Дайырбекова М. Адам анатомиясы

Текше суйек (os cuboidea) аяк басынын сырт жагын ала вкше суйегшщ алдында орналаскан. Бул суйектщ алдында IV, V табан, iui жагында III сына суйек жатады. Табан суйектер! (ossa metatarsi) узынша бес суйек. Булар арт жагынан ездерше тутгас жаткан толарсак суйектер1мен жалгасса, алдынгы жагынан эркайсысы бармак бакайшак- тарымен байланысады. 9p6ip табан суйегшщ орта б ел тн денек, арт жак тепе жерш Heri3i, ал алдына жумырлана жаткан б е л т н басы дейдь V табан суйек жщилке, узындау. Оньщ сырт жагындагы Tepi астында байкалатын будыры болады, оган ет cinipi иркеледг Табан суйектершщ жщшжеле орта *epi уш кырлы келедк Олардын арасындагы суйекара- лы к санылауларын табан errepi толтырып жатады. Бармак бакайшактары (ossa phalangeae) кол саусакдары- на уксас (бас бармакган баскасы) уш бакайшакган тузшген, непзп, ортангы жэне тырнакты, Бас бармак кзна непзп жэне тырнак бакайшакдарынан турады. Н епзп бакайшак- тар арт жагынан табан суйектерше жалгасып жатса, алдынгы жагынан ортангы бакдйшакдармен, ал ортангы бакдйшак- тар тырнакды бакайшакдарга жалгасады. АЯК, СУЙ ЕКТЕРШ Щ 03АРА БАЙЛАНЫСЫ А як cyfteicrepi езара байланысып, еркш козгалмайтын жамбас белдеушщ жэне еркш козгалатын аяк cyfleicrepiHiH буындарынан турады (18-сурет). Жамбас cyftejcrepi алдынгы жагынан озара косылып, арт жагынан сепзкезбен байланыса жамбас астауын тузед1. Осынын нэтижесшде жамбас белш eid буын: алдынгы жа­ гынан касага байланысын, арткы жагынан сепзквз-мыкын буынын тузед!. Kftcara байланысы шат суйектершщ талшыкды шем1ршек аркылы байланысуынан тузшген. Бул байланысты касага Tyfticyi деп атайды. Буын суйыкдыгына толган буын куысы бар. Онын баска буындардан айырмашылыгы — буын кап- шыгы бомайды. Осыган орй бул косылысты синхондрозды байланыстар катарына жаткызбай, жартьшай буьш катары- на косады. Эйел босанар кезде буын куысы улгайып, meMipmeri жумсап, шат cyfteicrepi 6ip-6ipiH eH алшактап, босануын женшдетед1. Ш ат буыны устщп жэне астынгы жагында Hip байламдары аркылы бекш отырады. 54

18-сурет. Жамбас белдеушщ байламдары 1.IV6cji омырткасы. 2. Сепзкоз. 3. Колсугар tcciKTin жаргагы. 4 —6. Сол жопе он шат суйектерк 5. Шат суйектершщ 6ipiKKCH жерк 7. Сепзкоз- шонданай байламы. 8. Шонданай байламы. 9. Сепзкоз кырлык байламы. 10. Жамбас-ортан жшк байламы. 11. Улкен уршык. 12. Мыкын суйеп. Сег1зкоз-мыкын (art. sacroiliaca) жаткдн жуп буын, сепзкоз бен мыкын суйепндеп кулак niminfli буын 6errepi аркылы косылып, тепе буын тузедк Буыннын алдьщгы жэне арткы безмен откен cinip байламдары аркылы бекш отыратын- дыктан кимылы аз. Мыкын суйеп мыкын-беломыртка бай­ ламы, сепзкэз-шонданай байламы жэне сепзкоз шонда­ най будыр байламдары аркылы бекш отырады.Сонгы eKi ciHip байламы жамбас суйепнщ арт жагында жатып, шон­ данай болнтнщ улкен жэне Kiiiii TeciicrepiH тузедк Олар ар­ кылы imid жамбас errepi, кан тамырлары мен жуйке тал- шыктары жамбас куысынан сыртка тебедк Жамбастын колсугар Teciri жаргакты жапкышпен жабылып турады. Жамбас белдеу1 улкен жэне кшп жамбас астауы болып eicire болшед1 Осы eKi астау шекарасына мыкын суйектщ дога тэр1зд1 сызыгы мен шат суйепнщ жогаргы кыры отед1. Улкен жамбас астауы жогаргы жагынан кенейе к е л т , iuiKi 55

сарай агзаларынын корганыш TiperiH ap i корганыш кора- бын курайды. Kiiiii астауы улкен жамбас астауынын астын- да жатады. Ш инш цилиндр тэр13дк Мунын йшнде зэр шыгару жэне жыныс агзалары орналаскан. Эйелдщ жам­ бас белдеу1 еркекке Караганда enni, ap i жалпактау болады. Бул жамбас белдеушщ жыныстык ерекш елт босану кезтде табиги бей1мделу1 болып табылады. Мундай жыныстык ерекшелштер кыз баланыц бес жасынан Байкала бастайды. Аяктыц еркт козгалатын суйектерш 'щ байланысы. Аяк суйектсршщ кимыл-козгалыстарына жамбастыц уршык бу- ыны, л зе, толарсак жэне аяк басыныц буындары жатады. Жамбас буыны (art. Coxae) ортан ж ш к басы мен жамбас суйепнщ уршык ойысынан турады. Бул шар тэр1здк уш бш ктен айнала козгалатын кимылды буын. Жамбас буын ойысынан айнала сакина Tapi3fli шем1ршек жиектеп жата­ ды. Буын капшыгынын сыртынан еткен куши ciHip бай- ламдарыныц барлыгынан жамбас буыны оте 6epiK ор- наласкандыктан бул буыннын иыкбуынга Караганда шыгуы аз кездеседк Жамбас-ортан ж ш к буыныныц ciHip байламдары деп буыннан айнала жаткан буын сццрш жэне буын ш ш де жаткзн cinipfli айтамыз. Сырткы ciHip байламдарына мы- кын-ортан ж ш к , шат-ортан ж ш к жэне шонданай -ортан жшЬс байламдары жатады. Мыкын-ортан ж ш к байламы ен куш л ciHip байламы. Ол мыкын суйепнен басталып, ортан ж ш ктщ уршыкара- лы к сызыгына бекщй. Бул байлам жамбас буынынын артка багытталган кимылын тежеп турады. Шат-ортан ж ш к бай­ ламы шат суйепнен басталып, ортан жшиске дейш созыла- ды. Ал шонданай-ортан ж ш к байламы шонданай суйепнен басталып, ортан ж ш ктщ улкен уршыгына бекид1. Буын ншндеп жумыр ciHip жамбастын уршык ойысы­ нан басталып, ортан ж ш к басына лркеледа. Бул ciHip ею суйек аралыгында жатып, оларды 6ip-6ipiHe кдктыгыстыр- майды, opi ж ш к басына кан тамырларын жетюзедк Жамбас-ортан ж ш к буынынын тагы 6ip ерекш елт — буын куысы май тш ше толы. Бул буын аркылы санды бугш- жазу, экету-экелу, iunce жэне сыртка бурау кимылдары етедк 7/зе буыны (art. Genus) ортан жш ктщ теменп буын бел асык ж ш ктщ жогаргы буьш белмен жэне лзе тобыгымен беттесш, л зе буынын тузедк Бул буын цшажагынан катпар- лар жасап жаткан кен буын кзпшыгымен коршалган. Буын капшыгынын алдынгы белмен л зе тобыгын коршап, терт басты еггщ cbiipi асык ж ш кке жете лркеледк Бул ерекше 56'

жагдай буыннын бекуше де себеп болады. Ti3e буынынын еюнил ерекш елт —буын шннде жаткдн буынаралык uieMipuieKTepi мен cinip байламдарынын жатуына байланысты (19-сурет). Сырткы ж иеп калындау келген буын 1шшдсп opaKT8pi3fli шем!ршектер буындасып жаткан суйектердщ 6ip-6ipiHe калыптасуына себеп болады. Сонымен 6ipre Ti3e буы­ нынын ш ш де 6ipiHe 6ipi кзйшы- лана кигаш келген алдынгы жэне арткы буын ciHipi жатады. Олар- дын эркайсысы ортан ж ш ктщ буынаралык ойысынан басталып, 19-сурет. Пзе буын асык жшкт!н айдаршыкаралык денесше -прелей. Ti3e буынынын ею жагынан cyftip ciHipaepi етедг Олар ортан жш ктщ ею жагынан I.орган жшк. 2. Орган жшк- басталып, 6ipeyi асы к жипкке, Tin -лк тобыгымсн беггесетш eKiHiuici онын шыбыгына Tipeneni. буын бет! 3. Айкас байлам- Осы курылыстар Ti3e буынын туз- дары. 4. Сырткы мениск, in жаткдн суйектердщ 6ip-6ipiMeH 5. luiKi мениск. 6. Колденец киюласып жатуына себеп болады. байлам. 7. 1иш буйф байлам. Шыгыршыктёр1зд1 ТТЗе буЫНЫ 8. Tise тобыгынын байламы. аркылы ею турл1 6iniKreH айнала 9. Пзе тобыгы. ю. Шыбык журетш кимылдар етедп Колде- суйек. 11. Асык Ж1л1к. 12. Нен б ш ктен айнала бугу-жазу, ал TiK 6Ш к„ „ айнала imKC Ж0НС сыртка айналдыру кимылдарын жасауга болады. Сирак суйектершщ жогаргы бастары 6ip- 6ipiMeH козгалмалы байланые жасап жатса, олардын теменп бастары буынсыз байланые жасап косылады. Ал ею суйскп косып туратын суйекаралык жаргак. Аяк басыньщ буындары алуан турл1 косылыстар тузедь Олар: толарсак буыны, толарсакзралык буындар, толарсак- табан, табан-бакдйшак жэне бакайшакдралык буындар. Толарсак буыны (art. Talocruralis) сирак суйектер1 мен толарсак суйек арасында орналаскан. Бул шыгыршык бу­ ындар катарына жатады. Буын капшыгы буын бетш щ шетше т1ркелген. Буын капшыгынын сыртымен iiuKi жоне сырткы буШр байламдары отедг Осы cinip байламдары а р­ кылы бул буын беюп жатады. Бул буында колденен бипктсн 57

айнала бугу жэне жазу кимылы етедк Сонымен катар то- ларсак суйектершщ катысуымен аяк басын imxe жэне сыр- тка айналдыру, экелу жэне экету кимылдары да журедь Толарсакаралык буындарга (an. Interlarsoe) топай-экше жэне топай-кайыкдна буындары жатады. Топай-экше буы- ны топай суйеп мен онын алдынгы жагында жаткан кай- ыкша суйегшен тузшген шар T9pi3ai буын. Топай-экше буыны суйекарлык жэне iuiKi топай-экше ciHip байламда- рымен бекемделген.-. Kyum cinip байламдарымен ныгай- тылуына байланысты толарсак, суйектершщ аралыгындагы буындар кимылы баяу келедк Олар: топай-кдйыкдла буы­ ны, екше-текше буыны, сына-текше-кайыкша буындары. Бул буындар аттарынан байкалып турганындай, суйектер косылыстарынан куралады. Толарсак-табан буындарына ( an. Tarsometatalareae) I сына суйеп мен I табан суйешнщ аралыгындагы 6ipiniui буын; II жэне III сына суйектер! мен И, III табан суйектершщ аралыгындагы еюннп буын; текше суйек пен IV, V табан суйектер!нщ аралыгындагы yiuimiii буын жатады, Бул бу­ ындар коптеген табанустр табанасты буын сннрлертен ныгайтылган. Толарсак-табан буындары жалпы тепе буын­ дар катарына жататындыктан кимылга баяу. Табан-бакайшак буындары (an. Melalarsophalangeae) ат- тарына сэйкес табан суйектершщ басы мен непзп бакай- шактар аралыгында орналаскан. Бул буындар шар T9pi3fli болгандыктан ете кдмылды келеш. Булар аркылы саусак- тарды бугу-жазуга, 6ip-6ipiHeH алшактатуга жэне косуга болады. Осы буындарды бешпп туратын буынаралык, та­ банасты буын евдрлерк Бакдишакаралык буындар (an. Interphalangeae■)непзп ба- кайшакгармен ортангы бакзйшактар жалгасып, I катарлы бакдйшакаралык буындарды тузее, ортангы бакайшактар тырнак бакайшактарымен байланысып, II катарлы бакай- шакаралык буындарды тузед!. Ал бас бармакга бакайшака- ралык буын 6ipey гана болады. Бул буындар ппншше карай шыгыршык буындар тобына енед!. Буын капшыкгары ете жука келед1. Олар сырт жагымен еткен 6yftip байламдары аркылы байланысып турады. Бул буындар аркылы келденен бишетен журетш бугу-жазу кимылдары erefli. Аяк басыньщ cyfteicrepi астьщгы жагынан ойыстау, ал устщп жагьшан денестеу орналаскан. Олардьщ булай орналасуы адам денесшщ тек Tiperi болып коймай, cepinne кызметш аткзра- ды. Аяк басыньщ астынгы жагында келденен табан догасы болады. Табанньщ шла догасы сырт жагындагы догага Кара­ ганда жаксырак жетшген. Бул жагдай сьша, текше жэне табан 58

суйектершщ 6ip жазыкгыкга жатпай, кетерщю орналасуына байланысты. Осыньщ нэтижесшде адам сеюргенде, жупргенде дене суйектершщ солкылын жещлдетш отырады. Егер адам табанынын асты жазыкболып келсе, оны тепе табан деп атайды. Бул жагдайда узак жупру, журу кимыл- дары киынга согады. Ол улкен кемютйс. БАС СУЙЕКТЕР1 (CRANIUM) Бас суйектершщ куылысы апуан турль Олар адам OMipiHe вте кажетп кептеген агзаларды крршап, коргап турады. Ол суйектерд1 аткаратын кызметше карай ми сауыты жене бет бел1м1 деп eicire белей. Ми сауытыньщ шйнде жуйке жуйесшщ жогаргы бел1м1 — ми жайгаскан. Бас суйектершщ бет б е л т ш е н тыные алу жэне ас корыту жуйелер1 басталады. Керу, есту, Hie, дэм сезу т.б. сез1м мушелер) де осында. Ми сауытыньщ cyfiieKiepi: шуйде, тебе, мандай, самай, сына жене тор суйектео1 (20-cvoem ). 20-сурет. А-бас суйеп (жанынан). Б- бас суйеп (алдынан) А-бас суйеп (жанынан): 1. Мавдай суйеп. 2. Сына суйектщ улкен канаты з. Мурын суйеп. 4. Кез суйеп. 5. Бет суйеп. 6. YcTinri жак. 7. Астынгы fn артериясынын тест. 9. Самай суйегннн кабыршык болiMi. и. Шуйде суйеп. 11Тобе суйеп. Б-бас суйеп (алдынан): 1. Мандай суйеп. 2. Мурын суйеп 3. Кез шарасы. 4. Бет (шыкшыт) суйек. 5. Успнп жак. 6 10ТСамайЖс^ек. KeHCipiKTi\" СуЙек пердес‘- 8- К« ^«еп. 9. Сына суйек. 59

Шуйдесуйек (os occipilale) ми сауытынынартжаганда, сырт жаты денес, irnid бел ойыс. Шуйде суйегшщ ужен тестнен айнала торт болят жатады. Алдынты жагында — Hemi, ею жа- гында — ею бушр белят, арт жагында —кабыршак болш. Буйip белятнщ астынгы бетщдеп ею Ke6icтарцщ келген буьш денесше (каракуска) ауыз омыртканын буьш ойысы жалгасады. Ею буШр болш мойынтурык eciHUici мен ойысына жалгасады. Олар самай суйепмен косылып, б1рнеше мидан тарайтын жуйкелер ететш мойынтурык тесятн тузед1 (21-сурет). 21-сурет. Ми сауытыньщ астынгы бел. l.YcTiHri жактын подай ociiuici. 2.Тандай cyltcriiiiii колденек бшйкн. 3.Шуйде суйегшщнепзп бол1М1.4. Кднатгыесщдшшсырткы пластинкасы. 5.Сына суйектш улкен канаты. б.Сопакша TeciK. 7.Шуйде суйегшщ буын бетт. 8.Уйкы артсриясынын тест. 9.Мойынтурык Teciri. lO.Bia CMisiKiue Teciri. П.Шуйдснш улкен Teciri. 12.Шуйдс cyflcriiiin будыр линиялары. 13.Ем1з!кше ociiuici. 14.Мойынтурык ociaaici. 15.Сырткы дыбыс жолы. 16.Жырылган TeciK. 17.Кднат Topiaai eciHaiiiin ортангы ойысы. 18.Бет (шыкшыт) cyflcri. 19.Коз шарасынынтоменп санылауы. 20.ХоанаicciKTepi. 60

Шуйде суйепнщ кабыршак б е л т н щ сырт жагымен 6ip- 6ipiHC келденен катар ететш желкс будырлары болады. Оларга желке eTrepi преледь Кабыршак б е л т н щ iuiKi бел сайшалар аркылы торт ойыска белшген. Жогаргы ею ойы- сына улкен мидын шуйде белжтер1 сай келсе, томенп ею ойысына мишык 6oaiicrepi сай келедь Шуйде суйеп ал­ дынгы жагынан сына суйепмен, ею жагынан самай жэне тобе суйектер1мен шектелш жатады. Тебе суйек (os parietale) жуп келедь Ми сауытыньщ тебе жене ею 6yflip б о л т н тузедь Бул ш и жаты ойыс, сырт жаты денес келген, niiiiiHi торт бурышты суйек. Алдынгы жиеп мандай, томенп жиеп самай, ал арткы жиеп шуйде суйепмен шектес жатады. Тебе суйектершщ орта жершдеп донес келген жерш тобе темпеп деп атайды. 1шю бетшде кан тамырлары ететш сайлары болады. Мандай суйек (os fronlale) так суйек, ми сауытыньщ ал- дьщты б о л т н тузедь Ол ею коз, мурын, жазык келген кабыршак (мавдай) болшнен турады. Крс пластинка тэр1зд1 коз б о л т коз шарасыньщ жогаргы кдбыргасын тузедн Бул eKeyiniH арапыгындагы мурын б о л т тор суйектщ устщп жагында орналаскан. Оган мурын суйектер1 жалгасады. Кдбыршакты б о л т тебе суйектер1мен шектеседн Бул б ел тн щ тек адамга тэн шыгынкы келген жерш мандай депеш деШп, одан томен ею кас догасы жатады. Мандай суйепнщ мурын б е л тн щ устщп жагындагы куысты мандай койнауы дейдь Ол мурын куысымен тыгыз байланыста. Самай суйегi (os temporale) ми сауытыньщ ею жак Gyftip болж терш тузетш жуп суйек. Аткаратын алуан турл1 кызмепне карай курылысы да оте курдельсамай суйепнщ iuiinne есту жене тепе-тещпк агзалары орналаскан opi ол шайнау процесшщ Tiperi. Бул суйектщ сырт жак бетшдеп есту агзаларыныц сырткы есту Teciri орналаскан. Осы тесштщ жогаргы жагында кабыршак б о л Ы , арт жагында eMi3iK болйн, астьщгы жагын коршап дабыл 6oaiMi, ми са- уытыньщ iшiнe карай юре жаткан тас тор1зд1 бол1м1 жата­ ды. Кдбыршак 6oaiMi жукалау пластинка тор1здн Ол ми сауытыньщ сырт жагын тузедь Оньщ шыкдпыт суйепне карай багыт алган есшдгсш шыкшыт ocinaici деп атайды- •Осы осшдшщ басталар жершде буын ойысы бар. Оган томенп жактьщ буын есйш сш щ басы жалгасады. Осы буын ойысыньщ алдынгы жагындагы буын томенп жактьщ буын басыньщтаюын тежеп турады. Б1ракадам катты есшегенде, не катты согудан шыгып KeTyi квдщ. 61

ЕмШкше бвлш м ем1зисше есшдйанен, кулак калканы- ньщ арт жагындагы Tepi ыстынан байкауга болады. Самай суйектщ бул б о л т куыс, ол ортангы кулак куысымен ты- гыз байланыста жатады. Осыньщ нэтижесшде ортангы кулак ауырып, кабынган кезде ондагы ipm заты ем1з1кше белйтне де тарауы мумюн. Ем1з1кше есщщсш щ алдынгы жагында 6i3 Tapi3fli ocin.ni жатады. Добыл 6miMi дыбыс тесптнщ алдынгы жэне теменп ка- быргасын, жогаргы кабыргасын кзбыршакгы белш коршап жатады. Тас mapi3di белш ми сауытынын шине жайгаскан. П ш ш уш кырлы пирамидага уксас болгандыкган пирамида деп атайды. К е н е й т келген белит сыртка карап, ушюр жаты ми сауытынын ш ш е енедк Онын арткы бетшде iuiici есту Teciri орналаскан. Бул тесйс аркылы улу-юреберш ж у й к еа етедь Ал астынгы жак бетшде, бет жуйкеш eTeTiH 6i3-eMi3iK Teciri жэне уйкы артериясы ететш уйкы e3eriHiH Teciri ж эне IX, X, XI ми жуйкелершщ ететш мойынтурык Teciri бар. Тас Tepi3fli бел1мшщ нншде есту жене тепе-тенднс агзала- ры орналаскан. Мундагы дабыл куысы (ортангы кулак куысы) есту (Евстахий) Tyriri аркылы жуткыншаклен жал- гаскандыктан ортангы кулактагы кысым сырткы ауа кысы- мымен Tenaecin, дабыл жаргагын катгы кушпен келген ауа толкынынын эсер1нен коргап турады. Лабиринттщ улу белйтнде eciTy, ал жартылай uipiMUi белйтнде тепе-тендж (вестибулярлык) аппарата орналаскан. Сына суйек (os sphenoidale) — так суйек. Ол ми сауыты­ нын астынгы жагында барлык суйектермен байланысып, бас суйегшщ астынгы жак негтзш курайды. Сол себептен муны Heri3ri суйек деп те атайды. Ол шуйде cyfteri мен мандай суйегшщ арасында сыналана жатады. Сына суйек коз шарасынын кабыргасын жэне самай шукырын куруга да кзтысады. Бул суйектщ 6ipHeme Teciicrepi аркылы ми жуйкелер1 OTefli (22-cypem). Сонымен 6ipre буган шайнау e n e p i де бекидь Сына суйектщ толык келген орта жерш д ен еа д ени, одан eici улкен канат, ею Kiuii канат, ею канат T0pi3ai ешндш ер тарайды. Д е н е а арт жагынан шуйде суйег1мен байланысса, алдынгы жагынан мурын куысымен жалгасады. Жогаргы бетшдегт TypiK ер ш т н д е гипофиз! орналаскан. Д е н е с т щ ею жагынан улкен ею канат шыга- ды, онда ми жуйкелершщ ететш 6ipHeme Teciicrepi жатады. Улкен кэнаттын алдынгы 6eri коз шарасын курауга катыса- ды, ал онын алдынгы жагында кшп каната орналаскан. Бул ею канат езара коз шарасынын жогаргы санылауы аркылы 62

22-сурет. Сына суйек 1.Сына суйектщ донгелек Teciri. 2.Сына суйектщ койнаулары. З.Уш бурышты суйектщ такташасы. 4.Сына суйек кыры. 5.Kiiui канат. б.Коз шарасынын теменп сакылауы. 7,Улксн канат. 8.Канат TOpiMi оЫндшщ сырткы пластинкасы. 9.Канат Topia.n есшдшщ iuiKi пластинкасы. 10. Канат тэр!ЗД1 0С1НДШ1Н донгелек тупп. И.Сопакша TcciK. ажырап жатады. Kiuii канат басталар жершде кору ж уйкеа ететш керу озеп болады. Сына суйектщ денесшен томен карай кос пластинкадан тузьпген канат T0pi3fli есшдшер шыгады. Оларга шайнау errepi т1ркелед1. Тор суйек (os ethmoidale) так суйек, мурын куысынын жогаргы белищ толтыра жатады. Бул суйек ми сауытыньщ да, бет суйектершщ де курамына юредг Тор суйепнщ коз шарасына караган ею жак бетш кагаз пластинка деп , ал ми сауытыньщ куысына караган белнш TeciKTi пластинка дейдь Онын TeciKTepi аркылы мига шс жуйкелер1 етедь Осы келденен жаткан Teciicri пластинка белш нен томен карай мурын куысын еюге б о л т, TiK пластинка тузедг Бул плас- тинканьщ (ми куысына караган) ушюр болпш этеш айда- ры дейдь Оган катты ми кабыгы т1ркеледь TiK пластинка- ньщ ею жак жанында тор суйегшщ шытырмак (лабиринт) бол in жатады. Одан мурынньщ сырткы кабыргасына ею ociiwi шыгып, жогары жэне ортангы Keyuixip тузедь Т еменп Keyuixip жеке жука суйектен тузшген. Осы айтылган уш Keyuixip арасында жогаргы, ортангы ж эне тем енп деп ата- латын уш ауа жолы жатады. Бас канкасыньщ бет бвлЬи. Бас суйегшщ бет белш4 алуан турл! суйектерден тузшген. Буган жогаргы жак, шыкдпыт, мурын, коз, KCHcipiK, томенг1 жак, тацдай жоне тшасты cytteicrepi жатады. 63

Жогаргы жак (maxillo) — беттщ орталык белшш тузетш жуп суйек. Оньщ орта жершде д енеа, одан таралатын терт ocinflici болады. Денесш щ iuiimie мурын куысына ашыла- тын ауа (гаймор) койнауы бар. Сырткы бепнде ойысы жене кез асты Teciri орналаскан. Денесшщ жогаргы 6eri —кез шарасынын астынгы кабыргасын, мурын б о л т — мурын куысыньщ бушр кабыргасын тузедь Жогаргы жактан айна- ла жаткан суйектермен-байланысатын терт ecinai тарайды. Жогаргы мандай суйепне карай шыкдгыт, Tic уяларын тузш жаткан Tic жене мандай ecinfluiepi болады. Шыкшыт суйек (os zygomaticum) бетон бушр бел1мш тузетш жуп суйек. Муньщ уш жагына караган мандай, са- май, жогаргы жак ecinainepi деп аталатын уш ecinaici бар. Олар осы e3i атгас суйектсрмен байланысады. Шыкшыт суйектер! кез шарасынын сырт жак кабыргасын тузш жа- тады. Артка карай баплт алган самай eciHflici аркылы са- май суйепмен байланысып, шыкшыт догасын тузедг Мурын cyUeei (os nasale) терт бурышты узынша пластин­ ка T3pi3fli жуп суйек. Ол мурын куысыньщ алдыцгы тесптнщ жогаргы жиепн тузедь Осы жерде тор, мандай ж ене жога­ ргы ж ак cyfleKTepiMCH байланыс жасап жатады. Кез жасы суйег'1 (os lacrimale) бейне юшкене шагын пла- стинкалар тер1здес болып келедь К ез шарасынын шла кабыргасын тузуге катысады. Айнала мандай, тор, жогаргы жак суйектер!мен шектелш жатады. Оньщ темен карай мурын куысына багыт алган е зекп сайы бар. Бул сай мурын куысына ашылатын жас т у т т н тузедьМурыннын ортангы жене теменп кеушж1р суйеп жука пластинка Tepi3fli жуп суйек. Олар мурын куысыньщ 6yftip кабыргасында орна­ ласкан. Тандай суйек (os palatinum) ауыз куысыньщ жогаргы ка­ быргасын тузш жаткан катты тандайдын арт жак жалгы- сындагы жуп суйек. Олар орталыктан жштесе жатады. Эркайсысы келденен жене TiK пластинкадан тузшген. Келденен белит к а п ы тандай курамына кзтысса, TiKбелит мурын куысыньщ жакгауын тузедь Оларга сына суйектщ кан ап ы eciHflbiepi жалгасып жатады. Теменг( ж ак суйег'1 (mandibula) — niiuiHi дога Tepi3fli. Ж алпы бас суйектер1 ш ш деп козгалмалы суйек. Онын до- галанып келген дене белш нсн eici ociaai кетершедь Оньщ самай суйепмен байланысып, жакбуынын тузетш есшдюш буын eciimici, ал онын алдынгы жагындагы yiuidp белйтн теж eciHflici дейдт Буган шайнау, самай e n ep i иркеледь Денесш щ алдына карай шыгынкы келген жерш иек деп 64

атайды. 1ш жагында кан тамырлары мен жуйке талшыкта- ры ететш Kopeicri Teciicrep де орналаскан. Жактын жогаргы жиегшде пстерге арналган Tic уялары жатады. Ттасты суйегi (os hyoideum) жактын астында, кемекейдщ устшде орналаскан дога T8pi3flec суйек.. Онын орта жер1 денесшен таралган кнш жэне улкен мушзшелер1 болады. Пласты суйеп мойын еттершпн калын жершде орналаск­ ан, колмен байкау киын емес. Бул суйекке тем енп жагы- нан кемекей, ал жогаргы жагынан тш бекидк Сокаша суйек (vomer) жука, торт бурышты пластинка TOpiani так суйек. Ол тор суйепнщ тис пластинкасынын астынгы жагынан басталып, мурын куысын белш туруга кзтынасады. Бас суйектертщ взара байланысы. Ересектердщ бас суйектер1 ж ж аркылы озара кнмылсыз байланысып жатады. Олар Tic Topi3ju тепе жэне кабыршыкты жйегер деп аталады. Tic Tapi3fli ж1ктерде суйек жйсгер1 6ip-6ipiHe Kipire жата­ ды, мэселен, мавдай-тебе суйек, тебе-шуйде суйек ара- лыктары. Тепе жштер деп суйектердщ 6ip-6ipiMeH тепе косы- луын айтады. Оган бет суйектершщ косылыстары жатады. Ал кабыршакты жж деп 6ip суйектщ жиеп екЬпш суйектщ жиегше бетгесш жатуын ай­ тады. Оган тебе суйеп мен самай суйепнщ косылысын айтуга болады. Ми сауытынын астынгы жак бел1мшщ суйектер1 кимылсыз шем!ршекп бай- ланыстар жасайды. Адам жа- сыньщ улгаюына карай ж1кп жэне uieMipmeicri косылыс- тар б1ртщдеп суйектене бас- тайды. Мэселен, жас уакыт- та шуйде суйектщ Heri3i сына суйектщ денеам ен meMipuieicri байланыста бол- са, кейш суйектешп кетедь Бас суйектершщ iuiinae 23-сурет. Жак (шыкшыт) буын теменп жак кана буынды косылыс тузедк муны жак 1. Теменп жактын буын e 2. Самай суйегшщ емпжше буыны деп атайды. 3.Дыбыс жолыныц Tcciri. 4.Буын Жакбуыны курдел1 буын кабы. 5.Самай суйепнщ буын ойысы. кдтарына жатады (23-сурет). 6.Буын ujCMipuieri. 7-8.Сырткы канат Topbai суйек. 9.Ei3 жак бай- Бул буын самай суйепнщ ламы. 10. Б|з Topia.ii eciitai. буын ойысы мен тем енп 65

жактын буын басыньщ косылысынан тузшген. Буын куысын келденен еюге белin, uieMipuieicri тегершйс жатады. Ол аркылы суйектердщ буындасышы 6errepi 6ip-6ipiHe дурыс калыптасады. Сонымен катар буынды б е к т п туратын б1рнеше ciHip байламдары бар. Сонын шпнде ерекше ата- латын “6i3“ ecinaicine ыркелген жак cinip. Бул “6i3” есшдюшен басталып, теменп ж ак бурышына жетед1. Жак­ тын алга тайып кетушен сактайды. Теменп жакбуыны ар­ кылы жакты кетеру, Tycipy, алга, артка, онга, солга жыл- жыту киылдары етедь Осы кимылдар нетижешнде сойлеу жене шайнау npouecrepi журпзшедк Бас суйектер'тщтопографиясы. Бас канкасынын теменп б е л т н Heri3i (табаны), ал жогаргы жагын ми жапкышы деп атайды. Бас суйектер1 6ip-6ipiMeH косылып, б1рнеше сай- лар, куыстар, TeciKrep тузедь Оларга бет белптндеп ею кез шаралары, мурыннын алмурт Tepi3fli ойындысы, самай шункыры т.б. курылыстар жатады. Ми сауытынын астынгы белнш щ нн жагында алдынгы, ортангы жене арткы деп аталатын ми ойыстары бар (24-сурет). Мурын куысынын жогаргы, теменп жене ею бушр кз- быргалары болады. Мурын куысыаралык перде (KencipiK) аркылы он жене сол болштерге б ел тед т Куыстын алдынгы жагыйда алмурт тер1зд! ойынды жатса, арт жагында ею хоаны Teciicrepi жатады. Мурын куысынын жогаргы жагы- нан мандай жене кез шарасынын куысы, арт жагынан сына суйек куысы ею бушр кзбыргасынан бет (гаймор) куыста- ры ашылады. Сол себептен мурын куысы осы куыстын койнауларымен тыгыз байланыста келедг Осынын нети- жесшде тумау, сузек, кзбыну аурулары бастын 6ip б ел тн ен eiciHiui бел1ктерше жалгасуы мумюн. Мурын куысы ауыз куысынан катты тавдай аркылы белшш турады. Ол жогаргы жактын тандай eciitaici мен тандай суйегшен тузшген. Ею бушр кабыргасы жогаргы жак пен тандай суйегшщ т!к пластинкасы жене сына суйектщ канат Tepi3fli eciaaicineH куралган. Жогаргы кабыргасы мурын суйектершен тузшген. Мурын куысын еюге белш туратын суйек пердеа тор суйектщ тле тускен пластинкасы мен KeHcipiK суйепнен куралган. Мурын куысынын буйip кабыргасындагы уш кеушж1р суйек 6ip-6ipiMeH катар жа- тып жогаргы, ортангы, теменп уш ауа жолын тузедт Мурын куысы ауа журетш тыныс жолы болумен катар шс кабьш- дайтын муше. Онын юлегей кабыкшасьшан жгаргы белйтнде Hie жуйкесшщ рецепторлары жатады. 66

24-сурет. Мн сауытынын Ty6i (шли жагыны Kopinici) 1.Мандай суйепнщ коз болями 2.Этеш айдары. З.Тар TeciKTi пластинка. 4. Кору жолы. S.TypiK epuiiri. 6. TypiK cpmirinin аркасы. 7. Донгелск TcciK. 8. Сопакша тесж. 9.Жырылган тесж. 10. Кырлык тесж. ПЛшы дыбыс жолы. 12. Мойьштурык. xeciri. 13. Пласты жуйкесшщ езеп. 14. Жж. 15. Kjhi немесе жылга. 16. Колденен сай.17. Шуйденш iiiiKi томпеп. 18. Шуйденщ улкен xeciri. 19. Шуйденщ кабыршак. болим. 20. Самай суйсгййн ем1зжше GoaiMi. 21. Самай суйепнщ тасша (пирамида) бедами 22. Сына суйект1н улкен канаты. 23. Сына суйсктщ Kiuii канаты. Коз шарасы коз алмасын касымша аппаратымен сактай- тын ойыс болып саналады. Ол торт бурышты (терт ка- быргалы) пирамида тор1здй Жогаргы кабыргасы мандай суйепнщ коз бшймшен, imid кабыргасы коз жасы суйеп мен тор суйепнщ кагаз пластинкасынан, сырт ж ак кабыр­ гасы шыкшыт жоне сына суйегшен, ал томенп беи жогар­ гы жак суйепнщ жогаргы бо л тнен тузшген. Коз шарасы- пыц туб1нде жуйкелер мен кан тамырларынын отетщ TeciKrepi мен санылаулары жатады. Жас суйепнщ бойымен томен 67

тускен ту тк мурын куысынын теменп ауа жолыньщ тусы- нан ашылады. Сол себептен коз жасы кездщ бетш ылгал- дап барып, мурын куысына етедп Самой ойысы бастын буШр белптнде орналаскан, ол ман- дай; самай жэне сына суйектершщ бшнмдершен тузшген. Сырт жагынан ш ы кты т догасымен шектелш, теменп жак,- тьщ шпне карай тусш, самайасты ойысына жалгасады. Оныц imici жак кабыргасы сына суйектщ улкен канатыньщ канат- ты есшдюшен жэне жогарты жактын самайасты бетшен куралтан. Самайасты ойык — сопакша жэне денгелек т е с т е р аркылы ми сауытыньщ орталык ойысына ашыла­ ды. Осы аталган тесктерден ми жуйкелер1 мен кан тамыр- лары етш отырады. Крнат-тандай ойысы самайасты ойысынын астьщгы жагында жатады. Бул ойыс бастын турл1 койнау-куыстары- мен тыгыз байланыста келедь Мэселен, денгелек т еск ар­ кылы ми сауьггынын орта белкмен, тандайына суйектест аркылы мурын куысымен, теменп кез санылауы аркылы коз шарасымен катынасып жатады. Бул тесктер аркылы жуйкелермен кан тамырлары ете;и. Бул ойыстын алдынгы жагында —жогаргы жактемпел, арт жагында сына суйектщ канат eciwiici, iiu жагында — тандай суйепнщ TiK платин- касы жатады. Бас канкасы аржагынан — шуйде суйепнщ келденен будырмагымен, алдынгы жагынан — кез шара- сынын жиепмен eici бел1кке белшедь Жогары беляш ми сауытынын какпак беляк м еменп жагын ми сауытын Heri3i деп атайды. Кдкпак б о л т н щ imici жак ми бетшде 6ipHeme кан тамырлары мен ми иректершщ тобы бар. Сонымен катар ми кабыктарынын бекитш ойыстары мен ecinauiepi де ор­ наласкан. Ми сауытынын астынгы miKi жагында ми белкгерше сай келген алдынгы, ортангы жэне арткы ми ойпатгары жатады. Алдыцгы ми ойпаты курамыны мандай суйектщ кез 6eaiMi, тор суйектщ т ескш е пластинкасы мен Kiiui канаты жатады. Ми сауытынын алдынгы ойпатында улкен мидщ мандай б е л т орналасады. Ортангы ми ойпатына сына суйек пен самай суйектщ пирамида 6oai.Mi мен аздаган кабыршак 6eaiMi юредь Сына суйектщ кпш канатыф алдынгы жэне ортангы ми ойпатга- рынын шекарасы болып саналады. Ал перамиданын жога­ ргы кыры мен TypiK ерппгшщ арткы касы ортангы жэне арткы ми ойпатынын аралыгы болып табылады. Ортангы ми ойпатында улкен мидщ самай б е л т орналасады. Ал TypiK ерш ш нщ успнде гипофиз 6e3i жатады. Т урк ерш тн щ

ею жагында жаткан теспегер мен сайлар аркылы ми жукелер1 мен кан тамырла- ры етед1. Арткы ми ойпаты неп- зшен шуйде суйегшен жэне жартылай самай суйегшщ емЫкше белшнен тузшген. Бул ойыста мидын арткы бадпктер1мен сопавдиа ми орналаскан. Ойпат орта- сында улкен шуйде Teciri орналаскан. Онын ею буШ- р1нде тшасты мойынтурык т.б. жуйкелер мен тамырлар ететш TeciKTep жатады. Бас суйектершщжас ша- масына карай езгеруи Бас cyfteKTepi урыктындаму ке- зещнде хорданын алдьщгы б вл т н д еп алгашкы iueMipuieicri пластинкадан пайда бола бастайды. Бул жагдай жуйке тутшнщ жуандауына байла- нысты келед1 (25-сурет). Урыктын eKi айлык кезешнде ми сауытынын Heri3iH курайтын шем1ршектерде суйектену орталыктары пайда болады да жаргакты жэне шеш ршекп тшдер суйек тшдерше айнала бастайды. К,орыта айтканда, бас суйектершщ калып- тасуы жаргакгы, uieMipmeKri жэне суйектену деп аталатын уш кезеннен турады. Ал ми сауытынын какдакшасы жарг­ акгы жэне суйектену кезецшен етедь Олар самай-шуйде суйектершщ кдбыршак бел1мдер1мен тебе, мандай суйекгерь Суйектену npoueci урыкгык кезенде аякталып бггпейдь Сол себептен нэресте eMipre келгеннен кейш де онын бас суйектершщ аралыыкгарында калган дэнекер тшщ башк- TepiH байкауга болады. Оларды енбек жаргактары дейдк Булардын жаппы саны алтау. Олардьщ суйектену мерз1мдсрй тш ш дерн колемдер1 эр турл1 болып келедь Ен улкен — алдьщгы енбек. Ол тэбе мен мандай суйек­ тершщ аралыгында, бастьщ орта жершщ аралыгында жа­ тады. niiuiHi торт бурышты болып келедк Бул ею жастан кейш суйектене бастайды. Алдьщгы бушр енбек жуп болады. Бул тебе, мандай, са­ май жэне сына суйектершщ косылар ж ервде жатады. Бала дуниеге кслкймен суйектене бастайды. 69

Арткы ецбе/cmin minim уш бурышты болып келедь Ол шуйде мен тебе суйектершщ косылысында жатады. Ею- уш айдан кейш суйектену npoueci басталады. Арткы буШр енбек те жуп болып келед1 , тебе, шуйде, самай суйектершщ ортасында жатады. Бул да алдьщгы 6yflip енбек Tepi3fli болады. Бас суйектершщ, ecipece ми каклакшасынын жарыкка шыкканга дейшп суйектенш бггпеушщ ею турл1 манызы бар. Б1ршшщен, босану кезшде баланын бас cyfleicrepi 6ip- 6ipiHe айкасып, жапсарланып, босану жолынан етуш женищетедг Еюншщен, бастын жалпы дурыс кдлыптасып, мидщ дамуына жагдай жасайды. Бастын бет 6eaiMi nieMipnieicri кезеннен етпей б1рден дэнекер тшнен пайда болады. Жогаргы жше теменп жак суйектершщ нэзпсгтнен баланын бет б е л т ми сауытына Караганда кшн болып келедь Сонымен 6ipre, тебе, мандай суйектервде кешшрек жазыкталып кететш темпешйсгер де пайда болады. Жет1 жаска дейш ми сауыты жедел дамида да, одан epi бастын бет бел1мшщ суйектер1 жетше бастай- ды. Бет бел1мшщ дамуы баланын Tic жаруына байланысты келедь Жалпы, бас суйектершщ дамуы жиырма бес жаска дейш созылады. Осы кезден бастап онын жыныстык езге- picTepi де байкалады. Эйелдерде ерлерге Караганда бас суйектер! (жалпы дене нэзж тйш е байланысты) юшшеу келедь Булшык еттердщ т!ркелетш будырлары нашар ж етш п, кас догасы аласалау келедь Бас cyfleicrepi жас ерекшел1ктерше карай озгерш отырады. Меселен, отыз жастан кейш бас суйектершщ аралыгындагы ж1ктер 6ipirin, бетелей. Картайган сайын бас cyfleicrepi жукарып, кемйсп заты азаяды. \"Пстердщ TycyiHe байланысты жактар да ала- сарып, иек кншрейе бастайды. Сондыктан бетпн бас бел1м1 ми сауытына Караганда Kimi кершедг Адам бас кдккцсын окытудат нвсышидЫ теорияга сын. Ka3ipri салыстырмалы анатомиялык жене эмбриологиялык мэл1меттер мен табылган палеонтологиялык казба кзлдык- тарга суйене отырып, нэсщдер туралы кеамда niicip айтуга болады. Сонгы мэл1меттер адам курылысы мен nimiHiHiH eaeyip 63repicTepre ушыраганын дэлелдейдг Адамнын бас канкасынын ми орналасатын бел1м 1 бет бел1мшен улкен, ягни 100:40 аракатынасындай. ер адамнын ми сауытынын узындыгы мен келденен курамына карай уш турге белшедг кыска бас — брахикефальды, орташа бас — мезокефальды, узынша бас —долихокефальды. Kefl6ip галымдар адам 70

миынын мелшерш бас суйепнщ миы орнапаскзн белш нщ келемшен салыстырып, гылымга кзйшы теория куруга пай- даланып келедг Олардын бул теориясы нэсш ш иш к деп аталады. Н эсш ш ш дш и жактаушылар ‘'ж огары \" ж эне “томен” нэсшдер бар деген niKip таратты. Олардын айту- ынша, еуропалыктардын басы “жогары”, ал Tyci op турл1 халыкгар басы “томен” типтерге жатады. Мэселен, буш- мендердщ бас суйектер1 кшйлеу, тис мандайлы, иеп алга шыгынкы келгещпктен олардын бас cyfteicrepi неондерталь- дыктардын бас суйепне уксас, ал Австриядан табылган бас суйектердщ неондертальдык бас суйектершен ерекше ай- ырмашылыктары бар деген тусшйсп усынады. М.А. Гре- мяцкий ондай айырмашылыктардын барлык нэсщдерде болатындыгын кореек п, адам баласынын шыккан теп 6ip екенш дэледцедь Эр турл1 нэсшдердщ бас суйектерщщ курылысы непз1ндс 6ip-6ipiHe уксас. Осындай 6ip бас суйекп американ палеонтологы Э.Д. Коп Ш апель-О-Сен каласы- нын манынан табылган бас суйектщ неондертальдык тип- ке уксас екенш байкдган. Улы Отан согысы басталганда фашиетж Германиянын антропологтары бас суйектщ долихокефальды тш и п н , онын биологиялык ерекшелщтерш , дамуын, баска нэсшдерден жогары коя отырып, келешекте немютер жер жузшщ халыктарын жаулап, дуниежузшк устемдйеке не болады деп дэлелдеуге тырысты. Адам нэсшдер! дегешм1з шыккан теп 6ip жоне морфологиялык 6earmepi бар адам- нын тарихи пайда болтан аумакдык 6ipniri. Дене курылы- сынын белгшер1 жагынан адам нэсщцершщ 6opi де 6ip- 6ipiHe оте уксас келед1, муны анатомиялык фактшер де дэлелдейдг Тарихи даму барысында нэсшдер онебойы ара- ласып отыратындыкган каз1р п жагдайда таза куйшдеп нэсш ж ок Осыган байланысты 6ip нэсшдщ екшшклнен саяси, элеуметпк басымдыгы болуы м умин емес. Ралымдар узын, кыска бас суйектердщ барлык нэсщдерде де кездесетшш, олардын 6ip-6ipiHeH кеп айырмашылыкта- ры жоктыгын жэне неондертальдык тепн ен тараганын долелдейдк Сонымен катар барлык нэсш дердщ бас шенбершщ кэлем1 (53-66 см) б1рдей болып келетщщ де керсетедк Кептеген дана адамдардын (Лейбниц, Кант) бас колем! ете icimi болган (55 см). Эволюциялыкдаму жолын- да жалпы адам ми сауытыньщ сиымдылыгы 900 см 3-ден 1500 см 3-ге дейш ескен. Эр турл1 халыктардын экономикалык жэне мэдени даму дорежесшдеп айырмашьшыктар олардын кандай нэсшге 71

жататынына ешкзндай байланысы ж о к Олар элеуметпк себептерден туган. Буржуазия идеологтарыньщ нэсшшищк тсорияны дамы- гуда адам бас суйегшщ шшшш, курылысын, келемш непзге алуы шындыкка жанаспайтын, гылымга карсы теория. БУЛШЫК, ЕТТЕР ТУРАЛЫ 1Л1М (МИОЛОГИЯ) Жалпы тусшйс. Булшык еттер кимыл кызметтерш атка- ратын аппарат болып саналады. Дененщ сырткы орталык- та кимылдауы, оган беШмделуц 6ip-6ipiMeH карым-кзты- нас жасауы да осы булшык еттердщ жумысынын нэти- жесщде ж у р т отырады. Булшык еттщ жумысы жиырылгыштык кзсиетше бай- ланы сты . Ж иырылу нэтиж есш де организмде б1рнеше курдел1 езгерютер (жылу белшуц кан курамынын езгеру1 т.б.) пайда болады. Булшык ет жумысы (жиырылуы, бо- сацсуы, катаюы т.б.) жуйке жуйесшен реттелш отырады. Егер булшык еттер жиырылган кезде дене, не онын 6ip Mymeci 6ip орыннан eKiHmi орынга козгалса, оны кимыл- ды (динамикалык), ал козгалмай, катайып, орнында калса, кимылсыз жумыс деп атайды. Дененщ булшык errepi 03iHiH п и ш и те карай эр Typai кызмет аткарады. Олардын купи келденен кимасына, ягни ет талшыкгарынын санына, олар­ дын калывдыгына байланысты етедк Адам errepi б1рыцгай салалы жэне келденен жолакты ет тшдершен тузшген. Б1рыцгай салалы ет TiHi эволюция- лы к шыгу тарихына Караганда ете ерте пайда болган. Ce6e6i, олар тем енп сатьщагы жануарларда да кеп кездеседь Жа- нуарлардыц ортага бешмделу процесше, кимыл-эрекет- TepiHe байланысты б1рыцгай салалы еттип б1ртшдеп келде­ нен жолакты ет тш ше ауысады да келденен жолакты ет TiHi дами бастайды. Б1рыцгай салалы ет riauepi адамнын iu m агзаларында тамырларынын жене TepiHiH курамында гана кездеседк Бул тш жалпы epiKci3 жиырылып, iu m агза- лардыц толкынды кимылын, кан тамырларынын кецейш, тарылуын камтамасыз етеда. Буюл дене булшык errepi келде­ нен жолакты ет тшдершен тузшген. Булардын Фрынгай салалы ет т1ндершен айырмашьшыгы epiicri жиырыла ала- ды. Мушенщ орталыкгагы кимьшы, дененщ тещцк сакгап, тж туруы, журуц жупру! т.б. кимьш-козгалыстары осы epiicri 72

жиырылатын келденен жолакты ет TiHiHiH кызметше бай- ланысты. Осымен катар тыныс алу, сейлеу, курсак errepiH кзтайтып, TiK iiueK пен куыкгы босату, босану, жетелу т.б. физиологиялык процестер де осы ет TiHiHiH жиырылуы, кзтаюы нэтижесшде ж у р л жатады. Булшык еттердщ курылысы. Адам денеанде алты жузден астам булшык ет болады. Олардын Ke6ici жуп. Булшык ет майда миофибрилдерден (ет талшыктары) тузшген. Олар­ дын эркайсысынын шетшде шашыранды ядросы мен сыр- тын каптап жаткан сарколемма деген кабыкднысы болады. Миофибрилдер 6ip-6ipiMeH 6ipirin, дэнекер -лишен капта- лган ет будаларын тузедк Бул будалар езара 6ipirin, жеке жиырыла алатын булшык ет белнсгерш курайды. Олардын эркайсысы дэнекер тшнен туратын юлегей кабыкшамен капталган. Булшык еттердщ Tyci аткаратын кызметше карай курен кызгылт, ашык кызгылт болады. Егер ет кеп жумыс гстейтш болса, канньщ коп келу1 нэтижеанде курен Кызыл, ал аз жумыс icTece, ашыктау келедк Адам жасы ескен сайын булшык errepiHiH Tyci де езгере бередь Ж ана туган нэрес- теде ашык Кызыл, ал жас ескен сайын курен Кызыл бола бастайды. Булшык еттердщ толык келген жерш д ен еа лесе, ал ею шетш ет ciHipi деп атайды. Ет сщ1рлер1 аркылы булшык етгер 6ip суйектен басталып, еюнгш суйекке пркеледг Сон- дыктан онын 6ip cinipai басын басталар жер1 лесе, екншп cinip белiп н аякталар *epi дейдк Осы басталар жершен аяк тр ар жерше жеткенше булшык еттер м шдегп турде 6ip, не б1рнеше буындардан атгайды. Ет жиырылган кезде сол буынды не бугш, не жазып, мушеш кимылга келпредь Булшык еттерщ niuiiHi эр турлг в й ткеш олардын ет тал- шыктарынын багыты аткаратын кызметше байланысты. Оларды узын, кыска, жалпак еттер деп уш турге бвледк Дене errepi кол-аяк етгерше Караганда жалпак, жука болып келед1 де дененщ 6ipa3 жерш жауып жатады. Ал кол- аяк errepiHiH niiiiiHi узынша келед1. Олар б1рнеше буын­ дардан аттап етедь Узын еттердщ жогаргы cinipiH басталар жеР>десе, твменп cinipiH нркелер б е л т деп атайды. Кыскд салалы еттер омырткд жотасыньщ бойында, кол-аяк ба- сында терен орналаскдн. Ал жалпакerrepfli кебшесе дененщ арка, курсак, кеюрек белштершде кездеспрем1з. Мэсе- лен, арканьщ жалпак е л , кеуденщ улкен eTi, курсактын кигаш errepi. Ж алпак еттердщ ет Ыщрлер1 ездерш е тэн жалпак, жука келедг Сол себепл оларды е т шандырлары 73

деп атайды. Сакиналы етгер дененщ табиги теактерш ай- нала орналаскан. М эселен, к е з, ауыз, куык, тж iiuejc теактерш жиектей коршап жатады. Сакиналы еггердщ ет талшыктарынын жиырылуы нэтижесшде сол Teciicrep та- рылып турады. Кейде булшык ет ci«ipaepi 6ipHeme болж- терден тузшу1 мумюн. Ондай жагдайда оларды косбасты, ушбасты, тертбасты етгер дейдь Булшык еггердщ жогарыда айтылган непзп курылысынан да баска косымша курылыстары да болады. Буган кшегеШй кдлталар, юлегейт кынаптар, катпарлар, дэн тор1зш суйекгер (сесам суйектерО, ет шандыры жатады. Булар булшык еггердщ калыпты жумыс icreyiHe комекгесш отырады. Етгердщ шан- дырлы жапкыштары (фасциялар) жалпы жэне меншисп бо- лып еюге белшеда. Олар тыгыз талшыкты дэнекер пншен тузшген. Шандыр жапкыштар жеке eri немесе етгер тобын (бугетш, жазатын) жэне дененщ ет бапйсгерщ (нык, сан, бал- тыр, бшек етгерш) каптап, коршап жатады. Егер шандырлы жапкыш жеке еттщ озш коршап жатса, оны меншисп шан­ дыр жапкыш дейдь Ал етгерш тобымен каптаса, жалпы жап­ кыш деп атайды. Олар булшык ет аралыгымен суйек кабыгы- на дешн перделер тузш, етгер тобын 6ip-6ipiHeH ажыратып турады. Осыньщ нэтижесшде булшык етгер жумыс ютегенде орын ауыстырмай, 6ip жайгасып жатуына сеппгш типзеда. Бул перделерге кейде ет cirupaepi де пркелу1 мумкш. Кррьгга айтканда, шандырлы ет жапкыштары корганыштык кзсиепмен 6ipre прек кызметш де аткзрады. Ет а ш рл ерш щ суйектен басталар жершде ылгалды KUiereitni калталар орналасады. Осы юлегейл1 калталар шйндеп юлегейгп ылгал ет пен суйектщ 6ip-6ipiHe уйке- люпеуше себеп болады. Бул калталар жас норестеде туган- нан кейш пайда болып, есейген сайын улгайып, куысы кенейш, юлегейш кынаптарга айналады. Оларга ет синрлерш 6ipiKTipin, сыртынан каптап жаткан капшыктар да жатады. Булардьщ шпнде де калталар ш ш депдей кшегейл1 ылгалы болады. Ол ет ащ р л енш щ етш ылгалдап, уйкелюш азайта- ды. Булар acipece кол-аяк етгершщ басталар жер1нде кеб1рек кездеседп Дэн тэр1зш суйекгер кобшесе ет пен буьш сицрлершщ ара- сында. Олар прек кызметш аткарумен катар берйспк те береда. Ш ыгыршык деп шем1ршекпен капталган ойык суйек бепн айтады. Ол кебшесе ciwip ететш суйек басында жа- кын орналасады. Булшык еттердщ жумысы. Булшык еггердщ жумысы жиырылу касиепне байланысты. Олар жиырылган кезде ет 74

талшыктары кыскзрумен катар жуанлайды. Дене белгш 6ip кимыл жасаганда GipHeme булшык ет кастысады. Олардын жумыс эрекей эр турльЕт аткаратын кызметше карай си- нергистер (6ip уакытта б!рынгай жумыс аткаратын етгер), антогонистер (6ip-6ipiHe карама-карсы жумыс аткаратын стгер), фиксаторлар (6ip калыпта кимылсыз катайтып устай- тын еттер) деп уш топка белшедь Мэселен, синергистер тобына бшектщ алдынгы бетшдеп кол басы мен саусактар- ды бугетш еттер жатады. Егер синергистер мен антогонис­ тер 6ip уакытта жиырыла жумыс icrece, дененщ сол белшн 6ip куйде кимылсыз катайтып турады. Бул жагдайда ол етгер катайтушы фиксатор тобы болып саналады. 0 p6ip булшык ет буын аркылы белгш 6ip кызмет атка- рады. Кимылдьщ Typi етпн буыннан калай отуше байла- нысты. Егер ет буыннын келденен бшшнщ алдынгы, не арткы жагынан етсе, онда бугу не жазу кимылдары журедь Ол ет уйек б ш ктщ сырт жагынан етсе, сыртка тарту, ал ini жагынан отсе, пике тарту кимылдарын камтамасыз етедь Булшык ет тис 6iniicrin алдынгы жагынан кигаш етсе, ш ке айналдыру, ал сырт жагынан кигаш етсе, сыртка айналды- ру кимылдары орындалады. Булшык errepai 6ip буынды немесе кеп буынды еттер деп белед1. Егер ет 6ip буыннан атгаса, 6ip буынды, ею, не одан да кеп буындардан атгаса, eKi буынды, не кеп буынды еттер деп атайды. Мундай булшык етгер мушенщ керцп белш н гана емес, оган жал- гаса жаткан буынды белштерш де кабат кимылга келт1ред1. Булшык етгердщ жумысына эртурл1 жагдайлар эсер етедь 0 cipece онын жиырылу купи козу дэрежеЫне тйселей каты- сты, тэуелд1 болады. Ал козу дорежеа организмн1н жалпы жагдайына, коректенуше, куш тш гш е т.б. жагдайларына байланысты. Орыстьщ атакты анатомы П.Ф.Лесгафт (1837— 1909) келденен жолакты булшык еттерд1н кызметш зерт- теп, олардын кимылсыз (статикалык) жэне кимылды (ди- намикалык) болып белшетшш аныктаган. KjiMbmcbi3 булшык еттер ете куш п болгандыктан тал­ шыктары ipiney, ездер1 кыска, кигаш орналаскэн, кан та- мырларына бай, Tyci курен Кызыл жэне жиырылу жылдам- дыгы баяу, тез шаршамайды. Бул еттер дененщ алга тарту салмак купине Kepi эсер етущщ нэтижесвде дененщ тж туруына cenTiriH типзед1. Кимылды булшык еттер узын талшыкгы, беку бе-rrepi кен емес, кдн тамырлары аз болады.сондыктан TycTepi ашык Кызыл. Бул етгер кимылсыз етгерге Караганда тез жиыры- лып, тез шаршайды. 75

Булшык еттер жумысы адамныц жалпы TipiiuuiiK етуше ете кажет. Сондыкган дене етгерш кунделйсп шыныктыру, кимыл кызмётше жаттыктыру организм кзбылетшщ ар- туына пэрменш ыклал жасайды. Адам денесйщеп булшык errepfli орналастыру жагдайына карай тулга, мойын, кол-аякетгер1 деп жпстейщ. Тулга errepiH терен, не беткей еттер деп ею топка беледь Тулганын терен меншйсп errepi дене суйектерше жапсарлана жатып, козга- лыскз келедь Беткей errepi repi астында орналасып, дененщ арка жоне кеюрек бел1ктерш ала жатады. Олардыц Ko6i ток- пан жшиске TipKecin, колды кимылга келпредк Бас errepi шайнау жэне ымдау errepi болып еюге белшедь Кол-аяк errepi де жаткэн жагдайына карай иык, жамбас жэне ерюн кимылды кол-аяк errepi деп аталады. тулганын; бу лш ы к, ettepi Кеюрек клеткасынын булшык emmepi. Кеюрек клеткасы- ныц булшык errepi дененщ алдынгы белйтнде кабыргалар- ды жаба жатады. Олардыц жогаргы шекарасы мойын- мен шектелсе, теменп жагы соцгы кабыргалар жиеп мен TecriH семсер ocimrici болып саналады. Тулга errepi арка, кеюрек жэне курсак булшык errepi деп белшед1 (26-су- рет). KoKipeK булшык eTrepi арка arrepi Topi3ai repiacTbi жэне MeHmiicri еттер болып еюге белшедь Беткей етге- pi жиырылган кезде кол суйектерш кимылга келттрт отырады. Бул еттерге кею- ректщ улкен, Kind errepi, буганаасты жоне алдынгы Ticri еттер жатады. 1. Кеюректщ улкен emi т. (Pectoralis major) буганадан, тестен теменп (V—VI) ка­ быргалар шем1ршектершен басталган ет талшыктары 76

суШрлене Ыщрге айналады да токпан жипктщ улкен темпешисгершс бекнш. Бул ет жнырылган кезде иыкбеддеуш, колды алга карай тартып, шже айналдырады (пронацио). 2. Комрекпин киш emi (т. Pectoralis minor) кеюректщ улкен етшщ астында орналаскан. Ол жогаргы (II-V) кабыргалар- дын алдьщгы бетшен басталып, жауырынньщ кустумсык eciimiciHe бекидк Жиырылган кезде жауырынды темен жэне алга карай тартады. Егер баска заттар жиырылуы нэти- жесшде жауырын кимылсыз турса, онда кабыргаларды кетерт, тыныс алуга кемектесед1 (27-сурет). UCoKipcKriH улкен CTi. 2. Алдыцгы ирекп ет. 3. Кдосактын сырткы кнгаш еет*ь 77. Е^н ;бу!ьfш' ыb\".V8.^КуCTр1сHа\"кlCтiыl|нipпJк,iекпы.н9а.бКыу'р5с-аKкiт,ыWнIKакссаыкизныагсыы..1б0.ПАирркаамниыдна пГлаас^ты^сп'.т 1,,44а.ТТосТ-бугЖанИае-псм11311КДшелеьетап.ел1.5..ЗТ.рТаепсе-пниляасттэыр1езпд1. .езт. С р ы н 77

3. Алдынгы ирект! ет (т. Serratus anterior) кеюрек клет- касынын 6yftip б е л тн д е жатады. Бул erri жогаргы жагы- нан улкен кеюрек eri жауып турады. Ол VII-IX Tic Tepi3fli белктер мен кабыргалардын сырт бетшен басталып, жау- ырыннын астына етш, оньщ imici кыры мен теменп буры- шына бекидк Бул ет жиырылган кезде жауырынды темен жене сыртка карай тартады. Кеюрек клеткасынын терен жаткан меншЬсп еттерше суйекке таяу жайгаскан еттер жатады. Олар кабыргаларды кнмылга келпрш, кеюрек клеткасын кенейтш, тыныс алу процесш журпзедй Бул еттер тобына сырткы кабыргаара- лык, imici кабыргаралык жене кеюректщ келденен errepi, кек ет жатады. 4. Сырткы кабыргааралык еттер (т т. Intercostales extemi) талшыктары кыскз келедь Олар жогарыдан темен карай кисы к орналасып, омыртка жотасынан кабырта iueMip- шектерше дейш созыла жатады. Бул еттер жиырылган кез­ де кабыргаларды кетерш, кеюрек клеткасынын кенеюше, дем алуга жардем етеда. Сондыктан ет тыныс алу пронесите неп зп кызмет аткарады. 5. IuiKi кабыргааралык еттер (mm. Intercostales interni) сырткы кабыргалык еттердщ im жагында орналаскан. Ет талшыктары карама-карсы, теменнен жогары карай кигаш жатады. Олар жиырылган кабыргаларды темен Tycipin, кеюрек клеткаларынын келемш кш прейтт, тыныс шыга- руга кемек етедк 6. Квк1рект1н келденен emi (т. Trasversus thoracis) тестщ imici бетше жабыса жатады. Пшнш желпуйи Tepi3fli жука ет. Тестщ семсер ocinaici мен кабыргалардын imici бетше ба- рып иркеледк Жиырылган кезде тыныс шыгаруга катыса- ды. Осы айтылган еттер тыныс алу процесше катысуымен 6ipre кабаттаса орналасу нэтижесшде кеюрек суйектершщ берйс болуына да жагдай жасайды. 7. Кек ет (diaphragma) кеюрек куысын курсак куысы- нан белш турган ет. Ол урыктьщ даму flayipinne мойын миотомынан кеюрек агзаларымен 6ipre мойын б ел тн д е пайда болады. Сол агзалар ecin, дамып, келем1 улгаюы нэтижесшде кек ет темен карай ыгысып, уш айлыгында 63iHiH кемел кзлпына келедк Сондыктан ол мойын ер1мшен алатын жуйкелерш де темен тарта кетедь К ек ет перделенш жаткан жука, жалпак ет. Ол кеюрек куысынын теменп, курсак куысынын жогаргы кабыргасын тузедк Ш ер ет тал- шыктарынан турады. Шандырлы келген орта жер1 жогары 78

карай кумбездене жатады. Кумбездщ устщп жагында журек орналаскан. Ет талшыктарыньщ шетт коюрек клеткасынын томенп жиепне бекидь Кок еттщ арт жак белит аркылы онеш, колка, томенп куыс кектамыры, лимфа жолдары мен жуйке талшыктары етедь Кек ет талшыктары жиырылган кезде кумбез1 томен тусш, коюрек куысынын колемш узы- нынан улгайтып, тыныс алуга кемектеседь Ал ет талшык­ тары босаган кезде кумбез! KepiciHme котерийп, коюрек куысын KimipeftTin, тынысты шыгаруга жардемдеседк Атк- аратын басты кызмеп тыныс алу npoueci. Коюрек клеткасынын шандырлы фасцияларына меншж- Ti жоне innci коюрек шандырлары жатады. Menmiicri коюрек шандырлары кол кимылына катысатын errepai жабады. Олар томенп жагынан курсак шандырына жалгасады. 1шю коюрек шандырлары коюрек куысы нын iiiiKi кабыргасын астарлап жатады. Кхрсактын булшык emmepi. Адамнын курсак 6oairi томенп кабыргапар жиегшен басталып, жамбас суйепнщ мыкын кы- рына дейпн созылады. Курсак errepi жаткан жагдайларына карай алдьщгы, ею буй!р жэне арткы курсак en-epi болып бе- лшедь Алдьщгы курсак eiTepi- не тж жоне пирамидалык ет- тер, бушр еттерше сырткы, шею кигаш errepi мен колде- нен курсак еп , ал арткы (бел белптндеп) белдщ шаршы етт жатады (28-сурет). 28-сурст. Курсактьщ булшык 1. Курсактыц mite emi (т. Rectus abdominis) томенп (V,VI, 1.Курсактьщ л к eTiiiiK ciiiipai VII) кабырга шем1ршектер1 мен жолактары. 2.Курсактыц TiK eTi. тестщ семсер оаю неш ен бас­ 3.KiiuiiK. 4.Курсактыц iuiKi кигаш талып, томен карай тис тусш, ет>. 5.Курсактын пирамидалы eTi. 6.Курсактьщ тш еттщ алдьщгы шат суйектерщщ косылысар шандырлы кынабы. 7.Ен бауы. жерше бекидк Бул ет келденец 8.Шат ciHip байламы. 9-Курсак- шщрлер мен уш-терт ет болж- тыц колленен шандыры. Ш.Кур- терш е болшсд1 де курсактьщ сактыц ак сызыгы. 11.Курсактьщ кигаш етт ер ш щ апонервоз- колденец ел. 12.Курсактыц TiK eTiiiin арткы бел. дарынан пайда болган шан­ дырлы кынап iiumae жатады, 79

жиырылган кезде д е н е т алга иеда, курсак куысыньщ кысы- мын кушейтш, iiuid сарай агзаларыныц оз орындарына жайгасуымен 6ipre т.б. физиологиялык манызды жумыстар аткарады. 2. Пирамидалык ет (т. piramidalis) калдык етгерге жата- ды. Шат суйегшен басталып, орталык ак сызыкка бекидь Бул TOMeHri суткоректшердщ калталы булшык еттершщ калдыгы болып саналады. Кызметт жагынан бул тек етке уксас жэне курсактын ак сызыгын кередь 3. Курсактын сырткы кигаш emi (т. Obliguus extemus abdominis) томенп кабыргалардын сырт жаш нан басталып, ет талшыктары жогарыдан темен карай багыт алып, мы- кын суйепнщ кырына бекидь Бул ет алдыцгы жагынан тле еттщ кынабын курайтын жалпак шандырга ауысады. Ол курсактын ортасында еюшш жагындагы ет шандырымен байланысып, ак сызыкты тузуге катысады. Шандырдын твменп жаты кзлынлап, кабатталып, мыкын суйепнщ ал- дынгы жогары eciaiciHeH шат денесше дейш созылып жат- кан шат ciHipiH тузед1. Бул ет ею жакты жиырылган кезде кеюрек клеткасын темен тартып, д е н е т июге, ал 6ip жа­ гынан жиырылганда тулганы карама-кзрсы жагына буруга кемектесед1 жэне жалпак курсактын етше тен курсак кысы- мын улгайтуга катысады. 4. Курсактын iuiKi кигаш emi (т. Abliguus internus abdo­ minis) сырткы кигаш еттщ астында жатады. Бул ет бел-арка шандырынан, мыкын суйепнщ жиегшен жэне шат сдаршен басталып, теменнен жогары карай кигаш багытталып, 6ip белит твменп кабыргаларга бекид1. Алдынгы жак белш тис erriH кынабын жэне курсактын ак сызыгын курайтын шан- дырлы апонервозга ауысады. Ен твменп белш ума калта- сынн курамына eHin, енд1 коршай кетерш турады. Сон- дыктан бул булшык еттщ твменп белшш ума кетерупп ет деп атайды. 5. Курсактын квлденен emi (т. Trasversus abdominis) теменг1 кабыргалардан, бел-арка шандырынан, мыкын суйепнщ жиегшен жэне шат ащ рш ен басталып, алдынгы жагында тис ет кынабы мен ак сызык курайтын шандырлы апоневрозга ауысады. Бул ет курсактын бушр кабыргасы- нын yuiiiimi кабатын жасап жатады. Кызмет1: курсаккысы- мын улгайту, uuid агзаларды ез орындарында кдлыптасты- рып, iuieicrepfli босату жэне дем шыгаруга кзтысу. 6. Белд'щ шаршы emi (т. Quadratus lumbocum) мыкын суйепнщ жиегшен басталып, бел омыртканын квлденен eciwunepi мен томенп кабыргага бекиш. Бул ет курсактын

арткы кабыргасын тузеш. Муньщ ею жагы б1рдей жиырылса, томенп кабырганы томен тартады. Bip жагынан жиырылса, омыртка жотасыньщ бел бел1мш оз жагана карай иеш. Курсак eirepi op Typai жумыс аткарады. Олар курсак куысынын кабыргасын кураумен 6ipre irnici агзаларды оз орындарында устап турады жэне iiu кысымын улгайтып, зор шыгару, кусу, жетелу, шашалу, дем алу, босану жэне омыртка жотасын алга ию процестерше де катысады. Kirni жамбас астауынын астынгы жагындагы аралык булшык e-rrepi адамдарда озгерген, ал жануарларда куйрык т.б. булшык errepi болып табылады. Ол eric Teciri мен зор жолыньщ кыскыштарын тузуге де катысады. Курсакта непзшде терт шандырлы жапкыш болады: беткей, ею MeHmiKTi жэне iiinci шандырлар. Беткей шан- дырлар курсактын то м е н п жагындагы Tepi асты нда. MeHmiKTi шандырлар уш жапыракшадан тузшген. Беткей жапыракшасы курсактын кигаш eTrepiHiH аралыгында, ал терсн жапыракшасы — курсактын irnici кигаш жэне келде- нен етгершщ аралыгында. Сонгысы баскаларынан калын. Бул шандыр курсактын тнс ей кынабынын imici кабырга­ сын жэне шат озепн куруга катысады. Шат озег! — курсактын томенп шат б е л тн д е орналас- кан узындыгы 4—5 см санылау кецютйс. Шат ciHipiHiH кабатында жатады. Шат езегшщ терт (томенп, жогаргы, irnici, сырткы) кабыргасы, ею (irnici, сырткы) Teciri болады. Онын тэмен1т жагы шат с1щршен, жогаргы жагы курсак­ тын imici кигаш етшен, алдынгы жагы uuTin колденен шан- дырынан турады. Сырткы Teciri шат суйегшщ жогаргы жа- гында орналаскан. Ол курсактын сырткы кигаш eTiHiH шандырынын ажырауынан пайда болады. 1шю Teciri курсак куысында шат сннршщ устшде орналаскан. Еркектерде шат 03eri — шэует бауы, ал эйеддерде жа- тырдын жумыр cinip байламы отед1. Кейде осы манайдын осалдыгынан шат жарыгы пайда болуы да кэд1к. Курсактын ет талшыктарынын озара айкасуынын нэти- жес1нде курсак кабыргасынын 6epiicriri артады. Онын кейб1р жерлер!, ягни шат ©3eriHiH юндпс манайынын жэне ш т щ ак сызыгынын тустары осал келед1. Ce6e6i, ет талшыкта­ рынын ыдырауы норижес1нде жарык пайда болуы мумюн. Сол жарыктан imici сарай агзалары (кдрын, imeK, ен) Tepi астында шыгып туйнек жасайды. Бул жагдай курсак errepi- HiH нашар дамуынан, шамадан тыс жук котеруден пайда болады. Олар ющнк жарыгы, шат жарыгы, ума жарыгы деп аталады. i—681

АРКД БУЛШЫК, ETTEPI Арка булшык, еттер1нщ Ke6i омыртка жотасынан баста- лып, дененщ арт жагында жайгаскан. Осыган жалгаса мойыннын желке errepi орналаскзн (29-сурет). 29-сурет. Арканын булшык errepi 1.Трапеция Topiiai ет. 2. VII мойын омырткзнын арка ociimici. 3. Жауырын жалы. 4. Дельта Topiiai ет. 5. Жауырыннын жаласты eTi. 6. Kimi жумыр ет. 7. Улкен жумыр ет. 8. Кдыкша Tapirai ет. 9. Арканын калыц eri. 10. Курсактыц сырткы кигаш eri. 11. Беларка шандыры. 12. Мыкын кыры. 13. Бексенщ ортангы eTi. 14. Санный жалпак шандыырн керетш ет. 15. Боксенщ улкен eri. 82

Арка етгерш: аркзньщ беткей (Tepi астында) жаткан eirepi жэне терен e-rrepi деп ею топка беледь Арканын беткей жаткан еттерше трапеция Tapi3ai ет, арканыц жалпак eii, жауырын кетеретш ет, киыкша тэр1зд1 ет, арткы жогаргы жаты жэне арткы теменп TicTi булшык eirepi жатады. 1. Трапеция mapi3di ет (т. trapezius) Tepi астындагы мой- ыннын жэне арканын жогаргы белнтн алып жатады. Ол бастын шуйде белшшен, мойын жэне арка омырткалардын арка есшдшершен басталып, бугананын сырт жак белшне, жауырынныц иык ecbmici мен жалына бекидк Бул ет тутас жиырылган кезде жауырынды омыртка жотасына карай жакындатады. Егер жогаргы б е л т жиырылса, жауырынды кетередк ал теменп 6eniri жиырылса, оны темен туЫредк 2. Арканын жалпак emi (т. latissimus dorsi) кеюрек клет- касы мен арканын томенп бэлш н жауып жатады. Бел-арка шандырынан, кеюрек омырткдлары мен бел омырткала- рынын арка еандшершен жэне жамбастын мыкын кыры- нан басталып, колтык астынан етш, токпан бшжтщ ал- дынгы жагындагы iduii будырына бекид!. Бул ет жиырылган кезде иык белдеу1н темен тартып (токпан ж ш ю т), iuiKe карай бурайды (пронациолайды). 3. Жауырын кетеретш ет (т. Levator scapule) жогаргы мойын омырткаларынын 6yftip есш дш ерш ен басталып, жауырынныц iunci жогаргы бурышына бекцщ. Бул ет жиы- рылганда жауырынды кетередк 4. Крыкша ет (т. rhomboideus) тем енп мойын жогаргы кеюрек омырткаларынын арка есшдшершен басталып, жауырынньщ iuiKi кырына бекид1. Бул булшык ет жиы- рылганда жауырынды сел кетерш, омыртка жотасына карай тартады. 5. Арканын жогаргы upenmi emi (т. Serratus superior) ар­ канын жогаргы жагында, киыкша erriH астында жатады. Бул ет теменп (VI, VII) мойын, жогаргы (I, II) коюрек омырткаларынын арка есшдшершен п с тэр1здене баста­ лып, жогаргы (II, V) кабыргаларга бекидг Жиырылган кез­ де беюген кабыргаларды жогары карай тартып, кеюрек клеткасы KOTepuiin, кенекмне, тыные алуга катысады. 6. Арканын mOMemi upenmi emi (т. Serratus inferior) кеюрек клеткасынын теменп белшнде арканын жалпак еи н 1н ас­ тында жатады. Теменп (XI, XII) кеюрек жогаргы (I, II) бел омырткаларынын арка осшделершен басталып, томенп кабыргаларды темен тартып, кеюрек клеткасынын келемш юнпрейтш, тынысты шыгаруга катысады. 83

Арканын терен суйекке таяу жаткан еттерше бас-мой- ын, беддеу eTi, омыртка жотасын жазатын нсмесе сепзкез- арвд есшдшер eTi, квлденен арка еиншлер c-rrepi жатады (30-сурет). 30-сурст. Арканын Терек errepi 1.Омыртка жотасы. 2. Кабыргалар котеруин еттер. 3. Мыкын кабыргалык шанлыр. 4. Белшк шаршы eii. 5. Сырткы кабыргааралык еттер. 6. Арканын уэынша enepi. 7. Квлденен оашиаралык еттер. 8. Мыкын-кабырга eri. 9. Арка ос!нд1аралык еттер. 1. Бас-мойын белдеу emi (mm. Splenlus capitis, servicis) адам- нын арка жэне мойын б о л тн д е трапеция, киыкша Tapi3fli жоне арткы жогаргы TicTi еттершщ астында орналаскан. Бул ст мойын омырткаларынын тусындагы желкс ейцршщ жэне жогаргы (I, VI) кок1рек омырткаларынын омыртка­ ларынын арка осадш ерш ен басталып, самай суйепнен 84

емйзжше eciwrici мен жогаргы (I, III) мойын омырткала- рынын буйip еандшерше бекида. Е й жагы б1рдей жиы- рылган кезде мойын мен басты арткз карай тартады, ал 6ip жагына жиырылганда бас пен мойынды ез жагына карай бурады. 2. Жотаны жазатын ет (т. Erector spinae) омыртка жо- тасынын ею жагында сепзкезден шуйдеге дейш созылып жатады. Ол сепзкез мыкын суйектершщ сырткы бетшен басталып, ет талшыктары жогары карай кабыргаларга, кею- рек омырткаларынын арткы жэне колденен есшдшерше, ал ен узын талшыктары шуйдеге самай суйегшщ есщщсше дейш жетедь Бул ете кушп ет. Онын жиырылуы нотижесшде омыртка жотасы жазылып, дененщ п к устау жагдайы кам- тамасыз етшедк Бул ет теменп кабырга тусында мыкын- кабырга. узынша, арка ocutai салаларына белшедг Мыкын- кабырга 6eairi сырт жагында орналаскан, ол мыкын суйепнен басталып, кабыргаларга бекидг Еюнгш узынша белйтнщ ет талшыктары омырткаларынын келденен осш- дшерше 6ipriruren беки отырып, шуйде суйепне жетедк Ал ушппш арка оспш 6eairi омыртка жотасына таяу жатады. Ет талшыктары омырткалардын Арка есшдшерше нркеле жогары KOTepLtiin, II мойын омырткзсына жетедк 3. Келденен-арка ecmdi emi (т. transversospinalis) талшык­ тары ете кыска. Олар op6ip теменп омыртканын келденен ecinaiciHeH басталып, жогаргы омыртканын арка есшдасше прк ел т отырады. Жалпы узындыгы сепзкезден суйекке дейш созылып жатады. Бул етгер омыртка жотасын жазуга, оны онга жене солга июге катысады. Келденен-арка ecirtai еттердщ астында кыска салалы майда етгер жатады. 4. Арканын ocindiapcLibiK еттерме (mm. interspinales) омырт­ калардын арка есшдшершщ аралыгында жаткан каюка са- лалы ет талшыктары жатады. Бул еттер омыртка жотасын п к устауга жэне жазуга катысады. 5. Келденен ec'mdiapwibiK. еттер (mm. intertransversarii) омырткалардын келденен еандшершщ аралыгында орна­ ласкан. Ет талшыктары ете кыска, булар жалпы омыртка жотасын тж устауга катысады. Егер 6ip жагынан гана жиы- рылса, д е н е т сол жагына карай иедь 6. Крбырга Kemepyiui еттер омыртка жотасынын кеюрек белЫ нде гана жатады.Бул еттердщ ет талшыктары омыр­ ткалардын келденен есшдшершен басталып, кигаштала темен Tycin, кабыргаларга бекида. Жиырылган кезде кабыр- галарды к етер т, кеюрек клеткасын кенейнп, тыныс алуга кемектеседг 85

7. Желке errepi нэзж, кыска талшыкгы. 0те терек, суйек- ке таяу. Булар бастын улкен, iciiui жэне жотаргы, твменп кигаш еттершен таралады. Бул етгер шуйде немесе эпист- рофей (II мойын) омырткасына дейш жиырылган кезде басты артка карай тартады. Ал егер 6ip жатынан тана жиы- рылса, ез жагына карай шп, артка тартады. Арка шандырлы жапкыштардын ен жаксы дамыганы — бел-арка шандыры. Бул адамныц бел тусында трапеция Tepi3fli пшпнде. Беткей жэне терен жапыракшадан тузшген. Терец жапыракшасы вте жука. Ол бел омырткаларыныц бушр вешдшершен, соцгы кабыргадан мыкыннын жогар- гы жиегше дейш созылып жатады. Беткей жапыракщасы арка еттершен куйымшакка дейш орналаекзн. Бул жапы­ ракшадан арканыц жалпак eTi, арткы твменп Ticri ет, курсактыц квлденец жэне imid кигаш errepi басталады. Омыртка жотасыныц узына бойына арка сайы жатады. Осы сайда жаткзн омырткалардыц арка вйндшерш VII мойын омырткадан бастап, колмен байкауга болады. МОЙЫ Н МЕН БАСТЫН, БУЛШЫК, ETTEPI Мойыннын булшык emmepi. Адамшыц мойын 6oairi жо- таргы жатынан жакпен, твменп жатынан бутана жэне тес туткасымен шектелед1. Мойын errepi шайнау, ымдау, ты- ные алу, жутыну, свйлеу т.б. козгалыстарын журпзеш. Мойын булшык errepi eici 6yftip, алдыцгы жэне арткы топ- тарга белшедц. Соцгы тобы арка етгершщ жалгасы opi олар арка errepiMeH 6ipre отед1. М ойыннын бушр errepiH жат- кан жагдайына карай беткей жэне терен еттер деп eicire бвлёд1. М ойыннын беткей еттерше тес-бугана-ем1з1кше еп мен Tepiacra, мойыннын беткей errepi жатады (31-сурет). 1. Tepiacmbi emi (т. Plalisma) калдык ет болып саналады. Бул ет суткорекплердс жаксы жетшген. Олардын терклнщ астында букш денесш жауып жатады. Ол адамда T ep iacra майыннын е й бушр б е л т н тана жауып жаткзн жука ет. Ол к е й р е к клеткасынан жогары карай KeTeplain, жактыц твменп жиегше бекида. Бул ет жиырылган кезде езущ твмен тартады. 2. Тос-бугана-ем'ткше em i(т. stemocleidomastoideus) мой­ ынны н алдыцгы бушр болш не орналаскан ейбасты ет. Онын 6ip басы буганадан, ейнш} басы тветен басталып, 86

31-сурет. А-мойынньщ булшык. crrcpi, Б-мойыннын терец errepi А. 1-3. К.ОСкурышпалыетпн алдынгы б0ЛШ1. 2. Жак-тшасты eri. 4. \"Пласты cyflcri. 5. Калкан-пласты eri. 6. Калкэнша шеьнршек. 7. Жауырын-тшасты eTi. 8. Тос-тшасты eri. 9. Оймак-кдлкдмша eri. 10. Кдлканша без!. 11. Тес- бугана-см1з1кше еп. 12. Бутана суйсп. 13. Трапеция TOpiaai ет. 14. Алдынгы сатылы ет. 15. Ортангы сатылы ст. 1б.Жауырын пласты еп. 17. Арткы сатылы ет. 18. Жауырынды котсрстш ст. 19. Жуткыншак еп. 20. Бастын узын eTi. 21. Бастынпк eri. 22. Ем1з1кшс-т1ласты еп. 23. Б!з тор!зд1 eciiwi. 24. Б1з-т1ласты еп. 25. Тшасты-ты еп. Б. 1.Шуйде суйепнщ денеск 2.Жуткыншак. З.Бастын алдынгы п к ей. 4,Бастын узын еп. 5-Бастын белдеу еп. 6,9.Мойыннын узын eTi 7.Алдынгы сатылы ет. 8.Арткы сатылы ст. Ю.Буганаасты вена. П.Сырткы кабыргааралык еттер. 12.1 кдбырга. 1З.Бастын узын eri. 14.Б1з тэр1зд1 eciiui. самай суйегшщ елйзшше еаш пеш е бею ш . Бул еттщ ею жагы б1рдей жиырылган кезде басты мойынмен 6ipre алга карай иедг Bip жагынан жиырылса, басты карама-карсы жагына бурып, мойынды оз жагына иедг Мойын етгершщ алдынгы тобы тшасты суйегшщ устщп жэнс астьщгы errepi деп еюге белшедг Тшасты суйегшщ ycTinri тобы ауыз куысыныц томенп тубш тузедг Оларга жак-тшасты, иек-тшасты, кос карыншалы, б1з-тшасты errepi жатады. 1. Жак-тиюсты emi (т. Mylohyoideus) шаршы жалпак ет, ауыз куысыньщ тубш тузедь Ж ак суйепнен басталып, тшасты суйепн жогары карай козгайды, не KepiciHiue, жак­ ты томен rycipefli. 2. Иек-тишсты emi (т. Genio-hyoideus) иектен басталып, тшасты суйепне беюод. 87

3. Крскарыншалы ет (т. diqastricus) атына сэйкес коска- рыншалы келеда. Келденен багытта жатады. Арткы карын- шасы аркылы самай суйепнщ ем1зжше есщшсшен баста- лып, алдынгы карыншасымен пласты суйегше бекидг 4. Ыз-тшасты emi (т. Stilohyoideus) самай суйепнщ 6i3 есщщсшен басталып, -пласты суйегше иркеледь Тшасты суйепнщ устщп жагында жаткан етгер жакты темен Tycipy жумысын аткарады немесе жак кимьшсыз турган жагдай- да, керюшше, тшасты суйепн квмекеймен 6ipre квтеред1. Бул жагдайда сойлеу мен шайнау процестерше катысады. Тшасты суйепнщ астынгы жагындагы булшык. еттерге твс-тш, тес-калкан, калкан-тшасты, жауырын-тшасты errepi жатады. 1. Твс-тыасты emi (т. sternohyoideus) тес туткасы мен бугананын im жак бел!гщен басталып, кемекейдщ алды- нан етш, тшасты суйепнщ денесше жалгасады. 2. Тес-калкан emi (т. sternothiroideus) тес туткасынан ба­ сталып, капканша шем1ршекке бекид1. 3. К,алкан-тыасты emi (т. Thirohyoideus) капканша шем1ршегшен басталып, тшасты суйепнщ муй!зше бекидк 4. Жауырын-тшасты emi (т. omohyoideus) жауырынньщ жогаргы жиепнен басталып, тшасты суйегше жалгасады. Ею кзрыны бар, теменп карыны трапеция Topi3fli булшык етт1н астында жатады. Кемекейдеп дыбыс шцгару, жутыну кызме-rrepi мойын- нын тшасты суйепнщ астында орналаскан етгердщ каты- суымен аткарьшады. Мойьшнын терен еттершщ 6yftip тобына алдынгы, ортан- гы жене арткы сатылы e-rrepi, ал ортангы тобына бастьщ, мойыннын п к e-rrepi мен бастьщ жене мойынньщ узын errepi жатады. М ойы ннын алдынгы, ортангы жене арткы сатылы булшык errepi мойын омырткалардын келденен есшдю1нен басталып, I, II кабыргаларга бекид1. Булар 6ip жагынан жиырылса, сол жагына карай мойынды иед1. Кдтгы тыныс алганда, жургенде, жук кетергенде кабырганы кетерш, демд1 1шке тартуга катынасады. Бастьщ жене мойыннын п к errepi мен узын булшык errepi мойыннын алдынгы терен тобына жатады. Булар шуйде суйепнен басталып, кеюрек омырткаларынын келденен ocinaLnepiHe пркелеш. Кдлган кыска тж errepi ауыз омыртка мен шуйде аралыгында орналаскан. Бул булшык етгер жиы- рьшганда мойын омырткаларын, басты алга Heai. Сондык- тан желке еттершщ антогонистер1 болып табылады.

Бастын булшык emmepi. Ба- стын булшык етгерш шайнау жэне ымдау булшык errepi деп eici топкп белей. Шайнау бул­ шык еттершщ ерекшелш — олар бас суйегшщ эр жершен басталып, мшдетп турде бас­ тын козгалмалы суйепне —те­ мени жакка келш пркеледг Бул етгер жиырылган кезде осы суйекп жак буынын кимылга келттрш, шайнау эрекетш жур- пзед1 (32-сурет). Шайнау еттерше меншнсп шайнау ей, самай ей , iuiKi, сырткы канатгы еттер жатады. 32-сурет. Бастын були 1. Шайна-у em. i. (т. masseter) д, iuivi»'. eTi. 2.Коздщ шенбер ШЫКД1ЫТ суйегшщ догасынан exi 3 Щыкшыт eTi. 4.Езуш кете- басталып, темени жакгын бу- ретш ст. 5.Кулю CTi. б.Езуш Tyci- рышына иркелещ. Онын арт ретш уш бурышты ет. 7. Теменп жагында шыкшыт 6e3i, ал алды- еР>1Ш‘ томен тартатъж ст. 8-Ауыз- ж ™ мой- ыннын тертсты еп жауып жа- бак байламы. тады. Бул ет жиырылган кезде теменп жакты кетерш, тгстеншрей жэне сел алга тартады. 2. Самай emi (т. temporalis) самай суйегшщ сырт жагы- нан басталады. Пшиш жука желпуш ке уксайды. Ет тал­ шыктары темен карай жинала келш, бет догасыньщ асты- нан етш , теменп жакгын тэж есшдюше бекидк Бул ет жиырылган кезде жакты кетерш, сел артка тартады. 3. lunci канат mapi3di ет (т. Pterygoideus medialis) сына суйектщ iund канатынан баталып, жакгын iu iK i ж ак буры- шына бекидь Ею жагы б1рдей жиырылган кезде жакты алга жылжытады, ал 6ip жагынан жиырылса, карама-карсы ж а­ гына кисайтады. 4. Сырткы канат mepi3di ет (т. Pterygoideus lateralis) сына суйектщ сырткы канатынан басталып, ет талшыктары ар­ тка карай теменп жакгын есшдюшщ мойнына бекидк Бул ст ею жактан б1рдей жиырылса, жакты алга жылжытады, ал 6ip жагынан жиырылса, карама-карсы жагына кисайтады. Ымдау emmepi Tepi астында орналаскан. Олардын баска булшык етгерден айырмашылыгы — ет жапкыш шандыр- лары болмайды жэне бас суйегшщ эр жершен басталга- нымен, ет талшыктары м ш детп турде бет TepiciHe бекидь

Осынын нэтижесшде жиырылган кезде терire кыртыстар, эламдер Tycipin, кез, ауыз тш ш дерш езгерлп, кенш куйн! биццредк сол себептен бучарды ымдау errepi деп атайды. Ымдау етгершщ курылысын, ecipece театр енершщ маман- дары жаксы 6uiyi кажет. Осыган байланысты ымдау errepi оздершщ орналасуына, аткаратын кызметше карай ми са- уытынын, коз бен ауыз айналасынын жэне мурын маны- ньщ errepi болып башней. Бул етгер ауызды, кезда ашып- жабу, коргау, ымдау жэне кэщ л-куйге байланысты жагдайларын белгшеуге катысады. Ымдау булшык етгерше: ми сауытыньщ eTi, мандай жэне шуйде errepi, кербез eTi, кездщ денгелек eTi, кас жиыру eTi, ауыздьщ дэнгелек eTi, езу кэтеретш ет, езуд! тартатын ет, урт eTi, жогары ерЬод кэтеретш ет, кулю eTi, тэменп ерщщ туаретш ет, иек асты eri, мурын eTi, кулактын алдынгы, арткы жэне жогаргы errepi жатады. 1. Ми сауытыньщ шандырлы жапкышы (т. epicranius) бас TepiciHiH астында бастын ycTiHri жагын жауып жатады. Ci- щрл1 жапкыштьщ ет бел1мдер1 мандай мен шуйде бэл1м- дершде орналаскан, сол себептен оларды мандай жэне шуйде e rrep i деп атайды. Мандай етшщ 6ip шетг ciHipfli жапкышпен басталса, еюнш1 шел кас догасына жалгасады. Шуйде е л мандай етше Караганда нашар дамыган, бул етгщ жиырылуынан мандайда кэлденен катпарлар пайда болып, касты жогары KOTepefli. М андай жэне шуйде еггершщ ке- зек жиырылуы нэтижесшде бас терюшщ козгалысы пайда болады. 2. Кербез ет (т. procerus) немесе касты жакындататын ет, мандай суйепнщ мурын бол4гшен басталып, eicimui шел кас TepiciHe жалгасады. Жиырылганда кас аралыгында л к кыртыстар жасап, 6ip-6ipine жакындатады. 3. Квздщ денгелек emi (т. Orbicularis oculi) кез шарасы- нын манында жатады. Бул кез шарасьшын ел, кабак errepi жэне кэз жасы капшыгынын е л деп аталатын уш бол*ктен турады: а) кез шарасынын emi дэнгелек етгщ сырткы (шет жак) сакиналы талшыкгарынан тузшген. Олар жиырылганда кэзш KkuipeHTin, тарылтады; б) кабак белии жогаргы жэне тэм енп кабак errepi бо­ лып еюге болшедь Олар кабак TepiciHiH астында жатып, жиырылганда козд1 жумдырады; в) жас капшыгынын emi коз жасы капшыгын коршап, жиырылганда жас капшыгын кенейлп, кэз жасынын жас Tyriri аркылы мурын куысына oryiHe себеп болады. 90

4. Kftc тую emi (m. Corrygator supercilii) мандай суйегшен бастапып, мандай Tepici мен кас догасына бекидь Жиы- рылганда мандайга, кас аралыгына келденен кыртыстар жасайды. 5. Ауыздын денгелек emi (т. Orbicularis oris) курылысы вте курделк Онын ет талшыктары жогаргы жэне тем енп eTi мен баска ымдау еттершщ талшыктарынан тузшш, ауыз TeciriH шенберлеп, коршап жатады. Бул ет жалпы жиыры- лганда ауыз TeciriH кшпрейтш, тарылтады. 6. ЕзуЫ квтерет'т ет (т. Levater anguli oris) жогаргы жактын ушюр ric ойысынан бастапып, езу бурышындагы Tepire жэне ауыздын денгелек етше жалгасып, жиырылг- анда езуш кетередг 7. Жогаргы epindi квтеретт ет (т. Levator labii superi oris) уш басты болып, бет суйегшен, жогаргы жакгын коз *neri мен мандай есшдюшен басталып, жогаргы ерш терюше беки- fli. Бул ет жиырылганда epiaai кетерш, танауды кенейтедг 8. Кулю emi (т. risorius) езуден басталып, урт TepiciHiH тусына 6eiami. Жиырылганда кей адамнын бет1нде кулю шункыры пайда болады. 9. Твменг'1 epindi mycipemiH em (m. Depressor labii superi oris) TeMeHri жактын догасынан басталып, теменг1 epiH терюше жалгасады. 10. Ypm emi (m. bussinator) урт калынын тузедт Ет тал- шыктары келденен жатып, ауыздын денгелек ет1не жалга­ сады. Бул етгщ Heri3ri кызметт ауыз куысынын буйip кабы- ргасын тузумен 6ipre ауыз куысынын кысымын ретгеп, тагам шайнаган кезде жиырылып, тагамды ricKe ынгайлап оты- рады. Урт епнщ ет талшыктары арасында май riHi (acipece жастарда) кеп болады. 1 1 . Мурын emmepi (m. nasalis) жогаргы ушюр жэне курек TicTep тусынан басталады. Бул еттщ курамында танауды тарылтатын жэне кенейтетш ет салалары болады. Онын тарылтатын талшыктары мурын шем1ршег1н1н уст1нен асып, карама-карсы жагындагы ciHipre жалгасады. Кенейтетш талшыктары танау шем1ршегше бекид1. 1 2 . Кулак emmepi (m. antitragicus) алдынгы, жогаргы жэне твменг1 еттер болып белшедг Самай шандырынан баста­ лып, кулак кзлкднынын алдынгы, жогаргы жэне теменг! жагына кел1п т1ркелед1. Адамдарда бул еттер жануарларга Караганда олдекдйда нашар жетшген. Крлдыц булшык emmepi. Кдпдын булшык eire p iH орна- ласуына карай иы к белдеу1н1н жэне колдын козгалатын суйектер1н1н булшык errepi деп ею топка белед1. 91

И ык белдеушщ булшык errepi колды гулгага бутана мен жауырын аркылы жалтастырып турады. Ал жауырын мен бутана денете арка errepi аркылы бекш жатады. Иык белдеуш щ еттерше жауырынды айнала жаткан дельта Tapi3fli, жалуси, жаласты, icimi жумыр, улкен жумыр, жау- ырынасты errepi жатады. 1. Дельта mepi3di булшык ет (т. deltoideus) дамуынын ерекш еллне байланысты иык буынын каптай орналасып, иы кка niiuiHiH 6epin турады. Ол бутананын сырт жак бел л н ен жауырыннын иык ecinnici мен жалынан баста- лып, токпан ж ш к тщ сырт жагындагы дельта будырына бекидь Бул ет жиырылган колды келденен куйте келтсредк ал тек алдьщгы б о л т тана жиырылтанда колды иык буыны- нан алта, арткы болiri жиырылтанда арткд карай козгайды. 2. Жауырыннын жалуетi emi (т. supraspinatus) жауырын­ нын жалуст1 ойысында жатып, токлан жш ктщ улкен бу- ындарына барып бекидь Бул ет жиырылтанда дельта Tepisfli етке уксас кимыл жасайды, ятни колды сырт жагына карай колденен куйге келттреда (33-сурет). 3. Жауырыннын жаласты emi (т. infraspinatus) жауырын­ нын жаласты ойысынан басталып, токпан жш ктщ улкен будырына бекидь Бул ет жиырылган кезде колды иык буы- нынан сыртка карай айналдырады (супинациялайды). 33-сурет. Иык белдеу! мен токпан жшктщ булшык eiTepi Иык белдеушщ алдынгы (А) жэне арткы (Б) жагынын булшык CTrcpi. 1.Жалуем eTi. 2.Иык (акромион) eciwiici. З.Дсльта етшщ синовнальды кыпабы. 4.Дельта CTi. 5.Токлан жшктщ екШасты eTi. 8.Шаршы тесж. 9.Уш бурышты койнау. 10.Улкен жумыр eTi. ll.K iuii жумыр ет!. 12.Жауырыннын жаласты eTi. 13.Жауырыннын жогаргы бурышы. 14.Жауырынасты булшык ет. 92

4. Kiuti жумыр em (m. Teres minor) жауырын етгершщ теменп жагында жатады. Ол жауырынньщ сырт жак кыры- нан басталып, токдан ж ш к т щ улкен будырына бекщц, жиырылган кезде коллы сыртка карай айналдырады. 5. Улкен жумыр em (т. Teres major) жауырынньщ буры- шынан басталып, колтык астынан алга етш, токлан ж ш ктщ Kiiui буындарына бекщц, жиырылган кезде колды иык бу- ынынан пике карай айналдырады. 6. Жауырынасты emi (т. subscapulari) жауырынньщ ас- тьщгы ойысында орналасып, бул да токпан ж ш к тщ кшп будырына бекидь Бул ет жиырылтанда улкен жумыр етпен 6ipre колды иы к буыннан iuiKe карай айналдырады. К,орыта айтканда, иык белдеушщ жогары, томен, алга, арткз карай кимылдары 6ipHeuie булшык еттердщ б1рлесу жумысымен icKe асады. Мэселен, иык белдеуш трапеция, киыкша Topiafli жауырын котеретш жэне тус-багана-eMi- 3iione булшык errepi жиырылып, жогары кетередь Kimi коюрек ед , буганаасты eii, трапеция етшщ теменп болЬсгер1 жиырылган кезде иы к белдеу1 томен карай кдмылдайды. Ал улкен коюрек, Kimi коюрек жэне алдьщгы TicTi еттер жиырылганда иык белдеу! алга карай козгапса, трапеция, киыкша Topi3ai жэне аркзнын жалпак errepi жиырылганда иык белдеу1 артка карай тартылады. Иык белдеушщ булшык eirepi шандыр капшыктарымен капталып жатады. Олардыц imin/ie жалусп, жаласты жэне жауырынасты errepiHin шандыр капшыктары жаксы же- тшген. Кдлдьщ ерюн козгалатын cyfteKTepiHin булшык errepi жаткзн жагдайын карай токпан ж ш к, бшек, кол басыныц errepi деп белем1з. Токлан ж ш к булшык errepi орналасуына карай алдьщгы, артю>1 топка болшедь Токпан жшктщ алдынгы булшык enepi жиырьшганда колды иык жэне шынтак буынынан бугед1, ал арткы errepi жиырьшганда сол буындарды жазады. Кардьщ алдьщгы булшык errepiHe кустумсык-токпан ж ш к eTi, еюбасты ет жэне токпан ж ш к eTi, ал арткы тобы- на ушбасты ет пен шынтак eTi жатады. 1 . К,устумсык-токпан ж ш к emi (т. coracobrachialis) жа­ уырынньщ кустумсык осшдюшен басталып, токлан ж ш ктщ орта жерше лркеледц жиырьшган кезде колды иы к буын­ нан алга котередк 2. Токпан жшкт1н еюбасты emi (т. Biseps brachii) кыс- ка басымен жауырынныц кустумсык о а щ ц с т е н , ал узын басы жауырыннын буынусл будырынан басталып, буын 93

кдпшыгынын ш ш ен томен тусш, ею басы 6ip-6ipiMeH косы- лады да шынтак буыныньщ алдынан OTin, шыбык суйектщ темпедппне бекидь Еюбасты булшык ет жиырылган кезде колды иык жэне шынтак буынынан булл, ш к е карай ай- налдырады. 3. Токпан ж ш к emi (m. brachiolis) токпан ж ш ктщ ал- дыцгы б е тте н басталып, ш ынтак суйектщ буындарына бекидк Жиырылган кезде 6Lneicri шынтак буынынан бугель Токпан ж ш ктщ арткы жагында жаткан еттерге ушбасты жэне шынтак етг жатады. 4. Токпан ж ш кт щ ушбасты emi (т. triseps brachii) ток­ пан ж ш ктщ сыртынан уш басты болып басталады. ¥зын басты жауырыннын буынасты денесшен, iiind жэне сыр- ткы бастары токпан ж ш ктщ арт жагынан басталып, yiueyi езара косылып, шынтак буынынан аттап, свдр мен шын­ так суйектщ шынтак есщщсше бекидь Жиырылганда кол­ ды иык жэне шынтак буынынан жазады. 5. Шынтак emi (т. anconeus) бшек шандырымен каптал- ган уш бурышты юшкене ет. Ушбасты булшык етпен 6ipre колды шынтак буынынан жазады. Токпан ж ш ктщ ет шандырлары ж ш ктщ шла жэне сырт жагынан сол суйекке беюп, перде тузедь Бул перделер бугугш еттер тобын жазушы етгер тобынан б о л т турады. Быектщ булшык emmepi. Бшектщ errepi алдьщгы жэне артю>1 етгер деп ею топка болшедь Бул булшык етгер сыр­ тынан шандыр капшыклен капталып жатады, Ол капшык алдьщгы тобын арткы тобынан ажыратып турады (34-сурет). Бшек булшык етгерщщ алдьщгы жэне арткы топтары беткей жэне терен булшык еттерге белшедк Алдьщгы беткей булшык errepiHe жумыр пронатор шы- быктын кол басын бугетщ ет1, узын алакан eTi, саусакгар- ды бугетш беткей ет, шынтактьщ кол басын бугетш errepi жатады. Булшык еттер токпан ж ш ктщ пню ocinaici мен ет шандырларынан басталады. 1. Жумыр пронатор (т. Pronator teres) жогарыда айткзн манайдан басталып, томен карай кигаш тусш, Kopi жшйстщ орта белп-ше бекидь Жиырылганда бшекп, ягни жшпоз кол басымен 6ipre ш к е карай бурады. Бул жагдайда Kopi ж ш к шынтак суйектщ устшде кигаш жатып, кол басын алакзн- ды ш к е айналдырады. 2. Kopi ж ш кт щ бтезш бугетш emi (т. Flexorcarpi radians) кигаш орналаскан. Ол токпан жш ктщ ш ю ошндкшен ба­ сталып, II алакан суйегше бекидь Ол кол басын бугед! жэне б ш е к п ш к е буруга катысады. 94

3. Алаконнын узын emi (т. Palmaris longus) кей адамдарда болмауы да мумюн. Бул erriH узын cinipi уш бу- рышты алакан шандырына жалгасып, алакан TepiciHe бекидь Жиырылган- да алакан TepiciH тартып, кол басын бугель 4. Саусак бугетгн беткей ет (m.flexor digitorum supetficialis) бул erriH niiuiHi жалпак- Онын теменп б о л т терт cinipre тармакталган. Бул свдрлер II, III, IV, V саусакгардын бакайшактарына бекидь Булар жи- ырылганда саусактарды кол басымен 6ipre бугель 5. Шынтактьщ бЫез'ис бугетш emi (т. Flexor carpi ulnaros) бшектщ iuiKi жагында орналаскан. Онын cinip бел1м1 буршак Tepi3fli суйекшеш кор- шап барып, алакан суйегше бекидь Жиырылганда кол басын бугедь Бшектщ алдьщгы терен етгерше саусактар бугетш терен ет, бас бар- мак бугетш узын ет жэне шаршы пронатор errepi жатады. 1. Саусактарды бугетш терен ет (т. Flexor digitorum profundus) шын- так суйектщ аддынан жэне суйека- ралык жаргактан басталады. Бул ет саусактар бугетш беткей ет тэр1зд1 торт жвдрге белшш, II, III, IV, V саусакгардын тырнак байкагыштары- на бекидь 2. Бас бармак бугетш узын ет (т. Flexor pollicis longus) бшектщ Kepi ж ш к жагында терен орналаскан. Ол Kapi ж ш ктщ алдынгы 6eTi мен ток- пан ж ш ктщ imici жагынан басталып, узын ciHipi бшезнс шандырларынын астына oTin, бас бармактын тырнак бакайшагына бекидь Жиырылганда бас бармакты бугедь 3. Шаршы пронатор (т. Pronator quadratus) 6LneicriH тем енп жагында 95

жатып, шынтак суйекгщ алдынгы бетшен басталады да Kepi жшйсгщ алдынгы сырт жак, бетше бекидк Жиырылганда бшекп инке карай айналдырады, ягни жумыр пронатор- дын синергии болып есептелед. Бшектщ арт жагындагы беткей булшык етгерше бшектщ арткы токпан-Kepi жигhe eTi, кол басын бугетш Kepi жшктщ узын жэне кыска errepi, саусактарды жазатын жалпы ет, кол басын жазатын шынтак eTi жатады. Бул булшык еттер токпан ж ш ктщ сырткы eciHflici мен Kepi ж ш к, шынтак суйекгершщ арткы беттершен басталады. 1. Токпан жШк — Kapi ж ш к emi (т. bruhioradialis) ток­ пан ж ш ктщ сырткы бетшен басталып, Kopi жшнсгщ “6i3” есшдгсше бекидь Жиырылганда пронацио калпында турган колды KepiciHiiie (орталыкка) айналдырады жэне бул ет колды шынтак буыннан бугуге кемектеседк 2. Бшезш жазатын Kepi ж ш ктщ узын жэне кыска errepi токпан ж ш ктщ сырткы еиндюш ен басталып, онын узын eTi II алакан суйепне, ал кыска ел III алакзн суйепне бекидь Олар жиырылганда кол басын жазуга комектеседь 3. Саусактарды жазатын ет (т. Extensordigiforum) бшекп бойлай томен тусш, терт ciHipre белшш, кол басынын сыр- тынан И, III, IV, V саусакгарга бекидь Жиырылганда сау­ сактарды кол басымен 6ipre жазады. 4. Шынтак жтктщ бшезт жазатын emi (т. Extensorcarpi ulnaris) V алакан суйегшщ арт жагынан бекидь Жиырыл­ ганда кол басын жазады. Бшектщ арткы жагындагы терен булшык етгерше: супи­ натор жэне I, II саусакгын жеке булшык eTTepi жатады. 5. Супинатор emi (т. supinator) токпан ж ш к сырткы еанш сш ен жэне шынтак ж ш ктщ кырынан басталып, Kopi ж ш к н кигаш айналып еип, сырткы жагынан бекидь Жи­ ырылганда бшекп сыртка карай айналдырып, алаканды алга карай тартады. Сондыкган бул erri супинатор деп атайды. 6. Бас бармакты алшактататын узын ет (т. Abductor pollicis longus) шынтак суйек пен Kopi ж ш ктщ сырт жагы­ нан жэне суйекаралык жаргагынан басталып, I алакан суйепне бекидь 7. Бас бармакты жазатын узын ет (т. Extensor pollicis longus) I саусакгын непзп бакайшагына бекидь 8. Бас бармакты жазатын кыска ет (т. Extensor pollicis brevis) шынтак суйекгщ арт жагымен суйекаралык жаргагана- сынан басталып, I саусакгын тырнакгы бакайшагына бекидь Бул ею еттщ жумысы атына сай бас бармакты жазады. 96

9. Сук саусак жазатын ет (ш. Extensor indicis) шынтак суйектщ сырткы бел мен суйекаралык жаргактан баста- лып, ciHipi саусак жазатын жалпы ет сййрлершен косы- лып, сук саусаккя бекидк Сондыктан да сук саусак баска- ларга Караганда жеке, еркш жазылады. Кол басынын булшык emmepi саусактарды кимылга келт1ретш майда булшык еттерден тузыген. Булшык еттердщ к е ш ш л т свдрлермен капталган. Олардын Ke6i бас бармак денесш тузш жатады. Олар: бас бармакгын кыска бугуип, кыска жазушы, кыска тартушы жэне кзрама-кзрсы коюшы булшык еттершен турады. Бул аталган еттер бас бармакгын жеке аппараты болып есептеледк К,ол басынын iui жагында Kiiui (шынашак) саусак денем жатады. Бул денес Y саусактын кыска сыртка тартушы ел , кыска бугуип жэне карама-карсы коюшы еттершен тузшген. Осы бармак пен Kiuii саусак аралыгына алаканнын орталы- гында, уш бурышты шандыр астында терт курт тэр1зд1, жет1 суйекаралык errepi орналаскан. Оларды алаканнын ортангы тобы дейдь Суйекаралык етердщ yuieyi алаканнын iuiKi жагын ала жатса, твртеу1 сырт жагында орналаскан. Олар II, III, IV, V сасусактардын косымша бугу жэне жазу кызметше кемектеседп K,YPm mopi3di еттер (т. lumbricales) алакан-бакайшак буындарына беюп жатады. IiiiKi суйекаралык e rre p i саусак­ тарды 6ip-6ipiH e жакындатады, ал сырткы суйекаралык ет­ тер саусактарды алшактатады. К,ол басы мен саусактардын бугуип жэне жазушы еттершщ ciHipaepi бшезж суйектершщ тусында уйкелюл кемпу ушш юлегейл1 кдпшыктармен кор- шалган. Колбасы еттершщ шандырлы жапкыштары бшек жап- кыштарынын лкелей жалгасы болып есептеледп Алаканда беткей жэне терен жаткан ею жапкыш болады. Онын бет- кей жапкышы I, V саусактарды кзптап жататын жука б е л т , ал орталыкбел1м1 свдрлене калындап, алакдн апоневрозы- на айналады. Алаканнын терен жапкышы жука, суйекара­ лык errepfli жауып жатады. Бул eKeyi 6ip-6ipiMeH 6ipirin кетедг С ейлп, кол басынын сыртына Караганда онын ала- кан белндеп шандырлы жапкыштары жаксы жетшген. Аяктьщ булшык emmepi орналасуына карай жамбас бел- деуш1н errepi жэне аяктьщ еркш козгалатын багпгшщ errepi болып белшедп Жамбас белдеушщ булшык emmepi iiiiKi жэне сырткы топ­ ка болшедп Сырткы еггерге жамбас суйектерщ сырткы жагынан коршай орналаскан булшык еттер жатады. Бул 7—681 97

етгер жамбас буыннын жан-жагынан отш, оны турл1 коз- галыстарга келт1ред1 (35-сурет). 35-сурст. Жамбас белдеупйц булшык errepi КБоксенщ улкен ctL2.Боксенщ ортангы ел. З.Бокссшн Kimi eri. 4. Алмурт TopiMi ет. 5-6.Жогаргы, томенп епз етгер. 7.Улкен уршык. 8.Kiuii уршык 9-Сырткы колсугар cii. Ю.Шонданай будыры. 1|.Сспзквз-шонданай ciiiip байламы. 12.Бокссмin улкен еттнщ бекитш *cpi. П.Саннын шаршы eri. М.Шонданай жуйксЫ. Жамбастын imici жагында жаткан булшык errepiHe бел- мыкын eri алмурт тэр1зд1 ет, iiind колсугар eri, куйымшак eri жатады. Ал жамбастын сырткы жагында жаткан еттерше улкен, ортангы Kim i бвксе errepi, саннын жалпак шанды- рын керетш eri, eri3 еттер, саннын шаршы жэне сырткы колсугар eiTepi жатады. 1. Бел-мыкын emi (т. Psoas major) жамбастын iujKi болкш де жататын Kymri булшык ет. Бул бушык ет бел б о л т мен мыкын бвлйгнен тузшген. Онын бел белю бел омырткаларынан, ал мыкын б о л т мыкын суйегшщ iund бейнен басталады. Бул е й белке 6ip-6ipiMeH 6ipirin, томен карай шат байламынын астынан ©Tin, жамбас буынынын алдымен айналып, ортан жш1кт1н Kimi уршыгына бекид1. Ет жиырылган кезде санды жамбас буыннан бугед1 жэне оны сырткз бурады. Ал егер аяк б о л т кимылсыз турса, тулганы алFa карай бугед1. 2. Алмурт mop 'ndi ет (т. piriformis) сепзквздщ iund бетшен басталып, жамбас куысынан сыртка шыгып, ортан жш1кт1н улкен уршык будырына 6em ai. Жиырылганда санды сыр- тка карай айналдырады. 3. 1шт колсугар emi (т. Obiiraiorius intemus) жамбастын imid жагына жапкыш жаргакшалар мен колсугар тесишщ жнепнен бастальш, жамбас куысынан сыртка теуш, жамбас буынынын арт жагымен оралып, ортан жкшстщ уршыкаралык ойысына 98

бекидк Жиырылганда жамбас сырт жагында жаткан ет- термен 6ipirin, санды сырткд карай бурады. 4. Сырткы колсугар emi (т. Optiratorius exsternus) жам- бастын сырт жагында орналаскан. Крлсугар тесйтнщ жаргагы мен оньщ суйектн жиегшен басталып, ортан жипктщ уршык- аралыкойысына бекиш. Жиырыл­ ганда санды сыртка айналдырады. 5. Бвксемн улкен emi (т. Gluteus maximus) мыкын, сепзкоз, куйым- шак суйектершщ сырткы бетшен басталып, ортан ж ш ктщ будыр бет1 мен сан шандырына бекищ де, жиырылганда санды жазады. Бул булшык ет адамнын тис туру- ына, журуше байланысты ете жак- сы дамыган. 6. Бвксенщ ортацгы emi (т. Gluteus medius) мыкын суйепнщ жогаргы сырт жагынан басталып, ортан жш ктщ уршыкаралык ойы- сына бекидь Олар арткы улкен боксе етш ен жабылып жатады. Жиырылганда санды сыртка ка­ рай кимылдатып, аяк козгалмай турганда денеш алга бугель 7. Боксе/dи Kiu/i emi (т. Gluteus minimus) ортангы боксе булшык етшен толыкжабылады да, мыкын суйепнщ теменп сырт жагынан басталып, ортан ж ш к т щ улкен уршыгына бекидь Жиырылганда боксе епмен 6ipre аякты сыртка тартады. 8. Жалпак шандыр керетм ет (т. Tensor fascae latae) боксе errepi- н2*.ыШнЯашТтГигЫыке\"нткаыртрулшыык уДетзп?ы,йн3”.егСт!ьа,ии4-'. Hin алдынгы жагында орналаскан Нэз1к ет. 5. Саннын торт басты етшщ iiuKi басы. 6. (36-сурет). Ол мыкын суйепнщ ал­ дынгы болшнен басталады да то­ мен тусе келе санныц жалпак шан- Санный тортбасты дырына жалгасып кетедь Жиырыл- сырт„кь,_ баси\\ 7- Я9?.НС5аЫнНныц ганда санньщ жалпак шандырын жалпак шандырын керунн ет. Repin, санды бугуге жоне оны imKe 10. Бокссшн ортангы cTi. карай айналдыруга комектеседь 11. Бел-мыкын eTi. 99

9. Eei3 emmep (m. gemellus) iiuici колсугар етшщ eici жагы- нан жанаса отырып, сол етпен 6ipre жамбас куысынан сыр- тка тебедк EKeyi де шонданай суйепнщ iuuci жагынан бас- талып, колсугар етшщ свдрлер1мен косылып, орган жшктщ уршыкаралык ойысына бекидк Жиырыланда шла колсугар eTi Tapi3fli санды сыртка буруга катысады. 10. Саннын шаршы emi (т. Quadricepsfemoris) томенп епз етген томен!рек орналаскан. Ол шонданай будырынан бас- талып, ортан ж ш ктщ арт жагындагы уршыкаралык буды- рына бекид1. Жиырылганда санды сыртка карай бурады. Жамбас еттершщ шандырлы жапкыштары 1ш1нде бел- мыкын булшык етш каптап жаткан мыкын шандыры жак- сы жетшген. Жамбас шандырлары курсактын ш ш шандыр- ларынын жалгасы болып есептелед1. Жамбастын сырткы булшык errepi де шандырлармен капталган. Бексе шанды- рыньщ б1рнеше жапыракшалары боксе булшык еттерш жекелей орап та жатады. Аяктыц еркш крзгалатып суйектер'шщ булшык emmepi. Аяксуйектершщ бел1ну1не сэйкес булар да сан, сиракжэне аяк басынын булшык errepi болып болшедк Сан немесе ортан жш1к булшык errepi саннын ортан ж ш п н коршап жатады. Бул еттер ездершщ орналасу жаг- дайынын кызметше байланысты алдынгы, йню жене арт- кы топтарга бол1нед1 Онын алдынгы топ errepi санды буту кызметш аткдрса, йпю errepi ш ке тарту, ал арт жак errepi санды жамбас буынынан жазу кызметш аткарады. Саннын алдынгы бетнтеп булшык етгерге т1пнш1 жене терт басты булшык еттер жатады. Tiehtuii emi (т. saiforius) адам денес1ндеп еттердщ ен узы- ны. Ол саннын алдынгы жагынан imKe карай узынынан, кигашталып орналаскан. Бул ет мыкын суйектщ алдынгы жагынан басталып, санды алдынан кигаш орай етш келед1 де асык жшжт!н ни жагынан бекидк Жиырылганда аякгы жамбас ж ене т1зе буынынан бугуге, сонымен 6ipre сиракгы !шке, ал санды сыртка буруга катысады. Саннын твртбасты emi (т. Quadriceps femoros) саннын алдынгы жаткан еттер тобына Kipefli. Бул ет жеке-жеке басталатын терт саладан тузшген. Онын 6ipiHUiici саннын TiK eTi мыкын суйепнщ алдынгы етшен басталады. Ол кауырсын nimiiifli келед1. Терт басты еггщ калган уш басы саннын жалпак еттерше жатады. Оларды саннын imici, сырт­ кы ж ене аралык жалпак errepi деп атайды. Сырткы жалпак еп ортан ж ш ктщ улен уршыгынан жене онын уршыкара­ лык сызыгынан басталады. Iund жалпак ет тис еггщ шла 100

жагында орналаскан. Ол ортан ж ш ктщ уршыкаралык сы- зыгынан басталады. Сырткы жэне iuiKi жалпак еттердщ куылысы жартылай кауырсын пшинш болады. Твртшшх басына аралык жалпак ет жатады. Ол сырткы жэне iuiKi жалпак еттердщ аралыгында саннын тис етш щ астында орналаскан. Оньщ басы ортан ж ш ктщ алдьщгы бепнен басталады. Бул етпн терт басы 6ipirin, теменп жагында пзе тобыгын коршай отеэтн MeHmiicri ciwp байламын тузед1 де, улкен асык жшйсгщ алдынгы будырына бекидк Саннын терт басты eTi ете куши булшыкеттер, ол ет жиырылганда аякты т1зе буыннан жазды, ал TiK басы аякты жамбас буыннан бугедь Саннын iui жагында жаткан булшык еттерге нозщ ет, кырлык, узын, кыска жэне улкен нике тартушы еттер жа­ тады. Бул булшык еттер жамбас суйепнщ эр жерщен бас- талып, ортан ж ш ктщ арт жагындагы узына бой будырлы сызыгына бекщй. 1. Ноз!к ет (т. gracilis) таспа Topi3ai. Ол саннын iu iKi жагымен тис томен тусш жатады. Шат суйепнщ теменп бутасы мен касага белшнен басталып, Kopi ж ш ктщ iuiK i жагына беюад де аякты пзе буынынан бугедк 2. Таракты ет (т. pectineus) бел-мыкын епнщ iiuici жа- гынан шектелш жататын юшшеу ет. Ол шат суйепнщ жо- гаргы кырынан басталып, ортан ж ш ктщ будырлы сызыгы- ньщ жогаргы белнгше бекидк Жиырылганда санды жамбас буынынан бугш, оны жакындатып, сыртка бурады. 3. Узын, кыска жэне улкен iuiKe тартушы еттер шат жэне шонданай суйепнен басталып, ортан жшктщ арт жа­ гындагы будырлы сызыгына жогарыдан томен карай бекидь Жиырылганда нэзш жэне тарамды еттерге уксас, аякты ш к е тартып, сыртка айналдырады. Саннын арткы бетшдеп булшык еттерше саннын еюбасты ей , жартылай cinipui жэне жартылай жаргакты булшык errepi жатады. Бул булш ык еттердщ жогаргы 6oaiKTepi боксе булык errepiMeH жабьшган. Олар шонданай суйепнен басталып, п зе буыныньщ пню жэне сырткы жа- гынан коршап втш, сирак суйектерще бекидь 1. Санны ек1басты emi (т. Biseps femoros) улкен кыска басымен басталады. Кыска басы ортан ж ш к тщ будыр сы- зыгынан, ал узын басы шонданай суйектщ денесщен бас­ талады. Бул ею басы 6ipirin, теменп жагында ет сщхрше кешш, шыбыксуйектщ басына бекидк Жиырьшганда аякты т1зе буынынан бугедк Санды жамбас буынынан жазып, сыртка карай бурады. 101

2. Жартылай ciHip/ii ет (т. semitendinosus) бул езшщ атына ылайыкты жартысына тен келетш теменп содрден тузглген. Ол жамбастьщ шонданай будырынан басталып, TiriHini етгщ ciHipiMeH 6ipre т1зе буынды айналып етш, асык жшктщ iiu жагына бекидк Жиырылганда аякты пзе буынынан бупп, сэл iuiKe карай айналдырады. 3. Жартылай жаргакты ет (т. semimembranosus) узын жука шандыры мен шонданай денесшен басталып, жартылай ет- пен 6ipre Kopi жшпс будырына бекидг Бул ет кауырсын пшгщш болады. Жиырылганда саннын арткы еттерше уксап, аякты т1зе буыннан булл, санды жамбас буыннан жазады. Саннын арткы жагындагы булшык етгер аякты жамбас буынынан жазып, ттзе буыннан бугай, ал сирак 6yruiin турганда оны сырткд, не iuiKe бурады. Саннын шандырлы ет жапкыштары меншнсп жэне жал- пы шандырлы жапкыштар деп белшедк Жалпы шандырлы жапкыш барлыксан булшык етгерш жауып жатса, меншиол шандырлы жапкыштары a6ip eiri бвлек-бвлек жауып, 6ip- б1ршен белш турады. Сирак булшык emmepi алдынгы, арткы жэне сырткы бо- лып, уш топка белшедь Алдынгы топка асык жипктщ алдынгы eTi, аяк бармак- тарын жазатын жэне бас бармакты жазатын узын ет жата- ды. Бул етгер асык жшйс пен онын шыбыгынын алдынгы бедней бастапады. 1. Асык MUihcmiH. алдынгы emi (т. Tibislis anterior) суйе- каралык жаргактан басталып, аякбасын карай багыт алып, айкас байламдарынын астынан етш, I сына суйеп мен I табан суйегшщ непз1не бекид1. Бул ет жиырылганда аяк басын жазады жэне онын шло кырын кэтереш. 2. Бармак жазатын узын ет (т. Extensor digitorum longus) жогарыда айтылган булшык етгщ сырт жагында орналас- кзн. Бул кауырсын пшш щ булшыкетгер тобына жатады. Асык ж ш к пен шыбыктын бас жагынан жэне суйекаралык жаргак­ тан бастапады. Бул булшык етпн де ewip белил айкас байлам- дар астынан отш, терт бвлиосе ажырап, II, III, IV, V бакаила- рга багытталып, бакайшактарына бекшп. Жиырылганда барлык аяк бармактарын жэне аяк басьш жазады. 3. Бас бармак жазатын узын ет (т. Extensorhallucis longus) жогарыда айтылган ею етгщ астында теревде орналаскан. Ол шыбык пен суйекаралык жаргактан басталып, айкас байлам астынан erin бас бармактын тырнак бакайшагына жетед!. Жиырылганда бас бармакты жазумен 6ipre аяк ба­ сын уетше карай тартады. 102

Сирактын сырт жагында шыбыктын узын жэне кыскз errepi жатады. 1. Шыбык суйектщ узын emi (т. Peroneus longus) кауыр- сын шшщщ. Ол шыбык суйектщ басынан басталып. узын ciHipi сырткы тобыктан астынан табанга карай етш, I та- бан суйеп мен I сына суйегше бекидь Жиырылганда аяк басын бугш, сырт жагынан кетередг 2. Шыбык суйектщ кыска emi (т. Peroneus brevis) ай- тылган еттщ астында орналаскан. Онын ciHipi де шыбык­ тын сырткы тобыгын орап етш, V табан суйегше бекидк Жиырылганда аяк басын бугш, оны сыртка карай тартады. Сирактын арткы жагындагы errepfli орналасу жагдайына карай беткей жэне терен жаткан етгерге беледг Онын беткей кзба- тында ушбасты ет, табан eTi, ал терен жаткан кабатында такымас- ты ел, бакайларды бугетш узьш ет, асык жшгсгщ арткы eri жэне бас бармак бугетш узын ет жатады. 1. Сирактын ушбасты етш'щ (т. Triceps surae) ею басын бал- тыр ет деп атаса, ушшцп басын камбала T9pi3fli ет дейш. Балтыр е л сирактын арт жагында Tepi ас­ тында орналаскан. Онын ею басы ортан жшжтщ теменп жагынан басталып, темен карай тусе келе астында жаткан камбала тэр1зд1 етпен 6 ipirin, екше немесе ахил- лес ciHipiH тузед1. Ахиллес ciHipi екше суйепнщ будырына бекидг Бул тутасымен жиырылганда то е - i -Саннын ек1басты eTi. Hi, аяк басын бугедк екшен1 кэте- 2.Шыбык суйектщ басы, редг Аяктын л к туруын камтама- 3.Балтыр етшшсырткы басы, 4.Шыбыктын кыска i сыз етед1. дык етгерге жатады, ойткеш бул быктын кыска eTi. 9.Аяк кей адамда болмауы да мумюн. Ол бармактарын жазатын кыска узын а щ р л к ортан жш1ктщ арт ет. Ю.Айкас ciHip байламы. жагынан басталып,-балтыр еттщ II. Сирактын колденен cinip астынан етш , ахиллес cinipiHe 6i- байламы. 12.Аяк бармактарын p irin кетедг Сол себептен бул ет жазатын ет. 13.Шыбыктын ушбасты erriH жэрдемшю1 болып узын ет|- !4 Асык ж'л'кт'н саналады (37-сурет). аллынгы ел. 103