Дайырбекова М. Адам анатомиясы

Сирактын арт жагында терен жаткан булшык еттер си- рак жшктер1 мен суйекаралык жаргактан басталады. Ол- дар снрактын алдынгы бетшде жаткан етгерге карама-кар- сы кызмет етедь 3. Такымасты emi (т. popliteus) жалпакжэне каюка келдь Ол такым астында орналаскан ет. Такымасты eTi ортан жшистщ теменп жаксырткы бетшен басталып, асык жшистщ арткы бетшщ жогаргы белизне бекнш. Жиырылганда си- ракты бупп, оны iuiKe карай айналдырады. 4. Бармактарды бугетш узын ет (т. Flexor digitorum longus) арткы еттердщ астьщгы жагында, асык ж ш к тщ арткы бетшде орналаскан. Осы ж ш ктщ арткы бетшен басталып, онын ciHipi табанга карай айналып, тертке болшш, II, III, IV, V а як бармактарынын тырнак бакайшактарына бекидь Жиырылганда аяк бармактарын жене аяк басын бугед1, та- баннын iuud кырын кетерш, супинациялайды. 5. Асык ж ш ют н арткы emi (т. Tibialis posterior) бар­ мактарды, бас бармакты бугетш узын еттердщ аралыгында орналасып, сол булшык етгермен жабьшып жатады. Ол суйе­ каралык жаргак пен ею сирак суйектершщ арткы бетше басталып, iiuid тобык астынан айналып erin, ciHipi кзйык- ша суйекпен I сына суйекке бекидг Жиырылганда аяк ба­ сын бугедь 1шю кырын кетерш, супинациялайды. 6. Бас бармак бугетш узын ет (т. Flexor hallucis longus ) терен еттердщ астынгы жагында орналаскан ipi булшык еттер катарына жатады. Кдуырсын пшпнщ. Шыбыкган ба­ сталып, узын cinipi iund тобыкгын астьгаан етш, бас бар- макгын тырнак бакайшагына бекидь Жиырылганда аяк басын ш к е айналдырып, бас бармакты бугель Сирактын шандырлы жапкыштары аякты сирак бель мшщ булшык етгерш коршап жатады. Сирактын шандыр­ лы жапырактары сирак етгерш топ-тобымен орай келш, жшктерге бекидь. Сонымен 6ipre бул шандырлар сирактын алдынгы жагында жаткан errepai сырт жагында жаткан ет- терден ажыратып, аралык перделер тузш жатады. Сирак шандырлары толарсакбуын манында кабаттанып, ciHip бай- ламдарын тузедь Аяк басынын денес бетшде келденен жене айкдс байламдары болады. Олар астынан еткен ет сицрлерш беиттл, оларды орындарына орныктырып жатады. А як басынын устщп еттерше аяк бармактарын жаза- тын кыска еттер мен бас бармак жазатын кыска ет жатады (38-сурет). 1. Бармактар жазатын кыска ет (т. Extensor digitorum brevis) екше суйектщ сырт жагынан басталып, саусактарга 104

карай багытгала келе уш cinip салаларына болед1 де (II, III, IV) аяк бармактарынын ор- тангы жэне тырнак бакзйшак- тарына ет сщ 1рлер1мен бекидь Жиырылганда 6ipirin, бармак,- тарды жазады. 2. Бас бармак жазатын кыска ет (т. Extensor hallucis brevis) басы екш е суйепнщ жогаргы бетшен басталып, бас бармактьщ тырнак,бакзйшагы- на бекидк Жиырылганда бас бармакты жазады. Табан астынын булшыкет- Tepi сырткы, шла табан кыры- нын errepi мен орта 6eaiMiHiiit crrepi болып, уш топка 6eai- недь Табанньщ сырт жагын- дагы етгерге V саусакты кимы- лга келт1ретш еттер жатады. Олар V саусакты бугунп, алып KeTymi жоне оны карама-кэр- сы коюшы етгер. 0 те майда. Жиырылганда ездершщ атта- рына ылайык кызметтерден баска табанньщ сырткы жиепн тузедь Табан етгершщ imici то- бына бас бармакты бугетж, алып кететш жэне алып келе- TiH еттер жатады. Табанньщ колденен сайын тузуге каты- насады. Табанньщ орта бел!мшщ етгерше аяк бармактарын бу- reTiH кыска етгер, табанньщ курт тор1зд1 errepi жэне табан­ ньщ суйекаралык e-rrepi жатады. 1. Бармактар бугетт кыска ет (mm. Flexordigitorum brevis) екше суйеп мен табан шандырынан басталады. Терт салага белшш, эркайсысы cinipai белизмен терт (II, III, IV, V) бармактьщ ортацгы бакайшагына бекидк Жиырылганда т1ркелген бармактарын бугед1 жэне табан ойысын тузуге катысады. 2. Табаннын шаршы emi (m. Quadratus plantae) екше суйепнен бастала келе саусактар бугетш узын ет ciKipiHiH 105

сырт жагына бекидь Мунын кызмеп — бармактарга кигаш жалтаскан бармактар бугетш узын ет сннрлерш узынынан тартып туру. 3. Табанныц курт mephdi emmepi ( mm. Lumbricales) торт ет жиынтыгынан тузшп, cinpai бармактар бугетш узын ет сЫ рлерш ен басталады. Ол тем енп жатында бармактын непзп бакайшактарынын imici жагына бекиш де ортангы тырнак бакайшакгарын жазып, непзп бармакгарды бугель 4. Табанныц суйекаралык, emmepi (mm. Interosseiplanlares) табан cyfteicrepi арасында орналаскан. Торт сырткы жоне уш табанасты еттершен куралтан. Аяк басынын сырткы errepi аяк бармактарын алшакгатса, ал табанасты eTrepi оларды 6ip-6ipiHe жакындатады. А як басы булшык еттершщ шандырлы жапкыштары си- рак шандырынын тйселей жалгасы болып есептеледк Аяк басынын донес бетшдеп шандыр жапкыштары жука кел- ген суйектерге беюлген. Табан бетшде кушп свдрден пайда болтан табан жапк- ышы болады. Ол екше суйегшен бармактарды бойлап ор­ наласкан. Табанга келетш булшык еттердщ сшрлерш Kuiereftai кынаптар каптап жатады. Свдрлер шандыр бай- ламдардын астынан отер жерде суйекп-шандырлы кынап­ тар аркылы суйекке жанаса орналаскан. Табан белишщ cinipaepi де кшегейл1 кынаптар мен фиброзды ciHip кынап- тардан етедь

EKiHiui та р а у 1ШК1 AF3AJ1AP (СПЛАНХНОЛОГИЯ) Жалпы туснпк. Iiiiiei агзаларга ас корыту, тыне алу, зэр шыгару, жыные агзалары мен шла секрециялык бездер жата- ды. Бул агза жуйелер1 кеюрек, курсакжэне жамбас куысында жаткандыктан ш и агзалар деп аталады. Ас корыту жуиес1 узына бойы жаткан тутис Topi3ai, оньщ iiuKi кабыргасы корек- тж заттармен тыгаз байла- нысты. Бул агзалар аркылы сырткы ортамен организм арасында зат алмасу npoueci отель Ас коыту аппаратынын 6ipiHini белш1 ауыз куысы- нан басталады. Бул кемей Teciri аркылы жугкыншаклен байланысады, одан кеГпн онеш, карын, аш ш ек , ток ш ек, ен сонынан тис ш ек- пен аякгалады. Ас корыту ап­ параты топографиялык она- ласу жагдайына карай бас, мойын, коюрек, курсакжэне жамбас болжтерше белшедь Тыныс алу аппараты му- рын куысы, жуткыншак, ко- мекей, кещрдек, экпе болып белшедь Олар газ алмасу, 4 2 6 70I.YcTiHri epiH. .Тктср. З.Астынгы ерш. дыбыс шыгару мшдетш атк- .Ауызкуысы. З.Тш. .Жуткыншак, . неш. арады. 8. ЛскдзанынKipe6epici (кардиальд Несеп шыгару аппараты- 9. Асказан. М.Асказаинын шыг на кос буйрек пен несепагар, 12 13ПТшсктж басталар xepi. , Аш iuiCK. . 14Аш iuiCKriii мыкын GoaiMi. -Ток iiucKTiii куык жопе несеп жолы жата- 15томендеу болтик .Кима писк, (сигма ды. Булар ыдырау процесшде 19 18 20тшекпккурттэрцшосшдкк .Сокырштск. пайда болтан керегаз затгар .Ток писктш орлеме болтик . Ток мен судысырткы ортага болт отырады (39 сурет). 107

Жыныс аппараты аналык жэне аталык жыныс мушелер1 болып белшедь Аталык жыныс мушелерк ен, еннщ косал- кысы, шэует жолы, шэует куыкшасы, шэует бауы, аталык несеп жолы мен ума. Аналык жыныс агзалары орналасуына карай innd жэне сырткы мушелерге белшедь hind мушелерге эурет, онын коса- лкысы, жатыр, жатыр Tyriicrepi, кынап жатады. Сырткы жы­ ныс мушелер1 улкен жэне Kiuii жыныс epinnepi мен несеп жолынан тузшген. 1шю мушелерда (жыныс аппаратынан ба­ ска) аткаратын кызметше карай зат алмасу процесше катыса- ■гын мушелер деп те атайды. Ce6e6i, ас корыту аппаратын- дагы тагам корытылып, ергшад туршде кан курамымен жасушаларга барады. Осьшын нэтижесшде пайда болтан куат организм жумысына колданылады. Зат алмасу процеанде организмде керекс1з затгар да пайда болады. Егер олар тез шыгарылып отырмаса, организмде улану кауш туады. Несеп жуйес1, Tepi бездер1, екпе, тис ш е к т.б. агзалар керекс1з зат- тарды сыртка шыгарып, уланудан сактап отырады. Жыныс Myiueaepi тур сактау немесе кебею кызметш ат- карады. Сондыктан да аналык, аталык жыныс мушелер1н1н курылысы мен манызы 6ip-6ipiHe уксас. Мэселен, екеушщ де жыныс жасушасын (сперматозоид жэне жумыртка) тузет1н, оларды сактайтын жэне шыгарып отыратын жол- дары, сонымен катар аналык жыныс мушелер1нде урык дамитын арнаулы муше — жатыр болады. АС К.ОРЫТУ ЖУЙЕС1 Ас корыту агзаларынын курылысы коректенетш тамак ерекшелжтерше карай тузшген. Мэселен, тек еам дш пен не етпен коректенетш жануарлардын ас корыту агзалары­ нын куылысы ерекшс. Ал адам тагамнын эр турш кабыл- даганнан кешн онын ас корыту агзаларында белгип 6ip та- гамга бей1мделген ерекшел1п болмайды. Ас корыту жуйес1нщ ap6ip бвлш Typjii кызмет аткара- тындыктан курылысы мен nimiHi де турлш е болады. Онын жалпы узындыгы 8—10 метрге дейш жетед1. Тагамды мукият майдапау, шайнау ауыз куысынын кызметз болып есептелед1. Осыган байланысты ас корыту агзаларынын нишде тек осы бвлнш щ Heri3i суйектен тузшген. Ас корыту агзаларынын квб1 куысты, олардын кенереа уш кабаттан тузшген Олар: кшегейл1, б1рынгай сапалы ет жэне cipi кабаттары.

1. Кшегейлi кабаты (tunica mucosa) барлыкас корыту агза- ларыньщ iund бетш астарлап, асты корыту жэне оны ci«ipy кызметтерш аткарады. Сондыктан да юлегеШп кабат ете курделi эпителий, жазык ет жэне юлегейасты кабатгардан тузшген. Мундай курылыс ш ек тщ онай созылып, кенешп туруына, ш ш деп тагамнын корытылуына жагдай жасай- ды. Бул кабатга кан, лимфа тамырлары мен жуйке талшык- тары тарамдалып жатады. Kinereitni кабаттар ездершен сел (секрет) шыгарып туратын бездерге де бай. Эпителий m e re fta i кабаттьщ iund бетш жауып жатады. Бул кэп кабатты (ауыз куысында, жуткыншакта, енеште) жэне б1ркабатты эпителий (карында, ш ектерде) болып белшедп кшегей кабатга б1рыцгай салалы ет талшыктары да болады. Осы ет талшыктары аркылы эпителий кабаты юлегейасты кабатымен байланысып турады. Дэнекер тшнен тузшген юлегешп кабат ет кабатына бос жабысып турган- дыктан, оныц катпарлана жиырлып жатуына ce6enmi бо­ лады. Егер осы кабат болмаса, кшегей кабат кимылсыз тепе жатады (тш, иек, катгы тандай). Кшегейл1 кабатга кзра- пайым тузшген бездер кеп. Олар кшегей суйыктык шыга- рады. Ас корыту бездершщ Kefl6ipeyi ас корыту жуйес1нен тыс орналаскан, 6ipaK ездерш щ арнаулы TyriKTepi аркьшы ас корыту агзаларымен тыгыз байланыста болады. Мэсе- лен, уш жуп сшекей, бауыр жэне карынасты бездер1 шык- кан сэлдерш арнаулы тутпе езектер1 аркылы ауыз куысы мен ултабарга куяды. 2. Ет кабаты (tunica muscularis) кшегей жэне cipi кзбат- тарынын аралыгында орналаскан. Ас корыту жуйесшщ жогаргы бэл1ктер1 гана келденен жолакты ет т1н1нен тузшее, калган белнегер1 енеш п н ортангы 6eniri, карын, аш imeK жэне ток йиек агзаларынын кабыргасы б1рьщгай салалы ет тшшен тузшген. Бул агзалардын ет талшыктары непзшде ею багытта орналаскан. 1шю талшыктары — келденен, сы- ткы талшыктары — узына бойы жатады. Тагам осы ет тал- шыктарыньщ жиырылуына байланысты жьшжиды жэне механикалыктурде селдермен араласып корытылады. Жал- п ак ш ек кимьшн толкынды (перистальтикалы) кимыл дейд1. 3. Cipi кабаты (tunica serosa) 1шю агзалардын сырт жа- гын коршап, корганые кызмет1н аткарады. Оньщ ш (нен карынга, (шекке тамырлар мен жуйкелер отед1. Бул кабат кшегей белш, агзанын сыртын ылгалдап турады. Ауыз куысы (cavitas oris) жогаргы жагынан — тандаймен, томенп жагынан — тшасты, жакасты еттер1мен, eKi 6yHi- ршен — урт епмен, алдынан — ауыз куысын жауып туратын 109

ершдер1мен, ал арт жагы- нан — жуткыншак. куысына жапгасатын кемей тестмен шектелген. Комей (аран) те- ciri ycTiHri жагында — жум­ сак тандай, буШршен — ке­ мей догасы, астынан тшдщ Ty6ipiMeH шектелш турады (40-сурет). Ауыз куысы ауыздык xi- pe6epici жене ез куысы бо- лып еюге белшедг Ауыздын Kipe6epiciHne Tic, кызыл иек пен ерш жене урт errepi ор- 40-сурет. Ауыз куысы наласкан. Ауыз Kipefiepici ауыз Teciri аркылы ауыздын ез куысына жапгасады, онда тш орналаскан. Астынгы жене успнп ерш- дер кальщ ет тшшен тузшген, l.YcTiHri epiH. 2. Асынгы epiH ауыз- бул ею ерш нщ жалгаскан дыгы. 3. YcTinri иек. 4 Жогаргы Tic- жерш езу ДеЙДГ Еюндердщ тер. 5. Катты тандай. 6. Жумсак сырткы 6eri TepiMeH, ш ш бетт % £ £ £ £ Й Ж Й кшегейл1 кзбыкшамен астар- дамшасы. 10. Езу. 11. Жогаргы Tic- ланган. Ершнщ КЫЗГЫЛТ КО- тер. 12.Т0МСНП кызыл иек. 13, Те- piHyi K3H тамырларынын бет- менп epiH. 14. Теменп epin ауыз- кей Орналасуын байланысты. ды™- >5- ауымыгы. 16. Кемей у рт сыртынан тер1мен, тест. . айда i Tunueci. цдю бетт юлегешй кабатпен капталган. Осы екеушщ аралыгында урт errepi орналаскан. Тандай непз1 суйектен, ал арткы жагы ет тшшен тузшген. Сол себептен оны катты жене жумсак тандай деп еюге беледг Тандай суйепнен туратын катты тандайдын 6eTiH суйек кабыгымен 6ipirin кеткен калын тыгыз кшегей кабат жауып жатады. Тандайдын келденен катпарлары тамакгын жылжуына кемектесеш. Кдтты тандайдын арт жагы жумсак тандайга жалгасады. Жумсак тандай егген тузшген жене кшегей кабатпен кемкершген. Онын артю.1 жак ортангы б е л тн д е тшшеа, ал ею жагында тандай догапары жатады. Жутынган кезде жумсак тандай eTTepi жиырылып, тандайды келденен KeTepin, жуткыншактын жогаргы белйтн ортангы белишен белin, тамакгын томен (енешке) журуш икемдейдь Егер жумсак е й сел босап калса, жутынганда тамак мурын 110

жуткыншагына енш, хоана Teciicrepi аркылы мурын куысы- нан OTin KeTyi мумюн. Жумсак тандайдын ею бушршде догалары жатады, онын 6ipiHiuici тшдщ тубшен бастала- тын тш догасы, eKiHiuici — жуткыншак кабыргасынан бас- талатын жуткыншак догасы. Осы ею дога аралыгында ойыс болады, ол ойыста лимфа 6e3i бадамшасы жатады. Бул бездщ кабынып ауыруын баспа деп атайды. Tin (lingua) кимылды келген erri агза. Онын ycri, ею 6yiiipi жэне астынгы бет1 юлегешн кдбыюнамен жабылган. Жуйкс талшыктары мен кан тамырларына ете бай. Т1л шайнау процеамен 6ipre дэм сезу мен сойлеу кызметше де катыса- ды. Tin уш бел1кке белшедь Онын артю>1 тшасты суйегше беюген жерш — тш Ty6ipi, алдынгы бос белнтн — тш ушы, ycTiHri бетш — тш аркасы деп атайды (41-сурет). 41-сурет. А. Т1л. Б. Tin errepi А. 1. Tin ryGipi. 2. Тш -rapinai CMisiKliienep (бурлер). 3. Саныраукулак TopiMi ем131кшелер. 4. Жапыракша см1зжшслер. 5. Тшдщ туйык Tcciri. 6. Жапырак Topisai екпз1кшелср. 7.Tinain жиеп. 8. Тандай бадамшасы. 9. Тшдщ бадамшасы. 10. Комсксй какпакшасы. 11. Тш ушы. Б. 1. Tin. 2. Иск-Tin eTi. 3. Иек-тшасты CTi. 4. Tinacrbi суйек. 5. Тшасты-Tin eTi, б.Жуткыншак eTi. 7. Жуткыншак- 6i3 ociimi eTi. 8. Tin-6i3 ociitai eTi. Тш аркасы дом ем1зкшелерше оте бай. Буларга жуйке уштары тушсш, дэм сезу процесш журпзедь Олар жшше, саныраукулак тэр1зд1, жапыракша жоне орлы ем1зжшелер. Жшше ем1з1кшелер ете коп. Олар тш аркасын тутас жау- ып жатады. Сондыкган тш ycTi макпалга уксайды. Олар- ДЫЦарасында саныраукулак тэр1зд1 ем1зганелер шашыранкы орналаскан. Орлы ем1зпсшелер тшдщ туб1р1нде орын теп- кен, олардын саны 7—11 дейш жетедь Жапыракша ем1зж- шелер тшдщ ею жиепнде аны к KepiHin жатады. Олардын

сонгы yiueyi дэм сезу кызмеин аткдрса, жшше ем1зисшелер1 жалпы сезу кызмеин аткарады. Tin туб1ршде лимфа тушндер! де шогырлана жатады. Tin errepi eid топка белшедк онын 6ipiHiuiciHe —бас суйектершщ эр жершен басталып, Tinre пркелеин етгер жатса, еюшшсше —тшдщ меншпсп errepi жатады. Tinre пркелген еттерге: иекасты, пласты, 6i3 ecinni errepi жата­ ды. Иекасты eri ауыз куысынын астынга диафрагмасын тузедк Тшасты eTi жиырылганда пдщ артка жэне томен тартады. Bi3 ecinni errepi пдщ артка тартып жэне жогары кетерш турады. TinfliH MeHmiicri errepi Tin кзлынын тузедЕ Оларга мы- налар жатады: жогаргы жэне теменп узына бой errepi, келденен жэне тис етгер. Бул еттердщ ет талшыктарынын багыты аггарына сай келедЕ Олар адам ерюмен жиырыла- тын келденен жолакгы ет лиш ен тузшген. Осы еттердщ жиырылуы нэтижесшде Tin niuiiHi жэне ауыз куысында жаткдн жагдайы озгередЕ Tic (dens) ауыз куысынын жогаргы жэне теменп Tic уяла- рында орналаскан. Tic сут истер жэне туракты TicTep бо- лып белшедЕ Ересектерде туракты Tic саны 32. Жогаргы жак суйепнде 16, теменп жак суйепнде 16 пстен, ортадан он, не солга карай санасак, 8 пстен орналаскан. Оларды ею курек Tic, 6ip ушюр н с , ею киш азу п с , уш улкен азу п с деп атайды. Сол себептен Tic формуласы бьшайша жазылады: 2+1+2+3 2+1+2+3 Ен сонгы азу п с акьш п с деп аталады. Ол баска пстерден сон шыгып, ерте Tycyi, rinri мулдем шыкпай калуы да мумюн. Жана туган балаларда п с болмайды. Tic жаруы алты айлыгы- нан басталып, ею жаска толганга дейш созьшады. BipiHiui шыккан 20 п с сут истер деп аталады. Егер ортадан онга не- месе солга карай санасак, екеуш курек Tic, 6ipeyiH ушюр пс жэне екеуш азу п с дейдЕ Олардын 6ip жагынын формуласы: 2+ 1+2 2 +1+2 Бул формуладан уш улкен азу пстерш щ жоктыгын байк- аймыз. Баланын алты жасынан бастап, онбес жасына дейш сут ricrepi 6iprinaen rycefli де олардын орнына туракты истер шыгады (42-сурет). Tic сауытынан, туб1ршен жэне ж ш ш ке моинынан тура­ ды. Теменп азу Ticrepi ею Ty6ip, ал жогаргы азу Ticrepi уш 112

42-сурет. А. Туракты Ticrep, Б. Ticrie курылысы А. I. Курск Ticrep. II. Yimcip тстср. 1П. Kiini азу Ticrcp. IV . Ужен азу Ticrep. 1. Курск Tic 2. Курек Tic. З.Ушюр Tic. 4-5. Kirui езу Ticrep. 6-7-8. Ужен езу Ticrep. Б. КурекTicriHуйск кимасы: 1. Юреуке. 2. Tic улпасы. 3. Tic уясыныц суйск кабы. 4. Tic Ty6ipinin езеп. 5. Цемент. 6. Tic Ty6ipiiiiH reciri. 7. Жак суйсгшщ Tic уялары. 8. Кызыл иек. 9. Tic сауыты. 10. Дентин заты. Ty6ip, калгандары 6ip туб1рден тузшедк Tic куысындагы дэне- кер TiHiHiH арасында кан тамырлары жеке талшыкгары коп, олар Tic туйршдеп теак аркылы Tic шине енедй Tic сауыты жактан шыгып, мойыны кызыл иекпен жабылып, ал Ty6ipi жактын Tic уяларына орналаскан. Tic Heri3i дентин деген п с затынан куралтан, онын сауыт белш юреукемен жабылып, Ty6ipi цементпен жакка 6ipirin жатады. Юреуке Ticri бузылу- дан сактап турады, катгы затгарды -пстеуден, ыстык-суыкган юреуке жарылса, Tic бузылады. Бузылган Tic кызыл иек пен жак суйегш кабындырып, буюл организкад ауруга шалдык- тыруы мумкш. Ticrep кызметше, курылысына карай эртурлк Курек miemep — 8, олардын сауыты курек тэр1зда, жуз1 OTKip, алды донес. Ycriitri курек тютер теменп курек тктерден ipi. Олар TicTey, узш алу кызметш аткарады. YuiKip miemep эр катарда екеуден курек тютермен катар орналаскан. Онын Tic сауыты баскаларга Караганда ушюр, тубнм конус Topiaai. а/ш/ азу miemep ушюр тютен кейш орналаскан, адамда булардын саны сепз. K iiu i азу тютердщ шайнау беттершдс ею томпешжтен болады. Онын iiuKiciH тш томпеипп, буйфдепеш урт TOMneuiiri дейдк Бул кос томпешис саймен болшш турады. 8-681 113

Улкен азу micmep Kiiui азу тютен кейш орналаскан, жал- пы саны 12. Tic сауытынын nimiHi шаршы тэр1здт Шайнау беттершде терт темпеипп бар. Бул жагдай азу тютердщ кызметше, тамакгы майдалауына байланысты. Теменп жак TicTepi iiHKe ише келсе, жотарты жак Ticrepi азы рак сыртка карай орналаскан. Осынын нэтижесшде пстсгенде тек акыл Ticrep 6ip-6ipiHe туспа-тус болып келед1 де, баскдсы жапсарланып жатады. 5-кесте. Тютердщ шыгатын орташа мерз!мдер1 TicTiH аты Сут тютер Туракты пстер ImKi курек Tic 6 — 8 айда 7-7 1/2 жаста Сырткы курек Tic 7 — 9 айда 8-8 1/2 жаста Ушюр -пс 15 — 20 айда 11-11 1/2 жаста Eipinuii Kimi азу Tic - 10-10 1/2 жаста Екипш Kim азу Tic — 11-10 1/2 жаста EipiHuii улкен азу Tic 12 - 15 айда 7 -7 1/2 жаста Екйшп улкен азу Tic 20 - 24 айда 1 2 - 12 1/2 жаста Ymiiimi улкен азу Tic 1 8 -2 5 1/2 жаста - Оленей бездерг уш жуп бо- лады: шыкшыт, тшасты, жака­ сты. Олардын шытаратын селш сшекей coai деп атайды. Ал олар ез аттарына сай жерде жатады (43-сурет). Шыкшыт без! (glandula раго- tis) сшекей бездершн шйндеп ен ipici, nimiHi уш бурышты, сал- м ага 30 грамга жетедь Ол Tepi астында, кулак калканыныц ал- дынгы жагында шайнау етшщ 43-сурет. Оленей 5ездер1 6ipa3 болiпн жауып орналаск­ l.Ypr уел. 2.Тш. З.Тшасты жоне ан. Бул без сыртынан катгы кзп- жакасты бездср1. 4.Шыкшыт шыкпен капталган, онын озеп безшщ жолы. 5.Т1ласты бсзшш жолы. б.Теменп жак. 7.Тшасты урт етшен ©Tin, жотаргы екшнп 6e3i. 8, 10. Жакасты 6ез1 Э.Тиасты улкен азу Tic тусынан ауыз cyfleri. 11.Сырткыуйкыартериясы. куысына ашылады. Шыкшыт 12.Мойынтурык вснасы. 13.Шай- безшщ сшекей суйыктыгы бе- нау булшык еы. М.Тес-бугана- ем1з1кшс ет1. 15.Шыкшыт без1. локка бай. Сондыктан оны бе­ 16.Шыкшыт безшщ езеп. лок 6e3i деп те атайды. 114

!Пласты безi (glandula sublingualaris) ауыз куысынык KUiereiuii кабатымен жабылып, тш астында жатады. Сал- магы бес грамм. Онын сшекей жолдары т1л астындагы кат- парга 10—12 майда тупкшелер аркылы ашылады. Жакасты без! (glandula submandibularis). Салмагы 15 г. Ол жакдсты етшщ астында орналаскан. Осы жерден сшекей жолы басталып, ауыздын диафрагмасынан етш, тш астына шыгады. Тшасты жэне жакзсты сшекей бездер1 ауызга тускен та­ гам тур1не карай кою жэне суйык сшекей селдер1н шыга- рады. Бул бездерден баска да ауыз куысыныц майда бездер1 болады, олар юлегей кабыкшада шашыранкы орналаскан. Сшекей ceai ауыз куысындагы тагамды ьшгалдап турады. Курамындагы птиалин фермент! тагам курамындагы кэм!ртепне эсер етш, крахмалга айналдырады, сойтш, ас корыту процесше едэу!р кэмектесед!. Ауыз куысында уакталган, жумсартылган тагам жуткын- шакка отед!. Ауыз куысы мен жуткыншак куысын жалгап тураатын аралыкты кэмей Teciri дсйм1з. Жуткыншак (pharynx) мойын омырткзларыньщ алдьщгы жагында орналаскан. Ол ауыз куысын энешпен, мурын куысын кэмекеймен жалгастырып, мурын тусынан, бас суйегшщ непз!нен басталды да, IV мойын омырткасынын тусынан онешке жалгасады. Ж уткыншак пен омыртка жот- сынын аралыгында болбыр, дэнекер тшге толы кецютйс болады. Ол жуткыншак пен энешт!н тагам жуткан кезде кенеюшс жагдай жасайды. Ж уткыншактьщ кабыргасында колденен жолакты ет TiHiHeH туратын жогаргы, ортангы жэне тэм енп деп атала- тын уш кыскыш (констрикторлары) болады. Осы ет кыск- ыштарынын озара кезектес1п жиырылуы нэтижес!нде жуты- ну npoueci журед1. Жуткыншак мурын, ауыз жэне комекей куыстарымен шектел!п жатуына байланысты мурын, ауыз жэне кэмекей бэл!мдер1 дейт1н уш бэл!мге болшед!. Жуткыишактын. мурын 6miei жуткыншактьщ жогаргы мурын куысына тутас келген курдел! курылысты бэл!п. Ол хоана TeciKTepi аркылы мурын куысымен байланысып, ауыз куысына жумсактандай мен тшше аркылы болшш турады. Бул 6ofliriHiH ею бушр!нде ортацгы кулакпен байланысты- рып жаткан ею (Евстахий) TyririHin Teciri болады. Жуткыншактын ауыз бвлш жуткыншактьщ орта б о л т, ол комей Teciri аркыл ауыз куысымен жалгасып турады. Онын арткы ipreci мойын омырткаларына тустас жатады. 115

Жуткыншактын квмекей бвлш жуткыншактын теменп б о л т , жнцшкере барып, енешке жалгасып кетедь Мунын алдьщгы жагында кемекей т е с т жене оньщ аузын жауып турган какпакшасы жатады. Жуткыншактын юлетей кабыргасында майда лимфа 6eaaepi орналаскан. Олар жуткыншактын басгалар жерш (тан- дайды, кемейш, Tin Ty6ipiH) коршап жатып, бадамша бездерш тузедц оны лимфа немесе эпителий коршауы деп атайды. Булардьщ кортаныштык манызы зор, ce6e6i олардьщ кура- мындагы лимфацитгер эртурл1 ауру тугызатын микробтар- мен, вирустармен куресш отырады. Жас балалардын бадамша бездер1 ересек адамдарга кара- ганда аурута кеб1рек шалдыккыш келедь Олардьщ кабы- нып ауруын баспа, кызамык деп атайды. Жуткыншактын ет талшыкхары- нын жиырылуы нэтижесше байла- нысты жутыну npoueci етед1. Осы процесс кезшде (тагам жуткыншак- тан енешке отер кезде) тандай мен тш пе жиырьша кетершп (колденен жатып), жуткыншактын жогаргы (мурын) белш н жабады. Илдщ жиырылуына байланысты кемекей аузын жауып, тагамньщ тыныс жо- лына туспей, енешке отуше септтн типзеда. Онеш (oesophagus) жуткыншак пен асказанды жалгастырып тура- тын erri TyriK. IV мойын омыртка тусынан басталып, кемекей мен кешрдекгщ арткы жагымен журш отырьш, кеюрек куысында колка тамырларынын артымен кекеттен етш, XI кеюрек омыртка тусында асказанга жалгасады (44-сурет). Нэрестелерде енеш узындыгы 10— 15 см болса, ересектерде 25 см-ге 1.Жуткыншак. 2,5.Онеш. 3. дейш болады. Онеш кабыргасы уш К,олка догасы. 4.Твмендегсн кдбатган тузшген. 1шю жагын ас- колка- бАсказаннык юребе- тарлап жаткан юлегейл1 кабаты эпителийден туз1л1п, узына боны Ю.Асказаннын шыгабеР1с(. кыртыстанып жатады. Бул жагдаи П.Аскдзаннын Kiiui Him. 12. тагам еткенде енештщ кенеюше, Он ею ел11шек. юлегей ылгалдылыгынын белшш 116

туруына, тагамнын онай жылжуына себеп болады. бнеш тщ ортан™ ет кабаты жогаргы бел1м1нде келденен жолакты, ал орта жершен томен карай б1рьщгай салалы ет тшшен турады. Ет талшыктары келденен жэне узына бойы багыт- та жатады. Дэнекер тшшен туратын сырткы кабаты оны баска агзалармен байланыстырып жатады. 0неш диафраг- мадан сон cipi кабатына кошель бнеш тщ басталар, орта бо л тнд е жэне теменп диаф- рагмадан отер тусында тарылып келген жерлер1 бар. Мундай тарылу урыкга бпрпндеп пайда болады. Кейде жас балалар- дын жутып крйган затгары (жузж, тыйын т.б.) осы кысынкы жерлерщде турып калуы мумюн. Асказан (gaster) немесе карын ас корыту жолынын ен кен бел1мь Сырт nim iHi ишген капшыкка уксас, ол диаф­ рагма кумбезшщ астында, курсакгын сол жагында жатады. Доказанный онга карай бурылып, жщплкерген бшйтн пи- лорикалык, донес келген сол жатый улкен ю н, ал он жа- гьгадагы ойыс жерш кшн иш деп атайды.Осы улкен жэне Kiuii иш тустары кан тамырлары мен жуйкелерге ете бай. Асказан жогаргы жагынан (XI, XII кеуде омырткасы тусынан) онешке жалгасады. Доказан­ ный теменп жагында он eici eai imeK, артында талак, карына- сты 6e3i жэне сол буйрек жа- насып жатады (45-сурет). Асказан юреберю (карфи- альды) б олтнен, тубшен (фун- дальды), денесшен жэне шыга- 6epic (привратник) 6eaiicrepi- нен турады. Асказаннын юре- 6epic 6oaiMi енештщ жалгас- кан жер!н камтиды. Ty6i деп онешпен косылар жер!нен сэл жогары жаткан, денестеу кел­ ген бел1пн айтады. Ал асказан- ^сказанный туб!. 2.еНеш. 3. ньщ шыгаберю те м е н п Жак Асказаннын Kipe6epici. 4.Ас- 6oaiMi, ол онга карай и Inin, казанный кшн Mini. 5. Шыгаберк беломыртканын тусында ОН ею кыскышы. 6.Он eKi eai imeK. eai imeKKe жалгасып кетедь ? Асказаннын шыгаберк болт. Асказан байламдары аркылы 8Асказан\" ын улкен и“1 '\\9Ас' ^ яр™ жагь'нанДиафрагмага, ^ ы Г с ы р ^ Пс?рГкабатыС' и'. шыгаберю б е л т м е н курсак Асказаннын ет кабаты. 12.Ас- кабыргасына бекиш де калган казаннын кшегей кабаты. 117

бел1мдер1 бос жатады. Асказанньщ сыймдылыгы орта есеп- пен. 3 л, узындыгы 25—30 см, еш 4 см-ге, ал толган кезде созылып, кейде ющцкке дейш жетедь Асказанньщ сырт niiuim тураксыз, ce6e6i, тек толу нати- жесщде тана емес, санымен 6ipre жалпы адамнын дене куры- лысына жэне жас ерекшел1ктерше де байланысты. Эйелдер- де асказан кигаштау орнапаскан. Жана туган нэрестеде аск- азан уршык Topi3fli узынша, сыйымдылыгы тек 10 мл, жылдам дамып, 6ip аптадан кейш 80 мл-ге барады. Ж ел жаска келгенде алмурт тэр1зден1п, ез гишшше калыптасады. Асказан уш кабаттан турады: ю легейт кабаты катпарла- нып жатады, ал толган кезде жазыла бастайды. Бел 6ip кабатты сел шыгаратын эпителийден тузшген, онда кепте- ген тут1кше бездер орналаскзн. Тутасше бездер ею турл1 жасушалардан тузшген. Онын ш ю — непзп без жасушала- ры пепсин ферментгн, сырткы коршаушы без жасушалары оны белсеншретш туз кышкылын шыгарады. Кдрыннын шыгабер1с бол1м1нде коршаушы без жасушалары байкал- майды, сондыктан бул болш1 элс1з currini таза пепсин селш шыгарып отырады. Асказанньщ ет кабатыньщ ет талшыктары уш багытга жатады. Сырткы талшыктары узына бойы, ортангысы келде- нен, iuncici кигаш талшыктардан тузшген. Келденен (саки- налы) жаткан талшыктары шыгаберю бел1м1нде жаксы жетш1п, кыскыш немесе шыгабер1с сфинктерш тузед1. Кд,1скыш алсщ -елсш ашылып, корытьшып келген тагамды он ею eni пнекке етюзш турады. Асказан cipi (сероз) кабаты барлык iui куы сы ндагы агза- ларды, сонымен асказанды да сырт жагынан каптап жата­ ды. Осы кабатты карынньщ кшп ш нш ен кшп шажыркай, улкен шншен улкен шажыркай (шарбымай) тузед1 де темен карай тус!п, 1шектер жамьшгышына айналып кетедь Асказанда белоктар мен майлар, кем1ртектер1, асказан сел1 мен туз кышкылынын осершен жартьшай корытыла- ды. Осымен 6ipre, карынга тускен микробтар да туз кыш­ кылынын осершен жойылып, е л л р ш л отырьшады. Белгш дорежеге дейш корытылган тагамдар ас корыту жуйесшщ кел еа 6eairi — аш ш ек к е карай етедь Аш шектер (intestinum tenue) асказаннан басталып, ток ш ек к е жалгасады. Аш ш е к ас корыту жолынын ен узын белш болып есептелед1. Онын узындыгы Tipi адамда 5 м , ал елген адамда (босау нотижесше байланысты) 7 м-ге жетедк Аш ш е к он ею ел1 ш е к (шажыркайы жок ю>1ска б о л т ) , аш ш е к , мыкын ш е к деп аталатын уш белйсген 118

турады. Сонгы exeyi шажыркай аркылы курсах куысынын арткы кзбыргасына иркелш, беюп жатады. Он ек! ejii ш ек (duodenum) карыннын шыгаберю бол1- мшен басталады да окга карай иLain, одан сэл томен тусш, II бел омыртка тусында аш iuieioce ауысады. Бул ииектщ жалпы сырт т ш п и дога Tapi3fli ишедк Он ею eai imeicriH осы орта жер1нде карынасты 6e3iHin Tyriicrepi ашылып жа­ тады. Оган карынасты безшщ тупктершен баска от жолы- нын тупп де келш алылады. Бул ииектщ узындыгы 27—30 см немесе он ею елщей, сондыктан “он ею ел1 iiueK” деп атайды. 1шектщ eHi 4—5 см , ишнде кептеген катпарлары калады. Он ею ел! ш е к жас балада ересектерге Караганда жогарырак орналаскан (46-сурет). 1.Бауырдын он бвЛ1Мь 2. Бауырдын сол белиьп. 3. Бауырдын озеп. 4. 6т кабы. 5. 0т кабынын озеп. 6. Grrin жалпы озеп. 7. Карынасты безь 8. Карынасты безшщ басы. 9. Карынасты безшщ денеЫ. 10. Карынасты безш1н куйрык бол1п. 11. Онею ел1 шек. 12. Карынасты безшщ озеп. 13. 6т жолы мен карынасты без1 езектершщ TeciKTepi. 14. Аш шек. Аш ш ектщ шажыркзйлы б о л т езш щ Keft6ip ерекше- лисгерще карай: жогаргы (проксимапьды) аш ш е к жэне томенп (дистальды) мыкын iiueK болып белшедк Аш жоне мыкын ш ек (jejunum6 ileum). Аш ш е к он ею eai шектен жогары (I, II) бел омырткалар тусынан басталып, 6ipHeuie HipiMflep жасап келш, он мыкын астауына, томенп (IV бел омыртка тусына) аякгалады. Бул ш ектщ узындыгы 5 м, корамы алгашкы б е л т н ш е кендеу — 4 —8 см болса, томенп болишде таралып 2,5 см болады. Аш iiueK dpi кабык- шасымен толык коршалып жатады. Оньщ устше cipi кэбык- шасынын кабатталган жершен шажыркай тузипп, курсах куысынын арка болшнде ииек шр1мдерш жасап бекидк Осы шажыркай аралыгы мен кан тамырлары жэне жуйкелер шекке жалгасады. Шажыркайда лимфа Tyftinaepi де коп болады. 119

Аш iuieic мыкын манын- да мыкын циекке жалгаса- ды. Мыкын цдек жамбас ас- тауында орналаскдн. Бул йнектердщ алдыдгы бетш шарбымай тепе жауып тура- ды. Гшектщ бул бвл1мдер1 де баска бел1мдер1 тер1зд1 cipi, ет жэне Kinereimi кабаттар- дан тузшген. Cipi кабаты imeKTiH сыртын коршап, шажыркайга уласады да iuieicri курсак кабыргасына 6eKiTin отырады. Бул ет кабаты узынша жэне саки- налы талшыктардан тузш­ ген. Етгердщ жиырылуына 47-сурет. Лш 1шек бурлермпц байланысты imeKтолкынды КУРылысы кимылга келш, коректж 1.Аш 1шек бурлер1. 2.Бурдш та- заттардын сел1мен арала- мырлары. З.Бурдщ шелмек Topiзл! сып, корытьшып opi imeK жасушасы. 4.Бурлердш соргыш бойымен жылжып отыруы- аппараты. 5.Безш эпителий. 6,11.Ет на себеп болады (47-сурет). кабаты. 7.Вена тамырлары. 8Лимфа Kmereiuii кабат келденен беэдерь 9. Бурдщартерия тамырлары. жаткан катпарлар жасайды. Ю.К1легей кабат. 1ГЮлегейасты Б ел призма Tepi3fli эпите­ лий жасушаларынан тузшт, аралыгыида шэлмек тэр1зд1 кшегей шыгаратын жасушала- ры да болады. Kinerewii кабатгьщ бетш ciHipy тукшелер1 (бурлерО жауып жатады. Микроскоппен Караганда содру тукшелер1 nimiHi ymidp конус Topi3ji, узындыгы 0,5 мм, калындыгы 0,1 мм есшдшер. 1шектщ келденен катпарла- ры imeicriH ciHipy бетш 5 есе улгайтады, ал ондагы ciHipy тукшелершщ саны 5 миллионнан артады. CiHipy тукше­ лершщ курамында ет rinaepi де болады, сондыктан булар минутына 5—6 рет жнырылып, сорылган корекп заттарды тамырларга етюзш, босаган кезде оларды ш е к куысынан алып отырады. Кдн тамырларына белоктар мен KOMipcyreri сорылса, ал лимфа тамырларына корытьшган май эмуль- сиясы етедь Тукшелер арасындагы ойыстарда эпителий жасушаларынан тузшген крипталар жатады, олар imeK селш шыгаратын жасушалардан тузшген. Он eici ел1 imeKTiH Kinereimi кабаттарында да тарамдалган тупк тэр1зд1 бездер болады. Олар курам жагынан асказаннын шыгаберк 120

белш нщ свл1ндей секрет шыгарады. Сонымен катар аш жэне мыкын ш е к бшимдершде лимфа тт ш е н тузшген шашыранкы немесе топтантан фолликулалар да болады. Олар ш е к бойында корганыш кызметш аткарады. Нэрестелерде (шектщ катпарлары мен сору тупкшелер1 аз жэне ет кабаты жаксы жетшмеген. 1шектщ узындыгы нэрестенщ денесшщ узындыгынан жет1 есе узын болады. 0скен сайын 3—4 есе кыскзрып отырады. Шарбы майы да жет1 жаска дейш imeicri жартылай жапса, одан кейш оны толык жаба бастайды. Ток 'шек (intestinum crassum) ас корыту саласынын соцгы б ел и ! Ол курсак куысынын он жак мыкын б е л т н д е аш ш ектщ ток ш екке косылтан жершен басталып, арткы eric TeciriMeH аякталады. Ток ш ек тщ узындыгы 2,5 м , басталар б ел тн д е корамы 8 см болса аякгалар белннде 4—5 см бо- Ток ш ектщ курылысы аш ш ек к е Караганда ерекше, ол аш imeicri коршай жиектеп турган шенберге уксайды. Ток (шектщ кабыргасы кшегей, ет жэне cipi кабаттарынан тузшген. Кшегей кабатында тукшелер мен катпарлар аз, лимфа фолликулалары да шамалы, ал онын есесше крип- талар мен тупкш е жэне шелмек Tapi3fli бездер1 кеп те, селдершщ курамында ферменттер аз болады. Т ок ш ек тщ аткаратын жумысы — корытьшмай калган тагам калдыгын жылжытып, суды Kepi снцрш, нэжкгп калыптастырады. Ет кабаты келденен жэне узына бойы ет талшыктарынан тузшген. Бул талшыкгар таспа тэр1зд1 ш ек тщ уш жер1нде жинакталган. Осы таспалар ш е к п узынынан жинактап, ерекше буылтыктар жасайды. Т ок ш ек тщ неНзшде сокыр ш е к пен оньщ Курт тэр1зд1 есшдкп (аппендикс), ерлеме б о л т , келденен б о л т , тпс ш е к болып белш етш алты бел(ктен турады. Сокыр т ек (caecum) жамбастьщ он ойысында жатады, CHi 5—6 см, узындыгы, 6—8 см. Бул ток ш ектщ кенейш кешп, капталган б о л т , сондыкган оны буйен деп те атайды. 1шщдеп катпарлары айшык тэр1зда. Сокыр ш ектщ тубше узындыгы 2—12 см-ге жететш курт T3pi3fli ocinai жалгасып жатады. Ол ас карытуга катыспайды. Онын сокыр ш екке ашылган аузы ете тар келедь EipaK кездейсок тускен тамак, эаресе бактериялардын тусуше байланысты кабынып, ipinaen ауырыуы мумкш, оны аппендицит деп атайды. Аш ш ек тщ сокыр (шекке ашылар жершде кос epinni какпакща жатады. Оньщ мшдет( тагам калдыгын аш (шекке Kepi ж(бермей, жуып туру. 121

Ток 1шект '\\н. орлеме бвлШ (colon ascendenes) кетершп келш, бауырдын астынгы жагынан онга ишед1 де келденен бел1мше ауысады. Келденен жиекпи т е к (colon iransversum) арт жагынан курсак кабыргасына шажыркайымен беки отырып, сол жактагы буйректщ алдымен темендеу бел1мше ауысады, темендеген ж и е к п ш е к (colon descendeus) курсактын сол жак кабыргасымен томен карай тусш, сол жамбас ойысына дейш барады да, ток ш ек тщ кима (сигма) бол1пне (colon sigmoideus) ауысады. 1шект1ц курылысы жагынан гректщ келденен жаткан сигма opi6iHe уксас келед1. Сол себептен бул белнш е бекид1 де сепзкез тусында т к 1шекке ауысады, бул imeK болнтнде нэж1с калыптасады, осьнан байланыс- ты кима imeK деп те аталады. 777с iuteK (colon rectum) ток ш ектщ сонгы белит, ол Kiuii жамбас куысында орналаскан. Бул сепзкоз тусынан бата- лып, otic тес1г1мен бпедг Онын узындыгы 16—18 см , кора- мы 4—5 см аралыгында болады. Т к шект1н томенп жа- гында ет талшыктары жаксы жетшген. Олар опс тес1пнде адамнын epkci3 жэне ep k ri кыскыштарын (констриктор- ларын) тузеда. EpkTi кыскышы келденен жолакгы етпишен, epkci3 кыскышы б1рынгай салалы ет пн1нен тузшген. Т к ш ектщ айналасында орналаскан агзалардын жыныстык ерекшел1ктер1 де бар. Егер ерлерде т к ш ектщ алдында куык жэне куык туб) 6e3i, шэует Konipmiri орналаскан болса, эйелде жатыр, жатыр тутктерн кынап жатады. Кррынасты без/ (pancreas) асказаннын астынгы жагында II бел омыртка тусында cipi кабыкшамен жабылып жатады. Карынасты без1нщ салмагы 70—80 г, узындыгы 20 см , онын басы, д е н е т жэне куйрык бол!мдер1 болады. Бас бол1м| жуандап, он ею ел1 ш ек тщ шише Kipin орналаскан. Денес1 бел омырткага келденен кел1п, асказанга жанаса жатады. Куйрык бел1м1 кекбауырга дейш жетедт Карынасты безшщ жогаргы бенндег1 узынша саймен талак артериясы етедь Бул без;ин арткы жагында курсак колкасы мен теменп куыс венасы орналаскан. Бездщ ортасында жаткан жина- гыш тут1кшеге майда тут1кшелер кел1п ашылады. Жина- гыш тут1кше без жасушаларынын шыгарган секретш он ею ел1 imeioce куяды. Будан баска да он ею ел1 шхекке дара ашылатын косымша тут1ктер1 де болады. Карынасты безшен 2 л шамасындай сел шыгарылады. Оны панкреат сел1 дсп атайды. Бул селдщ ас корытуда манызы зор. Сел курамын- дагы ферменттер ocepiHeH белоктар мен майлар жэне кем1рсутег1 ыдыратылады. К арынасты 6e3iHiH куйрык 122

б ел тн д еп жасушалар тобынан (Лангерганс аралшыгынан) инсулин деген гормон ■пкелей канга белшедц. Осыган орай карынасты 6e3i ею м1ндет аткарады: 6ipiHiuici — фермент! бар ас корыту солш шыгару, eidHUiici — канга инсулин гор- монын шыгару. Осыган байланысты 6ipiHini жагдайды кары­ насты без1н1н сырткы секрециялык, eKiHmiciH — iiuid сек- рециялык кызмеп деп атайды. Сондыктан да карынасты безш аралас бездер катарына жаткызады. Бауыр (Нераг) адам денесшдеп ен Улкен без, онын сал- магы 1,5 кг-га дейш барады. Бауыр курсак куысынын он жагында, кокет кумбез1н1н астында теменп кабыргаларга таяу жатады. Онын Tyci кызгылт коныр, консистенциясы жумсак- Бауырдын жогаргы жэне теменп беттерк алдынгы жэне арткы жиектер1, он жэне сол бол1мдер1 болады. Онын улкен бол1п он жак кабыргалар астында, аз болид сол жак курсак бол1пнде орналаскан (48-сурет). Бауырдын алдынгы жиеп терен тыныс алганда гана кабырга астынан байкала- ды. Онын устщп донес бет1нде бауырды улкен жэне юш! бел1мдерге бол1п жаткан орактэр1зд1 ciHipi орналаскан. Осы ciH>p байламы аркылы бауыр кокетке ininin, беюп жатады. Жогаргы бет1 донес, ал теменп бет! iiuici агзалардын орна- ласуына байланысты ойыс келед!, онда алдынан артка карай 48-сурет. А. Бауыр успнп жагынан. Б. Бауыр астынгы жагыиап А. Бауыр устжп жагыиап: 1. Бауырдын ушбурышты байламы. 2. Бауырдын сол 6oaiMi. 3. Бауырдын opaKTopiMi байламы. 4—6. Бауырдын алдынгы жнеп. 5. Бауырдын жумыр ciHip байламы. 7. От кабы. 8. Бауырдын он 6oaiMi. 9,10. Бауырдын cinip байламдары. Б. Бауыр астынгы жагынан: 1. Бауырдын сол бол1мг 2. Венозды байлам 3. Бауырдын куйрык бол!м1. 4. Томенп куысты вена. 5. Бауырдын арткы бел. 6. Тож байламы. 7. Бауыр какпасы. 8. Бауырдын от жолы.9. Orrin жалпы жолы. 10. От кабынык жолы.11. Буйрек ойындысы. 12. От кабы. 13. Бауырдын он бол1м1. 14. Бауырдын шаршы 6o.iiMi.15. Бауырдын жумыр байламы. 123

катар жаткан ею сайы бар. Он жагындагы узынша сайда ет капшыгы жатса, сол жак узынша сайында жумыр ciHipi орналаскан. Бауырдын арт жагына жанаса томенп куысты вена втедк Оган бауыр веналары ашылады. Узынша сай- лардн арасындагы келденен сай бауырды шаршы жэне куйрык болйстерше беледг Осы колденен сай тусын бауыр какпасы деп атайды. Бауыр какпасынан бауыр артериясы мен какпа венасы юред1 де, ет жолы мен лимфа тамырла- ры шыгады. Бауырдан шыккан бауыр езеп ет шыгарып отырады. Бул езек капшык езепмен жалгасып, жалпы ет езепн тузед1 де карынасты б е зт щ озепмен 6ipirin, он ею eai пиекке ашылады. Бауыр d p i кзбыкшасымен уш жагы- нан капталып, б1рнеше cinip байламдарымен диафрагмага беюп, бос турган б о л т жумыр cinipre кешедь Жумыр cinip улыутын солып кеткен юндпс венасы. Сонымен 6ipre бау­ ыр байламдары аркылы он ею ел1нлекпен байланысады да 6ipirin, Kiuii шарбы майын тузедь Бауыр сырт жагынан тыгыз донекер тшшен тузшген фиброзды кабыкшамен, сырты астармен капталган. К,уры- лысы, аткаратын кызмей жагынан курдел1 тут!кше бездер катарына жатады. Ол он ею ел1 нпекке ет шыгарып отыру- мен 6ipre гликоген корын жинайды. Сонымен 6ipre улы заттарды усыздандырып, зиянсыз затарга айналдырады, сондай-ак коптеген зат алмасу процесше де катысады. Урык- та ол кан жасайтын агза да болып саналады. Бауыр кепкыр- лы призма Topi3fli (1,5 мм) болшектерден тузшген. Какпа венасы бауырга енгеннен сон тарамдалып, кылтамырлар тузед1. Кылтамырлар аркылы веналарга, ал олар бауыр ве- наларына жалгасады. Бауыр жасушаларынын арасынан ет кьштамырлары ©Tin, от жолын тузед1. Олар он жэне сол бауыр бол1мдерипн жолдарына 6ipirefli. От бауырдан тэул1пне 1—2 л узшкшз 6efliHin турады. Бауырдан шыккан ет он ею ел1 ш екке куяды. От ас корыту npoueci журмесе, ет капшыгына жиналады. От капшыгы (vesica fellea) алмурт Tepisfli, ол бауырдын он жак узынша сайынын алдынгы болтнде орналаскан. Онын Ty6i, денес1 жэне мойны болады. Ty6i оте кен жэне жумыр келедв От капшыгы етке коп толса, бауыр астынан шыгынкырап турады. Онын мойын б о л т жщшкере келт, от жолына кешед1. От капшыгынын кабыргасы жука ет каба- тынан турады. 1шю жак юлегейл1 кзбатында коптеген майда катпарлар болады. Олар ет жолында улгая кел1п, шиыршык- тала орналаскан какпакшага айналады. От капшыгына бау­ ырдан шыккан ет жиналады. Онын сыйымдылыгы 60 см3. 124

©т кзпшыгындагы ет бауырдан шыгып жаткан етке кара- ганда кою, ейткеш ет капшыгынын кабыргасынан кайта сузшу npoueci журедь Бауырдан шыгып жаткан от се- KperrepiHin Tyci жасыл коцыр, дэм1 ащы, сш тш реакция- лы. Ол тагам курамындагы майларды ыдыратып, май ертндю ш е (май эмульсиясына) айналдыратын фермент- терд! (липазаны) белсещцред1 (езш щ фермен-rrepi жок). Со- нымен катар imeicriH ет талшыкгарына эсер етш, оньщ тол- кынды кимылын кушейтедь Бауырдын тагы 6ip мшдеп кан аркылы келген артык кантты гликогенге айналдырып, кор eTin сакгайды. Гликоген организмге керек кезшде кайта- дан кантка айналдырып отырады. Бауыр урыктьщ дамуында 6ip айда пайда болып, тез ocefli, сондыкган да салыстырмалы салмагы коб1рек бола- ды. Ею ай толганнан кейш бауыр кан жасайтын агзага ай- налады. Бала дуниеге келген сон ол жумысын догарады. ТЫНЫС АЛУ ЖУЙЕС1 Тыныс алу агзаларынын организм прш ш лнде манызы зор. Олар газ алмасу, дыбыс шыгару, сойлеу кызметгерш аткзрады. Тыныс алу аппаратына мурын куысы, жуткын- шак, кемей, кещрдек, бронх жэне экпе агзалары жатады. Мурын куысы (cavitas nasi) Heri3i суйек пен шем1ршектен тузшп, сырткы тер1мен жабыльш, imid 6eTi юлегешн кзбык- шамен астарланып жатады. Мурын куысынын жогаргы, те­ менп жэне ею 6yftip кабыргалары болады. Жогаргы кабыр- гасы мурын суйектер1 мен шем1ршектершен тузшген. EKi жак meMipmeicrepi танау т е с т н калайтын танаулык uieMip- шектерше жалгасып жатады (49-сурет). Мурыннын ортангы пердео мурын куысын тен ею бел1кке боледь Оньщ 03i арткы белит — суйектен, алдьщгы б е л т шем1ршектен тура- ды. Теменп кабыргасы катгы жэне жумсак тавдайдан тузшген. Мурын куысынын юлегешп кабаты кан тамырла- рына эте бай, оньщ беп кеп катарлы юршкшел1 эпителий- мен жабылган. Сонымен катар кептеген бездер! де бола­ ды. Мурынга енген шан-тозавды эпителий юрписшелер! устап калады. Ал бездерден белшген юлегей микроорга- низмдерд1 елпрш отырады. К эз жасы арнаулы тутнс аркы­ лы мурын куысына OTin, юлегешн кабатын ылгалдай тура- ды. Мурын куысынын бушр кабыргасында жогаргы, ор­ тангы жэне теменп кауашакгарынын бар екенш байкаймыз. Осы кауашакгар аралыгында жогаргы, ортангы жэне теменп 125

I I. Комекей кзклакшасы. 2. Екшил мойын омыртка. 3. Tui. 4. Дыбыс туттнщ Teciri. 5. Жумсак тандай. 6. Каггы тандай. 7. Астынгы ерш. 8. YcriHri epiH. 9. Сына суйек устаще жаткан гипофиз. 10. Мандай суйек койнауы. 11. Мурын куысынын жогаргы кауашасы. 12. Мурын куысынын жогаргы тыныс жолы. 13. Ортангы кауашасы. 14. Ортангы тыныс жолы. 15. Томенп мурын кауашасы. 16. Теменп тыныс жолы. ауа жолдары жатады. Осыньщ нэтижеанде алган дем ты­ ныс жолына, агзаларына тжелей етпей, осы ауа жолдары аркылы жылытылып, шан-тозацнан тазартылып отель Му­ рын куысына мандай, жогаргы жак, ортангы кулак жоне сына суйектер куыстары да ашылады. Олар езара ©те ты- гыз байланыста. Мурын куысы жогарыда аталган кызметтерше карай тыныс жэне Hie сезу башмдерше белшедь H ie сезу 6oaiMi мурыннын жогаргы болшнде орналаскан. Оларга ерекше жасушалар мен ш с сезу рецепторлары жатады. Мурын куысы аркылы ауа мурыннын арткы хоана тесж- тер1мен ayeni жуткыншакка, одан api квмекейге отель 126

Комекей (larunx) тыныс жолынын Гана бел1м1 емес, со- нымен 6ipre сейлеу аппаратынын да 6ip б е л т . Ол жогаргы жагынан тшасты суйекке, томенп жагынан кешрдекке жа- лгасып жатады. Кемекей мойыннын алдьщга жагында жа- тып, алдынан жэне ею бушршен булшык етгермен жабыл- ган. Комскейдщ калкан кыры Tepi астында бш н ш жатады. Онын meMipmeKTepi езара булшык еттермен байламдар аркылы козгалмалы турде косылыскан. Курамында б1рнеше гиалин жэне се р тн ш шем1ршектер бар. Онын гак ше- MipiueKTepiHe: калканша шешршеп, оймактэр1зд1 шем1ршек жэне кемекей какпакшасы, ал жуп шем1ршектерше калак- ша жэне мушзше шешршектер жатады (50-сурет). Крпканша шешршек кемекей шеьйршектершщ iminaeri ен ipici, ол калап койган ею пластинка т э р ш !, олардын 50-сурет. А. Кемекей курылысы. Б. Кемекейдщ булшык eircpi А. I.Комекей какпакшасы. 2.Калакша-какпакша байламы. З.Комсксй KipcGepici. 4.Сына шемфшек. 5.Муй1зшс шем1ршек. 6.Kipe6epicTin кшсгей кыртысы. 7.Калакша шем1ршсктщ колдснсп етк 8.Кемекей карыншасы. 9. Дыбысciliipi. 10.Дыбыссакылауы. II. Комекей куысы. 12.0ймактор1зд1 mcMipmcK. 13.Кен1рдек. 14.Комекейдщ кшсгей кабыгы. 15. 1б.Кешрдсктщ сакиналы mcMipmcri. 17,'Сакиналы ciuip байламы. 18.Кдлакша шсм1ршек. 19.Т1ласты суйек. 20.Т1ласты калканша. Б. 1.Комекей какпакшасы. 2.Калканша шемфшек. З.Кдлканша-калакша ет1. 4.0ймак-калакша шем1рщектершщ бушр етн 5.0ймак-кдлкапша байламы. б.Оймак тор1зд! шсм1ршск. 7.Кец1рдек. К.Кдлканша шсм1ршегнпц буын етн 9.0ймак- калакша шем1ршектершщ арткы d i . Ю.Кдлакша шем1ршект1ц cTi. М.Кдлакша тшасты ел. 12.Муй1з тор1зд| шсм1ршек 127

алдьщгы шыгынкы келген жерш ерлерде кемекей кыры деп атайды. Шемфшектщ жогаргы ш ел ойыс келед1, ал арткы шетшен жогаргы жэне теменп мушзшелер1 бастапады. Жо­ гаргы мушзшеа -пласты суйекке cinip байламдары аркылы бекщц, ал твменп мушзшеа оймактэр1зд1 шем!ршекке беюп, квлденен б ш к аркылы айналатын буын тузедц. Оймак maphdi шем1ршек сырт денгелектене келген жузис Topiaoi. Онын артка карай кенейш келген жерше ею калакша шем1ршегшщ теменп муШзшеа байланысады. Твменп жиеп сакиналы cinip байламы аркылы кещрдекке жалгасады. Крлакша шемршек жуп, уш кырлы пирамида Tapi3fli шем1ршек пен тис бшектен айналатын буын курайды. Онын алга (кемекей куысына) караган дыбыс ecinaici, ал артка карай багытгалган ет ecirmici болады. Осы шем1ршекгщ ды­ быс ecinamepi мен калканша шем1ршек арасында кос дыбыс cinipi тартылган. Ол екеушщ аралыгын дыбыс сацылауы деп атайды. Дыбыс cinipnepi мен дыбыс санылауларыньщ жат- кан жагдайына карай (олардын тартылуына, не босауына байланысты) дыбыс ыргагы взгерш отырады Дыбыс cinipi ерлерде жуандау келед1 де, дыбыс ыргагы твмен болады. Кемекей цакапакшасы пшпш жапырак Tepi3fli, 03iHiH твм енп жйцшкерген жагымен калкан uxeMipiueriHin ойы- сына келш жалгасады. Онын алдынгы б е л двнес, арткы б ел ойыс. Кемекей каклакшасын тамакты жуткан кезде тыныс жолын жауып, тагам тушршщ туспеуш камтамасыз етедг Тыныс алган кезде'ашык турып, ауа журуше жагдай жасайды. Егер тагамды жутар кезде свйлесе, не кулсе, квме- кей каклакшасы аш ы к калып, тыныс жолына тамак Tyflipi тусш ке-ryi квдпс. Мундай жагдайда тыныс жолы бггелш, адамнын туншыгуы мумюн. Кемекей meMipmeKTepiHin кимылга келу1 буынды косы- лыстармен 6ipre булшык еттершш жиырылуына байланы­ сты. Булшык eirepi квлденен салалы ет л и ш ен турады. Оларды кызметгерше карай ею топка белуге болады. BipiHiui топка тшасты суйегшщ устщ п жэне астынгы errepi жата- ды. Ал кемекейдщ меш ш кп булшык e-rrepiHe, аткзратын кызметгерше карай тагамды жугу, тыныс алу жэне сейлеу nponecTepiHin журуше себегпш болатын етгер жатады. Кемекей meMipiueKTepi езара буын аркылы жалгасады. Осы буын аркылы ететш козгалыстар аркасында кимылга келш, дыбыс cinipiH босатып, не тартып, дыбыс ыргагын езгертедг Дыбыс аппараттарынын e-rrepi кызметгерше карай: ды­ быс санылауын, тартылатын жэне кенейтетш, дыбыс 128

Ыщрлерш керетш жене босататын етгер деп терт топка белтедк Кемекей куысынын niuiiH i кумсататка уксайды. Ол жо­ гаргы, ортангы жене теменп аталатын уш бел1мнен турады. Ж огарга 6eaiMi кемекейдщ KipeGepic тес т н е н баста- лып, дыбыс ciHipiHe дейш созылады. Кемекейдщ юреберю TeciriH аузы деп атайды. Ол жутыну кезшде каклакшамен жабылады да, ал тыныс алганда ашык жагдайда турады. Ортацгы б е л т тар, онда жалган жене шын дыбыс сщ1рлер1 орналаскан. Дыбыс cinipaepi шыккан деммен тербелш, дыбыс процесшщ пайда болуына септтгш типзедг Осы бел1мнщ eici 6yftip кабыргасында кемекейдщ кзлта Tepi3fli карыншалары орналаскан. Олар адамдарда эртурл1 терещцкте болып, дыбыс жангырту (резонатор) кызметш аткарады. Бул адамдарда кдлдык, есебшде кездесед1 де, жануарлардын кейб1реушде жаксы жетшген. Теменп 6eairi дыбыс сацылауынан темен жатады. Жо- гаргы жагына серпнш конуспен шектесш, темен карай кенейе келш, кещрдекке жалгасады. Кемекейдщ ю легейт кабаты кепкзтарлы Kipniraue эпи- телиймен астарланып жатады. Онда кептеген шелмек тэр1зд1 жене баска бездер орналаскан. Олар ecipece кемекей каклак,- шасынын тусында кеб1рек кездеседк Дыбыс сййрлершщ манайы кеп кабатгы жазык эпителий- мен капталган. Олардьщ юлегей бездер1 болмайды. Кемекейдщ жогаргы белш нщ юлегейщ кабатынын ттркенд1рпш сез1мталдыгы ете жогары. Сондыктан оган шан-тозан неме- се тамак тушрлер1 туссе, рефлекторлы турде корганыш рефлекс! (жетелу, шашалу) пайда болады. Осынын нотижесшде жене эпителий юршкшелершщ толкынды кимылынын аркасында тыныс агзаларыньщ iiuiHe тускен нэрсе сыртка онай шыгарылады. Комекейщ жогаргы жене теменп калканша артерияла- ры коректенд1ред1. Кезеген жуйкеден тарамдалатын жогар­ гы жуйке жогаргы б е л т н , ортангы жуйке ортангы б е л т н , теменп жуйке теменп белйш жуйке жуйесше жалгайды. Жас ерекшелщтерше карай кемекей кеп езгерютерге ушырайды. Жасестр1мде комекей узын epi жпишке келедг Жет1 жаска келгенде комекей улдарда кыздарга Караганда узындау болады. 14—15 жастан бастап кемекей тез есед1, дыбыс cinipi де тез узарады, ал кершерде кемекей шем1р- шектер1 суйектенш кетедь Жасесп1р1мдерд1н аппаратын дамыту уш1н оларга елен, такпак ж ене керкем создер ацт- тырып, жаттыктыруга болады. 129

К омекей ш еийршектершщ филогенетикалык, жетщу тег1не кзрасак, олардын ен алгашкысы калакдиа жэне ой- м ак Topi3fli шем1ршектер болып есептеледг К,алакдиа шем1ршек пен комекей какпакшасы ете жас агза, сондык- тан олар тек суткорекп жануарларда гана кездеседц. Жаппы алганда, комекей агзасы ете курдел1 курылысты, ocipece ол адамда сейлеу кызметше байланысты куигп дамыган. Кещрдек жэне бронхылар (trachea bronchi). Кещрдек томенп мойын омырткалар тусынан комекейдщ ойм ак тэр1зд1 шем1ршегшен басталып, кеюрек куысымен тусш, онештщ алдынгы жаганан он жэне сол бронхтарга болшед1. Кещрдек 16—20 жартылай сакиналы шем1ршектерден турады, онын узындыгы 9—15 см болады. Кещрдектщ жумсак келген (ар- ткы жак) бол1г1не онеш жанамалай отед1 (51—сурет). Кещ рдектщ гиалин шем1ршепнен туратын жартылай 51-сурет. Бронх тарамдары 1.Кешрдек. 2,3- Сол оклеши жогаргы, томенп бронхтарамдары. 4. вклеит майда бронхиолдары. 5. Он жэне сол окпснщ непзп бронх тармактары. 6,7,8,9. Он екпенщ жогаргы, ортангы, томенп бронх тарамдары. 10. Ксшрдектщ exi окпеге болшген жерл 130

сакиналары сакина тэр1зд1 сидр байламдары аркылы бай- ланысып жатады. Онын мундай курылыста болуы кдбысып кдлмай, ауанын ерюн етуше жагдай жасайды. Сакииалы байламдар мойынды кимылдаткзнда кещрдектщ узаруы- на, кыскаруына себеп болады. Олар кещрдек басталар жэне бронхтарга белшер жерде жицшкередь Кещрдектщ юлегешп 6eri кеп кабатгы Kipniioue эпителиймен жабылып жатады. Ол юлеге&п бездерге ете бай. Онын манызы екпеге юрген ауа курамындагы шан-тозанды устап калып, юршкшелершщ толкынды кимылымен сыртка карай жылжытып отыру жэне катты шыккан жэтелмен сыртка шыгару. Бул организмнщ корганыш касиет1. Кещрдек IV кеюрек омырткасында (он жэне сол) бронхтарга белшедн Оларды непзп немесе 6ipiHini катарлы бронхтар деп атайды. Олардын жалпы курылысы кещрдекке уксас келедь Жартылай сакиналы гиалин шем1ршектершен турады. Мунын да iui жагындагы юлегей кабатынын 6eTi KipniKiueui эпителиймен жабылган. Он жак бронх кыска epi жуан, узындыгы 3 см, 4—7 жартылай са­ киналы шем!ршектерден турады. Сол жак бронх узын epi жщшжелеу, мунын узындыгы 4—5 см, 7—12 сакинадан тура­ ды. Эр бронх окпеге енгеннен кейш бронх бутактарына тарамдала бастайды. Он жак бронх уш бронх бутагына, сол жак бронх ею бронх бутагына белшедь Оларды еюнгш катар­ лы, ушшцй катарлы, тертшин катарлы бронхтарга, opi карай осылайша белше келш, бронхтар избеги! тузедк Бронхтар бэлшш, тармакталган сайын азайып, жумсак дэнекер тшге кеше бастайды. К,орамы 1мм жеткен ен Kiiui бронхтар брон- хиолдар деп аталады. Осы бронхиолдар екпе кеш р- miicrepiHe (альвеолдарга) жалгасады. Альвеолдар 6ip-6ipiMeH байланысып, екпе ацинусын тузедь Альвеолдардын кзбы- ргасы 6ip катарлы эпителий жасушапарынан тузшгендйстен оте жука келедк Олардын сыртын кылтамырлар торлап жатады да газ алмасу процесш журпзедг Кылтамырлар кан тамырларыньщ кабыргасы аркылы каннан екпе альвеоль- дарына кем!ркышкыл газы (СО,) етед1 де, Kepi канга (О,) етш, артериялык канга айналып, организмге таратылады. Ею екпе альвеолдары 350 миллионга д е й т барады, егер оларды 6ip жазыкка салып, жаятын болсак, жалпы колем1 адам денесшен 75 есе артык болар едк Окпе (pnevmo) кеюрек куысын алып жаткан конус Tepiaai агза, онын nimiHi мен колеMi кеюрек клеткасына байланы- сты. Адамнын жасы мен аткаратын жумысы екпе колем1 мен пиш ите эсер етедг Окпе жана туган кезде кеюрек куысынын 2/3 бел!пн алып жатады. Онын ecyi алгашкы 131

уш айда, ал толык, жетшу1 жет1 жаста аякталады. Осыдан кешн екпе дене мен катар еседк ©кпенщ Tyci урыкта кыз- гылт, ал ересек адамда унем1 ш ан-тозан конуы нэтижесшде кекшит коныр болады. 0л1 туган себилердщ вкпесщце ауа болмайды, сондыктан оны суга салса, батып кетеш. Терен тыныс алганда екпеге 4500—5000 см3дейш ауа сияды. Бул е кпенщ вм1рл1к сыйымдылыгы деп аталады. 3500 см3 ша- масындагы ауа екпеде калады. Муны кзлдык, ауа деп атай- ды. ©кпе салмагы жана туган кезде 80—90 г, ересектерде 1 кг болады. ©кпенщ колемi эртурлк Сол екпеге Караганда о н вкпе сел улкендеу келед1 (52-сурет). ©кпенщ бутана суйегшщ тусына 2—3 см шыгып тура- тын жерш ушы, ал кокетке тие жаткан жерш непз1 деп атайды. ©кпенщ кабыргаларга жанасып жаткан бей денес, журекке жанасып жаткан жер1 ойыс келеда. ©кпенщ ш ю бетнадеп бронхылар мен артериялар кзретш, веналар мен лимфа тамырларыньщ шыгатын жерш екпе кдкласы деп атайды. ©кпе бейнде керна жаткан агзалардьщ танбасы бар. 52-сурет. вкпенщ сырткы курылысы (он жене сол екпе алдынгы жагьшан) А. Он окпе: 1. вкпенщ neri3i. 2. вкпенщ теменп жиеп. 3. вкпенщ теменп 6eniMi. 4. вкпешн ортангы 6eniMi. 5. Бол1мдердщ аралык келденен жене кигаш сайлары. 6. вкпенщ жотаргы 6вЛ1М1. 7. вкпенщ кабырга бел. 8. вкпенщ ушы. Б. Сол екпе: 1. Сол вкпенщ кабырга бел. 2. вкпенщ жогаргы бол>м1. 3. Бел1маралык кигаш сайлар. 4. вкпенщ теменп белил. 5. вкпенщ ушы. 6. вкпенщ теменп жиеп. 7. вкпенщ тшше белил. в. вкпенщ журек ойындысы. 9. вкпенщ алдынты жиеп. 10. вкпе ушы. 132

Мэселен, сол екпенщ шла бетщде журек ойыгы, сырткы бетшде кзбыргалар, ушында бугана асты артериясыньщ i3i бар. 0кпе терец жаткан сайлары аркылы 6ipHeme белжтерге белшш жатады. Он екпе жогаргы, ортангы, теменп, ал сол екпе жогаргы жэне темени белнсгерге белшедь Окпе езш щ курылысы женшен курдел1 безге уксас. Op6ip окпе белйине бронхтар енгеннен кейш, олар майда бронх- тарга белшш, екпенщ майда белжтерше дейш таралады. Окпеге ею кан айналу шенбершщ exeyi де хеледь Kimi кзн айналу шенбершщ кан тамырлары газ алмасу кызметш, ал улкен кан айналу шенбершщ кан тамырлары бронхтар мен альвеолдар кзбыргасын коректещцредг ©клеш жауып жаткан cipi екпекап деп аталады. Ол осы агзаларды орап жаткан жука, жылтыр кабыкша. Егер екпе­ кап екпенщ сыртын жауып жатса, оны екпе (висцеральды) екпекап, ал егер кеюрек куысынын кабыргасын астарлап жатса, оны кабырга (париетальды) екпекап деп атайды. Ею кзбыкдланыц арасындагы санылау кецгстйсп екпекапара- лы к куыс дейд1. Осы куыс кысымы сырткы атмосфера кысымнан темен. Окпекап куысында сероздык ылгал бо- лады. Ол екпекап аралык уйкелюи азайтады. Eici екпе ара­ сындагы куысты аралык дейд1. Ол ею жагынан екпемен, алдычгы жагынан тес суйепмен, арткы жагынан омыртка жотасымен шектесш жатады. Онын езш алдьщгы жэне арт­ кы аралык куыс деп ею ге белед1. EKeyiHiH шекарасы кещрдек пен непзп бронхтар. Алдьщгы кеюрек куысында кещрдек, бронхтар, енеш, кезеген жуйке, колканьщ темен тусер 6eniri жэне лимфа кеуде агысы жайгаскан. Осы атал- ган агзалар езара болбыр пндермен байланыста. Окпенщ непзп кызмеп — газ алмасу процесш аз адам прш ш ж ете алмайды. 3 0 Р ШЫЕАРУ ЖУЙЕС! ЖЭНЕ ЖЫНЫС МУШЕЛЕР1 Зэр шыгару жуйес1 жыныс аппараттарымен морфологи- ялыкжэне физиологиялык жагынан тыгыз байланысты. Зер шыгару жуйес1 организмде пайда болган несепп сыртка шыгарады, жыныс жуйес! кебею м в д е и н аткдрады. Сон- дыктан зэр шыгару жене жыныс мушелер1 6ip жуйе сана- лады. Ce6e6i еркектерде зэр шыгару жэне тукым шыгару жолдары 6ipirin, жалпы ортак жол курайды. Ал эйелдерде 133

ею жуйе жолы ею белек болганымен, ортак несеп-жыныс аппаратын тузед1 жене 6ip-6ipiMeH ете тыгыз байланыста жатады (53-сурет). 53-сурет. А. Буйрсктср, несепагар колкасы мен томенп куысты вена. Б. Буйректщ кясбетшен Kcciiuici. А. 1.0н буйрек. 2.Сол буйрек. З.Буйректеп без. 4.К.УРсак колкасы. 5.Теменг1 куысты вена. 6—7.Буйрек артериясы. 8—9.Несепагар. Ю.Куык. Б. КБуйректш кыртыс кабаты. 2.Буйректш ми кабаты. З.Зоржинайтын Kiuii тостаганшалар. 4.3эр жинайтып улкен тостаганшалар. 5.Буйрек тубеп. б.Несспагар. 7.Буйрек венасы. 8.Буйрек артериясы. Зар шытру мушелерi буйрек, несепагар, куык жене не- сеп жолы. Буйрек (геп) курсак куысында, жогаргы бел омырткзлар тусында орналаскан. Bip-6ipiHe бас жактарымен жакын жа­ тады. Он буйрек сол буйрекке Караганда 1—2 см темен (54-сурет). Буйректер арткы жагынан кокетке (диафрагмага), белдщ курсак куысына, алдынгы жагьшан ток ш екпн ерлеу жене темендеу 6ел1ктер1мен шектелед1.Буйрекгш орналасуы жас жене жыныс ерекшел1кгерше байланыста. Эйелдерде томендеу, нэрестелерде одан да темешрек, жамбас ш н е тусе жатады. Сырткы nimiHi буршак тэр1зд1, ересектерде узын- дыгы 12 см, CHi 6 см, салмагы 120 грамга дешн жетед1. Сырт жагынан тыгыз фиброзды, онай сыпырылатын дэнекер tihoi кзпшыклен капталган. Буйрек бетт ересектерде тепе келсе, норестелерде будырлы. 1шю жагында буйрек какласы бола- ды. Ол аркылы артерия кан тамыры енш, вена кан тамыры мен несепагар шыгады. Буйрекпн жогаргы жагында эндокринш 134

54-сурст. Буйректщ микроскопиялык курылысы 1.К.ЫЛ1.1МЫР шумагы. З.Экетунн артерия. З.Экелуип артерия. 4.Кэбыкша. 5.Bipiinui катарлы ирсктт тупк. б.Буйрск венасы. 7.Буйрек артсриясы. 8.1лгектщ томсндсу боЛ1М1. 9,10.1лгсктш орлене бел1М1. П.Нефроннын тамырлар торы. 12.EKiiiuii катарлы ирскт1 тупк. 13. Кыртыс кабатынын вена тамырлары. 14. Несеп жинагыш тж тут1к. бездер катарына жататын буйрекусп 6e3i орналаскан. Буйрек- тер баска агзаларга Караганда курсак кабыргасына жаксы беKireн .Олардыц оз орнына дурыс орналасуына ce6enuii б1ршшщен iui куысынын кысымы болса, екшшщен май кабыкшасы, ушшшщен курсак байламдарымен буйрекке енет1н кан тамырлары. Егер осы аппараггар босаса, буйрек. салмагымен томен туседоде, кан тамырлары мен жуйкелерш тартып, адамды ауру жагдайга жетюзедк Буйрек ыдырау процеанде пайда болган керексЬ затгарды организмнен шы- гарып, канды туракты жагдайга келттрш отырады. Буйрект1ц кесшдюшен оньщ сырткы кыртыс жэне irnKi милы кэбаттарынан туратыны байкалады. Сырткы кабаты­ нын Tyci iiuici кабатына Караганда ашыктау, o p i багана тэр1зденш, болек-болек жаткан irnid пирамидалык (милы) затыньщ аралыгына енед1. Буйрек пирамидаларынын саны 10—15 шакты. 135

Буйректщ iund курылысы 6ipTeicri нефрондардан турады. Олардьщ узын саны 2 миллионга дейш барады. Осы нефрон- дар аркылы каннан несеп б е л ш л шыгарылады. Нефрон курылысы кылтамыр шумагын орап жаткдн кабыкшадан басталады. Кабыкша мен кылтамыр шумагын буйрек денешш деп атайды. Кабыкша кос кабыргалы тостаганша Tapimi, онын кылтамыр шумагына тыгыз байланыскан шла кабыргасы мен сырткы кзбыргасынын арасында санылау кещстж жатады- .Осы кен1ст1кке каннан сузшш шыккан суйыктык (алгашкы несеп) жиналады. Ол кабыкшаньщ тубшен басталатын про- ксимальды ирекп тупкше аркылы агып отырып, милы каба- тындагы inreicri тупкшенщ томен тусер шнше, одан орлеу ишше котершш, буйректщ кыртыс затында жаткан дистапьды ирекше тутжшеге жалгасады. Бул тупкшелер жинагыш тупкшелерге, ал жинагыш тупкшелер пирамида ушына ашы- лады. Пирамиданын ушындагы жинагыш тупкшелер ашыл- ган жерш пирамида eMi3iiaueci деп атайды, онын осы сушрлеу келген жерш Kimi тостаганшалар аузы кептеп жатады. Олар 6ip-6ipiMeH 6ipirin, улкен тостаганшалар, ал булар косылып, буйрек тубегше кошед1. Ол буйрек кдкпасына томен карай тускен несепагарга жалгасады. Буйрекке енген кан курамынан зэр болшу nponeci журеш.Осыган байланысты буйрек кднмен жаксы камтама- сыз етшещ. Буйрекке кднды экелетш тамырды буйрек арте- риясы дейш. Ол буйректщ кыртыс заты мен милы затыньщ шекаралыгында тарамдалып, догалы артерияны тузед1, олар- дан буйрек кабыкшасына карай бет алган окелуш1 артерия шыгады. Ол буйрек кабыкшасынын ш ш е енш, усак кылта­ мыр тамырларына тарамдалып, кылтамыр шумагын тузеш. Осы кылтамыр шумагы тамырларыньщ 6ipiryi нэтижесшде экетуш1 артерия пайда болады, экетупп артерия кабыкша­ дан шыгып, екшпн рет кылтамырга тарамдалып, буйрек тупкшелершщ сыртын торлап жатып, зат алмасу процесш журпзеда. Осынын нэтижесщде гана артерия каны вена каны- на айналып, буйрек венасы аркылы буйректен шыгады. Экелуш1 тамыр корамы екетупп тамыр корамынан кен болгандыкган кабыкшага кан коп келш, аз шыгады. Осы­ нын нэтижесшде кылтамыр шумагындагы кан кысымы кабыкша imiHfleri кысымнан жогары болады. Онын осы ерекшелишен т. б. жагдайларга байланысть1 кабыкшаньщ куысында сузшу n p o u eci отед1. Кдннын сузшш шыккан кан плазмасына уксас суйыктыгын алгашкы несеп деп атайды. Булай аталу ce6e6i онын курамында кейб1р туздар, глюкоза т .6. организмдерге керею-i затгар epTiHoici болуы мумюн. 136

Осы затгар организмнен шыгарылмай, канга Kepi енедк бул процесс реабсорбция деп атайды. Осынын нэтижеанде сонгы несеп пайда болады. К,орыта айтканда, несеп тузу механизм! 6ipiHeH сон 6ipi журетш ею процестен (сузу жэне реабсорбция) турады. Буйрек баска агзалармен сапыстырганда канды 20 есе кеп кзбылдайды. Буйрек нефрондары мен кан тамырларынан баска оларды коршап, opi байланыстырып жаткан дэнекер тшдер1 бар. Буйрек жумысы жуйкелж жэне гуморальдык. жолмен ретгелт отырады. Буйрек курамында ею Typni жуйке талшыктары кездеседг симпатикалык жэне парасимпатика- лык, Симпатикалык жуйке cepniKaepi аркылы кан тамырла- ры тарылып, зэр болту азаяды. Ал парасимпатикалык (ке- зеген жуйке курамында келетш) жуйке талшыктары серпшдершщ эсершен несеп болту npoueci кэбейедь Буйректе лимфа ж уйеа де жаксы жетшген. Несепагар (ureter) узындыгы 30 см, ол буйрек тубегшен бастапып, томен карай журш отырып, куыкка жалгасады. Оны курсак жэне жамбас бэлнш е болед1, Kimi жамбас болшмен тэмен Tycin, cipHeni кабыкша астынан, куык кабыргасынын тэменп жагынан кигаш э т т , тубше таман ашылады. Несепагар кабыргасы уш кабаттан: imici юлегей кабат im жагын астарлап, узына бойы кыртыстана жатса, ортанга кзбаты жазык ет тшшен тузшген. Муын 03i ею ба- гытга жаткан ет талшыкгарынан турады: сырткы сакиналы, йпю узына бой. Ет талшыктарынын жиырылуы нэтижесшде буйректен болшш шыккзн несеп эрдайьш куыкка карай агып отырады. Несепагардьщ сырткы кабаты дэнекер т1ннен тузшш, сыртын коршаумен 6ipre айнала жаткан агзалармен байланыстырып, орнына беютшш отырады. Бул несепагар кабатгары жаксы жетшмегенд1ктен ш ш де агып жаткан не­ сеп кабыкша астынан да кэршш жатады. Куык (visica urinaria) зэрдщ уакьггша жиналып туратын мушесь Ол жамбас куысында, шат суйегшщ артында орнала- скан. Ерлердщ куык артында несепагар мен тис ииек жэне шэует Konipiuiicrepi жанаса жатады. Ал эйелдерде кынап пен жатыр жатады. Оньщ алдынгы кещстшнде бос болбыр май TiHi болады. Куык niuiim жалпы онын созьшуына, толуына, тис йпек пен жатырдын кэлемше карай эзгерш отырады. Ол несепке толган кезде алмурт тэр1зд1, онын тэменп жагын тубц жогаргы жагын ушы, орта бэлптн денес1 дейд1. Куык тубшен несеп жолы басталады. Куык сыйымдылыгы 700 см 2 . Куык ющцк, жамбас, шат байламдары аркылы ез орны­ на беюп жатады. Онын кабыргасы ете созылгыш келед1. 137

Бос кезшде кабырга калындыгы 1,5 см , толган кезде 2—3 мм жукарып, созылады. Куыктын ш ю кабыргасы кшегешп, ортангысы (мрынгай салалы ет жэне сырткы дэнекер кабат- тарынан тузшген. Онын жогаргы жэне арткы жагы dpi каба- тымен капталган, ортангы кабаты уш багытта жаткан ет талшыктарынан тузшген. Онын сырткы жэне iuiid талшык- тары узына бой жатса, ортасындагысы оралып, колденен о р н р а с к а н . Бул ет талшыктарынын жиырылуы нэти- жесшде куык несептен босатылады. Несеп жолынын куыкган басталар жершде сакиналы ет талшыктары жинала келш, кыскыш жасап жатады. Ал куык толынкырап кеткен кезде ет талшыктары босап, несеп жолынын ашылуын се- беп болады. IuiKi Kuierenni кабат куык созылганда жазылып туратын ыгыспалы эпителийден тузшген. Несепагардын куыкка ашылар тусында кшегей кабыкшасы катпар тузедг Ол катпар кигашталып, какпак тэр1здент, несепагардын аузын жауып, несептщ кейш кетпеуше кедерп болады. Несеп жолы (uretra) куыктын зор шыгаратын Tyriri. Ол ерлерде шэует жолымен 6ip. Еркектщ несеп жолы баста­ лар, ортангы жэне соцгы бол1мдерден турады. 1. Басталар бел1мнщ узындыгы 3—4 см, оны куык Ty6i 6e3i (предстат) коршап жаткандыктан предстат 6aniMi деп атайды. Осы бел1мшн ею жагынан шэует шашкыш агысы мен куык Ty6i 6e3iHiH тупкшелер1 ашылады. Несеп жолы­ нын куыкган басталар жершде б1рынгай салалы ет талшык­ тарынан тузшген 1шю кыскыш (сфинктер) жатады. 2. Ортангы бол!м1 кыска (1—2 см) ж!шшке. Ол жамбас- тын туп жагында. Бул бел1м1 булшык етгер мен шандырла- ры аркылы шат суйегше берж кабыскан. 3. Сонгы бол1м1 баскаларына Караганда узындау (16—18 см), бул жыныс мушелер1н!н астьщгы KeyeKTi денеа. Онын басталар жер!нде бадана (Купер) бездщ б1рнеше TyriKTepi ашьшып, онын шыгаратын суйыктыгы несеп жолына шы- гады. Несеп жолынын 1шю кабаты басталар б ел тн д е — ауыспалы, ортангы бел1пнде — 6ip кабатты эпителиймен жабылган. Эпителий кабатындагы шолмек Topiaai бездер унем1 кшегей шыгарып, зэрдщ онай агуына жагдай жасай- ды. Kinereitni кабаттын сырт жагында узынша жэне кэлде- нен орналаскан ет талшыктары жатады. Эйелдщ несеп жолы еркектщ несеп жолына Караганда кыска opi кен, орташа узындыгы 2—3 см. Куыкган баста- лып, томен карай журш отырады, жамбас тубшен (диафраг- масынан) этш, шуртекей кынап босагасы аралыгында ашы­ лады. Несеп жолы кабыргасы кшегейасты ет кабаггарынан 138

тузшген. Кшегейасты кабаты кан тамырлы келедь Юлегейл) кабат узына бойы катпарлана жатады. Несеп жолынын куыктын басталар жершде б1рынгай салалы ет талшыкта- рынан тузшген epucci3 кыскышы, ал жомбас тубшен етер жерде келденен жолакты ет талшыктарынан тузшген epiicri кыскышы жатады. Шат (perineum) сырткы жыныс Myuieaepi мен тж iiueK орналаскан ет калынынан тузшген жамбастын астыцгы жагы. Еркекте бул жерде сырткы жыныс мушелер!мен 6ipre ума орналаскан. Шат niuibii киыкша тэр1зд1 келедь Алдынгы бурышында шат суйеп, арткы бурышында куйымшак, ал ею жагында ею шонданай суйегшщ будыры жатады. Шат- тын арт жагында тис йиектщ eTic Teciri, алдьщгы жагында несеп жолынын ашылар жер1, ал екеушщ аралыгында кынап- тын босагасы жатады. Осы агзалардын ашылар жершде жам- бас тубшщ ет салапары кыскыштар жасайды. Олар келде­ нен жолакты ет тшшен тузшген epiicri кыскыштар. К,орыта айтканда, шат деп жалпы жамбас туб1н тузш жаткан еттер мен шандырларды айтады. Олар осы жерде орналаскан агзалардын кыскышын жасаумен 6ipre беюнуше де себеп болады. Шат e-rrepi беткей жэне терен етгер бо- лып еюге бел4нед1. Сырткы жыныс агзаларынын еттерше Keyeicri дене етт де жатады. Ол еннщ канын токгатып, Keyeicri денен1н катаюына (кобуына) жагдай жасайды, ал эйелде кынаптын босагасын айнала коршап жатады. Аталык жыныс мушелерi ш ю жене сырткы мушелер1 болып бел1нед1. 1шю мушелерше шэует шыгаратын езек, шэует K enipiuiicrepi, куык Ty6iHiH 6e3i, ал сырткы жыныс мушелерше сырткы жыныс Myiueci, несеп жолы, ен, ума жатады (55-сурет). Атабезд/н (testis) сырт niiiliHi жумыртка Tepi3fli сопакша, салмагы 25—30 г. Ол анабез сиякты ею Typai (4шю жене сырткы секрециялык) жумыс аткарады. Сырткы секреция- лык жумысы деп жыныс жасушаларын — сперматозоид- тарды шыгаруын, imKi секрециялык жумысы деп кан мен лимфага бел in отыратын жыныс гормондарын айтады. Атабездщ арт жагында оныц косалкысы жабысып жатады. Онын жогаргы толыкша келген жер1н басы, орта жерш fleneci, ал томен карай жщ1шкере келген 6oairiH куйрыгы деп атайды. Куйрыгы ж1н!шкере кел1п, бурьшыс жасаган *epi шэует шыгарар озекке жалгасады. Атабез сырт жагы- нан тыгыз денекер TiHiHeH туратын ак кабыкшамен капта- лган. Кабыкдиа атабезд!н арт жагынан атабез 1ш1не перде- лер 6 epin, атабез затын 300-дей белшектерге болед!. Бул 139

3 55-сурет. Аталык жыныс мушслср1 1. Шэует шыгаргыш езеп. 2. Шоует куыкшасы. 3. Куык. 4. Шат суйегжш озара байланысы (симфиз). 5. Несепагар. 6. Несеп жолынын кеуекпденсЫ. 7. Еннщ кеуекп денеа. 8. Еннщ басы. 9. Жыныс мушесшщ Tepi кабаты. 10. Несеп-шоуст шыгаратын тупкп денен1н басы. 11. Ума. 12. Енек (тас). 13. Енектщ косалкысы. 14. 1шт1к. 15. Купер безн 16. Куык тубшш безе 17. Шэует жолы езеп. болшектер курылысы жагынан иреют тупкшелерден тура- ды.Олардыц аралыгын дэнекер тш байланыстырып жата- ды. Ирект1 тутжш елер eKi турл1 жасушадан куралады Олардын 6ipiHiui турше oprypai сатыда дамыган спермато­ зоид жасушалары жатса, eiciHuiici — Сертоли жасушалары. Сонтылары даму кезж д еп жыныс жасушаларын коректешпру кызметш аткарацы. Дамып жетшген жасуша- лар (сперматозоидтар) ирекп тупкшелердщ эпителий жа- сушаларыньщ кемепмен тж тупкшелерге, олар атабездщ 6ip шетшдеп торлы тупкшелерге кешед1. Сонымен, атабез заты ирект!, тж жэне торлы тутжшелерден туратынын керем1з. Сонгысы торлы тутжшелерден атабезщ онын ко- салкысымен байланыстыратын 15—16 байланые тутжшеле- piHe жалгасады. Олар атабезден косалкы шыгып, ирект1 тут1кшелерге уласады, косалкысыньщ твм енп жагында 140

6ipirin, шэует шыгарар e3eicri тузедк Онын узындыгы 40—50 см (56-сурет). Атабез косапкысымен, шэует шыга­ рар езектщ басталар бе л тм е н 6ipre ума iuiirme орналаскан. Бул агзаларга арте­ рия тамырлары канды экелш, вена та- мырлары экетш жатады. Сонымен катар оларга лимфа тамырларымен жуйке тал- шыктары да келедь Атабезге келетш кан тамырлары мен жуйке талшыктары, шэует шыгарар эзек дэнекер тшд1 кабыкшасымен жабьшып, шэует бауын тузедг Ол ума imiMeH жо- гары кетершш, шат езеп аркылы жам- 56-сурст.Атабездщ бас куысына енед1. Осы жерде шэует (еннщ) курылысы шыгарар эзек тамырлары мен жуйке- лершен ажырап, жамбас шпнде темен 1. Енектщ ак кабык- шасы. 2-3. Енек бел- карай журш отырып, Kiuii жамбас куы­ шектерк 4.Аралык сына етедк Бул несеп жолына ашыл- перделер.5. Енектт мастан бурын буй1р KeHicTiriH жасап, шыгаргыш туйкшеле- шэует куыкшасын тузед1 де, ол жыныс pi. 6. К.осалкынын ирскт! тупкшелерь жасушаларынын коймасы кызметш ат- 7. Шаует шыгаргыш карады. Ш эует куывдиысы да шэует шыгарар эзек сиякты уш кабыкшадан тузшген: iuiKi юлегешн, ортангы б!рьщгай салалы ет, сыр- ткы дэнекер Tiaai болып келедк Ш эует куыкшасыньщ жо- гаргы кенейген жерш денеш десе, тем ени жщникерш кел- ген белйтн шэует шашар езеп деп атайды. Шэует куыкшасы Tycci3 суйыктыкка толы. Онын курамында сперматозоид- тар болатындыкган сперма жинагыш койма деп атайды. Онын кшегейл1 кабатынан белшген суйыктык сперманы opi суйылтып, opi белсещцредк Куык тубт'щ безi (prostata) куыктын туп жагында несеп жолыньщ басталар жерш айнала коршап жаткан курделi TyriKTi без. Ол ш ла жамбас куысында жатады. Бул бездщ отыз шакты майда тутйсшелер1 несеп жолына ашылады. Бездщ ет талшыктары эртурл1 багытга орналасып, жиыры- лган кезде секреттерш шыгарумен 6ipre сфинктерлш кызметш де аткзрады. Без сглтш реакциялы секрет беледк Ол сперма курамын enin, оны суйылтумен катар сперманыц TipiuLniK эрекетше колайлы жагдай тугызады. Бул без жасестр1м балада оте кппкене болады, 14 жастан жедел дами келе 20 жаста то- лы к кзлыптасады. 141

Бадана (Купер) бездерi юшкене буршак тэр1зд1, несеп жолынын бойында орналаскзн. Онын т у т т несеп жолына карай ашылып, шэует курамына енетш суйыктыкгы белей. Ума — атабездщ (тастын) капшыгы, онын ортасы ет пердеамен eid бэл1кке белшген. Кдбыргасы алты кабатган турады. Олар: тер1асты майы, беткей шандыр, ет кабаты, терен шандыр жэне ниектен тузшген cipHeai кабыкша. Ен узынша уш кеуекп денеден туратын сырткы жыныс Myiueci. Онын жогаргы катар жаткан exeyi жыныс мушесше тэн болса, астынгы жагында жаткан ушшип кеуекп дене­ ден несеп жолынын тутит етедк Ол аркылы несеп шыгары- луымен катар жыныс жасушапары да шыгарылады. Ен Tyfeip, мойын, бас бол1мдершен турады. Астынгы кеуекп дене тубшен айырылып, шат суйектерже бекш, еннщ exi аякша- сын курайды. Онын уш жагы суШрленш, несеп жолынын конус Topi3fli белнше кешш, еннщ басын тузедй Басында несепагар езеп нщ ашылар жер1 жатады. Барлык кеуекп денелер сыртынан тыгыз дэнекер кабыкшалармен каптал- ган. Олардьщ iiuiime санылау куыс болады. Жыныстык козу кез1нде бул санылауларды артерия каны кернеп, толады да, жамбасасты еттершщ жиырылуы нэтижесшде вена кзны- нын шыгып xeryi киындайды. EHHiH Tepici жука жэне козгалгыш, бас бел1м!нде ею кабатгалып келедт 1шю кабатында май бездер! кеп бола­ ды. Жыныс Myiueci курсах шандырынын жалгасы болып табылатын байламдар аркылы шонданай, шат суйектерше беюп, калпын сактайды. Анапык жыныс муше/iepi iiuici жэне сырткы болып еюге бвлшедц. Онын ш ш агзаларьша эурет, жатыр, жатыр тупкгер|, кынап, ал сырткысына улкен жэне Kiiiii жыныс epinaepi, кынаптын ауызы жэне несеп жолы жатады (57-сурет). Анабез (ovarium) жуп агза. Kiuii жамбас ш ш де, жатыр- дын ею жагын ала орналаскан. Олар жатырдын жалпак шандыр байламынын арткы жагына ипнш турады. Сырт n iiu u ri эллипс тэр1здь Bip жагынан жумыр cbtip байламы- мен жатыр денесше бекидк Анабездщ сырткы 6eTi кшп жамбастын бушр кабыргасында, ал iu iK i жагы жатыр туппм ен шектескен. Бул бездщ узындыгы 2,5 см, eHi 1,5 см, кзлындыгы 1 см. Анабез кызмеп вте курдел1, ягни жумыртка пндерщщ дамуымен 6ipre канга жыныстык гормондарды белш оты- рады. Бул буюл организмге эсер етш, жатырдын кызметш реттейдь Муны iuiKi секрециялык (эндокриндш) жумысы десе, жумыртка пндерщщ белшуш сырткы секрециялык 142

57-сурет. Жамбас куысынын уйек Kcciiuuci (аналык, жыиыс мушелерО 1. Жатырдын жумыр байламы. 2. Анабез байламы. 3. Жатыр Tyriri. 4. Анабез. 5. Жатыр. 6. Жатыр мойнынын алдынты койнауы. 7. Жатыр мойнынын арткы койнауы. 8.Тж ниек. 9. Твменп oticTcciri. 10. Клшаптын Kipe6epic reciri. 11. Куык. 12. Шат суйектершщ езара байланысы. 13. Шуртекей. И.Несеп жолынын ашылар тест. 15. Жыныстык улкен epiHi. 16. Жыныстын Kiuii cpiiti. жумыс дейдг Анабез сырткы (кыртысты), шла (милы) кабат- тардан тузшген. Сырткы кыртыс заты талшыкты дэнекер TiHiHin уршык Tapi3fli фибробласты стромаларынан тура- ды, бул кдбагга алгашкы фолликулалар пайда болады. Олар- дын саны жана туган кызда 30—40 мьщга жетедг Енрак жы­ ныстык даму жолында б1ртшдеп саны кеми бастайды. Сондыктан эйел ем1ршде 400—500 жумыртка Tinaepi гана жетш едг Анабездщ дэнекер т^ндерден тузшген шло милы заты, кан тамырлары мен жуйкелер! ете жаксы жетшген. Анабездеп жумыртка жасушасынын дамып жетшу npo u eci фолликулаларда етед1. Алгашкы дамуына байла- нысты фолликуланын эпителий жасушалары кэбейедг Одан KefliH регенерация процесше ушырап, азаяды да, булардын орнына суйыкгык пайда бола бастайды. Осылайша кемелше 143

ж е т т , улгайып келген фолликуланы Грааф Konipuiiri деп атайды. Онын суйыктыгы кернеген кездс кетрш йс жары- лып, аналык жасушаны курсак куысына беледь Бул про­ цесс рефлекторлык турде жузеге асырылады. Сейтш, жумыртка жасушасы Грааф квтршшшен болmin, курсак куысына туседь Осы кезде жатыр тутшнщ ауыз жа- гындага жалбыршактарынын серпиад юрткшелершщ кимы- лы аркылы жатыр тупгше енедь Жумыртка жасушасы жа­ тыр тутйтмен журш отырып, жатыр куысына туседь Егер жумыртка жасушасы аталыкжасуша сперматозоидпен косы- лып, урыктану npoueci журсе, Грааф к е т р ш т н щ орнына сары дене пайда болады. Муны еюкабаггык дене деп атай­ ды. Бул iunci секрециялык бездщ жумысын аткзрып, канга прогрестерон гормонын болш отырады. Егер сары дене бала кетерудщ бас кезшде бузылса, эйел бала тастау (тусгк) ауру- ына ушырайды. Бул гормонный болшушен жумыртка жасу- шасьшын opi карай (бала туганша) пайда болуы токгаты- лып, бала кетеру процесшщ кальшты xypyi мен сут бездер1нщ дамуы кушейедь Егер урыктару npoueci журмесе. сары дене орнына жалгыз дене пайда болады. Бул жагдайда жатырга жиналган кан (етекюр) айьша 6ip рет эстрадиол гормоны- ньщ эсершен шыгарылып отырылады. Эстрадиол гормоны жыныс агзаларыныц дамуына да, соцгы жыныстык белгшердщ пайда болуына да эсер етедь К,орыта айтканда, анабез сырткы жэне iimd секреция­ лы к жумыс аткарады. Сырткы секрециялык жумысына жумыртка жасушасынын дамуы мен тузшу1 жатса, ш ла сек­ рециялык жумысына канга, лимфага гормон суйыкгык- тарынын белшу1 жатады. Жатыр mymizi (Фаллопий mymizi, tuba uterina) жатырдыц ею жагынан басталып, колденен созылып жатады. Онын 6ip жагы жпншкере келш, жатырга ашылса, еюшш жагы куйгыш T9pi3fli кецейе келш, курсак куысына ашылады. Осы куйгыш тэр1зденген аузы жалбыршактанып, езш щ KipniKme эпителийлершщ толкынды кимылы аркылы жа­ тыр ш ш е таратады. Ж атыр TyTiriHiH узындыгы 10—12 см , eHi 0,5 см, сырты cipi кабыкшамен толыгынан оралган. Жатыр TyTiriHiH кабы- ргасы iuiKi агзалар Tapi3fli уш кабаттан тузшген. Олардын сырткы кабаты жатырдын жалпак шандыр байламына жал- гаса жатады. Ортацгы ет кабаты ет талшыкгарынан тузшген. 1шю кабаты Kipniiaue эпителиймен жабылган кшегешп кабаттан турады. Жатыр тупгше енген жумыртка (аналык) жасушасы оз талшыктарынын жиырылуымен жэне юршкше 144

эпителийдщ толкынды кимылымен жатыр iiuiHe карай жылжиды. Урыктану (аталык жасушамен кездесу) npoueci тек осы жатыр туттнде етедь Жатыр TyTiri жалпы жатырга келетш кан тамырлары жоне жуйке талшыктарымен жаб- дыкталган (58-сурет). 58-сурет. Лналык жыныс иушелср! (уйск xeciHoici) 1. Анабез. 2. Фолликуласы. 3. Жатыр тупп. 4. Жатыр тубк 5. Анабездщ ciaip байламы.6. Жатырденса. 7. Жатыр мойны. 8. ЖатырTyTiriHiHкурсак куысына ашылатын жер1. 9. Жатыр тугтшн кармалагыш жалбыршагы. 10. Жатыр туппнш iuiKi Teciri. 11. Жатыр куысы. 12. Жатыр тутнтнт жолы. 13. Жатыр мойнынын кынапка ашылар Teciri. 14. Жатыр мойныныц катпары. 15. Жатырдын жалпак байламы. 16. Жатырдын жумыр байламы. 17. Кынап. 18. Кьшаптын кыегей кабатынын кыртысы. Жатыр (uterus) алмурт Topi3fli б1рыцгай салалы ет тал- шыктарынан тузшген куысты агза. Kiuii жамбас куысын- да, куык пен TiK iiueK аралыгында орналаскдн. Урыктанган жумыртка жасушасы жатырга жатыр тутпт аркылы енген- нен бастап босанганга дешн ecin дамиды. Жатырдын жо- гаргы туп б о л т н е eKi жаты р T yT iri аш ылады. О ны н ушбурышты д е н е а том ен карай CYЙipлeнiп, мойны на кошедг Сол себептен жатыр мойны ж вдш керт келген жа­ тыр денесшщ жалгасы болып саналады. Жатыр мойнынын томенп кынап кише тусе жаткзн б о л т н кынап б о л т деп атайды. Жатыр куысы фронтальды жагдайда жаткан ушбурышты санылау тэр1здк Жогаргы жагынан бул куыс- тыкка eid жатыр тупкшеш ашылса, томенп жагында жатыр мойнынын озепне жалгасады. Жатыр iiniH астарлаган Kinerenni кабыкша жазык, ал мойын 6 oairi кыртысты келедк Жатыр кабыргасы непз1нде уш кабаттан тузшген. Сырт- кы периметриум жатырдын сыртын айнала жауып жаткан Ю-681 145

cipi кабаты. Периметриум кабаты корганыспен катар жа- тырды жамбас кабыргасымен байланыстырып, кимылды бекемдеп отырады. Ортангы кабат — миометриум оте калын жетшген жа­ тырдын ет кабаты. Эр турл1 багытга жаткан б1рьщгай сала- лы ет талшыкгарынан туз1лген. IiiiKi кабат — эндометриум жатырдын im жагын астар- лап жаткан юлегейл! кабат. Бул жай тутпсше бездерге бай келген epi 6eTi KipniKiue эпителиймен жабылган. Жатыр­ дын мойын б е л т н д е тупкш е бездерден баска кьпегейгп бездер де бар. Олар кою юлегей шыгарып, мойын болптнде юлегей тыгынын ту з т, жатыр iiuiHe микробтар мен вирус- тар етушен коргап турады. Ею кабат эйелде жатырдын сал- магы да, nimiHi де озгередь Босанар кезде жатыр салмагы 2 кг-га дейш барады, жалпы сыйымдылыгы 60 есе улгаяды. Босанганнан кешн жатырдын колем; жинакгалып, бурын- гы калпына жакындайды. Жатыр колем! картайган сайын тыгыздалып, кшпрейе бастайды. Онын iund жамбас куысын- да беюп, орналасуына себеп болатын ею жумыр байламы, ею жалпак шандыр байламы болады. Сонымен 6ipre айна- ла жаткан агзалармен байламдар аркылы жамбас кдбырга- сына, шат жэне сепзкез суйектерше беюп, вз орына жай- гасады. Бул байламдар жатыр келемшщ еюкабат кезшдеп улгаюына байланысты созылып, жагдайын озгертш оты- руга мумкшдйс бередь Жатырдын жумыр байламы онын жогаргы ею жагынан басталып, томен карай журш оты- рып, шат озепнен ©Tin, улкен жыныс epiHiHiH астынгы жагынан шат суйепне бекидь Осы байлам бойымен жы- ныстыккан тамырлары мен жуйке талшыктары жыныс агза- ларына келедь Жатырдын жалпак байламы деп жатырдын алдынгы жэне арткы бетш жауып, ею бушршен кабатга- лып келш, жамбас кабыргасына пркелген шандырын айта- ды. Бул байламнын жогаргы жагында жатыр т у т т , ал сырт жагында анабез ш н ш жатады. Осы жалпак байлам аркылы жамбас куысы алдынгы жэне арткы юол1ктерге белшедь TiK ш е к байламы жатырдын мойын б е л т н орап алып, жамбастын арт жак кабыргасына пркейдь Ал сепзкез бай­ ламы да осыган уксас келедь Осы айтылган байламдар ар­ кылы жатыр оз орнына козгалмалы орналаскан. Жамбас йпш деп агзалардын (куыктын, т1к пиекпн) толуына бай­ ланысты жатырдын жаткан жагдайы, квлем1 озгерш отыра­ ды. Соган байланысты алга, артка, онга, солга ыгысып тура­ ды. Бул урыктын да дамуына ете кажетп жагдай. Жатыр жас ерекшелпсгерше жэне аткаратын жумыстарына байланысты 146

келехн де, niuiirn де 03repin отырады. Кдлздын жатыр мой- ыны денесше Караганда узындау келедй 14—15 жаста жал- пы жыныстыкжетшуше байланысты езш щ келемше жетед1. Москал эйелдерде Kepi даму npoueci журетшдштен онын жалпы келсм1 кш прейт, жатыр мойыны кыскарады. К/ынап (bagina) алдынан артына карай кысынкы келген узындыгы 9—10 см санылау куыстык .Онын жогаргы жагы жатыр мойнымен, теменп жагы сырткы жыныс агзалары- мен шектес. Кдшаптын сыртка ашылар т е с т н ауызы деп атайды. Онын жогаргы жагы жатыр мойынын айнала кал- талынып жатады. Оларды кынаптын алдынгы (тайыз) жэне арткы (терен) кумбездер1 дейдг Кынап Ty6i теменп б е л т н е Караганда кендеу. Онын адынгы жагында куыктан белш туратын май Tirmepi бар. Кынап кабыргасы iiiiKi кшегеши, ортангы б1рынгай са- лалы ет тшшен, сырткы дэнекер т и ш кзбатгардан тузшген. IuiKi ldnereimi кабаты ете калын, кшен кедценен кыр- тыс. Ортангы ет кабаты эр турл1 багытта жаткзн ет тал- шыктарынан тузшген. Олардьщ iiiiKi жагында сакнналы талшыктар, сырт жагында узына бой талшыктар жатканын байкдуга болады. Кдшаптын кшегеши кабатында без бол- майды, тек эр жершде лимфа туйшдер1 кездеседп Kinerefuii кабыкдианын б еи кеп кабатты кан тамырлары жаксы жетшген кызгылт эпителиймен жабылган. Кынап кабыргасынын серпйцц болуы эйелдщ босануын онайлатады, босанган сон орнына кайтады. Босанган э й ­ елдерде кшегей кабаты катпарлы келедп Кыздардьщ кынап аузы кшегейл1 кабаттын жалгасы есептелетш кынап пердеамен (кыздык перде) жабылып турады. Олардын n iuiiH i денгелек, айшык тэр!зд1, тутас пердемен жабылуы ете сирек кездеседп Сырткы аналык жыныс мушелерше улкен, Kim жыныс ершдерк шуртекей, кынап аузы жатады Улкен жыныс epinaepi кынап аузы мен несеп жолыньщ ашьшар жерш коршап жатады. Онын узындыгы 8 см, е т 2—3 см болады. Бул ершдер курьшысында бояк жасушаларынын кеп болу- ына байланысты туф коныр келедп май жэне тер бездер1 коп болады. Бул ершдердщ im жагында катар киш epiHaep жатады. Олардын im жагында несеп жолыньщ ашьшар жер1 мен кынап ауызы орналаскан, ал жогаргы жагында шурте­ кей жатады. Шуртекей еркектщ жыныс мушесшщ кеуекп денесше сойкес келедп Муньщ да улкейш, катаятын касиеи бар. ITimiHi басы, д е н е т жэне ею аякшасынан турады, аякшалары аркылы шат суйегше бекидп 147

Сут бездер/' жыныс мушелерше жатады. Олар коюрек клеткасыньщ алдьщгы жагын алып жаткан курделi безд1 муше. Оныц эркайсысы 15-20 шакты белистерден тузшген. 9p6ip белц-шщ сут шыгаратын тутисшелер1 емшек ушында ашылып, еипзиаые жасайды. Сут бездершщ дамуы жалпы жыныстык жетшуге байланысты келед1. Эйслдщ аягы ауыр кез1нде без TiHi дамиды да босанган- нан кейш сут шыгара бастайды. 1шк'1 секрециялыкбездер (эндокринология). Адам денесшдеп бездерд1 сырткы жене iund секрециялык бездер деп ек1ге бэлед1. Сырткы секрециялык, бездерге секрецияларын шы- гарып отыратын тупкшелер1 бар бездер жатады. Сол туп- кшелер1 аркылы секретш арнайы агзалар куысына, солегейш кабыкша бет1не б о л т отырады. luiKi секрециялык бездерд1н сырткы секрециялык без- дерден айырмашылыгы олардын бвлген суйыктыган шы­ гаратын тупкшелер! болмайды. Сондыктан суйыктыгын т1келей iimd ортага, канга, лимфага белед1. Осынын салда- рынан олар ете кан тамырлы келед1. 1шю секрециялык бездердщ канга бел1п отыратын ерекше химиялык кубы- лыста келген суйыктыгын гормон деп атайды. Гормондар организмдеп турл1 TipminiK процестерше (зат алмасу, даму, осу, жыныстык жетшуше т. б.) оте катты эсер етед1. Олар- ды не у д етт, не тежеп отырады. Осы гормондар аркылы организмге, агзаларга ти'ет1н химиялык эсерш гумораль- ды к реттеу жолы деп атайды. Тем енп сатылы жануарларда организм кызметтер1 тек гуморальдык эсершен, жогары сатылы жануарларда, адам- да, г^1оральдык ретгеумен 6ipre жуйке жуйес1н1н ocepiHe байланысты жуйкелж реттелу процес1 де журедь Муны организмн1н нейро-гуморальдык peirejiyi деп атайды. Химиялык заттардын эсер1мен втетш гуморальды рет­ телу жуйке серпш сЬпн эсер1мен втед1. К,орыта айткднда, бул eid процесс (гуморальды жэне жуйке процестерО 6ip- 6ipiMeH оте тыгыз байланысты келед1. Гормондар — ете куиш белсенд! заттар. Олардын канга б ел ш ш отыруы (imKi секрециялы бездердщ жумысы) вегетативтж жуйке жуйес!мен жогары ми кызметше байла­ нысты. Бул бездердщ колемi оте шагын, бэрш жинаганда жалпы салмагы 100 грамнан аспайды. Б1раколардан болшш шыгатын гормондар ocepi жалпы организмге, агзалар жумы- сына манызы зор. Сонымен 6ipre uuKi секреция (эндо- кринд1) бездер жумысы езара оте курдел1 байланыста. Сол 148

себептен 6ip бездщ кызметтершщ 6Y3buiybi баска бездердщ де жумысына осер ететдь Эндокринд! бездер топографиялык жаткан жагдайлары- на, шыгу тепне карай бес топка бедше® (59-сурет). 1. НейрогенЫ бездер тобы. Гипофиз немесе мидын теменп косалкысы: ми сьщарларынын астынты жагында, турдк epmiriHiH устщп ойысында орналаскан. Аралык ми мен онын жумысы да, курылы- сы да ете тыгыз байланые- та. Онын орташа салмагы 6,7 г. Гипофиз сыртын кат- ты ми кзбыгы жауып отед1, оны н 03i алдынгы, арткы жэне аралык деп аталатын уш бэлжтен турады. Булар уш турл1 без Tapi3fli кызмет аткзрады. Гипофиздщ колем! Kiiui- леу келгешмен, кызмен ете KyiuTi, ocepi эркилы. Онын op6ip 6eairaneci жеке без ма- нызын аткарып, жалпы кзн- га жиырмадан астам гормон беледГ Мунын алдынгы б е л т адамнын жалпы даму- ына, эсуше эсер етедг Со- нымен катар баска iiiiK i секрециялык (калканша, буйрекусп жэне жыные) без- дершщ жумысьш реттейд1. Ересектердщ гипофиз! iciK ауруына ушырап, кыз­ мет! езгерсе, акромегалия I. Эпифиз. 2. Гипофиз. 3. Улпершек. наукасына тап болады. Ол 4. Буйрекусп 6e3iniH милы заты. 5. жагдайда адамнын бет суй- Буйрекусп 6e3inii{ кыртыс заты. 6. eicrepi, тем енп ж ак суйек- Буйрск. 7.К,олка. 8.К,уйымшак па- Tepi, кол, аяк басыньщ суй- раганглиялары. 9.Атабез. 10. Теменп куысты вена. П.Крлкэныц параган- eicrepi эдетген тыс ocin, дене глиялары. 12. К.арынасты 6eai. 13. сыны бузылады. Ал егер ги­ Буйрекусп безе 14. Диафрагма. 15. Журекуст! параганглиялары. 16. пофиз кызмеп баланын жас кез1нде езгерсе, соматотроп- Айрыкша без. 17. Кдлканссрж6ез1 18. ты гормон канга кеп белш- Капкан безе 19. Уйкы артериясынын се, бала эдетген тыс алып параганглиялары. болып осела. Егер осы гормон 149

кянга ете аз белшсе, бала аласа бойлы, ергежешп калпын- да калады. Осы ауруга 16 жастан кешн душар болса, бойы дурыс ескен1мен, жыныстык x eiinyi жагынан артта кала­ ды. Bipaic. ми кызметгер1 ергежейлшрде де кем1мейдг Сойтш, гипофиздщ алдынгы белитнен б1рнеше гормон- дар тузшедй 0 су гормоны бойдыц есуш кздагалайды. Жы­ ныстык гормон жыныс бездерщщ кызметш ретгейдг уишнш гормон кзлканша бездщ кьгзмет1н баскарады. Адренокор- тикотропты (АКТГ) гормон буйрекуст1 безщ щ кызметш ретгейдь Маммотропты гормон немесе пролокатин —суг безшде cyn-iH пайда болуын реттейд1. Гипофиздщ арткы болит кан тамырларынын, жатырдын, буйректщ кабыргасындагы б1рынгай салалы ет ттндершщ жиырыуын реттеп отырады. Кдн тамырларын тарылтатын, кан кысымын кетеретш гормонды вазопрессин десе, жатыр етш жиыратын гормон- ды — окситацин, ал буйректщ несеп шыгаруын реттейтш гормонды — антидиуретикалы гормон деп атайды. Гипо­ физдщ аралыкбел1м1 интермедии гормонын беледг Ол Tepi жасушаларыньщ тусше эсер етед1. Эпифиз (мидьщ жогаргы косалкысы) аралык мидьщ та­ ламус б о л тн д е , III карыншанын арт жагында, торт томпешж устщде орналаскан. Узындыгы 7—10, колденещ 5—7 мм. Бул без жасесшр1мдерде ересек адамга Караганда ipuiey келед1. ©cin-даму жагынан кемел колем!не жетт жа- ска таман жетедь Эпифиздщ аткаратын кызметт эл! толыгымен тексерш- меген. BipaK без алынып тасталган жас мал суйектершщ жылдам ocyi, жыныс белгшершщ ерте дамуы жэне жыныс мушелершщ эдеттен тыс ocyi байкзлады. Сол себептен эпифиз 6e3i жыныс мушелершщ дамуын тежейд1 деген болжау бар. 2. Бронхиогендi бездер тобы. Калканша 6e3i iunci секре- циялык бездердщ шнндеп ен улкеш. Tyci саргыш кызыл, жумсак, салмагы 30—40 г, еш 50—60 мм. Мойыннын ал­ дынгы жагында калканш а uieMipmeKTi жауып, мойын етгершщ астында жатады. Бул без ею 6yftip б е л тн ен жэне сол болистерд! косып жаткан келденен болпсген турады. Келденен болшнен жогары карай шыккан ocinaici тшасты суйегше дешн жетедд. Калканша бездщ адынгы бетт донес, артю>1 бетт ойыс келедг Бездщ сыртында дэнекер ттнш кап- шыгы каптап жатады, ол без ш ш де перделер курып, оны кешршжтерден туратын бел1ктерге беледг Кошрцпктер iuii йод затына (тироидинге) бай коллоидтерден турады. Бул 150

бездщ адам организмшде манызы зор. Оныц канга белin отыратын гормоны жалпы зат алмасу процесшен жуйке жуйесшщ дурью дамуына, суйектердщ дурыс есуше эсер етедь Кдлкднша бездщ тироксин гормоныньщ мелшер1 адам- нын жас кезшде аз болып, жыныстык жетшу мерз1мшен кейш кобейе бастайды. Организмдеп йодтын 80—90 % осы бездщ курамында кездеседь Кдлкзнша бездщ аткаратын кызметше байланысты отетш аурудык жагдайды еюге беледг Гиперфункция немесе кызметщщ эдеттен тыс кушейш, канга гормонный коп болшуг Гипофункция, керюшше, кызметшщ нашарлап, гормоныньщ аз шыгуы. Оныц кызметщщ жеткшшйздйп баланын ерте жасынан байкалса, бойы еспей, Tici кеш шыгып, ми кабылетз темендейдг Мундай ауруды микседе- ма деп атайды. Оныц алгашкы белгшер1 боланыц сепз ай- лыгында-ак сезше бастайды. Бул аурумен ауырган бала терт жаска дейш аягын баса алмайды, бас-аягы iciHin, шашы Tycin, ТШ1улкешп, Tyci суп-сур болады. Баланыц акьш-ойы, жыныстык жетшу! нашар дамиды. Бойынын аласалыгына карамай, салмагы ауыр болады. Кейде микседема ауруы- нын белгшер1 бала ocin келе жатканда да пайда болуы мумин. Ондай наукасты кретинизм дейщ. Баланын ой- opiciHin дамуы аурудын пайда болган уакытына байланыс­ ты. Негурлым ауру ерте дамыса, согурлым оньщ ми кзбылеп томен келеда. Кретин ауруымен ауырган балалардын кимыл- козгалысы оте баяу, ынтасы шамалы болады. 0Mipi ете кыскд. Егер кзлкзнша бездщ кызмеп кушейсе, канга ти­ роксин болшсе, зат алмасу npoueci 15—20 есе артады. Бул жагдайда адам жудейд1, уйкысы тыныш сыз, беймаза, ренж тш , тершен, шолге шьщамсыз келедь Typi бузьшып, коздер1 шарасынан шыгады. Бул Базедов ауруы деп атала- ды. Организмдеп тироксин гормоныньщ мелшерщ кан курамындагы йодтын мелшер1нен бшуге болады. Мэселсн, микседемага шалдыккан адам канында йодтьщ мелшер1 27 г болса, деш сау адамда 15 грамдай. Ал Базедов ауруына шалдыккан адамда йодтын молшер1 200 г дейщ жетсдг Крлкансер1к 6ездер1. Сырт niininaepi тарыдай, саны тортеу. Калкднша бездщ бушр болштершщ арт жагында ею-екщен жабыса жатады, жай кезге коршер-керщбес болады. Бул бездщ канга белшетш гормоны (паратгормон) организмдеп кальций, фосфордыц алмасуын реттейдь Егер бездщ кызмеп нашарлап, гормон канга аз болшсе, организмде кальций, фосфор азайып, тютщ к1реуке кабыгы бузылып, шаш 151

узшпш, тырнак сынгыш болып, булшык errepi тез aacipen, Д1р1лдей бередп Ал осы бездердщ жумысы шектен тыс кушейсе, кандагы кальций кебейш, буындар мен uieMip- шектер катайып, суйектене бастайды. Кдлкансерж бездер1 алынып тасталган адамныц денеи курысып, жылдам ocin кетеда. Мундай жагдайлар калканша безге операция жаса- ган хирургтын кателесушен болуы мумюн. Кдлкансерж бездершщ кызмеп толык зертгелмеген. Бул бездердщ шы- гаратын гормоны суйектщ, пстщ осуш реттеуге катысады деген niicip бар. Айырша без тостщ iund жагында жабыса жатады, мунын 03i белйстен тузшген. Белисгершщ ортасы дэнекер пнш ен байланысып отырады. в р бел!ндшщ жогаргы жагы cyfti- рленш, калканша безге дейш жетсе, теменп жагы толыкта- на к е л т , журек капшыгына дей1н барады. Айырша бездщ Menmepi, жумысы адам жасьша карай озгерш отырады. Жана туган нэрестеде орташа салмагы 12 г болады. Содан жы- ныстык жетшу кез1нде (14—15 жаста) без жаксы дамып, салмагы 30—40 грамга дейш жетедь Будан api безд1н ocyi баяулап, жумысы нашарлай бастайды. 60—70 жаста бездщ салмагы 6 г-га дейш кемщц. Каршерде без TUtnepi майга айналып, жумысы мулдем жойылады. Айырша бездщ шыгаратын гормоны, оныц организмге тиетш эсер! мулдем тексершш б!ткен жок. BipaK жыныс мушелершщ дамуы, жыныс белгшер1нщ пайда болуын те- жеп турумен 6ipre организмдеп улы затгарды усызданды- рады деген ппарлер бар. 3. Хромофинд'1 немесе адреналиндi бездер тобы. Буйрекусп без1 атына сэйкес буйрек устшде орналаскан. Он жак буйрекусп безш щ nuuiH i ушбурышты болып келсе, сол буйрекусп 6e3i айшык тэр1зд1. Олардыц салмагы адам жа- сына карай озгерш отырады. Егер жас балада 6—7 г болса, ересектерде 20 г-га дейш барады. Буйрекусп 6e3i сырт жа- гынан дэнекер п щ ц фиброздык капшыкден капталган. Бездщ сырткы ашыктау келген затын кыртыс заты, ш ю коныр Tycri жумсакгау келген затын милы зат деп атайды. Бул ею зат аткаратын кызмеп жагынан да, api курылысы жагынан да 6ip-6ipiHeH взгеше. Кыртыс кабаты май (липо­ ид) туй!рш1ктер1нен туратын холостерин жасушаларынан тузшген. Милы кабаты хром туздарынын эсершен саргыш туске боялган хромофиндш жасушалардан турады. Мунда кептеген жуйке талшыкгары мен ганглиоздык (симпатика- лык) жуйке жасушалары кездеседь Буйрекусп 6e3i ею (кыр­ тыс ж эне милы) кабатган туратындыкган ею белек без 152

ре-лиде жумыс ютейдй Милы кабаты канга адреналин белш, кан тамырларын тарылтып жоне симпатикалык жуйе жуйесшщ жумысын кушейтш отырады. Кыртыс кабатын алсак, ол улы заттарды усыздандырумен 6ipre липоид (acipece лецетин, холестерин) затгарын тузш отырады. Сонымен катар буйрекусп бездщ кыртыс кабаты жыныстык (андрогещи жэне эстрогендО гормондарга уксас стреоид гормондарын белш, туздын, судьщ, белокгар мен KeMipcyreriHiH алмасу- ын ретгеп отырады. Кыртыс кабаты заты уш кабатган тура- ды: сырткы кабаты минерал затгарынын алмасуын ретгейдй онын гормондарын альдостерон жэне дизоксикортикосте- рон деп атайды, аралык кабатгы гидрокортизон жэне кор­ тизон гормондары аркылы кем1ртегшщ алмасын ретгейдй iuiKi кабатгын стреоид гормондары жыныстык жетшу мерз1мше дейш белок затгарынын алмасуын кушейтш, erriH, суйектщ курылысына эсер етедй Кейш жыныс бездершщ кызметш кушейтш, жаксартады. Егер буйрекусш бездерш тугел алып тастаса, зат апмасу npoueci 20—25 % темендеп, кем1ртект1 затгар мен белокты затгардьщ алмасауы нашар- лайды. Минеарльды затгардын алмасуы эларейдг Минеалдь- ды затгардын, судын алмасуы бузылады. Ондай аурулы адам жылдам шаршагыш келедй Буйрекусп бездершщ кызмеи нашарласа, адам адиссон ауруына душар болады. Денеге коныр туст1 дак Tycin, ми кабшеп нашарлап, кимыл-эрекеп азаяды. Ас корьггу npoueci де бэсендейш, егер уактында емделмей, ауруын аскынды- рып алса, осы сыркаттан елш KeTyi мумюн. Ce6e6i кан кысымыньщ темендеу1 нэрижеанде адам арыктап, жалпы организм! катгы еларейдь Бул бездщ эдетген тыс катты жумыс icTeyi жыныс мушелерпнн жылдам жетшуше эсер етедй Осы жагдайда ею жастагы кыздын етек Kipi келуй 4— 5 жасар улдын мурты шыкканы байкалган. Кррынасты 6e3inin эндокринд/ 6ejiiei. Кдрынасты 6e3i курделi KenipiniKTi без. Муньщ 03i ею Typai кызмет аткара- ды. Он ею eai штекке панкреат селш шыгарып, ас корыту npoueciHe эсер етуш сырткы серециялык жумыс дейш. 1шю секрециялык жумысы ерекше химиялык курылыста келген инсулин, глюкоген гормондарын шыгаруга байланысты. Бул гормондар KeMipcyreriHiH, кем1ртекп затгардын алмасуын ретгейш Кандагы кант мелшершщ артып кетпеушен сак- тайды. Бул гормондар ерекше курылысты Лангерганс жа- сушаларында пайда болады. Карынасты безш щ ауруына байланысты инсулиннщ азаюынан организмдеп кантгын кебекм нэтижесшде диабет ауруы пайда болады. 153