салыстырранда б1здщ Жемет: «Ак куинктен дурегей анарурлым артык»— деп баралайды, ейткеш дурегей жасамыс, ж уас ит, коп уре бермейдк Эри­ не, Сапакка Караганда б]'здщ Л а у мырза да тэу|'р кершер. Bipaic туптеп келгенде осылардыц ындыны 6ip болса керек, заты, айырмасы да сондай-ак шырар-ау!— деп Cyrip млт Kiflipe калды,— Мен енд1 журейш, б1здщ Токабай корня барана тайлы-таярыц калмай жиналыцдар деп едк оныц айтканын eKi ете алмаймыз... Сэулеш -ай, мына конак баланы шешен екеущ аттандырыцдар, бул байдыц кербез сылкымы емес, 03iMi3fliH колтума бала,— деп калтарыссыз айтты да орнынан турура ынгайланды. — Аксакал, мен де журем, дэмге карамаймын, жылкы- нын артын кутш отырмын. K,a3ip байдыц ерке улы Кошаи да келш ;iirepjieftfli рой. Bipre шыралык, сонша асырардай не болды дейаз?— деп Кудайберген княлай тартты. Cyrip- Aiil ce3i бейсеубет есплсе де ете 6 ip мацызды уакиганы мегзегендей, сондыктан Кудайберген казан Ty6 inen ineMip- 17

шек дэметш отыр. Cyripflin ерт сенд1‘ргендей бет элпет! келденен кездескен 6ip суык, хабардьщ барын ацгарткаи ТЭР13Д1. — Шырагым-ай, 6i3fli« мацдайымыз тайкы гой, кедей- Л!к ырыс емес, мына еткен тунп ею жардай адамнын уреши алады,— деп курсше сейлед1 Cyrip:— Сапак байдык еагшде Токабайдын тунгыш улы Карраш жалшылыкта журуш1 едк Сол Каррашты кеше кешке бай жумсапты. «Карындасынды ордага алып кел!»— деп тапсырыпты. Сон- да ¥лдай шешенпз он бес жасар кыз екен. 0 з ушне 6ip барып шыруды, шешесшщ ыстык кушары- на Kipin кеудесш аймалауды кептен бер! ансаран Карраш еш нэрсенщ байыбына бармапты. Акылына айрыр салма- FaH ж ас бала, тордан кутылган карльшаштай канатын ебе- лектей кагып уша женелшть.. Кара лашьщтын Hici жупардай анкиды, туран iueuieci Камканык емшеп алтын 6eciK. Карындасы ¥лдай да экеа базардан келгендей арсалактап куаныпты. Exeyi де енеа- HiH бауырына Kipin еркелеген кушштей Камканык кеудесш алма-кезек аймалап асыр салыпты. Мешрбан ананыц ал- пыс exi тамыры тугел HinTi. Осылайша эбден маукын бас- кан сон KapFam e3ine 63i келга томсара калыпты. «Жыл он ек! ай жаррак куларым жастыкка тимей койдын сонын- да журем, оныц игш гш бай кередк Менщ аларым 6ip кой, Gip серкеш, осы юмге тутка болады, апа? Енд1 мен кор- лыкка бармасам кайтед1?»— деп KapFam шешесше муным шарыпты. Сол xyHi уйде SKeci Токабай жок екен. Тун орта- сы ауранда Улдайдан жасырып шешесше KapFam келушш себебш 6i.TflipinTi. Карраштын элг! назалы сезшщ iuiKi мэнш Камка eHfli байымдапты. Уытты ана ызгарын теге сейлептк «Кез!мнщ Tipicinae каршадай Улдайымды кеш кураган шалдьщ мазагына бере алмаспын. Бала ушш ажалдын аузына да ыктиярымменен Kipyre дайынмын. Эттегене-ай, экес! де болмады-ау уйде!.. Жорытканда жо- лыц болсын, жолдасын кыдыр болсын, еркек баласьщ рой, кайда журсен аман жур, Каргашым, «карындасымды кен- flipe алмадым»— дерещ, артын e3iM Kepin алармын...— деп бекшген Камка, елегзшендей де болыпты... Тун ортасында Карраш i3iHiue кайтып кетшть Тан каранрысында iprere кол- салган тыкыр ecTi.iefli, каршадай Улдайды оята келген Сапак екен. О яу жаткам Камка аттандап ауылды басына KeTepinTi. Урпек баста борсандап кашып бара жаткан Сапакты ауылдын адамда- ры киiмiIjе11 таныпты...— деп Cyrip алкына демш алады. 18

— Сайкымазак болыпты рой, 61зд щ бай, мунда канлай ауыртдалык бар?— деп сулесок сурапты Кудайберген. Ше- шесшщ жанында кврпе жамап отырран Соуленщ сауса- рына урлана карапты ол, сонда Соуле сук колынын басын- дары оймакпен инеш артынан туртш калып, аржарынан жылт етш коршгенде, сумакдатып, суыра тартады, кимы- льгна коз шеспейдк А лрзш к ы кэршушен С оуле енд1 одеMi т ор 1з д 1. — Сайкы мазак болу еш нэрсе етпес ед1 рой, онпме на- сырра шапты. Егер ол Токабайды мазактаса, Токабай оны мазактаса, бул уака емес, кияметтж каргыс танбасы туспес ед1, 6ipaK олай болмады-ау, балам, кулан иекте кэшкеи С а п а к аулынын жерошарынан К,арраштьщ суйегш таптык кой...— дегенде С у п р д ш Tyci бузылып сала бердн Тутжкеи- де бетше тженек б iTTi. Кудайбергешпц де денеш TypiuiKTi, аркасынан суык жылан жорралап еткендей калтырады. «Жауыздыктын Typi де таусылмайды екен-ау!» деп салды. — Онын рас, шырарым, С а п а к соткарлырынын талай соракысын кврген сок айтьгп отырсык рой, 613 де алыстан ecTyuii едж, алайда мынандай сумдык ойымызра келген емес, 6ipa3 тай 6iTTi деп кыруар елд1 басынуга болар ма?.. Кусырына жолыкпай белмен кете берер ме? Асканра тос- кан жок па?.. — Teri, Tipiflefl комген сиякты, TyTirin кап-кара болып кетштк Топырактык устшен салган оттык ызрары 6ip-re- Шрте курыстырып, кол-аягы 6ypicin калыпты. M ine, кара- шырым, 6i3 осыны да кердж-ау!..— деп C yrip кезше жас ipiKTi, 6Lnfliprici келмей Tepic айналып унден uibiFyFa бет- те;и. Кудайберген калып ойда камалып отыр. Осы мезетте Алашекеш ауыздыгымен алыстырып Кошан жетш келед1. Унден бульшып шыккан KeKTi Cyrip байдып улына бакам ала л<упредк Сойгулж Алашеке acnaiiFa ceiripin, келденеп котершген баканныц устшен оскыра opFbin отед1 де уркш ала женеледк Жекей тымак басынан ушып кетедй желбс- гей шапан аттып сауьГрын жауып копен квтершедк Устш- дег! Кошан комданып yiuyFa айналран кунлгендей болып коршедь «Кудайбергс|шп, Кудайберген» деген ыскаяк ды- быс кулакка талып жеткендей. Уйден Кудайберген асыга шырады да «Бекер болды-ау, орашолак кимыл апатка ушыратпаса ип eni?»— дегендей 6ip тамсанып Cyripre сал- кмндау карайды, атына каррып мiмедi. Енд1 6ip согте даг- дарып калган Cyripre жылыушырарандай болады, «еш парсе етпес, 03ipiue осы да кектщ карымжысы шырар» де-

гендей 6ip жымиып езу!н тартады. Осы кимылдык 6api свзс1з жасалады, нажагайдан да жылдам жарк етш етс шыккандай e,ii, журе 6epin жерде жаткан Кошаннык ты- марын аттик устшен енкейш tain экетедь Бай улынык Kerin алып, балыкшынык аулын кыранжапкандай етш аттанган батырша Кудайберген куйгыта шабады. Жылкышы Кудай­ берген мin. осы кылырын кергенде алдында кутш турран Кошан катты ырза болады... Heci малайына мулде ceHin калады. EKeyi Tiae косып жупрте женеледь Кундызды сайынан вте бергенде карсы алдынан акыратып келе жат­ кан кос аттыны кередь Кос атты аялдамай вте шырады. — 9й , неге осынша асыктын, ауылды жау шапканнан аман ба, не с е т жын какты ма?— деген Кошаннык ек- тем сурактарына кос аттынык, берген жауабы келте есл- ледь — Мен жаназашымын, байдык 6aft6iuieci дуние салды... Кошан боздап коя бередь LUeuieci квптен 6epi наукас — Айналайын, апам-ай!— деп Алашекенщ жалын ку- шады. Балатай токырай калганда Жеп'мек жаяу жштке бетш бурды да: — Шырагым, бул экен энп'мен) бупн болып жаткан- дай жетюзедк— дедь — Оныкыз рас, 6ipaK, вз ойын устатпайды екен. Менщ байкауымша, бул Каргаш ел1ммпн ani карымжысы емес, тек TOFU3 жолдык торабында ушыраскан кеселд1 кезек рана рой, заты, eai кызыкты болар, артын тындалык, ага,— деп сурлана TycTi Дуйсенбь Осы 6ip минутте Жэзирэ да icin тастап ж ш тке тура карады. Акыра калса да жшттщ ойын anFapFaHu бетшен 6tatain турды. Жанраным тегенеш сарка куйып болды да кейш сырды. Кабарын 6ip шытып жуш'н туте бердь — М аржан келдщ басы иш лреседк— деп зкпмесш созды карт Балатай.— Ж аназара жиналган журт курттай кайнайды. Бесш алепнде i3 екш еа «Кара вткел» жактан Тэстен жолынан буркырап шыккан шак кершдь Бул Омбыдан шырып суыт келе жаткан жандарал. Колында Петербургтен алран жарлыгы бар. «Буратана елд1 билеу ушш вз !шшен басшы сайла. Сярыаркада Kemin журген журттык ек байы, ек тентек-мыктысы керек. Он сеп'з мык жылкынын Heci Сапак колайлы. Акмола дуанын соган би­ лет! Дуанбасы сайлау ушш Сапак байды Петербургке вз сарайыма шакырранымды б)лд1р!»— депт! патша арызам. 20

Yrn кара ат жеккен улкен кара пэуеске Сапактыц ордасы- на келш Дрелдк Айнала коршаран некерлер1 енесше еркелеген куипк- тей арсалакдайды. Ж арамсаксуды и неше атасын йнтен уйрене турандай, 6ipiHCH 6ipi асыра кимылдайды. Bipeyi о« жагына шыкса, 6ipeyi сол жарында ойкастайды, бет-ауыз- дарын ж уз кубылтып, кабарын жедел карады, кул1марей карайды. 0м1рден ез улесш алудыц турлаулы э д т ш жатка б т е т ж некерлер осындай карбаласта кезге туседк Танауы танкы, 6yFaFbi салыккы, epHi турж , шущрек квз, курен жандарал eitceai ж ан. Пэуескеден карты п т у с т , айнала бергенде узын муртын сол колымен кейш серпе ширатты. Осы 6ip дардылы кимылы в31не ерекше айбар бергендей. Сапактыц ак ордасына сырырая карап, жузш жылыта тусуге камданды. Басынан такиясын алып, колын кусырып, ецкейе аяц- дап келе жаткан кара сур KiciHi кергенде топ eKi жарыл- ды. Бул жандаралра амандаскалы келген Сапак екен. Кеше тунде Токабай уйше Улдайды ояткалы барран сергек жур1сшен ол бугш танран тэр1здк Ж андаралды кергенде асау Сапак жуасып калыпты. Eni енеге тел кулындай 6yftipi бултиган куйл1 жанда- ралдыц касында Сапак уызра тоймаран жет1м козыдай туртше карайды. BipiH 6ipi ишарамен сез айтыспай Tycmicin жатыр. 0 з - дершен сырт турран 6ip тегеуржд! куат буларды амалсыз итермелеп экеп коскандай, epiKci3 икемделж, ce6enci3 жылы ушырайды. Ак, патшаныц жарлыры жандаралдын колында. Д умпу ондай улкен жерден шыкпаса, ит аркасы киянда жаткан Маржан келге келер ме ол? Буратаиадан шыккан, кару- жараксыз айдалада жайылып журген Сапактыц алдында басын мер ме?.. KyuiTi колагаш ки!з казыкты жерге кагып тур. Коинындары жары елгенже камыкпас едьау, Сапакты да кажыткан жагдай бар. Уйжен каралы ел1м шырып, жа- назага жиналран е.пдж жарым-жартысы сойыл алып келдн Олар Карраштыц кунын даулайды. Токабай елжуге белж бекем буран екен. Сойтж, ж аназа Сапак ауылыныц устж- де тебелеспен тынрэлы тур. Муныц арты канды жорык болса, абройы айраидай тегшуге калды. Токаныц баска шонжарлары басын косканша, аяк-астынан мына кетёрж- ген дацраза балыкшы тобыры мерт кылып кетсе шацырагы

ортасына Tycyi айдын. MiHe, Сапакты икемдеп, амалсыз к е н д ф т , белш буклрш турран куш осы едь Bip мезетте шад-шуд кетерше калды. Тебелес басталып бердк М аржан келдщ басы ию-кию. Кару-жарагы сай жан- даралдыд жендеттер! icKe KipicTi. 1здегеиге cypaFaii жул- де алатын кезен езшен-ез1 туа далдь!. Мылтыдтыд даусы uiaKK еткенде Са п а д селк ете туст1, алраш ecTyi едк Мыл- тыдтыд даусынан корыккан 6ip шогыр ел ырысып Нурбай булагынан асып, Кундызды кулап кетштн Жарым-жарты- сы уйлырып тодырап далыпты. Тодабайдын iHici Беллрпс одда ушдан екен. Ж ан аза осылай тарады. Сапад донарын кутуде... Ертенше ж урер алдында жандарал А д патшаныд Пе- тербургке шадырып жатданын хабарлады — жарлырын берд!, езш щ ырзалырын да б!лд1рд1, од аладанын жазып, басын темен шп желкесш дырда сипады. Мунысы: «басым дара жерге жеткенше саран дызмет етемш, сеш сыйлай- мын, жадсы керемш» деген ниетш адрартуы екен. Сапад бул ишараны езжше жорыды: «Алдап былай шыгарып апа- рып сонсод басымды Kecin алралы отыр»,— деп топшыла- ды. Патшаныд шадыртуына бармай калды. Сападты д дуанбасы болмауына luytupeK кез жандарал- дыд оращолад ишарасы улкен KecipiH типздй Артынан Керей Турлыбек дуанбасы болып кеткенде Сапад та бар- MaFbin шайнаса керек. О л ез датесш елден кердь Каргаштыд ел1м1 анасы Камда мен эк еа Тодабайга ешпес таудымет, дияметтж дайры шект!рдь Ер кедшдд нар мшезд! Тодабайга туган iHici Б еллрж тщ e.iiMi де одай тиген ж од. Bip ¥лдайдыд жолына eKi жампоз садага Kerri. Осындай ауыртпалыд Улдайдыд да жер-жеб1рже жётть Оныд юшкентай журегшде мэнп ешпес улкен 13 калды, кснпрмейтш кед туйнп осы арадан басталды. Ж ететш да- радшы элi алые, OFan далай барудыд жеш кемесю, келе- шск кунпрт... 5 — Арыке-ау, а з д щ айтканыдыз рас болса, ¥лдай апа- мызрэ жеткш ш ™ жаза екен,— деп Ж эзирэ дабарын шытты. — Балам-ай, улкендердщ сезже ара.паспай-ад, iciiwi тжсещш,— деп Ж анганым зекш тастады, Унем1 кене беру- ге дарды алган, «эйел жолы ж щ ш ке»— деген дагида бойы- на эбден сщген Жанганым дызыныд ер мжезже тыйым салуды макул керли .. — Балеке, а з д ж эдпмеж зден менщ денем ш ш ф ж п 22

рой, осындай нахак ел 1мд1 кез1мен керген Улдай умытып кетсе — ынжык эйел, кептщ 6ipi болар...— деп ж аяу ж т т 03 шюрш б1лд!рд1, Ж эзирэш де коррады. — Сендерд! кажытып алдым бшем, енд! cepriTKiM келш отыр,— деп бастады кепт1 керген кене Балатай.— Бул еш рде суйшпеншыик, куштарлык ap6ip адамныц басында бола бередк эр алуан болады. Tinxi 6ip адамныц 03i де эр дэу1ршде эр турл1 куй шертедь Б 1з де ж ас болгамыз, жас- тык лапылдак жалын, ол кейде сенш , кейде жанады. Бупн мунда, ертен онда. ЕртелКкеш элек салатын турлаусыз куш, кунде езгерпш те Ke3 i бар,— дедь Тыкдаушы жастар- ра упайын да сала Kerri Kapi тарлан, 61'рак таянбады, алыс- тан сермедь — Жиырма бестен ж ана рана аскан Кудайберген уыз- дай ж ас Улдайды уздйге суйд1,— деп Te6ipeaai карт.— Кермесе тура алмады. ПИркш ж ас, албырт кезшде талай ещиркелеп, удере умтылып, ынтыра кимылдайды рой. «Ка- раша уйде сункар бар»— Токабайдьщ кызы Улдайды К у ­ дайберген ез уйшде он жакта кердк Онда С а п а к алган ж ок. А як астынан байдык 63ft6iuieci — Кошанныц uieuieci каза тауып, yfli сынраннан KefliH, Сапак байга Улдайды алып берген Кулымбет Л а у мырза. Узенгшес жолдасы, тэгп aFaiibin, тустасы, сыйласы Л а у мырза Сапактын бэй- 6 imeci елгенде бата кыла келш кенлш жубатады. Сонда «катын елдк камшыныц сабы сынды» десейпл, «бэйбш е елее тесек жацарады»,— деп мэтелдей сейлеп, кэп сездер айтып, каралы Сапакты жубатады да «б1здщ Токабайдыц бой жетш отырран 6ip кызы бар, соны саран лайыктап кел- Д'м».— дейдк Токабайдьщ Ty6i керей, Л а у мырзанык кеп- тен дэмдес-туздас коцсысы екен. Мырзанын; аулын арка тутып, ес icepin, 6ipre кешш, 6ipre конып журетш кара- шысы. Сейтш, томара-туйык, дек сауда жасалып, Сапак бай- дьщ кайын атасы Л а у мырза e3 i болып, Токабайды сырт- тан билеп-тестеп, «карты бауын» алып кайтады. Куйеуд! шакырып та кетед!. Калык малра «кырык жет1, отыз же- TiHi» айтысып, бата кылмай-ак шок 6epin алатын болады. «Ержеткен кыз даяр отыр, yflinai устап тура калады»— дейдь Кит, мшт, элекей-шулекейдщ бэрш кыскартып, малдык куппмен 6 ip андык iuiitme Сапак Улдайды алып та улгере- ;б. Э нпм е был ай болады: калык малды топтап айдатып ж1берш, куйеу ез1 бармай, алып кеЛуге сешмд| жылкышы- сы Кудайбергенд1 жумсайды,

6 зщ|‘зд1н бармауыныз уят болмас па екен, карашы- сы болганмен ece6 i Л а у мырзаныц ез кызы гой...— деп К,у- даиберген кулаккагыс кылганда Сапак долданып: Кызын маган бермейд), жылкыма бередк Л а у мыр- замен эн пм е эбден nicKeH. Керей мрме Токабайга барып туспе, Лаура барып туе, менщ кайным сол, калыц малды да мен coFaH айдаттым, эрберден сон мен юрме Токабайды танырым да келмейд1,— деп тойтарады. Сапактын бул се- 31не Кудайберген аса ренж!мейдк BipaK imiHeH куана тур- са да кынжылрандай туе керсетедь Ауызы уэл1, ce3i дуалы бай свйлегенде, айтканынын 6api он, 6api орынды. Оны ешюм тер к дей алмайды. Ал- дына жан салмайтын ж уйрж те сол, тауып айтатын дишэр де сол, кудайшыл да, кураншыл да сол. Жиылран топ онын аузына карайды, аузын ашеа болды, айтпай жатып басын изейдь Кейде бай карыс естж вз безмен отырып жымиса, коша метил журт каркылдап куледк Ацшынын ашкарак итждей байдын шашбауын квтермелеп, боска ка­ ра тер боп журетшдер де болады. Булар ете кауыпты, кулары жок мен>реу, т ж а з мылкау мже осылар. С ездж терюнж тусж етж , ындынды байкай алатын eTi Tipi жан- дардын кандас жауы да осылар. Кудайберген журер ал- дында соларра аярлык icTen кынжылыпты. Расында, бай­ дын eni кезж алдау онай, мына TeaMipin отырран кеп кезд1 алдау киын рой, айланын керек кезен! де осы. Эйтпесе квптен кенлш коскан, аулакта кездескенде талай кызулы ыстык евздер айткан, ынтыккан журектщ купия сырын талай кабат актара шерткен жан сол нак суйерже онаша eMiH-epKiH кездесуге кетш бара жатканда неге кынжылсын. ©йткеш ¥лдай мен Кудайберген будан бурын да уш-тврт рет ушыраскан екен. Сондан cepTTi мез- плдерде ундеспей, жым-жырт болып тына калысып, сыб- дырлаган TOFaft ш ж д е шепрткенж шырылдаран yHiH, ка- расуда бакылдаган келбаканын дерем дыбысын тындап турып, eMipeHe cyfticin, ынтыга кушактасып, самалды са- раттарды да бастарынан 6ipa3 KeuiipreH. Кысыр евз кандай кызыкты болса да махаббаттын Tereypinai куатын суйыл- тып, кожыратып ж!бередк Булар узак сонар, узын евзге бармайды екен. С у й к у евзге саран рой. Адамнын туда бойында орынсыз бггкен, OFaiu турман, б е л гш 6ip мждетж аткармайтын муше болмайды. Ж!ггг жержде, жекен суында. Э р кайсысынын ез мждет! бар. Мысалы, кол мен аяктын, квз бен кулактын, ерждердщ 1стейт1н эрекеттержж сурапыл Kyujin адам осындай екг 24

талай тар кезенде, асьтыста анык б1ледк Олардыц кимы- лы Cipiae-dipi уксаспайды, 6ipiHin орнын 6ipi баспайды, алайда клесе арпалысып, ундесе эуендетш, ынтымакка ке- лш, максатты кортындыга т1релш торыскапда терт кез1 тугел шырадай жанады... Бас-аяры он куннщ iiuiiwc ¥лдайды укан-сукан erin Кудайберген алып келедк Салак, малынын «кызырын» пе­ ред!. Кудайбергеннщ журегш ж1б1ткен де, ¥лдайды тебЬ penaipe тербеткен де осы он кун. Eneyi онаша калып, тусш- де KepeTiHiH ецшде керш, дербес рахаттанады. ¥лдай осылай туседь Егде тартып жетшске аяк басканда Сапактын коныл- так журегше махаббаттын уытты ушкыны тусш кетедь KHiMHiK imiHfle адамныц 6opi де ж аланаш журед! рой, сон- дай-ак махаббат та журектш 6ip тук т р ш е жалацаш пана- лайды. Тусшбеген жерде жорамал кеп, Сапактын журегш жаланаштап ешюм керген жок, алайда, махаббат албырт алангасарлыктын ж е м ю , ж ас улгайгаи сон акыл-саиа ке- бейш, алангасарлыктын шенбер1 тарылады деу кате екен. Бул махаббат бурынрыдан да баянды, терец 13 калдыра- тын салмакты болып шырады. Куаты билегенде жан-тэнщ- Ai тугел менгере женелетш мылкау куш осы. Ж ан а тускен ж ас Hie, тесегш жацрырткан ж ас токал, кер маралдай кертген, жазык мандай, мулэЙ1мс!'ген nip- бен кабак, кулгенде бетшщ ei<i -ушы шукырайып кететш, кырындай отырып, урлап караулы суйетш onriMere Кула­ гин елеуаз Tirin, ептеп кана тамсанатын ¥лдай Сапакты денгелсте билей женеледк Эйелд1 сую, эдемш кке табы- ну — адамзаттыц зор табысы. Байдыц ceri3 канат ак орда- сында болсын, мейл1 кедей сорлынын лашык уйшде бол- сын 6api6ip — махаббат езара тен. ДуниедеН эдемпм'ц 6api де махаббаттан туран, соныц жем!'а'. С а п а к ¥лдайды тет- куо'з суйедк Картайгаида жанына жарык берген, журегше от салган токал онай ма? ©Mipre абден nicKen карттыц ж уреп аса epriui a.ianFa- сар болмайды. Оцрак, аумалы-текпе.'п куштарлыкка ол оп- онай ере де, сене де алмайды. Картайран журек кунде кулпыра бермейдк кепт1 керген кепе токырайды рой. Сапак ¥лдайды кулай жаксы кередь Кушырлана, кумарлана бередь Суыран журектш кайта коздап жануы осылай болады. Бастапкы кезде Сапакка уйрене алмай, бойлауыктык керсеткен ¥лдай да eiini nopi- ш аяды ма, немесе Кудайберген Сзулеш алганнан кейш кенлi суыды ма, kim бм еш , ойтеу1р Сапакка шурыл ойыс-

кандай KeiiinTe. Кудайбергеннщ ж ас журег! тоят тауып, Сэу.пеге барып паналайды. — А га, бул энпмевдз элпден Kepi эдем1 кершдк алай- да артыгырак айтылран жер! де бар ма, калай?..— деп ку- м ш ж щ Дуйсенбк — IJJbipaFbiM, бул экен c©3fli сурыптамай айтады. Со- кыр тауыкка 6api бидай foA, б1здей кшэретаз кулагын то- сатын ага-шшерше уйренген aFan. 03 i бузса, e3i тузейтш Балатай к е г т керген дэнрылымы з, б1здщ басшымыз,— деп баяу багдарлады да к1лт токырап калды Токмагамбет. Онын сез!н костап Жетчмек у н а з басын изедь — М унын эл1 кызыгы бар, эц пм е жерше жетсш, асык- пандар,— деп тамарын кенедн— Bapi де баяры Foft, мен касында болгам ж ок. ©TipiK айтса елдщ жаны шыксын. Bip кун! тун ортасында 6ip ж актан келе жатып Сапактыц Сэулеге к е н ш ауады. Сэуленщ жана тускен жыцрылдай ж ас келшшек кун1. К,ырына келсе кур ж 1бермейтш, сонсоц сонынан кырык жыл кыркылжыны кетпейтш С а п а к бай ез ордасына туспей касындары карашысы Кудайбергеннщ терт канат кара куркесше келш тусе калады. Ауран кещл- ге тас салсан баспайды. Kyfieyi Кудайберген жылкыныд кузетшде ж ур , С ауле жалгыз елегзш, тесекте денбекшш уйыктай алмай жатыр екен. в зш е енбеп сщген жырынды жылкышы Кудайбергенге Сэулеш еткен жылы Сапак бай 03i айттырып, e3i алып берген. Сэуленщ кыз куншде Сапак оц ж акта оятып бос кайткан екен. Оны OMipi умытпайды, Кудайбергенге эперуш щ де 6ip улкен ce6e6i осы. Ty6i кыпшак, 6ip . кезде Торрайдан жер ауып келген ж алгыз уй, кек шолак аттан баска урерге wri жок кедей С у п р д щ кызы ед1 Сауле. Эрине, панасыз жан устаганныц колында, тктегеннщ аузында кетедь.. Он сеп з мын жылкынын Heci, Meceni кайтпаран Сапак Сэуленщ тесегше дал осы кеште де ектем басып Kipin барады. Пале yHeMi аяк астынан шыгады, куланнын касынуына кездесед1 С апак. С ол мезетте Кудайберген де келш калады. Саскан С а ­ пак Kipepre кер таба алмайды. Сонда Сауле жаланаш Са- пакты шидщ iuiiHe енпзш , етпетщен жаткызады да тай дузген кара казанды танкере салады. Бул аты шулы «тай дузген» С а п а к байдын кара казаны, в з мулю Hecine ко- руыш болады. Кудайберген уйге KipreH кезде оттын басында Сауле секси1п турегеп тур екен.

— HeFbin ербшп турсьщ, уйде 6ipey бар ма, осы? Бел- деуде турран ат ш м д ш ? — Тани алмай калдым, м е зп л а з келдщ foh, «тэнр1 аттас-ау!» уйде KiM болушы едк еп ш м де ж ок...— деген С эу- ленщ талдырмаш дауысы куларына тигенде Сапактык буй«р! булк ете туседк «PeTi келмей жургеш болмаса, шын ниет1 кет api» емес екен-ау!.. Тэнрш щ атын этап ант бердк енд|‘ caTi тусер» деп ойлады ш ш ей. С эуленщ «тэнр1 аттас- ау» дегеш Кудайберген деп куйеуМ н атын атай алмай бурып айтканы. С эуле куйеуш 03i жокта «элг1» дейтш де, катар отыртанда ылри ойнап осылай атайтын, муны Сап ак 61лMeyiiii едк — Токып келд|'м, Сэуле, от жакшы,— дед1 Кудайбер- ген. Сапактык жаланаш денесш казан карып барады, д1р- дектей бастады, муны Tipi жан тусшбедк Басына туспеген жан 6 ipeyfliH кайгысыи жуык арада урына коя ма? YcTiHe уйген кулд1 аршып, С эуле ыстык коламтага жылкынык ку тезегш yriTin Ж1бердк коламта азырак бык- сыды. Ж алма-ж ан сиырдык кепкен ак жапасын донгелете, токсыра калады. К,ысты KyHi катты кардан ойып-ойып ак- кала жасарандай, быксып жаткан коламтаны ептеп ypin ж!бергенде от дау ете тусть Уйдщ iiuin оттык сэул еа сар- гайтып, жарык тушрдк — 3л1 квнл!м кошшген жок, Сэулеш , шид!к !ш!и аш- шы!— дед1 Кудайберген. Ашулы ектем дауыс есплгенде ендi «тыкыр таянды» деп укты Сапак. Шокша сары сакалы бар, жез мурт Кудайберген тердщ алдында малдасын курып отыр. Белш шешкен жок. YcTiHe KHreni шидем куш', басында елт!р! тымак, дярында саптама cTiK, булд!ргесш бкпезтне ораган бузау Tic тобылры сапты камшысы колыида отыр. Бетшде ызгардын 131 жок. Ж ап- дары карайды, кушмарегендей болады. Ш ид1 есжке сы- рып ашып ж!берд1 де, Сэуле ымдап, тенкерул1 жаткан казанды нускады. Eneyi де 61р!не 6ipi жымиды. Казан асты муны кермедк — Енд! шымылдырыкды турил,— дед1 Кудайберген. Шымылдыктык шли шолып етт1 де: — -Апырым-ай, э, Meiiin кез1ме шелей каптады ма? Ерт- теул1 ат белдеуде тур, 03iM керш келд1м, Сапекеншц аты, элде бфеу мшш келд1 мс, элде 63i ме?.. М умю н емес. Жы л- тыраган TeciK моншакка Сапекен кызыра коймас... Ыстык- оуыгы басылмаран жыцрылдай жас токалы ¥лдайдык ко- З'не шоп салар ма? Ж ок, бекер... Ендеше тусшбеймш... 27

¥ лы м да, кызым да сенсщ. Ей , Сэулем, кунэш квп адам id e fu i, KemipcTin Kici аз табылады. Шын суйген журек, балауса курактай майыскак келедл Мен кеилрешн, кеилр- Д1м, Сэулем , енд| ез ж шынынды айтшы, осы уйде KiM бар? Ол кай жерде отыр?— деп етже сейлед! Кудайберген. Ды- бысы н катайтыккырап шырардьл Кулк1 кысып булыккан Соуле казанра карай 6 ip аттады да, оттыи басына ойысты. — Э , eiwi 6ip болса, сонау кара казанныц астында шы- гар. Кетерил, Сэуле, казанды,— дегепде Сапактын журег! тас тебеа'не шыкты. Казанныц туп куйеп жуккан Сапактын бет аузы элем- тапырык. ©здерж1зге б с л гш , шаршы топтыц алдына ал- Fam шыкканда Keii6 ip шешендер колын кайда коярра жер таппай сасады, бул тосыркаудыц, кымсынудык белпсл Ке- неттен капаш-купаш дурбелекге ушыраранда Сапактык алаканына куйе жукса керек. Сол куйе бетже тиген бе калай, саусактарыныц табы тур. ©.лмнен уят куштл жала- цаш С а п а к орнынан козгала алмайды. Сэуле апарып бай- дыц успне шапан жабады. — Кутым казаныма тускен екен лой, мен кенлрд!м, Сэуленлм, берген cepTiMe бекеммж, свз1не опа кылмаган 63ine де опа кылмайды. Лйттым бозкасканы, экел, Сэулем, котанда жаткан Сапекецнж 6 ip токтысын, и гш к ymiH ша- лып ж1берелж. Сапеке, енд! кй!не 6epiKi3, кымсынбацыз, 6 ip кате болтан шырар, ештеке етлес, ондай-ондай к!мде болмайды, батацызды берплз!— дедл Сэуле уйден шыеа жвнелдл С а п а к KHiHe бастады. К у­ дайберген енд| шешждл Бет-аузын кара бузаушыкпен жуындырып, тердж алдына торт кабат кврпе салып Са- пакты Кудайберген e3i экелж отыррызды. С эуле жетектеп экеп бозкаска токтыны есжтен квлде­ нек тартканда Кудайберген колын жайып Сапакка ка- рады. Болтан ic-бастыгырылып керген тустёй шатастырды, мен-зен уйкылы-ояу отырран Сапак е з ж ж не айтып, не кой- ранын да бж е алмай калды: — Уб1рллшуб]р;л болыцдар, косагыкмен коса агар, Кыдырым caFan аусын, саган аусын, аллау экпар,— дед1 С апак. ©з токтысына 03i бата кылып, жаза басып, «кыды­ рым саган аусын» деп салганда, азырак денеЫ илм1ркендл BipaK амал не? Кудайберген мен Сэуленщ езара акылда- сып, алдын ала курган какпанын басты, алайда Сапак осы сырды сезбедл , MiHe, осы эцпмеден кейж С а п а к Кудаибергеннен унем!

кымсынып отырады. Ж алтактап, куыстанып, алдына тусе бередк Сапактьщ бул сырын жырынды жылкышы Куда и- берген де б1лед1. Bipan С а п а к Кудайбергеннен корыкпай- ды, картайганда алган токал, екшдьдей ен кейт, можа бол- Fan шалдьщ бауыр етшен жаралады»,— десед1 foh, заты Сапак «кудайдан каймыкпайды, Улдайдан коркады...» Расында Сэуле eKeyiniu арасындары мына сыр Улдайра жетсе не болмак? Болмашы нэрсеге epericTipin алса, сумы- рай жылкышы ж аяу хабарды жетектей барып ¥лдайра керген жапасын т а к с а арты насырра шаппай ма? Онда Сапак куйрырына калжуыр байлап алмай ма? — Мен сенщ шешецмш, жалкы туран жалрызым сен- cin. Бар T^eriM сен артымда калып менщ жаксылыгымды да, жамандырымды да жасырмай жетюз. Мойнына арткан аманатым, дуниеден ж умбак жан болып втпейш, жаным. Шынын айтсам Сэуле мен Кудайбергенге aari кулыкты да ез1м’ кт ет п м . Кек алудын басы осы едк Каргаштыц кеп‘ журег1мнен кетпей-ак койды. Соньщ бэрш орындау ymin еш нэрсеш тандагам жок. Е р к т ескен бай Сапакты кор- ралатып, ашсам алаканымныц аясында, ж умсам жудыры- плмда устаудьщ алрашкы адымы осылай болды,— дел те- 6ipene сойлеген шешем Улдай кейш'н умыта алмадым. Туган анам жвншде артык-кем свз1м' болса Keiuipiimep, мен борышымды етеп отырмын бугш ,— деп Балатай тун- жырай калды... 6 — Агеке-ау, меш'н эжем ез1 куйю адам екен рой. Эрине а з шешец1зд! жаксы Kepeci3, 6ipaK вз куйеуш кылмыска итермелеп, кундеЫ Сэулеге Kiiuipeioi аса унамай тур ма- ган,— деп ерке суду экесше базына айтты. Бвтен адам Fa Kefi6ip шындыктарды ашпаса да болар едьау дегеп ойын кестелеп баяндады Ж эзирэ. Топты адам токырай кал га ида жаяу ж1г1т твтес1неи кшйкт1. К ызырып отырран эцг1месш карт шамданып узш тастаса не болмак? Содан сескендк _ — Карындасым, тап осы жерде кателеспей отырсыз ба? Онланыцызшы! Басына ауыртпалык тускен адам, кектес- кен адамнан кек алу жолында жер тацдай ма екен? М ак- сатын орындау ymin вз кимылын влшеп-nimin отыратын жан кадау-шабыр рой, жэне квп ойлана беру ынжыцтык емес пе? Оныц устше вз шешесж эцг1ме еткенде ылги мак- тай берсе тындаушы сенер ме ед1? М ен а з кара мысык ду- ниеге келген жок, сондай-ак, м ж а з де Kici квз1м1зге туспей '29

жур. Шынымды айтсам, Балекецшц осы эщлмесшен ез!м кеп нэрсе уйренш те отырмын. Заты, кулык-мекерлж элаз- джтен барып коздамай ма? Р ас, бул жеискендж те, ipi де кимыл емес. Б аска жолын таба алмаран ujbiFap. Ж а я у xciriT арналы ойын осылай келте кайырранда Ж анганым сезге араласты. — Шырагым, б!здщ K63iMi3AiH эры мен карасы осы Ж эзирэ. Бетшен кайырмай еш рдж. ©ктем MiHe3i eaiMi3re бш нбейдц— дед!. — Ж л г т м аярын эрщен тастады. Р ас, калкам, бул Балатай бармаран жер, баспаган тау жок. Енд1 рана куш Kiiin, можа болып отыр. Ерд! кебенек ш ш д е таныранына ырзамын,— деп Ж е п м е к тетесшен кайырды. — Баян тауынын биж шыцы'на уя салган, жакпар тас- тьщ уш ар басында ж ецкерш п отырран самурык етегшде ойнаран бала-uiaFaFa квршбесе керек,— деп толгап gtti Балатай. Ойыныц жел1сш бузрысы келмедц жалрастыра 6ерд1 ол. — Я , осылай eKi тарау долы жел сокты, толастап ба- сылран кезде, 6ip куш тары элг1 Сапак байдын аулында айта калрандай eKi okhf3 жедел erri. Онын 6ipi тунгыш улы Кошанныц yfli туст1. Нурбай Байсакалдын кызы А ры- ж ан туст1. Байсакал аз уйл! Н урбай болса да мынды айда- ган мыцрырран бай, улы ж уздщ кулшел1 баласы, ал он се- ri3 мын жылкынын neci Сапак Кара Токанык куты. «Бай — байра куйып, сай — сайра куйган»— сонау еткен сырыр заманда С а п а к пен Байсакал куда болран екен. «Кудай» десш , куйрык-бауыр ж е с т , карры бауын алып, кырык же- TiniH батасын кылып ыррап-жыррап Сапак елше кайтады. Артынам кеп узамай Байсакалдар Сапакка келш, китш Kiiin, ту бие, туе ат, жылжыган жорра, жылмиган жуйрш- Tepii жетектеп кетедк «Кыздын куны кырык байтал»— дейтш сез осы «кырык ж етж щ » батасынан туады, «кырык ж е т ш т » тупк1 м а ш а — кырык eKi байтал, ceri3 туйе бола- ды. «Бай мен бай куда б о л са — жорра катынасады» рой, бул «кырык жет]'ш байлар кадаралап кейде дэл орьшда- майды. Байлырын, сыйлырын 6ipiHeH 6ipi асырам деп да- ракыланып кетед! де шулен мырзалык етек алып ерб1генде кара нарлар, калы юлемдер, нелер сэйгулж аягездер ма- талып жатады. Аузы тушып куда- болран, туцрышы Кошан­ ныц кайнынан С а п а к тартынран жок. BipaK мырза болып •гуран да ж ан емес екен ол. Токада Сапакты кайрымсыз бай, рахымсыз KecKip, тел1-тентек, содырлы соткар деп атайтындар да бар. Ж у рт не демейд1? Байсакалдын мо-

мы ндьты унады м а , немесе «С ап еке , ез щ 1*з бМ и й з» деп ал- дына тусга ментендеуц не айтса, соны ею кы лмай кабыл- дай 6epyi унады м а?.. 0йтеу1р С а п а к кудасына ырза. «Айтканынызды eKi кы лм аспы н, ал тиим ем ес, им андай шыным осы» деп монтаны Байсакал жоррактаганда Сапак, та онын ку т Ы н тусшедц 6ipaK сол ж арамсаксуы н ете уна- тады екен. 03iH мактаранды ж ек керетш пенде болсаш ы !.. К,алын, малра матаран жылкыныц уш ы-киыры ж ок. Сег1з-торыз ж ылдай ер сШ -кар сы лы айдалран, ж ер кайыс- кан малды юм санады дейсщ?! С о л маталып кеткен малдын каруы 6ip куш кайтты. Б айсакал кы рык туйеш торанактап арттырды, к у м 1С куйыс- кан, кумю емкгшрж салып, жаппай кум к шапкан ердщ касына алтын жалаткан айшык орнатып, устше шымкай Кызыл ж ам ш ы ж ауы п кос ат MiHri3in Ары ж анды экеп ту- cipfli. Арыжаннын такьщ ы на баскан eKi аттын 6ipi боз шу- бар ат. Оны унем1 жылкышы К удайберген мш едк Турам uieiueci «куян » екен, сол ауруы устап келе алмай к ал ган , сондыктан Арыж анды алып келген токал uieiueci ¥м сы н- дык. А гы ж ан кос отаумен келдц ш агаладай болып eKi отау •пп'лш, ортасына экелш тай-тай ж у к ™ yftin, ж иы рм а-ж иы р- мадан ею отаура кырык эб д 1р' еш белш eHri3in улгерген кезде к е л ш ш ц экелген ж асауы н керсету уш ш ордадан С а ­ пак пен ¥лдайды шакырды. Келпп А гы ж ан шымылдыктыц ш ш д е жасырынып отыр. Э р эбд!ренщ юлт1 белек-белек, шымылдыктыц imiHeH юлттерд! шылдырлатып ¥мсындык алып шыкты д а Ж е т к у д а н келген, сондары зергерлер бе- senfiipin, элемйитеп icTereH, ю л тш бураранда эуендетш эн салатын эбд1релерд! ж аралай аш а бастады. Injinaeri ж и- йаздарын алдына жайып С а п а к пен ¥лдайга керсетуге i<i- picTi. Туйтюл болган ж алры з-ак нэрсе, оны С а п а к бай ка- ган жок. Отыз торыз эбд!ре тугел ашылып, iuiiaaeri жийаз- дары актарылып ж аты р, eKi отауды ц iuii толган кел-Kecip дуние. Bip текшелеу, сары ала сандык ашылмай калды. Улдай сол сандыкка ш укш иы п-ак бакты. ¥м сы нды к юлтш таба алмай саскалактап, Арыжаннан суратып ж!бергенде, жецгесше ж уг!рш барып келген кенже кайнысы А к к о ж а : «Ж ецеш ем ол сандыктыц юлт1 уйде калыпты, шеш емнщ омырау калтасында умыт калыпты»,— деп хабарлады. inкiм буран мэн бермедк С а п а к бул кезде отаудан ш ьты п та кеткен екен. Осыны ¥Лдай к е ц ш н е ды к алды. Ж у р е гш с туйтюл болып орпады. Ж егш ей жеп, шемендей шанышты. 1укке турмайтын бос сездщ езш 6ipeyre сыбырлап айтсац, калган журт ол сезге елецдеп, кандай тацсык, дшгер бо- 31

лады! « 1шшде тайтуяк жамбы болмаса, зубэр жат, лагыл, гаупар жатпаса ол сандыкты неге ашпайды? KiflTi уйде калды деу| бекер. Келмей жатып тумагандыгын 1'степ отыр мекер келш!»...— деп туйд! ш ш ен ¥лдай. Адуын ене мен ерке келшш'н ею арасына тускен ылгал осы сэры ала сан- дык болмаса ип ед!?1 Гушншек шиелене бердь ¥лдай !здеп журген сылтау та- бан астынан туды. 1шшде жылан елin жатса да сырттай сыйласуга шешем1з ¥лдай шебер болса керек-Ti. Агыжанды А к келш деп асты-устше тустк Куаныш пен Kyftiiiiuj eri3 Fort, кеп узамай-ак Сапактын улкен агасы К,о- рыспай дуние салды. Тэюрбердшщ бес береш атанатын, бес агайынды Kici: Корыспай, Копа, Мыкты, Жаркын, С а ­ лак едк Сапак Тэюрбердшщ кенжеа, Корыспай тула бойы TyHFbinibi. Ж асы сексен аскан Корыспай кептен 6epi жел наукас. 0 з заманындагы улкен тэуш, айтканы бул- жымай келетш бала баксы Алдажар Корыспайдып тамы- рын устап Kepin: «бул Kici жел наукас та емес, сал ауру да емес»,— деп жан-жагына алактап шапыраштана карады, жогалткан затыныц устшен тускен Kicirne ун ш п, темен тугжиды. «Сабаз-ай, нагыз эулие foh, дэл тауып отыр-ау!» деп журт жамырай мсюрендь Bipey шулрып басын изедк 6 ipey тамсанып, 6ipey аузын ашып акырая карады, шаршы топ бала баксынын акырры сезш Kyrri, эбшерге туст1. Осы топтын'ш шде Корыспайдын кеюлш сурай келген эр рудын шораяктары отыр. Корыспайдын кад1рлес достары Кулым- бет Л а у мырза, Сатыбалды руынан Телрозы бар, онык ка- сына ере келген Ty6i калмак Кебен сыншы, Айткожадаи шыккан ж ас жолбарыс Сырттанбай мырза — 6api де ты- гырыкка ирелш аныруда. Бала баксы аурудын тамырын устаран куш туржындап, ернш жыбыр етюздь Н е дегенin журт ести алмай калды. Уйдщ iiui жым-жырт. Корыспайдын KecKiHi куан тарткан, eKi урты солып, K©3i шушрешп iuiiHe KipreH, жанарында нур жок, елезшен бозгыл б!рдеме, бет-аузын шарлаган жол-жол эж !м, сонар кунп сасык кузеннщ 1з1ндеГ«, шимай- шатак. Боз кырау баскан селд1р шокша сакалы шэутшп, кешрдеп сорайып, iceTeyi кеткен ci.niMTip шал шалкасынап жатыр. Ынырсып, сарнап ынкылдауды койган. Кеше ыкы- лык атып жатыр ед|\\ бупн диыл, сергек тэр|'здн «Эй, сусын бер»... деген сыбыры ееплдк «¥лтабардары такия карынга жабыскан эрекет, кактырмай болмайды, eKi енеге тел кы- сырдын кара жабарысын шалган жен болар, сонын кек таларымен KaFbin, жынына салып булаулап керейш, 6ip 32

шипа болса осыдан жаны калады»...— дйт шубырта женел- Ai бала баксы. — Айтам ба, бэсе, жарыктык жады болтан екен foh! — Онын рас, кейде кнкылдап,. шикылдап калушы едк.. — Менщ ойымша осы KicUe «туйнеме» ауру да бар. Эйтеуч'р ем болсын, эй, 6 ipaK... — ¥лын yRFa, кызын книга кондырды, эз1 жетшстен ас- ты, бул KicUe не арман бар дейсш? — Ke3i кургыр дуниеге той ма? Орда толган журттын арасында осындай 6ipiHe 6ipi кайшы турл! толгаулар, сыбыр-куб1р энлмелер коздап жатты. Eni енеш тел емген кара кулынды сойып, ншн^жарып ж!берш, карыпга жабыскан кек талакты жылыдай сыды- рып алып кеп шалкасынан жаткан Корыспайдын жаланаш кеудесше былш eTi(i3in салып кеп калды, бэйбш есш е ба- сын кетертшзш койып, кек талакпеп шыпылдатып аркасы- нан да 6ip-eKi кабат шапалактады. С е й т т бала баксы вз мждетш орындап болып, Keiyii эбден тынганда талакты шацырактан TiK катере атып ж!бердк EATipi берк|'н баса й ш з ш , туйе ж уш Kyniciiie орап, кау- сырындырран мезетте Корыспайдын ендi шалкасынан жат- кысы келмедь Елу жылдай отаскан куйеушщ мшезш М а- саты айтпай тусшд!. — Шай койдыршы!— деп тамсанганда epiiuepi 6 ipine 6 ipi жабысып, кеб1рленш, дауысы ыскаяк есплдк— Кошан- жан-ак, oepi келил, yftin т у с т , улкен ж 1ггг болгалы келш 6 ip керш бедт рой. Эрине, сенде кшэ жок, экен мен шешен жаман, олар уйретпейдп уйретпейд!,— деп кулана сейлеп отыр Корыспай... — Бала баксынын eMi мыц да 6 ip дауа, эне айтам ба, бэсе. Отарасы кылан урып, жазылып Kerri... — Бой жасап отырмаса, емшн конраны... Алдында ^зерлеп отырран Кошаннын мандайынан ск­ лады Корыспай. — Шырарым Кошанжан, косарынмен коса агар, ата- ананды ренжггпе, алдынан кесе-келденсц шыкпа, eiiai 6 i3 каиша журерм!з дейсщ. Малдарынды кайда, калай баруды мына есепий Лаудан сура, топтан тандап тулпар Minrin келсе Кебеннен сура, ел ортасы егер болып, дау-шарра ту- сет«н кезенге ушырасан, Аблай аспас сэры белin, айыр ке- мей кек каскыр анау бтырран уытты сурша бала Сырттан- баймен акылдас, Mine менщ берер батам осы, аллау экпар,— деп бет!и сипады да Корыспай сылк eTin жантая

кети. Аздан кейш Л а у мырза таянып келш, тамырын уста- ды д а: «Уф »— деп уцш рдп Корыспай жан тэсш м 6epiriTi. ' Ж аны н женнетте болсын,— деп куб1рлед1 Л а у, Teui- репнде уймелеп калган журттыц барже де ол магынасыз карады, K03i булдырап кегп, епшмд1 кермедь М асаты бе- TiH жыртып дауыс кылды. «Мшгенде атыц денен кер, Халыкка жет1к кемеигер, Басы жумыр пендес! Не боламын демецдер...»— деп такпактай шубырта женелдк Косагын жоктап отыр. ©лген K icin i жоктау сол мезплдщ 6 ip улкен шарты. Ж октаусыз калу — атаусыз кетудей, бул зор айып. М а са ­ ты муны ж аксы б1лед1. К,ырык-елу жыл отаскан cepiriHen айырылу да окай емес, шын куйзелдк А к орданын iiui азан- казан. К,ара кулыннын жылы-жумсагын тай дузген казан- Fa тугел салып, шек-карнын аршып, кенелш жаткан кара- ша уйдщ катын-калаштары да ордага карай анталады. Ел эбжерге тустк Д э л осы кезде жер-ошактын басына ауыл- уйдщ иттер1 уймелеп калды. Ырылдасып 6 ipiHe-6ipi айбат uiericin, таласып-тармасып, талапайга салып жур. Bip са- балак ж ун д1 сары .тебет кулыннын басын ала кашканда, енд1 6ip eKi ит Tepire таласып кыркысып жатыр. Басынан ж елеп туспеген ж ас келшшек Сэуленщ кез|' буган елден бурын тустк Улкен ауылдан айгай-шу шыкканда К1ш! ауылдын жастары осылай карай беттеген едк Сонда A fi>i- жанмен катар келе ж аткан Сэуле осыны кере салып, шын- тагымен Агыжанды турпп калды. — Иттерге де 6 ip дес тиген екен, мынаны сенщ KecKip енен керсе шашын жулмай тынбас,— дедк Кешжпей-ак Улдайдьщ да шанк еткен даусы естждь — Сендерд! сыпыра кек сокты ма, ана иттерд1 айырсан- даршы, кырылды гой,— дедк — «Агузы бшлэхи, мына шаятан...»— деп молда куран оки бастаганда ж урт жым-жырт болды. «Агузынын» тар- тылуы журттык у-шуын токтатуга мьщ да 6 ip дауа. О л кез­ де толастамайтын жан болмайды. «Ясиннщ»— уш «мубиы- на»— дейш созып, кеп уакыт окыды. Орташ алау Kici елее «Еамма», мен «Тэбэрэкп», окып, нашардын 6 ipeyi елее «КулЬуалланы» уш кайыра салып, «кайырымен болсын — алла-эу экпар» деп бетш сипайтын^молда, атакты бай, ал- памсадай Корыспай ел in жатканда кураннын ен улкен аяты «К,аз1рет Ясинге» жармаспай калай турсын! Kiuii- ripiM аят буган жараспайды.

— ©лгеншн артынан елмек ж ок, сабырлы болындар, кетер Корыспай Kerri, ешй алдынан жарылрасын. М асаты, сен де жылауды кой, калган карраларьщнын тш еуш тше, солар аман болсын, С а п а к , сен де белщд! бекем бу. А т же- тер ж ердеп елге Kici шаптыр, жаназасына ертен туе кайт- пай жиналсын. Ж ан аза намазын окитын цолдалар, суйек- ке TyceTin ю а л ер бар — бэрш де реттеп соны камдауымыз керек,— дед! Л а у мырза. — М ырза, co3 iHi3 дурыс, кам штелу керек, 6 ipaK жана- зага шакырылган ж урт ертен улгере алмайды. Онан да бурежуш «бай дуйсенбЬ, сол дуйсенбшщ сэске туешде суйек уйден шыксын, ж аназа намазы сонда окылсын, бул сездщ б1туанасы осы болсын,— дед! Сырттанбай. — Дуры с, ujbipaFbiM, с е н ш дурыс. — Я , онсыз болмас,— деп уоделесть Сол куш кешке жакын Кошан отауына еш салт атты Kici келш тусть К,орыспайдын ел1гш кузетуде еркектер ка- лып, ойелдер уйд1-уйше тараган кез-. Соуле мен Арыжан отауда отыр. — Кеш жарык!— деп Kipin келген Жэд!гер екен. Басын- да кундыз 6epiK, уетшде кек баркут шапан, аягында бшк екше саптама eTii<, колында тобылгы сапты жец!л камшы, кара муртты каншырдай кара сур ж1г1т. О н жакта екКуш рет кана керген Жодшерд1 шырамытса да Арыжан жыга танымай калды. Ei<i ойел eKeyi де орындарынан ушып тур- ды, Сауле торге керпе жая бастады. — Танымай турсын-ау, Арыжан, мен Жэдшер eMecnin бе? Акмола дуанына суыт келш ед1м, eiifli Турюстанра да суыт кайтып бара жатырмын. Байсакал агамыздын азгана жогалган малый !здеп, экем Тэшкен, Кокан Kerri, ГИспек, Токпакка да Kici ж!бершдк менщ enmiMe тигеш Акмола дуанын сузу болды. Барранда Бэкен «Балам аман ба екен?»— деп сурайды foh, аганыц базынасын аркаламау ymiH эдеш амандаскалы бурылдым,— дед! де, iarepi 6ip аттап Арыжан Fa кушагын жайды. Ек еуi epii<c!3 айкаса кет- Ti, оксулерш 6ipa3Fa дейш баса алмады. Куаныш пен кай- гынын арасы алые болмаса керек. Ж а т жерге узатылрап кызра торш'н ыстык. Yfiaiii ш ш де ун жок. Оттын жарыгымен Соуле шай куйып отыр, оц жагында Арыжан. Жодп-ер тер алдында, ei<i арада 6ip кш ш к орын бар. Бул, зэуi шайтан, келш кал- са куйеуi Кошан отыратын орын. — ¥рлап KeTTi ме, ж ок барымта ма? Канша малы кол- ды болды? Агыкем куйгелек eni, катты ренжш куйзелш

калган жок па? Бул уакига апам осыдан кайтып барган сон к и л т ™ ме?— деген сурактарды Агыжан усп-устже жаудырды. Айтарын айтса да Жэд1гер ешй састы. — Онша ойсыраган еш нэрсе жок, калкам, онын устше рулы ел боп 1здеп журген сон ауыртпалык бш н е ме? Мал колдын Kipi гой ^- деп суйей салды Жзд1гер. — Косылган куйеупш , бахытты OMipiwii Kepre.ni келin сд|'м, жаназанын ycTiueH шыгып кутсыз конактай болып отырмын. EcjyiMme, жасы келген, улын уяга кондырган адам кершедк Алдынан жарылгасын,— деп эцпменщ же- Jiicin аудара какты.— б з щ умдемейсщ foA, бурын тентек карындасым едщ, мжез де езгеред1 екен-ау?!— деп тушле калган кабакты жадырата сейледь — А сау мшездш 6api уйде калды Foii, aFa, мен eaui тындаушымын, ачта берщ13,— деп Агыжан Жаджердщ бе- Tine жаутандай карады. Ш ай iuiin, ет жеп болганнан кетн Сэуле ею конакка торге тосек салып берд1 де 03i Агыжаннын касына жатты. Тундж жабылды. Ж азды кунп сут nicipiM танды агасы мен карындасы юршк какпай етюздк Агытылмаган энпме, шертжмеген куй калмады. бт е келте еткен тун осы. Ертекше Жэджер Корыспай ушне барып, Сапакка сэлем бердк К®Н1Л айтты. Ж о к 1здеп жургенж бйш рд! де ж урт кеги. Корыспайды койып келген тун1, агасы елш, аза туткан Сапакка 6ip KaFa 6epicTe Улдай тип катты. «Келжнж аягы- нан, койшыныц таяп>1нан» дегендей осы А к келжнж аяня кутты болмады-ау! Келмей жатып ел1м1здщ арысына ауыз салды гой. Ойыма келген сон сырымды ci3re айтпаранда, KiMre айтам? Эрине, егейд irt oTi к у й сж — деседк менin каймыгатыным да сол «ш ик ш пм » болар. Журттын барже аян, мен кедей балыкшынын кызымын, ол «мынды айда Fan азуы алты карыс» Байсакалдын кызы, с1здш тунгыш кел1- Hini3. Ендеше, OFaH не icTece де жарасады. TinTi меш басы- нуы да орынды lUbiFap. BipaK мен ю м н ж аягында жатыр- мын?— деп жортактады Улдай. Сапактын журепне кектщ коламтасын байкаусызда тастап ж1берД1'. Урымтал кезенж тауып, нэзж жержен туй- редк есектж етюр найзасын кансырата шанышты. Байлык- тын буы менгере билеп, толгануды мулде умыткан Сапак ыкты-жарды тындамады, алкым ашу керней женелдк Бу- rin ел!м1здщ кабыргасы кайысып Корыспайдай жампоз елш , журт кушрешп жатканда Ак келжнж дауыс кылып жоктамауы да зор юнэ снякты. Койнында жаткан Кошан- 36

дай жарын сыйлап осы уйдщ отымен Kipm, кулш ен шыра- тын куш бетчмен кету! де, бейбастак Сэулемен катар тузеп тойра келгендей жайдары ж уру1 де байкала калды. Bopi- пен ауыры «агалап» асты-устше тусш , он жакта ойнап-кул- гсн кез танысы Ж э д 1герд1 элпештеп отауында кыз оинак жасауы, мулде басыну тэр1здь TinTi сэры ала сандыкты ашпауынан да, капталына алмай менс1нбеу!нен де мына кылыктары соракы екен. Ж ек коре бастаран журек еш KiMHin жаксылык жагын коре алмаса керек. вткеннш бэ- piH ине-жшке Ti3 in ¥лдай шешем13 вр Сапакты ypaFa осы- лай HTepinTi. 7 Tan сол Корыспай елген куш Улдайдын экесг Токабай кушиз куш бойы балык аулайды. Какырыры тутеп катты сусайды. 0 зенн!н басында ж урш сусау, шелде ж урш су- саудам басым. Ындынын Keyin жылымшы суды алгаш рет 6 ip жутканнан кейш азырак сусынын канрандай болады, 6 ipaK артынан ж ш -ж ш iiuKin келе бередк Bip жарынан ке- бежедей болып 1шщ cyFa толса, екшшщен кун етш Ketce, саткак болуын да ражап емес! Осынын бэрш бурын басы- нан талай кеппрген экш Токабай влш бара ж атса Нуранын суын татпайды. Кузд1 куш Нураны жаралап, кармак са- лып, балык аулайтын журт кеп болады. Осылардын жемд1 кармарына талай Biirin, у з ш п кетш, «шолп» eTin cyFa кай- та тусш кутылран ipi балыктар, эбден дардыланран шор- тан, шорарайлар, алабугалар жуык манда «каба коймай- ды», кармактары «ж емдЬ Tain кашып, ептеп шетшен тартып суйрете жвнелш, калткыны кылт-кылт eTKi3in, То- кабайдыц Kyni узын зыкысын шырарады. «Кан сонарда i3 Kecin, ак тиiн, сасык кузен аулаудан кызык нэрсе жок, каскыр куып, coFbin алу да б!р абзал дуние», деп тамсанады екен, мына б!здш экем1з Кудай- берген. — Топтан тандап мшген ж арау боз шубар ат астында журсе, эрине, кызык кой!— деп Балатайдын co3 iH демеп койды Токмарамбет. Алайда, Корыспай маркум буран косылмапты, ол Kici былай деп толгайды екен: «ЦПршн буршт, томагасын сы- пырып алганда канатын комдап тулеп коя берсе, аяк бауы- нан босанган заматта шарыктап acnaiiFa шыкканша азы- рак аялдап турсак, сонсон ол шукшия куйылып, тушле сорраларан жакка карай артынан арсалактап куГныта 37

шапсац, шекпеншщ арткы ew pi аттын сауырын жауып, ал- дьщкы ei<i eitipin eKi ж акка далбактап жеп'п келгенде, бур- ю т алтайы кызыл тулюш тыпырлатып 6ypin ж атса. Mine будан кызык нэрсе бола ыа?»— дейш екен ол. А л мына 6 i3- дщ Токабай балык аулаудан кызык к а с т бар деп emipre тусшбейдй Балык аулаура ынтызары ауады да турады. Сонша ецбек с п и р т кешке шейш кармак салганда, алып кайтканы eKi ит балык, он ш абак, 6 ip шорa Faй болады. К ас карая ушне к е л т , б!р ш эупм шайды жалрыз 03i iiuin, эбден канып катты уйкьта кетедй Тан рауандап келе жатканда шапкан аттын fly6 ipi ecTi- ледь Мырзанын аулынан кос атпен жеткен жаназашы жи п т айрай салып ете береди — Корыспай дуние салды; суйек ертен туе кайта шьта- ды, мырзанын 63i басы-касында, ана кудасы Токабайга айта салындар,— деп а сьта свйлеп TeKiTe жвнеледк «Кудасы Токабайра»— деген дыбыс шыккан кезде 03111 елегенше Te6ipeninKipece де, «айта салындар»— деген нем- курайды дауыс шымшып алрандай болды. Улдайы к©з ал- дына келдк ¥лындай керш, мэпелеп ва'рген ¥лдайы — жалрыз лары, к е л д т uieTiHe 6iTeTiH кок маиса эсие курапл едк «Кедейлжтщ, жалрыз уй аздыктьщ салдарынан жанын шда кылатын сол ¥лдайын шырылдатып малга саткан, ал- пыстан аскан С апакка тартура тарткан, «аксак кыздын кайыр сэлем1‘ндей» eTin,. жылкышы Кудайбергешпн кан- жырасына байлап ж1берген, мына еп з ею онбарыр *Пау мырза. Карганын KapFa K03iH шокысын ба? Тустаеына, туррылас досына енбек 1'стед1 ол, калын малый да ©3i алды, дербес билеп-тестедк «Эл! келген алып та жырады, шалып та жырады...» Ю м корinтенге жем болып осылай кеткешм1з гой,— деген узын сонар ойларра шомып турып, куб!рлей сойлеп, алакеу1мде лашырынын сыртында Токабай катты назаланды. Терезеа тен кудасы болса, елеп, арнап к е л т , ен эуел1 Токабайра хабарлар едй Ж у р е п кургыр осьшы туешедь Корыспайдын жаназасына к е т т бара ж аткан к©к ала байталды C yrip уйдщ сыртында кейлекшек турран Тока- байды к в р т бурыла журди Жалпы журт Нурадан ©Tin, Те- мештщ Кум келше карай кунбатыска беттеп сопле тарт- канда, Cyrip kefliHipeK калып, киыстай ж у р т , Токабай уйше ойысты. ©З1‘меи б;рге ала KeTKici келдй — Ассалаумагаликум, Токым мырза, нерып турсын? Казанью кайырын 6epciH... Ж урм ейсщ бе? — О , раликумэссэлэм, салаумагаликум,— дейд1 Тока- 38

бай, жасы улкен C yrip уй иесше бурын сэлем бергенде, жасы Kiuri Токабай жауапты осылай кайтарура мждетть « О , раликумэссэлэм»— уй иесшщ ж ауабы , ал «салаумага- ликум»— деп кайталауы м ш ш к т щ ибасы. Осы «салаулар- дын»— марынасын eneyi де дзл тусш бейш , эйтеу1р дардылы жол-жора. — Байдын тураны да той, елгеш де той, ал мен кшге Kepei<nin, меш Корыспайра азага салайын деп пе едвдз? Кыз 6ip mipireH жумыртка, азасына ¥лдайым да татыр, мен сол азаны будан eui жыл бурын салрам, мен емес оны Л а у мырза жетектеп апарып берген. Кепке топырак шаша- сын ба? Эйтпесе...— деп Токабай сезш щ акырын булыгып акта алмады... Келеке еткеш, MeHciH6eyi шымбайына ба- тады. Кернеген ыза бурк eTin, сыртка долдана шырады. — Осы, Токабай, сен неге кынжылдын? Сен кызынды ортадан ойып, Токаныц куты, он ceri3 мын жылкынын иеЫ Сапакка 6epin отырсьщ, ¥лдайыкнык Ka3ip ак дегеш ал- ры с, кара дегеш каррыс, ауызынан жалын шырады, ал мен Сэулемд1 оныц жылкышысы, былай айтканда малайы, Кудайбергенге 6epin те елмей журмш рой. Керек десен мен Корыспайдыц жаназасына барып, суйегше Tycin, басына байлаган кысырактын уМ рлерш айдап кайткалы бара жатканым жок, сол кез1мн1н нурындай жаутацдаган «ке- кебепмди керш, мавдайынан 6 ip HicKen, маукымды басып кайткым келедк Сэулемд! кергел1 барам,— дейд1 Cyrip. Токабай ширай туседк Ауыздыры алулы кек ала байтал басын жерге салып, жулып оттайды, eKi аягын тэлт!ректей басып, тукырып шгершей бередк YcTinneri Cyrip балу ырга- тылады. — Э й , Cyrip -ай, кеп нэрсеш кейде бшмей де айта бере- -ciK-ayl «Ак дегеш алрыс...» болса узын етек уйсш ш ц кон- сысы аз уйл1 Н урбай Байсакалдын кызы келмей жатып басынар ма eni, ол мешц ¥лдайымды — езш щ eneci foh былай айтканда, менсшбей кеарлешпт!, сандыктарын аш- тырмапты, экелген жасауын тырып, керсетпегт. Ак келш, кек келш деп дэсератед! ж урт сол кек айылды. MaFaH 6 ip тиыи курешке кажет1 жок, 6 ipaK ш щ нен шыккан балак- 1ш ц осындай кемдште ж уру1 батады,— деп ойындарысып ipiicnert актара салды Токабай.— М ен дуниеде не кермед!м, неге кенбей журмш. Кеше Каррашымды Сапак бай ертеп ejiTiPfli, енд1 бупн онын к е л М ¥лдайыма кожацдайды. Осыныц 6opi менщ кед ейл тм , сор yuiiH б1ткен тайцы мац- дайым Foft. Kepin отырып бьпмегенсш, енд1 сен де келемеж- деуге беттедш бе?— деп Токабай тшенектей кадалды. 39

— Ауыл уйдщ eceri жата ма? Мунын шет-жарасын мен де есп'гем. Айтып турраньщ эл п сэры ала сандык кой. Эйелдердщ арасындагы усак евз екеу1м1з' ге не керек? Сол сандыктыц ш ш д е адамнын жаны бар деп турмысыц? Онда тай-туяк жамбы да, лагыл rayhap да жок, мен бжем не барын, Сэулем MaFan барж айткан, Min атына, кысыр эюч- Meni дорар, ж уре сейлеселш,— дед1 Cyrip. Айтканынан кайтпайтын б>рмойын дорал Токабай бедл peftin турып калды. Кек ала байталын екпждете аяндатып, C yrip булюлдей женелдй — 1Ш ркж -ай, менен бу да артык. Кудайберген жылкы- шы емес, ж!гггтщ Tepeci рой, бул ешрде тещ'н тапкан жал- Fbi3 кыз осы Сэуле. Соны бже~ тура, «Кудайберген жылкы- шы, ол малай» деп комсынран болып, ел'р ж аярлана калуын кермейсж бе?»— деп шпнен суктанды да, кунде- гендей де болды Токабай. Эр мезгждщ езже сай улылы-мшЫ ж э й т бар. Эйел эцг1месже ол заманда «уак-туйек», «пыш-пыш», «есек аян» деп карайды. Ж еа'р дауы, жер дауы, Kici ел л р ш кун тарту, барымталаскан рулардын арасындары жанжалды шешу,— мж е булар зор уакиралар. Бул энг!мелерге араласып, ел тардырын жалрыз ауыз сезбен rneuiin тастау сол кездег1 такымы и, ауызы би болран шонжарлардыц сыбарасы. Бу- дан каражу калган, айткан ce3 i ем болмайтын тобыр кеп- ш ш к , озбырлыктын TereypiHAi тепшеже Tycin, ж унж ж журген сорлылар осындай «уак» anriMere yflip болады. Кактыккан-соктыккан «уак-туйек», жаяу хабарлар Тока- бай мен С у п ’рдж куларына да осы сарынмен келш жетедь Арты не болары эл1 б е л п а з ... Балатай дыбысы толастай калды. Кун енкейген кезде бэр1 де тыска шырып ж елпЫ с- Ti. Беттерже самал жел Ж1бектей тидь 8 — Экеннщ anriMeci б1ткенше осы Kiciflep тарай коймас, Ж эзирэж ан, сен самауырын кой, шойынтакка су куйып берсец, жеш л-ж елш тагам асайын,— дед1 Жанраным. Уйдщ сыртында TepTeyi отырып тары энг1мс-дукен К¥Р—ДЫ'Балатай, сен вз руынды — Токаны мадактаи бермеп. , б1здщ нагашыра барып, Каратау жэрын cy3 in етпл, оларда не боп жатыр екен?— дед1 Ж е ^м е к. Келте кайырса да упайын сала тежеп вттк 40

— Сырттай тындаушыра, Балекем тутан шешссш дат- тап отыргандай еспледп 6ipaK б|'здщ ecKi ем]р1>шде айсл жынысы кек алуды бммейтж. Бас epKiH 1здеген Баян сулу да, Енлш те, Жлбек те кыршындарынан киылтан болатын. Ат куйрырына байланып боска кеткен. Бэр1лпз де ардакты анадан тудык кой, мундай ж|'гер Heci эйелдщ кайсар кы- лырына суйсшбейтш адам — ынжык болар,— деп туйш айтты ДуйсенбЕ Балатай катты ырзалырын 6uiflipin, жады- рай туст1. Ж ас ж1гптщ кескжше yrneyi де ук1ле карады. Токмагамбет те ж1гтг сезш вте унатканын сезд1рдЕ K03F3- лактап калды. — Жарайды ендеше, Байсакал ауылына барайын, онда не боп жатыр екен,— деп жымиды Балатай. Агыжанды кербез токал ¥мсындык кутты конысына кондырып кайтты. Е ю кун еткен сон Нешбелд! бэйбш есЕ пin. уйжен улкен ауылдан шырып Байсакал nimi ауылына келдЕ Токалы жайдары карсы алды. Ел Kopin, жер uopin, нелер кызык думан-тойды ©TKi3in, 6 ip жасап калган секшл бет, таррыл токал 6yriH ете сергек. ¥шып турегелш, тердщ алдына торт кабаттап корпе балды. Кубшектей жуан Бай- сакал женкерЕпш отыра кеткенде ¥мсындык оныц KyniciH шенлширдЕ сейтш Kynini ж елм 6ocapaFa, тымарын апарып тердег1 адалбаканнын басына ЕтдЕ Тацертекнен кешке шешн шынырау кудыктан каура тартып мыц жылкыны 6 ip астаудан суарган жанша эбден титыктаган бай eimre ынкылдап, eKi колымеп жер Tipen, ецбектей кетерюдЕ ол сиыршылап турды. Э л п жайылран торт кабат керпенж устже барып, малдасын курып отыра бергенде, таррак, бет таррыл токал. артынан экелж жаиат imiKTi жапты. Басына сусары борк|'и кип'здЕ YcTinri epHi мен эстыкры ернжж жиепндег! шашау шыккан сакал-муртын тыкырлап ккекпен жулып баскан екен Байсакал. Алыстан Караганда аузынык айналасы ке- rtoflip тартып, тубптелген euiKiHin шабындай болып керждЕ Шидщ ш ж е н 6ip тегене кымызды алып шыгып, шыгыр- шык ожаумен ¥мсындык сапыра бастады. О ц жак кары- нын ycTinen кимешектж eTcrin иырына карай котсре сер- nin, кабагын 6ip шытып, есжке карай кезж сырырайта тп<- Ti. Коптен 6epi кормей сагынрап токалына мойнын бурып, Tyi<Ti касын керщюреп, жадыранкы жылы шыраймен емЕ рснс карады Байсакал. Осы карасында: «я, айга бер, мен тундаура дайынмын»— деген ниет сайрап турды. ¥мсьж- дык Tycine калды да: — Агыжанды аман-есен жылы орнына кондырып кайт- 41

тык. Куйеу баланыз Кошан ж т т т ж сункары. Ауыл-айма- гына тугел жулдызды, бэр! де аузынан тастамайды. Куда- ныз бес агайынды Kici, 6eceyi бес ауыл. Мыкгырып жаткам жылкы. Бэршщ байы С апак, кенжес1 де, тентеп де, улкен yfli кара шанырагы да сол. Б iрак бэрш билейтж улкен арасы Корыспай екен. О л Kici кептен 6epi сыркат, 6 ipey оны сал ауру, 6 ipey жел наукас деседй мен не екенше ту- сш бед1м' . Бей-берекет алые, ит елген жер. Ш удан шыкканнан кешн 6ip ай ж у р т эрен ж еттж. Е л ж щ салты б!зден мулде баска. О л ж акта ерж , мешз, кант, шай деген ныспы жок. Танертеннен кешке дей1н курт, ipiMiuiK, май, бал каймак, nicKeH каймак, шндеген кара саба, сапырылган сэры кы- мыз, табак-табак ет, туырылып ж аткан казы мен карта, етке нан салынбайды, сондай 6ip сумдык!.. Адам аусыл бо- лады екен, т эг п жемеген сон. Т э тп емге ушпайды... Эйелш щ c03iH тындап отырып езуш тартып кулд1 де: — Ш убырта бермей сен 03iH мынаны айтшы,— деп са- калын шошандатты Байсакал.— Куда мен кудаги келжнщ ж асауы на ырза ма екен? Сендер барганда кай жерде екен, елБжурты жиналды ма? Кандай келел1 сездер болды? KiMi не айтты?— деп сурады. — К уд а мен кудаги ырза. Ы рза болмаганда кайтед1? Ж иылган ж урт сырлы эбд!релерд1 керш елш кете жазда- ды, кеп тамашалады. КуДа мен кудаги ездер! келш, ара- лап, шлттерш ашкызып бэрш Kepin шыкты. ©piK пен м е тз- fli бшмейтш жун жеп ж абагы куйсеген ел екен, 6ip кенелт калды-ау!.. Ж ал пл з-ак жарасымсыз жагдай болды — сэ­ ры ала сандыктын кж тш Агыжан бермей-ак койды. Ол сандыктын ш ш д е келешекте туар баланын 6eciK сайман- дары мен жергектершен баска тук те ж ок едь Еркежанга айтып-ак бактым. MeHin де Ty6iM шию, огей деген атым бар гой. Осыны адуын токал ¥лдай ете жактырмады. 03iM ¥лдайды шналай алмаймын, ол ез бастасым. Ty6i осы энп- ме ж аксы емес,— деп ¥мсындык KypciHe сейледь Байсакал елей коймады, кеп сездщ косагында кете барды. — Б1здщ алдымызда гана 6 ip Кум кел деген келге ке- min конган екен. О л жакта жолшыбай 6 i3 Ш аж агай, С а - рысу, Куланетпес деген езендерд1 кердж,— деп ¥мсындык саулата женелдь— Bi3 барганда Келген Kicmepi Л а у мыр- за , Телгозы, Кебен сыншы, Сырттанбай дегендер. Л а у есеп айтады, ел! оган нанады, ол биылдан Kepi enairi жылы кыс катты болады, ж урт жутыгады десе кате кетпейтш керже- д ь Кебен сыншы адам мен малды сынаганда тап уетжен 42

туседк айтканы eKi болмайды. Телгозы туйык адам, кеп свйлемейтш момын Kici, шшкентай iuerip кез сэры баласын ашамайка MiHriein, касынан тастамай ертш журетш Kepi- недь Баласынын аты Ш ок, Teri, кыррыздар койран ба, налай? Тыкылдаран 6ip дйш эр ж ас Ж1'ггг, вне бойы толган сез, бьлмейтш бэлес1 ж ок. Б1здщ осы елд1 де тугел таратып каз кояды, ci3fli де бшедь Са п а к куданын каймыратын Ki- cici езшщ ж ас токалы Улдай мен сол Сырттанбай-ау д е й м ш ... — 0 3 iH , Teri, Сырттанбайды ж аксы Kepin калраннан аманбысын?— деп Байсакал азырак эзш ге карай бура сейледь Токалын кытыктарысы келдь М екерлж тщ мекте- 6 in б т р г е н Умсындык айылын жимастан кесьте алтедк — Койшы api, бет-аузында тулдыры ж ок 6 ip кесе, Кы­ зыл иек шака баланы кайтем? Ю м кершгенге не кететш ci3 eMecniH рой...— деп буртия калды Умсындык. Бул з м ш ашу емес, алайда, келешекте кайталамау ушш осындай кезенде бет каратпау керек, xapi куйеуш 6 ip те- жеп алу керек, peTi келгенде осылай упай салып, бэлеш езше жауып, мойындатып койса, ж ас токалра бул улкен тыныс. Кундес таласу квп айлага, соны мекерлжке, монта- ны аярлыкка уйретедь К,уян бэйб ш е НеЫбелд! турырдап туссе де, Байсакал оны эл1 ж аксы кередь О л Арыжанныц uieiueci, квптен 6epri сыралгы досы, жасынан косыл Fan косары. Байсакалдын Умсындыкты алуында уш турл! себеп бар. Б!рш1шден: кой кебейд1, котан керек, eKi катынды eid жерге eKi ауыл eTin кондырып, койды eKi котан етпек бол- ды. EKiHuiici: Неабелдщ ен еркек бала кермедк ертен влё кетсе eHci3 жылкы иеаз калмау керек, атын, орнын жо- ралтпайтын мурагер ул керек болды. YiuiHiuici: кос катын алу елдщ салты, байлыктын, барлыктын, колы жеткен мыктылыктын айрары. «К азак байыса кос катын алады» дейэтн кез. Осы себептерд!н yiueyi торайласып Байсакалга TereypiwU салмарын салып, ыктиярсыз KeHflipinTi. — Ассалаума-ралейкум,— деп Kipin келген Сураншы батыр. Эл1 кырыкка epKin жете коймаран, енгезердей сом денелн кеудеа шалкак бггкен, бет-ауызы кунге куйш то- тыккан, epHi жалак кесе Kici. Агыжанды узатып апарып салганда, Умсындыкка жолдас болып, cy6eai куданьщ ор­ нын жоктатпай, Байсакалдын ®3i жокта свзш свйлеп, ел намысын жатка аяк асты кылмай, келдщ басын корыган кызрыштай ара Tycin, аман-сау алып кайткан осы С у - раишы.

— Беле кайным келд! Foft, енд|‘ сен сейленп, кызык анп'мешц кебж мен умытып та калыппын,— деп Умсындык алые сапардан 6 ipre барып кайткан, кунде энг1мелесш уйреш'п калган жолдасы Сураншыра суйене сейледк Бай- сакалра жымиып жылы карады. Тап осы кезде Байсакал еа'кке кезш Tirin тесше калды. Кос ашпалы сырлы eciKTi Сураншы юргенде eKi жарына шалкита кайырып кеткен ед1, сырткы Kni3 eciKTiH ергенегш сырыкка Ы п , мандай- шара карай турш тастаран. Eciri куншырыска беттеп Tiria- ген адбоз уйдщ алды койдыц котаны, аржары жазык дала. А т шаптырым жерден катарын тузетш, айналасын сагым котерген, eTeri мунарланып бозрыл тарткан, кос емшектей бултиып, кег1лд!рленш eKi коцыр шокы кершедь Ак селеу мен боз жусан араласа ескен жазык дала кун сэулеш куйылган кезде кулпырып, кездщ жауын алады. Кузд1 KyHri жайкалып шыккан сулынын анызындай эппак. Кун- ш'к кезш булт басканда 6 eTin келенке жауып, элг1 кулпыр- ган а к селеул1 шацкан жазык томсара тунередк Кара ж у­ сан мен т^кенект! баялыш баскан, сиыксыз татырау сияк- тана калады. Ойды билеп, жанды теб1-рентш, кездщ нурын сунрей тартатын, алыстан Караганда шалкар келдей болып колбеп ж аткан сагым да лезде уштЬкуйл1 жоралып кетедк Табигаттын осы кубылмалы KepiHici Байсакалды да кобал- жытады. — Шырарым, Сураншы-ай, куннщ ыцрайы жаман, бныл осы кыс катты болмаса nri ед1? Bip ацызак жел ылри «карсы алдынан» сорады да турады. Аркада кыс кат­ ты болады деп Л а у мырза айтса, ол, эрине, кате кетпейдк мен Лауды керген ед!м. О л киел1 адам. Ол KiciHin шын аты Л а у емес, Нуррожа,— деп Байсакал тамарын кеней жетелш, азырак тамсанып Сураншыга бурылады. М алда- сын курган eKi T i3e ci кезек кетерш п mrepi умтылатын Kicime комдана туседк 8 ari айткан ойына тиянак !здеген- дей себепаз e3yin тартып, Сураншыра жадырай карайды. —■ Кун жаман болса айырар, ал адамнын жаманы, пи- рылдык жаманы айьша коймас, Боке...— деп кещ лаз ку- М1л' жид1' Сураншы . Ш убар ала тостаганра толтыра куйран кымызды (рюлместен тарта салады. Элде юмнен ешш ал- рандай болады. А стынры ершмен ycTiHri epHiH капсыра уыстап, кымкыра сорады, кылтанары тженектей кайратты муртына айрандай уйыган кою кымыздын ipiMTiK там- шысын жалап-ж уктап 6ipa3 отырады да элдене уакыт- тан кешн шубар ала тостаранын «аякшы» балага устата бередк 44

Кемеск! есилген дудэмал, желбуаз энпме Сураншы- нын мазасын алады, жанын жеп'дей жейд!, ж ур ен купи, басы энкРтэнм, ойы уйкы-туйкы. — Боке, мен ертен TayFa кеш ем...— дед! Суранш ы , ау- зы-мурнынан ш ы ры п , шыпылдап толган тостаганды «аяк- шы» баланыц колынан кос колдап екшни рет алып жатып. — Беле кайным сусап отыр екен, тостаганы лыкылдап, ете толып кеты рой,— деп кабарын шытып тегенедеп кы- мызра у>йле карады ¥мсындык. Тегененщ тубшен керенау кетермген саптыаяк сопак о ж ау кымыздын бетж жыбыр- лата булкынып шыра келгенде, таррыл токал кез!и1н куй- рырын ожаура 6ip, Байсакалга 6ip тастап арбап отыр едк «Тостаганнын толып кеткенше айыпты мен емес мына ожау рой»... деп ацрарткысы келедь М ундай усак onri.Mere Бай- сакал онша кеп мои бермейдь байкаган да жок. Байса- калдын ойы баска жакта. Осы туста Балатай киялай жорытты:— Осыран орай ойыма 6 ip уакига Tycin K erri, соны айтайыншы,— дед1 ол.— Баягыда 6 ip байы елген ж е а р айел, катыны елш , yfti сын- ган 6 ipeyre тиштн Алгашкы косылган куннеи бастап-ак осылар «кез бас» болып, келке алмапты. Сонда ж урт «Ой, бейшаралар-ай, ентпей кайтсш, олар кунд!з Fana екеу, тун- де тертеу Foii»— деп аныз кылады екен. — Сондай-ак осы уйде кымыз iuiin отырган уш адам- нын ойы уш салада журш жатыр. Суранш ы: «Мен ертен таура кешем»— легенде езш щ буралкы шрмелкк аз уйлi Нурбай екен1, iprejii ел ¥лы ж уз уйсшнщ KeriTiri келш Байсакалдын есше сарт ете туей. Нагашы апасынан, Н ур ­ бай кызынан туран Сураншыны iui тартып, «беле кайным» деп ¥мсындыктын туыскансырай сейлеу! де суйенудщ бел- rici. Улкен ауылдын iiTinin де куйрыры кайкы болады. ¥лы жуз уйсш Торрауыт бидщ Tereyipini Байсакалга будан бурым да катты баткан екен. Ана 6ip жылы Б е л гр ж деген Kici шаршы топта калжындай отырып Байсакалга «куда болайык» дели. «Нурбай атам баласынан !лгер1де де кыз алысып едп<, тары суйек жанрыртсак кайтед!?»— деп си­ пай камшылайды. Be.TTipiKTin бул сезш «сен шрмесщ, кац- рырган Нурбайсыц, байыдым деп кеюме, кезнии аш»,— деген ншарасы деп урады, Байсакал ж урепндеп б к еу жа- Раныи ауызы осылай ашылады. K w i Байсакал морт сынады. «Агыжаным эз!р ж ас кой»— дейдн Бул аз уйл! KipMc Нурбайдыц бияз! айткан, жалтактай сейлегеп «соз- буйдасы» болып есептелед!. Байсакалдын ындынын, аскак- тай сейлеген байдын пигылын тусшген Б елирж кс бул сез

онан болмайды. Содан imine кан катып «ceni ме» деп журетш Бел'прж биыл жазды куш Торгауыт бндщ ауылы- мен канаттаса конып, 6ipiH 6ipi ерулжке шакырысып, шуркыраса шуй!ркелест, табысып калады. Байсакалга бул сыр мэл1м болады. Yin ж уздщ баласынан иыры аскан 9 д 1Л би Торрауыттьщ apyaFbin кундеп, кере алмай кыныр журетш терю азу Бел'пржтщ аяк астынан ауыз жаласа калуы тегш емес деп топшылайды. «Узыннан emi, кыска- дан Keri бар» улкен ауыл эуреге салар, кол жумсар деп коркып, он алтыра ершн толмаран Арыжанды аттьщ жалы, туйенщ комында, туткиыл узатуы да осынын салдарынан болады. Сураншынын, «ертен кошем» деп конек™ сырттан сурап отырраны да сол бе л гш «К дратау», баяры кыр кор­ сету. Козге шыккан суйелдей eTin, Байсакалды жалгыз уй калдыру, елдщ шетшде, жаудын бет1нде жападан-жалрыз калса, сонау eni арасы айлык жол Аррын к е л т , Kerin эпер- генше паналайтын бутанын Ty6i де жок- Мына кунде барымталасып, кидаласып отырран кыррыздыц Манабы Ш эбден KiciciH ж !бер1п, бар малый т ж кетере айдап экетсе гам ара турмак?.. MiHe, узын сонар осы толраулар титык- таткан Байсакал сонау кор1нген кос коныр ш о к ы рэ эл! ка- дала карап отыр. Сураншы мулде баска ойда. Кеше кешке жакын апак- сапакта жубайы Тансыкпен екеуш!ц арасында 6ip мэлкам болды. Кептен 6 epi ашылмай журген сыр ашылды. Е л орыниа отыра бергенде Сураншы KiceciHiK кынынан кездш н 1’здед1. Кезд1к ж ок боп шыкты. 9 нг1ме осыдан туды. — К е з д т м кайда, мен1н KiceMfli орнынан K03F3Fan кан- дай ант аткыр,— деп тарыла сейлед1 Сураншы. — О тагасы -ай, тарылманызшы, кездж кайда кетупп едЛ Табылар, 6 ip жерде ж аткан шырар, егер далада Tycin к ал м аса...— дед1 де, Тансык, аса шыжалактап acbiFa кой- мады. «Таррыл токалдын yiiine тары баррысы к е л т отыр- ау», деген ой Тансыктьщ ж урепне шык ете TycTi. — «Д алада Tycin кал м аса?..»— деп сен осы неге нырыз- данасы н?.. Н е айткын келед1, айтшы?..— деп Сураншы эйе- aiHe шукшиды. — Бала-шара, мал-жанды ойламастан уш-терт ай ел кыдырып, су сыдырып кайттыныз рой MyfiiaiHis шыкса, суду токалдардын касына барранда с!зде ес кала ма, 6 ip жерде T y c in калган шырар, aiiTeyip осы уйге келгел1 мен ол cap кездж™ кергем ж ок... > Ko3i шатынап, кабагы TyKcnin, eKi урты суалып, астыц- ры neri тецселе козгалып тур. TicTepiH шыкырлата кайрап: 46

— Тары айтарыц бар ма? Д онрыз, дуцгене — нойыс...— дед1 Сураншы. «Эйелдщ кызрануы — жак,сы керуппц айрары»— деп 6 ip суркия курбысыныц айтканы келш ацкау Сураншыныц кеулше кона калды. Суранш ы оныд сезш куранныц аятын- дай керед! екен. Кызрана сейлегенде Сураншынын шокты- ры кетерш п, ж 1би TyceiiHiH машык б1летш Тацсык Ti3 riHin тежемей, ауыздырын шайнай женелдп — «Ер туран ж ерш е...» деунл едь.. Мекер токалдыц шашбауын кетергенше, кымызын imin, етш жегенге мэз болмай, елден ш ы ры п, шошайып, б1реудщ босагасында журмей, ана шакырып отырран ез туыстарына, таура неге кошш кетпейсщ?..— деп аузына келгенш аянбай айтып Тацсык далага ш ы ры п , туш игш жапты. ¥зын сездщ кыс- касы Сураншы тацертец тесектен турранда, жынын алдыр- ран баксыдай, кешеп барлык ашуынан aiibiFbin, TayFa кошу- fli ,63i куаттап турегелдь Катынныц Ti.niii алу — ынжыктыц мшезц оны мойнына алрысы келмей, Суранш ы сыныкка сылтау 1здеп, Байсакалга 6ip вкпе тастап KeTKici келш отыр. Соны ойлап таба алмай дагдаруда. ¥мсындыктыц ой арнасы бул екеушен де KenipeK. Ол алыстан толгайды. К уи деа Н еа бе л д Ш ц таянышы, сырлас досы Тацсык,- Eiceyi 6ipiH-6ipi кермесе тура алмайды, кез- десе калса куяц кемшрдщ ауруы да жазылып кетедц ала- кандарына салып, сэры майды жалай отырып, тамсанып койып такертеннен кешке дейш бастарын шулрысады, ipen- сойып отыратыны да осы ¥мсындык болады. Меруертпен шетт1ктеген кимешегнпн шажамайынан шанжагайлап шы- гып турран шаштарын сук колымен сыра жымкырып, кыл- гына жутынады: «Жецеше-ау, эл п бар гой...»— деп квшр- си жвнеледк жерден ж е™ коян тапкандай тары 6ip соиы ацпмеш коздатады Тацсык. Сонда сездГ кие жэнелш: «Я, оныц рас, айга берсец сез кеп кой»— деп 6ip Tyftin тас- тайды да Неабелд1 api карай созады, косарлана орарытып, 6ip содырлы сездщ басын кылтита кояды. Куйрыктарын шипацдатып, бастарын изесш, бугелжтен жасканран жыл- кыша эуреге туседц тацыркасып, iuiTepiH де тартысып ка- лады. Сырттан шабынысып, эбден бэткэрде кылып, таррыл токалдан осылай ошш алады. Осы мезетте iurrepi босап, жаидары да жай тапкандай болады. Э ц п м е жалрана бе- ред!... Осыныц барж уйде отырып бьпген ¥мсындык та ка- руын кайырман калмайды... Ауыл-уй отырган соц катынаспау киын foh, кунде кер 47

ген 6 ip беттен кен1л кайтып, соны хабарды ансаган журек итермелей куалайды. Еш иорсен! ecTin б1лмеген Kiciuie монтаны Тансык ¥мсындыктын ушне де кыдырып келедк «Келшшек-ау, осы с е т и , не арманын бар, Агыжандай кол- ганатыц аман болса, асыкпа сен, эл1-ак ек1 колыцды жылы суга малдырады рой...»— деп уйдщ шлн жинастырып жур- ген он алты жасар Арыжанга карап, жарамсаксып елш- вшедк Уйелмел1-суйелмел1 терт улы бар Тансык бул сезд1 де жайдан-жай айтпайды: Умсындыктыц ж урепне шок Tycipe, Ж1герш кум кыла, 6eTiH кайтара сейлепа келгенде ол ылри энпмеш баладан бастайды. CeflTin, азырак кар- пып, тежеп алраннан кешн жадырайды. Уй1нде отырранда «бедеу дузкара, байдан байды курткан, карынран без буй- рек...»— деп шалуаттап отыратынын умытып кетедн енд| ¥мсындыкпен косылып, ант-су iuie сейлеп, куяц кемшрд! сыбайды... Тацсыктын ауызы энпмеден босамайды, он ж ак санына салып уршыкты сыпылдата nipin ж 1бередк жжерлене тусе- ДК уршык шыркебелек айналып зулай женеледк сол кезде eni колын кетерш, аты ж ок саусарынын сыртына жабыскан шуйкеш жазып, шиыршык атып жорары ерлей шршген ж ш тщ алдын аша бередк сез толастамайды. Байсакалдын биязы шекпенше бау тара отырып ¥мсындык та Тансык- тыц ce3 iH уйып тындайды. Ошактын устше орнаран кара казандагы койдын cyTi — б е п жыбырлай жиырылып, кай- макшып, KeTepi.'ie беред!, муны тасып теплгенше eneyi де елен кылмайды. «Егер Сураншы кенпп кете калса, Та.нсыктай кер ауыз- дан, кок айыл долы кырсыктан кутылар ед|‘м»— деп то- рамжылайды ¥мсындык. Куян кемшр жатканынан турма- са, Тансык тескен тау ©Tin кетсе кандай жер1 кешр ед1?! Сонда он сепз мын жылкынын neci Сапактын бауыздау кудариы да, Арыжанньщ бултарары жок туран ineiueci де, Байсакалдын наксуйер жары да 6 ip ©3i болар efli Foft. Bip тауда 6 ip киж, дербес бэйбш е ¥мсындык, мырза ¥мсын- дык демес пе efli журт! Кой устше боз торрай жумыртка- лар едк MiHe, ¥мсындыктык жанын жепдей жеп, шаяндай шарып, менгере билеп экеткен осы туйшшектер. Мосынын уш бутындай ymeyi уш удай oflFa шомып, тына калган кезде уйдщ сыртына келш токтаран аттын Ay6ipi есплдк Елен ете калысты. Е р ж а з козрэлысып, 6ipi- He-6ipi карап, кулактарын сыртка TiKTi. Сейткенше болман атын белдеуге байлай салып, 6 ip ж ас ж Ы т суыт Kipin кел- дк Ym eyi де ypmiice калды, Келген ж!ггг те ойларывды ту- 48

ciHfliM деген Kiciiue езуш тарткандай, келемеждеп тур, ейткеш бул ж М т «коян жыртык» Есен Шора екен. Ж ас кушнде он ж ак уртын ж еп жеп шукырайткан, аузы ырсиып туратын, ундемей жай отырганда да ыржактап кулш тур- гандай, TicTepi аксиып кершдь M iH e, сол Есен Ш ора к е л т , Байсакал мен Сураншынын колын алды, торге шыгып отыра берген кезде: — Жайшылык па, шырагым?— деп сулесок сурады да Байсакал жамагатына карады, мунысы «кымыз куй» де­ ген ишараты екенш тусшд! токал. — Би агам ж1бердк С1зд1 шакырып жатыр,— деп Есен Шора Байсакалга коз тастады. — Болт1ржтщ ауылы кайда? ©3 i уйде ме?— деп сурады Сураншы. — Болтекем ci3re Kouiiu келсш деп колж ж1берд1, олар да келе жатыр,— дед| Есен Ш ора... — Ж у р М з д е р 6 ipre, еши мен аздерд1 де, Байсакалды да ¥лы ж уздщ ордасына алып барайын,— деп кутындады карт Балатай.— Bapi де корген жер1м, дэмш таткан ел1м гой, жаттыгы жок. TineHeKTi баялыш, ойдым-ойдым. кок ала коде, татырау жусан шыгатын жазык жаткан жапан туз. А р а пд ж кездесетш шокырак-шокырак кум тобеийк, уз!лin, жылап аккан Шудын бойы. Батыстан соккан жел- дщ ыктырмасы колденец шоккен Каратау, басын булт бур- кеп томсара карайды. Ауылдын тустж жагында каска мандайы куннщ шугыласына бол ен т жаркырай туседк TyKTi кабагын кырау баскан, сакал, шашы агарып можа болган Kapi шоцге кыргыздын Алатауы бул. Жабырлай кон Fan калын ит арка, уш-торт канат Kepereni айкастырып, 1'лдабайлап ti'kkch лашык уйлер, кара костар, осылардын 6opi удере кошкен жаппалы ауылдын баспанасы. Осы кара тобыр жапырайган лашыктардыц ортасында этой 6epin, жет1 канат ак орда коршедк Тонеректей конган коп ла- шыктын iiui толган шиеттей ж ас бала, рецЫз, кунсыз ши- дем шекпен киген, астына тулак тосепген кемшр-шалдар, жаланаш етше Tepi шалбар, Tepi тон KHin, белше нокта буынран жейдснз мойны ыргайдай сорайып коршетш, ке- Teyi кеткен кескшпз, кедейлж. кеудесшен басып и кылып е з т ж 1берген, к1лкш кескендей нелер коген кездер opin жур. Катын-калаш, кыз-кыркын, бала-шараныц KoriTiri адам аиткысыз. Ортага т т л г е н ак орда осылардын кутты FaHa MerniTi сырттагы жаудан коррайтып айбары тэр1здь . Турюстан каласынын ортасына Аксак TeMip корегеннен