Дайырбекова М. Адам анатомиясы

мен карыншадан тузшген. Ею журекше жиырылып, кднды карыншаларга етюзеда, ал карыншалар улкен жэне юш! шенбер кан айналыстарына жiбepeдi. Аткаратын кызметше карай тамырларды артериялар, веналар, кылтамырлар (капиллярлар) деп беледг Журек- тен канды агзаларга алып кетш жаткан тамырларды арте­ риялар, агзалардан журекке алып кайтып жаткан тамыр­ ларды веналар деп атайды. Артерия мен вена арасында кездесетш майда тамырларды кылтамырлар дейд!. Олар атза- лар iiuiwie орналасады. Организмдеп барлык вена каны вена тамырлары арю>1лы келш, журектщ он журекшесше куяды. Одан журекше-карын- ша (антриовентрикулярлык) Teciri аркылы он карыншага етеш. Бул карыншанын жиырылуы нэтижесшде кан окпе артерия- сы аркылы окпеге егедг 9кпеде кан отгегше байытылып, артерия канына айналып, екпе веналары аркылы сол журек- шеге келш куяды. Одан журекше-карынша Teciri аркылы сол карыншага етш, онын жиырылуы нэтижесшде кан колка тамырлары аркылы буюл денете тарайды. Кылтамырлар ар­ кылы OTreri мен тшдерге берш п, одан кем1ркышкыл газы мен к ереказ заттарды кабылдап (вена канына айналып), вена кантамырлары аркылы журекке карай багыт алады. Денедег1 вена тамырлары 6ip-6ipiM eH 6ipirin, ею улкен жогары жэне теменп куысты веналарды тузедт Жогарты куысты вена канын дененщ жогарты б е л т ш е н жинаса, теменгт куысты вена дененщ теменгт куысынан жинайды. Бул ею куысты венанын eKeyi де он журекшеге келш ашы- лады. Бул веналармен коса он журекшеге журектщ оз ве­ налары да куяды. Осы айтылган жагдай адамнын кан айналу жуйесшщ туйык екен дтн дэлелдейдг Жалпы, адамнын кан айналу ж уйеа 6ip-6ipiMeH бай- ланысып жаткан Kiiiii жэне улкен айналу шенберлерше белшедг Kiuii (вкпел 'ж) кан айналу шенбер1 он карыншадан екпе артериясы аркылы басталып, жогары карай кетершп, ею тарамга белшедг Ор артерия (он жэне сол) тарамы ез екпесше енгеннен кейш усак кылтамырларга болшедг Осы кылтамырлар 6ipiryiniH нэтижеанде пайда болтан екпе ве­ налары аркылы сол журекшеге келш куятын кан айналу жолын киш шенбер немесе екпелж шенбер деп атайды. Улкен кан айналу (денелж) шенбер деп журектщ сол кзрыншасынан колка тамыры аркылы басталып, буюл де- неге тарамдалып, одан вена тамырлары аркылы келш, он журекшемен аякталатын жолды айтамыз. 156

KefiGip агэалардын кан тамырлары кылтамырга белшбей- ак 6ip-6ipiMeH квлденен косылыстар жасап байланыса са- лады. Кднды 6ip-6ipiHe осылай епозе салу жолдарын анас- толмоздар деп атайды. Мундай байланыстар артерия мен артерия, вена мен вена жэне вена мен артериялар аралык- тарында болуы мумкш. Оларды артериалды, венозды жэне артерия-венозды колденен косылыстар деп атайды. Бул жагдай саусак ушында, мурында, кулак калканында, журек- те, мида, буйрек, талак, окпе тэты баска iuiKi агзаларда кездеседь Мундай косылыстардьщ манызы ете зор. BipiH- шщен, 6ip жагдаймен непзп тамыр аркылы кан журмей калса, осы колденен косылыстары аркылы корил тамырла- рта етш, агзаны канмен камтамасыз eTin отырады, екш- ццден, каннын (кылтамырсыз) тйселей отуше байланысты жалпы кдн айналу uieH6epi кыскарады. Кан айналу жуйесшде ерекше торлар да кездеседк Жал­ пы жагдайды адам денесшдеп артерия тамырлары усак кыл- тамырларта б ел ш л барып веналарга кошели Ал кейб1р агза­ ларда (буйректе, бауырда) бул жагдай сакгалмай, веналардан веналарга, артериялардан артерияларга Kouiyi де байкалады. Крн тамырларынын кабырга курылысы. Кдн тамырлары- на улкен, орташа, K iuii артериялар мен веналар жэне усак тамырлар (колка, окпе артериясы, куысты жэне окпе вена- лары) канды тек отюз1п отыру кызметш аткарса, орташа жэне Kiuii тамырлар жуйке жуйесшщ 9cepi нэтижесшде келемш озгерип (тарылып, к е н е й т), кан журуш реггеп отырады. Ал кылтамырларды алсак, олар аркылы кан мен тш арасында зат жэне газ алмасу процестер1 отедй Осы кызметтерше байланысты кан тамырларынын кабырга куры­ лысы да оте ерекше келедп Ен майда (кылтамырларга жакын жаткан) артериялады артериолдар, ал веналарды венулалар деп атайды. Артериялар мен веналардын кабырга курылыстары 6ip- 6ipiHe оте уксас. Олар непзшде эпителий тшшен тузшген — irnici (интима), б1рынгай салалы ет TiHi мен серпиш тал- шыкгарынан тузшген — сырткы (адвинтиция) кабаттары- нан турады. Вена тамырларынын кабырга курылысы сершщн талшык- тар мен ет талшыкгарынын аз болуынын нэтижесшде жука келедк Вена тамырларынын ншнде айшык тэр1зд1 какпак- шалары болады. O cipece олар дененщ томенri б о л тн д еп тамырларда коб1рек кездеседн Олар кан журген кезде ашы- лады да кан оз салмагымен Kepi кетпес ушш жабылып калып, кедерп жасайды. 157

Ipi артерия тамырларынын кзбыргасында cepniwu тал- шыктар K06ipeK кездеседк Олар кан кысымы кетершген кезде тамырлардын созылуына, ал азайган кезде бурынгы жагдайына кайтуына мумкщщк береди Осынын нэтижесшде кан тамырлары аркылы кан уздшйз агып турады. Орташа, ecipece Kimi-ripiM артерия тамырларынын кзбырга курылысында ет талшыктары да кездеседг Олар жиырылган кезде тамыр келемш тарылтып, босаган кезде кенейтш, канныц агзаларга бару мелшерш реттейдк Кылтамырлар деп усак артерияларды усак веналармен байланыстырып туратын ете нэзж тамырлар тарамын ай- тады. 0p6ip кылтамырдын жуандыгы шаштьщ жуандыгы- нан б1рнеше есе жщшпсе. К^штамырдын кабыргасы ете жука 6ip кабат жаткан жалпак эпителий жасушаларынан тузшген. Осынын нэтижеанде кылтамырлар клбыргасынан epiriwii турдеп затгар мен газдар етш, тщдер мен кылтамыр ара- сында зат алмасу жене сузшу npouecTepi орындалады. Егер ■пвдерге кылтамырдын кзбыргалары аркылы корекпк зат- тар мен оттеп етш отырса, тшдерде ьщырау процешнде пайда болтан ешмдер тш суйыкгытынан канта етедь Осы пронестер кылтамыр кабыргасы аркылы белеешй аткары- лады. Осы кезге дейш кылтамыр курылысында жиырыла- тын элементтер жок деген niicip бар едк Сонты кезде кыл­ тамыр кабыргасы ет жене е таз болатыны аныкталды. Журек конус T8pi3fli erri агза. Онын жогаргы толык жа- гын журекпн негЫ, ал теменп сушрлеу жагын журек ушы деп атайды. Ж урекпн темен карап, кекет устшде жаткан бетш кекетпк (диафрагмалык), алдынгы жагын журектщ тес кабыргалык 6eTi дейдк Орта есеппен журекке 300 см3 кан сияды. Орта салмагы 250—300 г болады. Ол журек кабы- нын иищце орналаскан (60-сурет). Журек кабы eici буМршен аралык екпекапка, астынгы жагынан кекеттщ ciHipai ортасына, ал адцынан теске жа- насып, дэнекер пнд1 талшыктары аркылы бекидь Журек кабын сыпырып алып тастаса, онын бетшен журш жаткан сайларды байкауга болады. Ж урекп белдеулей келденен сай етедь Ол журекшелер мен карыншалар шекарасы болып саналады. Ce6e6i онын устщп жагында журекшелер жатса, астынгы жагында карыншалар орналаскан. Осы сайдан темен карай журекпн алдынгы бетшен алдынгы, ал арткы беымен арткы узынша сай етедь Бул ею сай аркылы карын­ шалар 6ip-6ipiHeH белш ш жатады. Осы сайлармен журекпн неп зп кан тамырлары етедь 158

Журектщ iuiici куры- лысы. Журек калын ет псрдеамен узына бойы exi бел1мге болш едь Онын он жагын — ве- нозды, ал сол жагын ар- териалды 6ол1мдер1 дейдь Ce6e6i, журектщ он жагында эрдайым ве­ на каны етсе, сол жагы- мен тек артерия каны отель Журектщ он жагы — он журекше мен он карыншадан, сол жагы сол журекшемен сол карыншадан тузшген, ep6ip журекше-карынша аралыгында жактаулы какпакшалар жатады. Ол 60-сурет. Журек errcpi журекше-карынша ара­ 1.0ц журекше. 2.Жогаргы куысты вена. З.Он окпе венасы. 4.Сол екпе венасы. лыгында уш жактаулы, 5.Сол журекше. 6.Сол кулакша. сол журекше-карынша 7-Колденен ет кабаты. 8.Сырткы узынша ет кабаты. 9.IuiKi узынша ет кабаты. аралыгында кос жактау­ 10.Сол карынша. П.Алдынгы узынша лы кзкпакшалары бола- сай. 12.Окпе артсриясынын айшык ды. Бул жактаулы как­ какпакшалары. 13. Колка. пакшалар журекшелер- ден кзрыншаларга карай ашылып, канды кедерпаз карыншаларга е т н з т турады. Ал карыншалар жиырылган кезде жабылып, каннын Kepi карай карыншаларга етуше кедерп жасайды. Сол себеп- тен, кан тек Kiuii жэне улкен шенберлерге карай жол таба- ды. Kiuii жэне улкен шенбердщ окпе артериясы мен кол- кднын басталар жершдеп айшык кэкпакшаларыньщ ашы- луы нэрижсшде, кан он карыншадан Kiuii шенберге, ал сол карыншадан улкен шенберге шыгады. Бул какпакшалар да жабылып, каннын карыншаларга Kepi карай отуше кедерп жасайды. Бул какпакша аппаратгары журектщ ш и каба- тынын (эндокардтын) кабаттапу нетижесшде пайда бола- ды. Уш жактаулы какпакша уш жактаудан, кос жактаулы к акп акш а eKi ж актаудан ту зш ген. О л ар д ы ц ж актау шеттерщен томен карай cbtip xim uenepi шыгып, карын­ шалар тубщдеп eMi3iraue еттерге пркеледь Кдрыншалар жиырылган кезде кан кысымымсн какпакша жактаулары 159

жогары карай (журекшелерге) кайтарылып кетпес ушш осы ciHip жшшелершщ Kepuiyi нэтижесшде усталый калынады. О н журекшенщ жогаргы жагында — жогаргы куысты вена, ал тэм енп жагынан теменп куыс веналарынын ашы- лар аузы бар. Сонымен, корыта айтканда, он журекше денедеп букш венозды каннын куйылар жер1 болып сана- лады. Он журекшеге енген вена каны, журекшенщ жиы- рылуы нэтижесшде, уш жакгаулы какпакшанын ашылуы мен он карыншага отель Ал он карынша жиырылганда уш жакгаулы какпакша жабылып, айшык какпакшалар ашы- лып, кан окпе артериясы аркылы Kiuii шенберге отель Он журекше мен сол журекшенщ косымша куысы бо­ лып саналатын он жане сол кулакшалары болады. Олар журек катгы жумыс ктегенде канга толып, imici жагындагы таракща еттершщ жиырылу нэтижесшен канды журекшенщ жалпы куысына о тю зт турады. Он журекше мен сол журек­ ше аралыгында сопакдиа ойыс болады. Ол урыктьщ даму кезещнде ею журекшеш байланыстырып турган санылау тесйсгщ орны болып саналады. Сол журекше кабыргасына Караганда тепе келедь Онын арт жагында терт екпе веналарынын (эр екпеде ею-еюден) ашылар жер1 жатады. Окпе веналары аркылы келген арте­ рия каны журекшенщ жиырылуымен, кос жакгаулы какпак­ шанын ашылуымен сол карыншага етедь Сал карыншанын H em i жогары караган, ушы темен кзра- ган конус Tapi3fli. Онын кабыргасында он карынша кабыр- гасындагыдай ем1зйеше етгер жатады. Бул етгерге кос жак- таулы какпакшанын ciHip жшшелер1 келш пркеледь Журектщ кабырга курылысы. Журектщ ш ю кабырга- сы — эндокард, ортангысы — миокард, сырткы кабыргасы — эпикард кабаттарынан тузшген (61-сурет). Эндокард журекпн шла бетш жауып жаткан жука кзбык- ша, ол кан тамырларынын imrei кабатына ете уксас келедь Бул б1рынгай салалы ет тли мен cepniwii талшыктардан тузшедь Кднмен тыгыз байланыста болгандыктан бетт ете тепе келедь Мунын кабатталуы нэтижесшде журектщ какпакша аппаратгары тузшген. Миокард журекпн ортангы калын ет кабаты. Онын калындыгы журектщ эр жер1нде эр Typai жетшген. Карын- шалар миокарды журекшелер кабыргасына Караганда кдлындау келедь Ал карынша кабыргасы журектщ ен калын жетшген б о л т . Бул жагдай журек камераларынын аткзра- тын жумысына тыгыз байланысты. Ce6e6i, журекшелер жиы- рылып, канды карыншаларга гана отюзее, карыншалар 160

жиырылып, канды ею шенберге етюзедь 9cipece канды улкен шенберге >юберу ушш кэрынша- нын улкен кушпен жиырылуына тура келедг Сол себептен сол кзрыншанын кабыргасы журектщ баска камераларынын кабыргасы- на Караганда калындау болады. Журек eTiHiH канка етшен айыр- машылыгы ет талшыкгары озара келденен косылыстар тузш, тор- лана жатады. Сол себептен де журек eTi жиырылса, тутасынан жиырылады. Журекшелер миокар­ ды карыншапар миокардымен бай- ланы спай, жеке тузшген ж оне 61-сурет. Журектщ етшпш жуйеЫ оздерше тэн ерекшелжтер1 де бар. Журекшелер кабыргасыньщ ет тап- 1.Синус туйшк 2.Журекшс шыктары ею багытга орналаскан. карынша туйЫ. З.Гис шогы. 4. Гис шогыныц аякшалары. Беткей кабатынын ет талшыкта- 5.Карынша калынындагы ры eKi журекшеш б1рдей орап талшыктар. б.Карынша- отсе, imici кабатынын ет талшык- аралык перле. 7.'Геменп куыс- тары эр журекш еш жеке орап ты вена. 8.Жогаргы куысты вена. 9.Перде. Ю.Оцжоне сол етедг Сонымен катар веналардын жак карыншалар. II.Он ашылар ж ервде сакиналы ет тал- журекше. 12.Сол журекшс. 13.Журекше-карынша как- шыктарынын болуы нэтижесшде пакшалары. жэне журекшелердщ сол ет тап- шыктарынан бастап жиырылуына байланысты кан Kepi вена тамырына кетпей, карыншала- рга карай бет алады. Кдрыншалар миокарды сырткы, ортангы, iiniei уш кабат- ты ет галшыкгарынан тузшген. Сырткы ет кабаты —узына бойы ет талшыктарынан тузшген. Олар журекше-карынша арапык cmipni сакина- лардан басталып, томен карай журш, журек ушына жет- кенде иректелш, журектщ iund терен кабатына кешедк1шю терец кабатыны н ет талш ы ктары Kepi карай жогары кетершш, журекше-карынша аралыгындагы cinipai саки- наларга бекидг Осы айтьшган сыпткы жэне iuiKi кабатта- рыньщ аралыгында кзрыншалардын ортангы кабаты орна­ ласкан. Бул кабаттын ет талшыктары келденен багытта жатады жоне ap6ip карыншаны жеке орайды. Миокардтын калын етшде ерекше курылыста келген туйждер мен шоктар орналаскан. Олар журек еттершщ 11-681 1б1

epiKci3 жиырылып, реттеле согуына эсер етедц. Сондыктан оларды журектщ отюзпш жуйеа деп атайды. Bipimui непзп туйш он карынша миокардтын кдлын етшде, жогаргы куыс- ты вена мен кулакдда аралыгында орналаскдн. Оны синус (Кис-Фляк) туйлл деп атайды. Бул тушннен таралган козу ею журекшеге 6epinin, олардын жиырылуына себер бола- ды. Еюндш туйш журекшелераралык перденщ томенп б олтнде карыншаларга жакын жатады. Ол журкеше-карын- ша немесе атриовентрикулярлык (Ашоф-Товар) туйлл деп атайды. Бул туйшнен томен карай ею карынша аралыгы- мен Гис шогырытуседк ол ею аякшага болллп, ею карын- шадагы ем1злсше еттерге дейш жетедц. Осы журекше-карын- ша тушншщ козуы нотижесшде ею карынша жиырылады. Корыта айтканда, ею бол1ктен тузи!ген журекшелер мен карынш алардын жумысын байланыстырып турган осы журектщ отюзгшд жуйесь Сонымен катар журектщ оздтнен согуын да реттейдй Журектщ о зд т н е н согуы деп журекп денеден ажыратып алганда да кызметш токтатпай, уздшлз сога беруш айтады. Журек жумысы уш кезеннен отедд. 1. Ею журекше жиыры­ лады да жакгаулы каклакшалардьщ ашылуьша байланысты кан карыншаларга етедг 2. Карыншалар жиырылып, айшык какпакдиалардын ашылуымен кан айналу шснберлерше ж1бершедг 3. Журектщ (журекшелер кайта жиырьшганга дейш- ri) 6ipa3 тыныштык куш отедл. Журек етгершщ жнырылуын систола, босауын дистола, ал аз уакыт тыныш кушн jdaipic деп атайды. Эпикард — журектщ сыртын жауып жаткан жука кабык- ша, сондыктан да оньщ астында жаткан кан тамырларын онай байкауга болады. Эпикард кабаты журектщ непзшен перикардка, ягни журек капшыгынын шдю бетше кошедь Перикард пен эпикард аралыгындагы куыста (санылауда) сероздык ылгал болады. Ол журек жиырылып, жумыс ктеп турганда кабыкшаларынын езара уйлеспеуше себеп болады. Вегетативтт (автономды) жуйке ж уйеа журектщ отюзгшд ж уйсам ен тнеелей байланыста болады. Сондыктан оган тшелей эсер етш, жуйке сершндерш тудырып отырады. Ж урекп коректедцнретш тамырларга он жэне сол жу­ рек артериялары жатады. Олар колканын айшык кэклак- шаларынын тусынан басталады. Он артериясы журектщ он жагында, сол артериясы сол жагында кылтамырларга та- рамдалып, журекп коректещ црт, вена тамырларына жалг- асады. Журектщ веналары он журекшеге жиналган вена канын куяды. 162

КДН АЙНАЛУ Ш ЕЦБЕРШ Щ КДН ТАМЫРЛАРЫ Жалпы кан айналу жуйесшщ тамырларына улкен жэне Kimi кан айналу шенберлершщ артериялары мен веналары жатады. I. Kimi кдн айналу шецбершщ артериялары мен веналары. Kimi кан айналу шецбершщ тамырларына екле артериясы, оньщ он жоне сол тарамдары жэне eid жуп екпе веналары жатады. 0кпе артериясы адам тамырларынын йншдеп ен ipici. Ол журсктщ он карыншасынан басталып, 5—6 см жогары кетершп, IV кеюрек омырткасынын тусында он жэне сол окпе артериясына белшеда. Эркайсысы ез екпесше енген- нен кейш кылтамырларга тарамдалады. 0 кпе артерияла- рымен келген вена канынын курамындагы кем1ркышкыл газы кылтамыр кабыргалары аркылы екпе KenipmiKTepiHe бершп, ал екпе когприпктершен Kepi канга orreri етш, артерия канына айналады. Осы артерия кзны екпе кылта- мырларынын 6ipiryi нетижеанде екпе веналарына жалга- сады. Олар екпе канкасы аркылы эр екпеден ею-еюден шыгып, журектщ сол журекшесше келш куяды. II. Улкен кдн айналу шенбершщ артериялары. К,олкз (аор­ та) —улкен кан айналу шенбершщ шиндегз ен ipi артерия тамыры болып саналады. К,олка тамырын жаткан жагдай- ына карай ерлеу, дога, темендеу бел1ктерше белед1. К,ол- каньщ ерлеу белш сол карыншадан басталып, сэл кетершп, дога бурылысына дейш барады. К,олка догасы деп солга карай бурылган донес келген жерш айтады. Онын узын- дыгы 5—6 см. Ол журек капшыгынын im inae жатады. К,олка догасы солга бурылып, бронхты орай иштед1 де, колканын темендеу бел1гше жалгасады. К,олка догасынан тарамдал- ган артериялар непз4нде бас, мойын жэне ею кол агзала- рын KopeicreHaipefli. К.олканын темендеу белил, кеюрек кол- касы мен курсак колкдсынан турады. К еюрек колкасы (кокетке дей1н) кеюрек куысында орналасса, курсак кол­ касы кекеттен темен курсак куысында орналаскан. К,урсак колкасы беломыртканьщ алдынгы безм ен imeK шажыр- кайыньщ артынан етедг Одан таралган артериялар курсак куысындагы агзалар мен онын кабыргасын коректенщрсдг Ал онын темен карай тускен артериялар жалгасы (мыкын, куйымшак артериялары) жамбас астауындагы агзаларды жэне аякты коректенд1ред1. 163

Сайып келгенде, колканын артерия тамырлары барлык, дене мушелерш артерия канымен камтамасыз етедг Енд! осы колканын врлеу беляшей, догасынан жэне томендеу балшнен таралатын артериялар тармактарына TepertipeK токгаламыз. 1. Крлканын врлеу бвлшнщ тарамдары. Колканын ерлеу бвлйш щ бастапар жершен журектщ он жэне сол артерия- дары шыгады. Оларды журекгщ тэждж артериялары дел атайды. Журектщ он артериясы колканын айшык какпакшала- ры тусынын он жатынан шыгып, журектщ квлденен сайы- мен журш отырып, онын арткы жагымен кекетп бетше жетедь Кдрыншааралык артю>1 тарамдарга белшедк Одан журек ушына карай журекше жэне карынша ет талшыкта- рына енш, тарамдалады. Журекгщ сол артериясы колканын сол жак айшык какпак- шаларыньщ тусынан басталып, журектщ сол жагына тарам­ далады. К,орыта айткзнда, журектщ он артериясы он жагын, сол артериясы сол жагын канмен камтамасыз етед!. 2. Крлка догасынын тарамдары. Доганын денес келген жершен уш улкен (оннан солга карай) артерия шыгады: иык-бас баганы, сол жак куретамыр артериясы жэне сол жак буганаасты артериясы. Бул тамырлар мойынды, тулга- нын жогаргы белш н жэне ею колды коректещцредь Иык-бас баганы (trucus brachiocephalicus) немесе атсыз артерия колкзсы догасынын 6ipimi бутагы, узындыгы 2,5 см, ол сэл жогары кетерш л, жалпы он уйкы артериясы мен о н бутана артериясына белшедь Жалпы уйкы артериялары (a. Carolis communis) он жэне сол жалпы артерияларынан турады. Он артериясы, жога- рыда айтылгандай, иык-бас баганынан басталса, сол арте­ риясы колка догасынан тнселей басталады. Бул артерия­ лар квюрек куысынан шыкканнан кейш, мойын белптнде тес- бугана- ем13жше артымен жогары карай квтершш, imid мойынтурык венасынын сырт жагында жатады. Уйкы артериясы мен тшасты жуйкеск кезеген жуйке (катарла- са) жэне симпатикалык жуйке багандары отедк Жалпы уйкы артериясы калкан шем1ршектщ жогаргы жиепне жеткенге дейш тарамдалмайды. Тек осы жерде гана irnni жэне сырткы уйкы артериясына болшедь ImKi уйкы артериясы м ойыннын е й жагымен жогары кетерипп, бас суйегж щ астынгы жагындагы ез1 аттас канал аркылы ми сауытынын шине енш, мид1 жэне кезд1 коректещ иретш артерия тарамдарына белшедк Кез ар- 164

териясы кез Teciri аркылы кез шарасына енш, кептеген майда тамырларга белшед1 де, кез алмасьш, онын булшыкетгерш, жас бсз1н жене касты коректсщйредь Кез артерияларынын сонгы уштары мурын жене тандайга дейш жетедь1шю уйкы артериясынын ею тарамы мига барады. Оларды алдынгы ми жене ортангы ми артериялары деп атайды. Алдынгы ми ар- териясы улкен ми сынарларынын пню бетше тарамдалады. Бул артериянын он жене сол тармактарынын арасы кыска келденен косылыс жасайды. Оны ми артериясынын алдынгы косылысы дейш. Ортангы ми артериясы мидын бушр сайы аркьшы ж урт, самай, тебе белнстерше тарамдалады. Мидin арткы келденен косылыс артериясы ете жщ ш ке. Од артка карай багыт алып, ортангы ми артериясын арткы ми арте- риясымен косьт турады. Сейтш, ми артериялары 6ip-6ipiMeH келденен косылыстар жасап, тыгыз байланыста жатады. Сырткы уйкы артериясы теменгпп жак тусында, самай жене imid жак артерияларына белшедь Бул артериялар тар- мактары калканша безш, кемекей, тшасты тандай, тамак, шуйде, сшекей бездерш, тес-бугана-ем1з1кше етш, кулак калканын, бас еттерш, ми кабыктарын, мурын куысын, ор- тацгы, сырткы кулакгы артериялык канмен камтамасыз е т т турады. Сырткы уйкы артериясынан аталган агзаларга б1рнеше артериялар таралады. Калканша без!н!н жогаргы артериясы, сол бездщ ез!н жене кемекейдп тес-бугана- eMi3iioue етш коректенд1ред1. Тш артериясы тшш, тшасты суйект1, кемекейдп тш асты, жакасты сшекей бездер1н коректенд1ред1. Бет артериясы жакасты сшекей безш жанай е т т , шайнау eTiHiH алдынгы жагы мен тем енп жактын жиепнен иLain, бетке карай шыгады. Ол б1рнешеге тарам- далып, кезд1н imid бурышына багытталады. Сейттп жакасты ойындысынан OTin, жумсак тавдайга, тандай жакасты без- дер!не, иекасты, бет етгерше жоне Tepire тарамдалады. Бет артерияларынан жогары жоне теменп ер1ндерге тарамдар 6epin, олар езара косьшыстар жасап, ауызды шенберлеп жататын артерия курайды. Корыта айтканда, бет артериясы беттш Tepid мен еттер1не тарамдалып, канмен камтамасыз етед(. Тес-бугана-ем4з1кше артериясы 03i атгас булшык erri канмен жабдыктайды. КУлак- артериясы кулак канынын артында жатады. Ол калканга, шуйдеге жоне ортангы кулакка тарамдалып, оларды коректещпредг 1шю жак артериясы сырткы уйкы артериясынан колденен багыт алып, сол жога­ ры карай кетерш т, теменп жактын мойын тусынан шыга­ ды. Содан самайасты ойыстан е т т , канат Topi3fli шайнау enHiH аралыгымен тандай шункыршасына жетед1. Ж ак 165

артериясынын ен улкен тармагы мидын катгы кабыгыныц ортангы артериясы деп аталады. Ол ми сауьгтыныа енш, катгы ми кабыгын коректещиредг Ж ак артериясы жолай тарамда- лып, сырткы дыбыс жолын дабыл жаргакты, ортангы дыбыс белйтн, барлык шайнау булшык еттерш, жогаргы жене теменп Ticrepai, катгы, жумсак тандайды, олардын бадамша бездерш жене мурын куысын канмен кзмтамасыз етедь Са­ ман артериясы сырткы уйкы артериясынын жогары карай журеттн жалгасы. Ол шыкшыт безшен етщ, кулак калканы- нын алдынгы жагымен самайга карай бет алады. Самайдын тусынан тебе жене мандай артерияларына белшin, бас TepiciHiH астында жатады. Бул тармакгары шыкшыт безш, сырткы дыбыс жолын, кулак калканын, беттщ урт белнтн артерия канымен кзмтамасыз етедь 3. Буганаасты артериясы жэне оньщ тарамдары. Буга наасты артериясы жуптасып келедь Оньщ он артериясы иык- бас баганынан басталса, сол артериясы колка догасынын езшен басталады. Бул артериялар кеюрек куысынан жогары карай кетеринп, 6ipiHiui кабырга устшен бутана астына карай кет1п, колтыкасты артериясына жалгасады (62-сурет). Буганаасты артериясынан мынадай тармактар шыгады: омыртка артериясы, iinid кеюрек артериясы, калкан-мойын баганы, жауырынусп жэне мойыннын келденен артерияла- ры. Бул тамырлардын iuiiHfle омыртка артериясы буганаас­ ты артерияларынын 6ipiHiui тармагы болып басталып, мой- ын омырткаларынын келденен еЫндшершщ TeciicrepiMeH жогары котершш, шуйденщ улкен Teciri аркылы ми сауьггы- нын куысына етед1. Одан кейш езара (он жагы мен сол жаты) 6ipirin непзп артерияны тузед1. Омыртка артериясы ез жо- лында мойын еттерш, жулынды, онын кабыкгарын корек- тенд1ред1. Сонымен катар буганаасты артериясынан тарам- далган тамырлар тулганын арка, иык жэне мойын белйс- Tepinaeri булшык e n e p i мен TepiciH жэне сут бездерш кан­ мен камтамасыз етед1. Омыртка артериясынын косылы- сынан пайда болтан непзп артерия, мидын кеш р тусында мишыктын жогары, теменп артерияларына тарамдалган. Миды канмен камтамасыз ететш ш ю уйкы (куретамыр) артериясы мен омыртка артериясы келденен косылыстар аркылы (алдынгы жэне артйл) 6ip-6ipiMeH байланысып, турне ерш1пнен айнала жаткан шенбер тузеда. Муны артериялык (Виллизи) шенбер деп атайды. Осы шенберден тарамдалган артериялар мидщ барлык белйтн коректенд1ред1. Сонымен, iiuid уйкы артериясы мен омыртка артериясы миды канмен камтамасыз ететш непзп артериялар болып табылады. 166

62-сурет. Крякала» тарамдалатын артериялар I. Кряка догасы. 2. Крлканын твмендеу болт. 3. Курсак, баганы. 4. Сол жыныстык артерия. 5. Сол жалпы mi.ik.mh артериясы. 6. Сол iuiKi мыкын артсриясы. 7. Сол сырткы мыкын артериясы. 8. Сан артериясы. 9. Ортаигы сепзкез артсриясы. 10.Томенп шажыркай артериясы. 11. Сол артериялары. 12. Он буйрек артериясы. 13. К,урсак баганы.14. Кдр артериясы. 15. Кдбыргааралык артериялар. 16. Крлтыкасты артсриясы. 17. Иык-бас баганы. 18. Буганаасты артериясы. 19. Жалпы уйкы артсриясы. Крл артериялары. К,ол артериялары буганаасты артерия- ларынын жалгасы. О ны н 03i к,олтык ойыгы тусында кол- ты касты артериясы деп аталса, то клан ж ш к алдынан вткен- де кдр артериясы деп аталады. Бул артерия шынтак, буын 167

тусында Kepi ж ш к жене шынтак артериялары болып еюге белшедь Олар e3i аттас жшктердщ тусы- нан темен тусе отырып, тарамда- лып, бшек етгерш канмен камта- масыз етед1 (63-сурет). Kopi ж ш к артериясы (а. га- dialis) Kepi ж ш к т щ алдьщгы бетсмен журщ, темен тусед1 де бас бармактын арткы жагынан айна- лып, терец алакан догасын тузедь Ж алпы, бул артерия б1лек етгершщ бшезйс тусына, бас бар- маккз тарамдалады. Шынтак артериясы (a. ulnaris) шынтак суйепмен темен тусе оты­ рып, бшезис буын тусында алакан- нын терен догасымен косылып, беткей догасын тузед1 де бшектщ алдьщгы жене арткы жагындагы булшык еттерге тарамдалады. Шынтак буын тусында тамыр тор- ларын туз1п, езара косылыстар жасайды. Алаканнын беткей докасы не- пзшде шынтак артериясы мен кар артериясынын тарамдарынан тузшген. Бул дога саусакгын ушы- на дейш торлана жаткан саусак- тар артерияларын бередо. Алаканнын терен догасы бет­ кей догасына Караганда жщшже келедь Ол непзшде кар артерия­ сынын жалгасы. Бул догадан 6i- лезйс буынынын сырткы жене iuiKi жагында торланып жаткан тамырлар шыгып, жалпы саусак артериялары мен алакан суйек- аралык артерияларына тарамда­ лады. К.ол басы артерия тамырлары- на, тамыр торларына бай болуы адам кольшын енбек куралына ай- налуына байланысты (64-сурет). 168

Крлканын твмендеу 6m i- г'шНн артерия тарамдары. Крлканын темендеу белш колка догасынын жалгасы. Ол IV кеюрек омырткасы- нын тусынан басталып, омыртка жотасын бойлап, томен тусш, IV бел омыртка тусында ею жагы мыкын ар- терияларына белшедк Осы белшер жершен томен карай сепзкез артериясы шыгады. Крлканын темендеу бе- лйтн кеюрек колкасы, курсак колкасы деп еюге беледь Булардан тарамдалатын арте- рияларды тулга артериялары деп атайды. Кеюрек колкасыньщ ар­ терия тарамдары кеюрек куысындагы агзалар мен 64-сурет. Кол басынын aj кеюрек кзбыргалыктарына териялары тарамдалады. Сол себептен к суйектш артериясы. оларды ш ш агзалык (вис- 2. Шынтак су'йек артсриясынын церальды) жене кабыргалык теРец алакаи тармагы. 3. Kopi ж:- - “5t.н Онын бсткей аата\"ларамкааи- (париетальдык) артериялар а.лРт.с5.Р. \"Тяесрые^-ц бетксй алакаи Бетксй дсп еюге боледк 1шю агза- алакаи догасы. 6. лар артерияларына кеюрек алакаи догасы. 7. Саусактардын куысында жаткан кещрдек- жалпы алакаи артериялары. 8. Терек ке, ецеш, журек кдбына ЖЭ- алакаи догасына шыгатын артерия- не екпе аралыгында жаткан лаР-9-Басбармакартериясы. Ю. Сау- лимфа туйш дерше тарам- са,стардын меншиеп артериясы. далатын артериялар жатады. Ал кеюрек кабыргалыгын кан- мен камтамасыз ететш артерияларга он жуп кабыргаара- лык артериялар жатады. Олардын эркайсысы кабырга аралыктарымен журш отырып, олардын еттерш, кеюрек errepiH, кеюрек бездер!н, арка еттерш, жулынды канмен камтамасыз етедь Дененщ кеюрек белнтндеп булшык ет- тер мен TepiciHe тарамдалады. Курсак крякаем артерия тарамдары бел омырткалары- ньщ алдында, орталыктан сел сол жакка карай ауыткып орналаскан. Онын он жагынан жогары карай тем енп куыс венасы отель Курсак колкасыньщ iniKi агзаларга жене курсак кабыргаларына артериялар тарамдалады (65-сурет). 169

1шю агзаларга тарамдалатын артериялар так жэне жуп бо- лып белшедк Жуп агзарга жуп, так агзаларга так артериялар тара мдал ады. Так немесе сынарсыз арте- рияларга курсак баганы жога­ ргы жэне тем енп шажыркай артериялары жатады. К урсак баганы (truncus coeliacus) эте кыска (1 см), ол курсак колкасьшын сонгы (XII) кэшрек омырткасы тусынан ба- сталысымен бауыр, талак жэне карыннын сол жак артерияла- рына белшеш. Осы артериялар атлас агзаларга жетш, тарамда- лады. Жалпы, бауыр артериясы карыннын Kiiui шшмен журе отырып, бауыр какпасына вена- сымен 6ipre енедк Бул аргерия- дан карыннын он артериясы, кз- рын, oHCKi eni ниек жэне бау- ырдын меншйсп артериялары 1. Курсах, колкасы. 2. Курсах баганы. белшедь Талак артериясы кур­ сак баганынан шыга солга Кекбауыр. 5. Жалпыбауырартсриясы. бурыльт, карынасты безшщ жо­ гаргы жиепмен журш отырып, талак какпасына енедь Жо- лында карынасты безше, карын­ нын сол жак ишше, шажырк- айдын сол жак б е л т н е кан жетюзедк Карыннын сол арте­ риясы курсак баганынан баста- лып, карыннын Kiiui ишшен журш, езш щ он жак аттас арте- ropiani eciHaiciHiH артсриясы. 17. риясымен косылады. Бул арте­ Жогаргы жэне томенп шажыркай ри я к ар ы н -о н ек т ел1 iiueK, шажыркай артсриясы. 19-20-21. карын-шажыркай артерия та- рамдарына белшедк Олар e3i тусындагы косылыстар. 22. Жалпы аттас агзалары н кары нны н мыкын артсриясы. 23. Сырткы мыкын артсриясы. 24.1шюмыкын артериясы. улкен шнш, улкен шажыркзй- 25. Iiuid мыкын артериясынынтисииск ды, карынасты безш, онеи еш iiueKTi канмен камтамасыз етедк 170

Жогаргы шажыркай артериясы (a. Mesenierica superior) колкадан (курсах, баганынан сэл темешрех) басталып, 15- 20 шахты тарамга болшш, шажыркай шпмен журш, аш шектш барлык белйсгерше, ток ииектщ, сокыр йнектщ жэнс оны к курт тэр1зд1 е с ш д ш ж е , ерлеу ж эне келденен бел1ктерше тарамдалады. Булардын 6ip тарамы он exi eni 1шек пен карын асты бшгше де жетедь Бул артерия бугала- ры езара жалпы косылыстар жасап байланысады. Твменг'1 шажыркай артериясы (a. Mesenierica inferior) колкадан III бел омырткз тусынан, жогаргы шажыркай ар- териясынан сэл томешрек басталып, томен карай журш отырып, солга багытталады. Бул артерия тармактары ток ш е к тщ келденен, темендеу кима бел1ктер1не жэне т1к ш скке тарамдалады. Курсак колкасынан сынарсыз артериялардан да баска жуп артериялар шыгады. Оларга буйрек, буйрекуст1 безшщ жэне жыныс бездершщ артериялары жатады. Буйрек артериясы (a. renalis) колкадан басталып, он жэне сол артерияга Караганда узындау келедк Ж алпы, буйрек артериялары баска артерияларга Караганда жуандау. Бул артериядан журек капшыгына, несепагарга тармактар та- райды. Жыныс бездерШц артериясы (аа. Testicularis, ovarica) буйрек артерияларынан сэл том стрек басталып, томен карай журш, жыныс агзаларына дей1н жетш, аталык жэне аналык бездер1н канмен камтамасыз етед1. Егер эйелде бул артерия Kirni жамбас huinae тарамдалса, еркектерде жамбас куысынан шыгып, ума iujiHe Kipin, атабез бен косалкыны канмен жабдыктайды. Эйелде Kiuii жамбас астауындагы жыныс мушелерше (жатырга, анабезге) тарамдалады. Курсак колкасынын кабыргалык тармактары непзшде курсах кабыргасын канмен жабдыктайды. Оларга кокет, бел жоне сепзкез артериялары жатады. Кокет артериясы курсак куысын коюрек куысымен бол1п жаткан кекето канмен жабдыктайды. Бел артерияларынын саны тортеу, олар колканын ек! жанынан жуп болып басталып, бел жэне курсах еттерше кан жетюзедг Олардын арткы тармактары белд1н тсрен eirepi мен TepiciH жэне жулынды коректенд1ред1. Аяк артериялары мыкын артерияларынын жалгасы. Мыкын артериялары IV беломыртка тусында колканын exirc айырылуынан пайда болып, томен тусед! де, сепзкез, жам­ бас суйектсршщ байланыскан жершде 1шю жэне сырткы мыкын артерияларына бол1нед1. 171

Лше/ мыкын артериясы жуан, узын- дыгы 5—6 см, бул артерия Kiiui жамбас шиндеп агзалар мен булшык еттерш коректещнредг Ол томен карай тусш, шонданай ойыгынын тусында адьщгы жэне арткы тарамдарын береда. Алдынгы тарамдарына жамбас тусындагы жыныс жэне зэр шыгару агзаларына (жатыр, кынап, куык, ток ш е к т.б.) тарамдала- тын артериялар жатады. Арткы тарам­ дарына жамбастын боксе еттерш, мыкын мен жамбас суйектерш канмен жабдык- тайтын артериялар жатады. Сырткы мыкын артериясы канды аякка жетюзетш непзп артерия. Бул бел етшщ тусынан томен карай отш, курсак- тын теменп жагына тарамдала отырып, api карай шат байламынын астынан са­ йга отедг Осы жерде жамбас буынына жамбас суйепне жэне ш т щ алдынгы кабыргасына, жамбас еттерше тарамда- латын артерияларын беред1. Сан артериясы (a. femoralis) сырткы мыкын артериясыньщ тиселей жалрасы, ол сан венасына кдбат жатады. Сан арте­ риясы саннын алдынгы жэне imici топ еттершщ аралыгымен темендеп, такым 66-сурет. астына дейш келш, такымасты артерия- Аяк артериялары сына жалгасады. Сан артериясынан жо- лай б1рнеше артериялар тарамдары шы- 1. К,олка: 2. Жалпы гады. Олардын ен ipiciH саннын терен мыкын атериясы: 3,4. Сырткы жэне iuiKi артериясы деп атайды. Бул артерия бет- мыкын артериялары. S. кей жэне ерен тармактарына бвлшш, артериялары. жамбас буыны мен сан еттерше кан 6. Саннын терен арте- жапазедь Сонымен катар боксе артерия- шрышятлпиисты. асык жшк артериясы. Такымасты артериясы (а. роршеа) оте 9. Арткы асык жш к терен орналаскан, оган жанаса такыма- артериясы. ю. Шы- сты венасы мен асыкжшпс жуйкеа отеш. бык артериясы. И. Аяк Бул артериядан Ti3e буынын канмен басынын артериясы. жабдыктайтын артеиялар тарамдалады. Ал такымасты артериясы алдынгы жэне арткы асык жшж артерияларына белнедг 172

Сирак жэне аяк басынын артерияларына асык ж ш ктщ алдынгы жэне арткы артериялары жатады. Асык ж шкпйн арткы артериясы (a. Tibialis posterior) си­ рактын арткы етгершщ аралыгымен журш отырып, шы- бык артериясын 6epin, сирактын сырткы жэне арткы жак- тарынын errepi мен TepiciH коректешнрш, табан астына карай етедг Табан астында беткей жэне терен жаткан таба- насты догалары жатады. Будан аяк бармактарын корек- тешнретш бармак артериялары тарамдалады. Асык жшкт'щ алдынгы артериясы (a. Tibialis anterior) такымасты артериясынан белшгеннен кейш, жшж аралы­ гымен сирактын алдьщгы бетше к о ш т, томен аяк басына карай багыт алады. Сирактын алдынгы беттсршдеп errepi мен терюш канмен камтамасыз eTin, аяк басынын артери­ ясын тузехи. Бул артерия аякбасында сырткы догага к о ш т, бармакгарынын артерияларына тарамдалады (66-сурет). Улкен кап айналу шеиЩертщ веналары. Улкен шенбер всналары артерияларымен катар жатады. Кобше сол катар жаткан артериялармен аггас келед1. Ал кол-аяк веналары беткей (тер1асты) жэне терен веналар болып eicire бол1нед1. Терен веналары косарланып, аггас артериялармен катар жатса, беткей веналары Tepi астында жай кезге коршш отед1. Адам денесшдеп вена тамырларын орналасуына карай жэне дененщ кай болтнен жиналуына байланысты жога- ргы, томенп куысты жэне какда веналарынын жуйес1 деп ушке белшедг Жогаргы куысты вена жуйес1 дененщ жогаргы белйтнен (бастан, мойыннан, колмен коюрек клеткасынан) вена канын жинаса, томенп куыс вена ж уйеа дененщ томенп (аяктан, жамбас жэне курсак) бэлйтнен жинайды. Кдкпа венасынын жуйсс1 канды imeK-карыннан, талактан жинап бауырга окелед!. Бауырда улы затгарынан усыздандырылган кан ба- уыр веналары аркылы томенп куысты венага ашылады. Он журекшеге ею куысты венамен 6ipre журект1н оз ве- налары да ашылады. Сонымен, корыта айтканда, он журек- ше улкен кан айналу шенбершщ барлык вена тамырары- мен 6ipre журек вена тамырларыньщ ашылатын жер1. Жогаргы куысты вена жуйеа (v. Cava superior) канды бас, мойын, кол, коюрек куысынан жинайды. Ол оте кыска жонс жуан тамыр. Муньщ 03i он жэне сол иык-бас бага- нынныц косылуынан пайда болып, он журекшеге кел1п ашылады, какпакшасы болмайды. 173

Кек1рек клеткасынын веналарына сынарлы жене жартылай сынарлы веналар жатады. Олар вена кзнын коюрек клеткасынын кабы- ргасынан жинайды. Сынар­ лы венага барлык он кзбы- ргаарлык веналар ашылса, жартылай сынарлы венага сол жак кабырга аралык ве­ налар мен ецеш жэне кензр- дек веналары куяды. Жар­ тылай сынарлы вена омыр- тка жотасынын сол жагымен жогары карай кетершш, ор­ та жершен сьщарлы венага косылып кетед1 (67-сурет). Бас жэне мойын венала­ рына iu iK i жэне сырткы мойынтурык веналары жа­ тады. Олардын imici мойын­ турык венасы (v. Jugularis interna) ми сауытынын неп- 67-сурет. Куысты веналар жуйео зш ен басталып, буганага дейш жетедь Бул тамыр 1—2. Iiuici жене сырткы мойынтурык веналары. 3. Буганаасты венасы. кездщ, есту агзаларынын, 4—5. Сол жоне он иык-бас венасы. бетон жалпы венасын, жут- кыншак венасын, ты жэне 6. Веноздык бурыш. 7. Кдбыргалык веналар. 8. Келденен веноздык ко- калкан безш щ веналарын сылыс. 9. Жогаргы куысты вена. 10. жинакгап, буганаасты вена- Жартылай сынарлы вена. 11. Сы- сына косылып, иык-бас ве­ нарлы вена. 12. Теменп куысты вена. насын тузеда. К,орыта айтк- 13. Бел веналары. 14. Кдкпа венасы. анда, бул веналар мидьщ 15. Жалпы мыкын венасы. 16—17. б арлы к б е л т н е н ж ене IiuKi жоне сырткы мыкын веналары. мойын агзаларынан вена 18. IuiKi мыкын венасы. 19. ©TicTeciri канын жинайды. Сырткы жоне баска Kiuii жамбас агзаларынан мойынтурык венасы Tepi айнала жаткан вена тамыр торлары. астында жатады. Ол кулак калканы мен шуйде жэне арткы бет веналарынын б1рйушен басталып, тпселей твс-бугана-ем1зиаие етшщ сырткы беымен темен туседь Оны мойыннын ет жапкышы жауып жата­ ды. Ж алпы алганда, сырткы мойынтурык венасы бастын 174

шуйде беллтнен жэне мойыннын Tepi мен еттершен, бет бвл1ктер1нен вена канын жинактап, буганаасты венага не- месе венозды бурышкз куяды. Крлдын веналары орналасуына карай тер1асты жэне терен веналар болып белшедк Тер1асты немесе беткей жаткан ве- налар артерияларымен кабатгаспай, Tepi астында орнала- сады. Олар Tepi астынан вена канын жинаса, терен веналар колдын терен жаткан еттершен, суйектершен жэне буын- дарынан вена канын жинайды. Олардын TepiacTbi венала- рынан айырмасы. колдын артерияларымен аттас келед! жэне олармен катар орналасады. К,ол веналарында кэклакшалар коп болады, тек анастомозцанган жерлершде тана кзклак- шалар болмайды. Крлдын тер'шсты веналарына басты вена мен н епзп вена жатады. Бул ею вена кол басынын веноздык торынан бас- талып, кол басынын сырткы венасын тузш, алакан бетшдеп ею артериялык догага уксас веналы дога тузедь Осы кол басынын торынан басталган басты вена бшектщ сырткы безм ен жогары котершш, ш ынтак буынына жетедк Ол Heri3ri венамен байланысатын косымша тамыр б о л т шы- гады. Оны ортангы колденен косылыс дел атайды. Адамга кан кую осы тамыр аркылы журедь Н епзп вена да кол басынын сыртынан басталып, бшектщ алдынгы жагына ауысып, жогары котершш, шынтак буынынын тусында ортангы шынтак венасы аркылы басты венамен байланы- сады. Одан эр! жогары котершш, токпан жшисп ортангы белйш щ тусында кар венасына 6ipirefli. Кар венасы терен жаткан колтыкзсты венасына жалгасады. К,олдын терен веналары саусактардын сырт жагынан басталып, алакан догасын тузш, одан бшекке отш, ею шынтак жэне ею кар веналарын тузед1. Олар 6ip-6ipiMeH коптеген колденен косы- лыстар аркьшы байланысып жатады. Бул ею жуп вена шын­ так буын тусында колдын беткей веналарын оздерше косып алып, ею кар венасын тузед1. Олар атгас артериялармен катар журе отырып, колтыкасты венасына жалгасады. К,ол- дьщ веналарында, ocipece терен тамырларында какпакша- лар коб1рек келед1. Крлтыкасты венасы колдын беткей жэне терен венала- рынын косындысынан тузшед!. Онын неп зп тарамдарына колдын сырткы венасы, коюрек клеткасынын сырткы ве­ налары жэне жауырынасты веналары жатады. К,олтыкасты венасы 6ipiHuii кабырганын тусынан буганаасты венасына 175

ayысады. Ол 6ipiHiui кабырганын устшен и ш п етш, бутана ! астына карай багыт алады. Сондыктан буганаасты венасы деп аталады. Буганаасты венасы iuuci мойынтурык венасы- 1 мен крсылып, веноздык, бурыш тузедк Осы жерден иык- i бас венасы басталады. ! Иык-бас веналары (v. brachiosepalica) ен ipi тамырлар. 1 Иык-бас веналарынын он жаты сол жагына Караганда кыс- ‘ калау келедг Бул eKeyi он журекше тусында 6ip-6ipiHe косы- лып, жогаргы куысты венаны тузедь К,орыта айтканда, ! жогаргы куысты вената вена каны бастан, мойыннан, кол- дан, дененщ жогаргы белшнен жиналып келш куяды. ■ i Томен» куысты вена мсуйеа (v. Cava inferior) теменп бел j омыртка тусында он жэне сол мыкын веналарынын косы- луынан пайда болады. Бул вена да кеырек куысына карай кетерш п, он журекшеге ашылады. Теменп куыс вена жуйеа вена канын дененщ теменп белшнен жинайды. Олар курсак жэне аяк веналары деп белшедк Курсак веналары орналасуына карай кабыргалык (пари- етальдык) жэне iiuici агзалык (висцеральдык) болып eicire бел!нед1. О ны н кабыргалык веналарына бел веналары, кекет, сепзкез веналары жатады. Бел веналарынын саны тертеу, 6ip-6ipiMeH катар орнала- скан. Олар узына бойы косылыстар жасап, онжагында сы- нарлы, сол жагында жартылай сынарлы веналармен жал- гасады. Келденен косылыстар нэтижесшде жогаргы жэне тем енп куысты веналарынын арасындагы байланыстар туз1педк Твменг'1 кекет венасы жуп тамырга жатады. 0з1не атгас артериямен жанаса журш, кекеттщ теменп жагынан теменп куысты венага косылады. Сег1зкез венасы сепзкезд1н алдынгы бетшен вена канын жинайды. 1шю агза тамырларына жыныс (анабез бен атабездщ) веналары, буйрек, буйрекусп безшщ жэне бауыр веналары жатады. Атабез венасы атабезден бастапып, шэует бауынын imi- мен жогары кетерш1п, он жагынан теменп куысты венага, ал сол жагынан буйрек венасына ашылады. Анабез венасы анабезден бастапып, жатырдын жалпак байпанысынан етш, e3i атгас артериямен кабат жатады. Буйрек венасы буйрек кзкласынын тусынан бастапып, буйрек артериясынын алдынан етш, теменп куысты ве­ нага ашылады. 176

Буйрекустi безшщ венасы (v. Superrenalis) буйрекусп безшен басталып, он жагынан томенп куысты венага, сол жагынан буйрек венасына косылады. Бауыр веналары кептеген майда веналардан тузи!ген. Ол бауыр кылтамырларынан вена канын жинап, бауырдын арткд.1 жагынан томенп куысты венага тнселей ашылады. Бул веналар курсак агзаларынын жуп веналары болса, так веналарына так агзалардан канды жинайтын какпа венасынын жуйеы жатады. К раю венасынын жуйеЫ (v. Portae) курсак куысындагы так агзалардын вена канын жинайды. Курсак куысында ас корыту агзаларынын веналарынан жинакталган уш ipi вена тузшедь Оларга талак, жогаргы жэне томенп шажыркай веналары жатады. Бул уш вена кзрынасты безшш тусында 6ipirin, бауырдын какпа венасына айналады. Кдкпа вена­ сы оте ipi, кыска тамыр. Ол бауырга какпасы аркылы eHin, бауыр веналарына болшш, кылтамырларга тарайды. Талак венасы (v. lienalis) какпа венасынын жогаргы куйы- лысы. Ол талактан басталып, 03i аттас артериямен кабат жатып, карынасты безшщ тусында, озше карыннын Kimi шарбы майынан майда веналарды косып алады. Кейде оган томенп шажыркай венасы да косылып кетедк Твменг1 шажыркай венасы (v. Mesenterica inferior) 03i ат­ тас артерияга катар жатады. Ол тис iшeктiн веноздык opiMineH, кима ннектен жэне токшхектщ темендеу болншен вена канын жинап, талак венасына, кейде тнселей какпа венасына косылады. Жогаргы шажыркай венасы (v. Mesenterica superior) ©3i атгас артериямен кабат жатады. Ол сокыр ш ектен, ток шхектщ орлеу жэне келденен болпсгершен, карынасты безшен, онею eai (шектен, шарбы майдан вена канын жинайды. Какпа венасына карыннын киш иш венасы тнселей косылады. Организмде бауырдын какпа венасынын манызы зор. Ce6e6i, ас корыту агзаларынан келген канньщ курамында KopeicriK затгармен 6ipre зиянды (улы) затгар болады. Олар- ды бауыр озшщ курделi кызмеи аркасында зиянсызданды- рады. Осыньщ нэтижес1нде тазартылган кан бауыр венасы аркылы томенп куыс венасына, одан журекке, журектен улкен шенбер аркылы организмге таралады. Аяк веналары кол веналары сиякты беткей ж эне терен вена тамырларына болшедн Олар а я к басынагы беткей жонс терен табан догаларынан басталады. Догалардын ©3i аяк басыньщ веноздык торлары мен а я к бармактары 12-681 177

веналарынын жалгасы. Аяктын беткей веналарына улкен жэне Kirni TepiacTbi веналары жатады. Улкен тер 'шсты венасы (v. Saphena magna) адам денесшдеп ен улкен жэне узын вена. Ол аяк басынын сырткы веноз- дыкторынан басталып, imici тобыкжагымен кетершп, сан- ньщ терен венасына косылады. Бул венага саннын, сирак- тын коптеген майда веналары куяды. Kirni mepiacmbi венасы (v. Saphena parva) аяк басынын сыр­ ткы венозды торынан басталады. Бул вена аяктын сырт жа- гында орналаскан. Такым астында такымасты венасына косылады. Аякт ын терен веналары кол веналарына уксас сынар- лы болады. Оларга арткы, алдынгы Kapi ж и ж , сан вена­ лары жатады. Сан венасы сырткы мыкын венасына жал- гасып, илю мыкын венасымен косылып, жалпы мыкын венасын тузедк Ж алпы мыкын веналары 6ipirin, теменп куыс венасына кошедь Аяктын терен веналарында айшык какпалары кэп болады. Олар беткей веналармен келде- нен косылыстар жасап, тыгыз байланыста болады. Сон- дыктан кан терен веналардан беткей тамырларга ауысып отырады. К,орыта айтканда, аяк веналары аяктын бас бэлшшен, сирак жэне сан e n e p i мен терклнен вена канын жинап, одан сырткы мыкын венасына, одан жалпы мыкын вена­ лары аркылы тем енп куысты венага куяды. Жалпы мыкын веналарынын (v. Iliaca communis) эркай- сысы imici жэне сырткы мыкын веналарынын косылысы- нан пайда болып, жогары карай багыт алып, IV бел омырт- ка тусында 6ip-6ipiMeH косылып, теменп куысты венаны тузед1. Ж алпы мыкын веналары ны н косылар жер1нде сепзкез венасы жатады. Imici мыкын венасы вена канын жамбас куысындагы аг- залардан, ал сырткы мыкын венасы сан венасынын тпселей жалгасы болгандыктан аяктын беткей жэне терен венала- рынан жинайды.Бул венага сан венасынан баска темен- п курсак жене мыкын суйегш коршап жататын веналар косылады. Жогаргы жэне теменп куысты веналар келденен косы­ лыстар аркылы жалгасып жатады. Бул косылыстарга тулга- нын 6yftip венасы, сынарлы ж эне жартылай сынарлы вена­ лары, imici жэне сырткы омыртка epiMaepi Kipefli. Омыртка ер1мдерше ми сауытынын, мыкын белдеулерш1н веналары байланысады. 178

К.орыта келгенде, адам денесшдеп барлык вена каны жогаргы жэне теменп куысты веналары аркылы жиналып, он журекшеге куйылуымен улкен кан айналу meH6epi аяк- талады. ¥РЫК,ТЫЦ КДН АЙНАЛУ ЕРЕКШЕЛ1Г1 Урыктьщ кан айналысыньщ ересек адам кан айналы- сынан коп айырмашылыгы бар. Ce6e6i, онын Kiuii кан ай­ налу шенбер1 аздап кзнды екпеге е т ю зт турса да газ алма- су npoueciHe катыспайды. Сондыктан урык оттепне байытылган кзнды юндйс венасы аркылы ана денесшен (плацентадан) алады. Юндйс венасы урык денесше енген- нен кейш еюге айырылады. Bip жолы теменп куыс вена- сына тйселей ашылып, вена кднымен араласса, еюннн жолы бауырдан етш , кызыл кан тушршжтерше байытылып, теменп куыс венасына ашылады. Ал тем енп куыс венасы жогаргы куыс венасымен 6ipre аралас канды он журекшеге куяды. Одан api журекшедеп каннын 6ip белит журекше- лераралык TeciK аркылы сол журекшеге етедь Осы ею журекшенщ жиырылуы нэтижесшде кан карыншаларга, содан кейш шенберлерге багыт алады. Kjmi шенберге карай окпе артериясы аркылы кетершген каннын 6ipa3 белш екпеге барады да, ал Ke6i ерекше арте- риялык озек аркылы улкен шенберге косылады. Осынын нэтижешнде каннын Ko6i колка аркылы улкен шенберге немесе урык денесше таралады. Алдымен кан журек артериялары аркылы журектщ езше, содан кейш колка догасынан шыгатын артериялар аркы­ лы урыктьщ жогаргы жак бас, дене белйше тарамдалады. Ал колкднын темендеу белМ нен тарайтын артериялары ар­ кылы аралас кан урыктьщ теменп жак дене белизне тарам- далып, канмен камтамасыз етедь Содан кейш юндйс арте­ риялары аркылы вена каны сыртка теуш, юндйс буыныньщ курамында плацентага Kepi барады. Плацентада кан коректж затгармен оттепне байытылып, артериялык канга айналып, кайтадан юндйс венасы аркы­ лы урыкка енедь Бала дуниеге келгеннен кейш юндйс буыныньщ кесшуше байланысты кдш1 шенбер1 жеке жумыс кггей бастап, газ ал- масу журедй Осыньщ нэтижесшде ю ндж веналары мен артерияларында жэне артериялык езекге кан журмей, 179

бфтш деп ci«ip байламдарына айнала бастайды. Меселен, киадк венасы — бауырдын жумыр байламына, артериялык езек — артериялык байламга, юндйс артериясы — юндш байламына айналады. Ею журекше аралыгындагы журек- шеаралыксанылау (тесйс) бпеледг Осыган байланысты урык кан айналысы ересек адам кан айналысына калыптасады. Егер санылау теактер 6imece, езектер солып, байламдарга айналмаса, бала аурулы болады. ЛИМФА ЖУЙЕС1 Лимфа жуйес! деп вена жуйесш толыктыратын тамыр- лар жуйесш айтады. Л имфа жуйесшщ организм ушш ма- цызы ете зор. Ce6e6i, оньщ зат алмасу жэне фагоцитар- лык процестерге катысы бар. Тшаралык суйыктык организмнщ imui ортасы болып есептеледт Осы ортада кан мен тш арасындагы зат алмасу npoueci лимфа аркы- лы журед1. C e6e6i, TiH apa- лык суйыктык кайтадан канга толык сорылмай, майда лим­ фа кылтамырларга отед1, олар б1рт1нлеп жинакталып кеюрек жэне он жак лимфа езектер1н тузедг Осы лимфа езекгер1 ар- кылы т1н суйыкгыгы мойын- турык жэне бутана атгы вена- ларынын косылысынан пайда болган веноздык бурышка к е л т ашылады. К,орыта айт- канда, лимфа суйыкгыгы тш аралыгында каннан пайда бо­ лып, акыр аягында вена кзны- на араласады (68-сурет). Лимфа жуйесше мыналар жатады: лимфа санылаулары, лимфа кылтамырлары, лимфа тамырлары, лимфа бездерг 1. Он езек. 2. Кеюрек езеп. Лимфа санылауларына im- 3. Цистерна (кешст1к). 4 .1шектщ лимфа тамырлары. 5. Он жене TiicriH сероздык куысы екпе- кап пен журек кабынын куы­ сол баганалары. 6. Веноздык сы, ми жэне жулын кабыкта- рыньщ аралыкгары, ми карын- бурыштар. 180

шаларынын куысы, жулын 03eri, iuiKi кулактын лимфа куысы, буын куыстары жатады. Лимфа кылтамырлары ете майда тамырлар, кабыргасы 6ip кабатгы эндотелиальды жасушалардан тузитген. Лимфа кылтамырларынын саны кан кылтамырларынын санынан ете кеп. Олар 6ip-6ipiMeH келденен косылыстар жасап, атза- лар мен тсндерде кылтамыр торларын тузедь Лимфа тамырлары лимфа кылтамырларынын 6ipiryiHeH пайда болады. Бул тамырлардын кабырга курылысы кан тамырлар кабыргасынан жука келедь Онын ш ла кабаты — эндотелиальды, ортантысы —серпЬад талшыкгар мен 6ip- ьщгай сапалы ет тшшен, ал сыпткы кабаты дэнекер тшшен тузшген. Лимфа тамырлары орналасуына карай беткей жоне терен тамырлар болып белшедь Беткей Tepi астын- да, терещ артерия тамырларына жанама орналаскан. Олар 6ip-6ipiMeH келденен косылыстар жасап байланысады. Лимфа бездер1 лимфа тамырларынын жолында топтанып жатады. Осыган орай лимфа тамырлары лимфа без- дершен етедк Лимфа бездер1 эртурл1 пшпнде болады. Олар- дын сырткы кабыкшасы жиырылып, шпндеп суйыктыкгы сыгып шыгаруга кемектесед1. Безедрде пайда болтан ак Tyftipmiicrep (лейкоциттер) лимфа суйыкгыгына араласып, онын курамын езгертш отырады. Лимфа бездер1 уш жаста толык калыптасып 6iTefli. Олар организмнщ барлык жер1нде б1рдей орналаспай, кейде б1реуден, кейде шотырланып орналасады. Лимфа бездер1 т1зе буынында, такым астында, жамбас, шат, шынтак буы- нында, колтык, жак астында, мойында, екпеде, бронхта, imeK шажыркайында кездесед1. Кептеген лимфа бездер1 жуткыншакта кемей т е с т н айнала орналаскан. Олар 6ip жаскз дейш тез оскенмен, ересектерде 6 ip калыпта болады. Лимфа бездер1н1н шогырлантан жер!н бадамшалар дейд1. Олар кемей койнауында, тш Ty6ipiHae, жуткыншакта топ­ тана жатып, микробтармен куресш, кортаныс (фагоцитар- лык) кызметтн аткарады. Жас балаларда баспа, дифтерит, кызамыкт.б. аурулардын шыгуы осы бадамшалардын суыкка шалдыгуынан болады. Лимфа курамы жалпы жатдайта байланысты 03repin тура- ды. Ас корыту npoueci eTin жаткан кезде аш imeicriH ша- жыркайындаты лимфа тамырларына ш ектен сорылтан май- лар етедь Мундай жатдайда оны сут тамыры деп атайды. Организмдеп барлык лимфа тамырлары коюрек жоне он жак лимфа озектерше т1релед1.

Квк/рек взегi ею аяктан, жамбастан, жамбас Куысындагы агзалардан, курсак куысынан, сол жак кеюрек клеткасы- нан, сол жак колдан жене бас пен мойыннын сол жакта- рынан, ягни дененщ тертген уш белшнен лимфа жинай- ды. Квюрек е зеп курсак куысында, бел омыртка тусында он жене сол бел взектер! мен ш е к езепнщ косылыстары- нан пайда болады. Онын он жене сол бел езектер1 ею аяктан, жамбас белдеушен жене онын куысындагы агзалардан лим­ фа жинаса, ш е к езеп курсак куысындагы агзалардан жи- найды. Жогарыда айтылган лимфа езектершщ косылган жер1нде (коюрек взегшщ басталар жервде) кенейген б о л т болады, оны койма деп атайды. Квюрек езеп курсак кол- касын бойлай квюрек куысына етш, дененщ сол жагына ауып, VII мойын омыртка тусына дешн кетершедг Осы жерде бул езек сол буганаасты артерияларынын астынан етш, сол ж ак веноздык бурышка келш ашылады. Сонымен 6ipre сол веноздык бурышка бас пен мойыннын сол жагы- нан келетш — сол мойынтурыклимфа тамыры жене кеюрек клеткасынын сол жагынан, сол сут безшен, кекетген, бау- ырдан лимфаны екелетш сол ш ю лимфа тамыры келш косылады. Кеюрек езепнщ узындыгы 35—45 см , ондагы лим ф аны н журу! кею рек куысынын сору касиепмен, езектеп 6ip жакты ашылатын айшык какпакдпаларынын жердем1мен 1ске асырылады. Он жак лимфа взегшщ узын­ дыгы 1—2 см. Бул езек он бутана устшде орналасып, он жак ш ю мойынтурык венасымен, он жак бутана асты ве- насынын косылысынан пайда болтан веноздык бурышка келш куяды. Он жак лимфа езеп он колдан, он жак бас жене мойын белжтершен кеюрек клеткасынын он жагы­ нан лимфа жинайды. Бронх-кемрек взегi лимфаны журектщ, енештщ, кещр- дект1н, кеюрек клеткасынын он жак бел1ктершен, он сут 6e3iHin езеп лимфаны кекетт1н алдынгы б е л тн е н , кеюрек клеткасынан жене бауырдын жогаргы бетшен жинайды. Он жак лимфа езепнщ какпакшасы куяр жершде гана болады да, вена канынын езекке Kepi кетпеуше кедерп жасайды. Лимфа п н суйыктыгынан, лимфа санылауларынан (плев- ральды, журек кабы, шлтк т.б.) жене синевиальды куыстар- дан пайда болады. Лимфа суйыктыгында лейкоциттер гана болады. Сондыктан лимфа тусаз. Лейкоциттерд1н саны 1 мм3-де 6000—8000-га дей1н барады. Олар непзшде талак жене лимфа бездершде пайда болады. Лимфа канга Кара­ ганда тамыр бойымен жай журед1. 182

Крн жасайтын апалар кан айналу жэне лимфа жуйесшщ бойыида орналаскдн. К,ан жасайтын агзаларга суйек май- лары, лимфа бездер1 жэне талак жатады. Суйек майы суйектщ кемж болшнде орналасады. Эмб- риондык даму дэу1ршде ж ш к тщ тутж болш ндеп майдан да кзн заты пайда болады. Ересектердщ ж ш к тутнтндеп Кызыл май сары майга айналып, кан жасушаларын шыга- руын токтатады. Кызыл май суйектщ кемйс бел1ктерш де гана калады. Олар майда кан тамырларына ете бай келедг Суйектщ кемйс затында орналаскан кызыл майда уздш аз кызыл кан TympmiKTepi (эритроцитгер), а к к а н тушрилктер1 (лейкоциттер), гранулоциттер мен тромбоцитгер пайда бо- лып отырады. Эритроциттер дамып жетглгенше 6ipHeme кезендерден отедг Жетигген эритроциттер мен гранулоцит­ тер ретикулярлы тшдердщ KeHicTiriHeH кылтамырга eHin, кан айналу жуйесше косылады. Лимфа бездер'ше бадамшалар, дара фолликулалар, шгектщ бездер тобы жэне талак жатады. Олар лимфа тамырлары- нын жолында орналасады. Л имфа безедер! лимфа тамыр- ларын жауып жаткан сырткы кабыгымен коршалып кабык- ша тузш жатады. Лимфа бездершщ 6ip жагы доцес, еюш ш жагы ойыс болып, буйрек niuiiHiHe уксайды. Онын донес бетшен лимфаны экелуш1, ойыс жагынан лимфаны экетугш тамырлар басталады. Лимфа бездер1н1ц сырт жагы кыртыс (катты), iunci жагы милы (жумсак) затгардан тузшген. Кыртысты затында шар тэр1зд1 денелер — фолликулалар орналасады. Осы фолли­ кулалар орталыгында лимфоциттер пайда болады.Милы кзбатында лимфоциттер ш огырланып, жумсак тарамды шу- макгар жасайды. Экелуш1 лимфа тамырлары аркылы кел!п, безге енген лимфа, кабыкша астында санылауга жиналады. Одан милы затына отш, онда лимфоциттерге байып, зиян- ды заттарды зиянсыздандырып, э кетуmi тамыр т у з т , без- ден шыгады. Денен1ц эр бол1пнде шогырланып жаткан бездер био- логиялык сузпш. Олар канга енген эр Typai ауру тугызатын вирус, микробтармен курес жумысын кушейт1п, iciHeai. Оны халык арасында без шошуы дейд1. вк п е ауруларына байла- нысты осындай iciK окпе-бронх, там ак бездершде пайда болады. Оларды кан немесе рентгенологиялык тексеру ар­ кылы оцай аныктауга болады. Талак (lien) асказан мен кокет аралыгында сол ж ак кабы- рга етепне орналаскан агза. Ол кызмет1 жагынан кан жэне лимфа айналу ж уйеам ен тыгыз байланысты. Талактын 6ip 183

жагы денес, еюний жагы ойыс. Онын салмагы ' 150—200 г. Ол физиологиялык жагдайга байланысты жи1 езгереда. Онын -ryci кызыл курен, ез1 жумсак, Егер оны еюге белее, акжене Кызыл улпадан туратыны байкалады. Талакгын денес жа- гын кекетпк бет1, ойы жагын imid бет1 деп атайды. 1шю ойысы тамырлар мен жуйкелер енетш талак какпасын тузед1. Талак кзкласынын айналасында асказан, буйрек, кдрынас- ты 6e3i жене ток ш ектер шектел1п жатады. Талак какпа- сынан карын —талак жене кекет —талак байламдары шы- гады. Талак сырт жагынан фиброзды дэнекер кабатпен орапады. Осы фиброзды кабаттан шла жагына терендеп перделер кетедп Олар талакты б1рнеше белйстерге белед1. Ол белпегер imi майда кан тамырларына жене кан жасуша- рына ретикулярлы тшнен тузшген коймалжьщ затка толы. Талактын артерия тамырыньщ бойында, онын лимфа фол- ликуласы немесе мальпиги Tyfiipmiicrepi орналасады. Ак улпасы лимфоидты тшнен тузшген, ал онда лимфоцитгер, ал ретикулярлы тш нен тузшген улпада каннын Кызыл TympuiiKTepi пайда болады. Талак кан жасайтын кызметшен баска мерзЫ б1ткен эритроцитгерд1н ыдырайтьш жер1. Сондыкган да кейде кан ауруына (мэселен, безгек ауруына) ушыраганда эритро- цитгердщ Ko6ipeK бузьшуына байланысты талак ете улкейш кетед1. Талак кан сакгайтын койма кызметш де аткарып, кан кысымын ретгеуге де катысады. BipaK адам талаксыз да TipminiK ете алады. КДН ЖАСАЙТЫН AF3AJIAP МЕН К.ОРЕАНЫШ AF3AJIAP ЖУЙЕС1 Кдн жасайтын агзалар мен корганыш (иммундык) агза- лар курьшысы, жумысы, пайда болуы мен дамуы 6ip-6ipiMeH тыгыз байланысты. Кдн жасушалары мен корганыш жуйе- сш щ алгашкы туындысы болып суйек майынын полипо- тента баган жасушалары саналады. Олар жуз есеге дешн кебейетш ерекше касиеп бар жасушалар. Суйек майында онын гемоцитопоэтикалык тш шдеп баган жасушаларынан алгашкы кан жасушалары пайда болады. Ен сонында осы- лардын уш багытга кебейш, белшу1 нэтижесшде кан кура- мына енетш уш турл1, уш nuninai кан элемен-rrepi: эритро- циттер, лейкоцитгер, тромбоцитгер пайда болады. Суйек майынын ез1ндеп баган жасушаларынан жене айырша 184

безде (тимусте) лимфоциттер дамиды. Лимфа тип суйек май- ымен корганыш агзаларынын курамына катысады. Лим- фоцитгер суйек майынын айырша безден (немесе имму- ногенездщ орталык агзаларынан) кан айналу жуйесшш катысуы аркылы, кеппп журш, организмд1 генетикалык бегде заттардан крргау ушш корганыш кызметш аткаруда шет агзалар жуйесше дешн барады. Адам дуниеге келгенен кейш кан жасайтын агза суйек майы. Урыкта, кан жасау екшпп аптаньщ аягында, ymiHmi аптаныц басында сэры уыз капшыгынын кабыргасында басталады. Ол жерде алгаш рет кан аралшыктары пайда болады. Сол аралшыктардагы мезенхима жасушаларынан баган жасушалары дамиды. Олар кан тамырларынын ппшде курделшенш, кан жасушарына айналады. Сары уыз кап- ш ы ганын Kepi дамуына (салуына байланысты урыкгын 7— 8 апталык дамуынан бастап) кан жасау npoueci бауырда етедь Сары уыз капшыгынан бауырга еткен баган жасу­ шаларынан (бауыр тамырларынын йишде) кан жасушала­ ры пайда болады. Бауырдагы кан жасау npoueci урык даму- ынын аягына д е й т барады. Сонымен катар кан жасау npoueci урыкгын даму кезещнщ оз уактында талак пен лимфа туШндершде де етедп Суйек майындагы кан жасау npoueci урык даму кезещнщ он CKiHiui аптасынан басталып, адамнын eMipi бойына со- зылады. Баган жасушаларынан тамырдан тыс эритроцит- тер (эритропоэздер), гранулотиптер (гранулоцитопоэздер) жане тромбоцитгер (тромбоцитопоэздер) сиякты кан жа­ сушалары пайда болады. Сонымен катар баган жасушала­ рынан моноцитгер (макрофаг жуйесше жататын) жане кор­ ганыш жуйесше жататын В-лимфоцитгер тузшедь Баган жасушалары суйек майынан айырша безге (тимуска) кешед1. Олар асе келш Т-лимфоцитгерге айналады. Корганыш жуйесше агзалар мен йндер жатады. Олар сырткд>1 ортадан енген немесе организмде пайда болган богде жасушалар мен заттардан организмд1 коргау мшдетш атка- рады. Корганыш жуйесшщ агзалары корганыш касиеы бар жасушаларды, алдымен лимфоциттердк плазмоциттерд1 шыгарып, корганыш процесше косады. Организмде пайда болган жасушалар бегде затгарды жояды. Организмде бегде затар немесе антигендер шыкса, корганыш агзаларында оларга карсы куресетш антителалар немесе курделi бело- ктар, иммуноглобулиндер жаралады. 185

K£3ipri гылыми кагидалар бойынша корганыш жуйесшщ агзаларына (лимфа агзаларына) организмде корганыш кызметш камтамасыз ететш жасушалар (лимфоцитгер жэне илазматикалыкжасушалар) пайда болуына катысатын агза- лар жатады. Ол агзаларга: суйек майы, айырша без (тимус), куысты (ас корыту, тыныс алу, зэр шыгару, жыныс) агза­ ларынын кабырга курамында орналаскан лимфа туйш- flepinin жиынтыгы, сонымен катар кемейдеп бездер1, аш imeK шажыркайындагы бездер (пенер туйшдерО, imici агза- лардын кшегей кабатындагы лимфа тушндер1 мен талак жатады. Суйек майы мен айырша без корганыш жуйесшщ орталык агзасы. Ce6e6i, олардын баган жасушаларынан лимфоцитгер дамиды. Ол корганыш жуйесшщ баска агза- лары шет агзалар деп атайды. Ce6e6i, оларга лимфоцитгер иммуногенездщ орталык жуйесгнен барады. Корганыш жуйеш агзаларынын анатомиясынан (куры- лысынан) бфнеш е зандылыктар шыгаруга болады. Занды- лыкгардыц 6ipeynepi корганыш жуйес( агзаларынын бэрше тэн болса, 6ipeyaepi тек орталык агзаларына, ал yuiiHiuLnepi иммуногенездш тек шет агзаларына тэн болады. 1. Кррганыш жуйес1 агзаларынын 6ipiHiui зандылыгы болып корганыш агзаларынын жумыс icTeftTiH заты (па- ренхимасы) лимфоцит TiHi саналады. К,органыш жуйес1н1ц еюнин морфологиялык касиетт урык даму кезещнен ерте пайда болады. М эселен, суйек майы урык даму кезецшщ 7—8 аптасы нда, айы рш а без 4—5, талак 5—6, лимфа тушндер1 7—8, кемей мен жуткыншак бадамшалары 9—14, аш 1шеюпн лимфа бездер1 мен сокыр йыек есцццсшщ бездер1 14—16, iuiiei агзалардын кшегей кабыкшасындагы дара-ша- шыранкы лимфа туй1ндер1 16—18, тш бадамдары 24—25, ортангы кулак туппн1н бадамдары 28—32 аптасында пайда бола бастайды. Корганыш агзаларынын уш1нш1 ерекшелш, олардын туу немесе нэрестен1н дуниеге келу кезеншде морфологиялык курьшысы ж эне аткаратын кызмет1 жагынан толык жетшу1. М эселен, баган жасушаларынан миолаид жэне лимфа тшдершен тузшген суйекпн кызьш майы нэрестенщ дуни­ еге келер кезешнде суйект1н май куысынын imiH толтыра- ды. Айырша безд1н нэрестеде салыстырмалы салмагы жас есп1р1мдепдей немесе дене салмагынын 0,3 пайызы бола­ ды. Урыкгын сонгы айларынын даму барысында байкала- тын шет, лимфа агзаларындагы кэмей бадамдары лимфа туй1ндер1нщ улгаюын жэне олардын барлыгы иммуногенез агзаларынын ocin жетшгенш керсетед1. Корганыш агзалар

жуйесшщ тертшпп зандылыгы,олардын лимфа туйшдершщ салмагынын, мелшершщ, санынын, кебею орталыкгары- нын жас еойршдердщ кемелше жетш дамуы. Ен сонгы 6eciHmi зандылыгы олардын ерте жастан кемекн (инволю- циясы), eHi солуы. Ж асестр!мдерден бастап, корганыш агзаларыньщ орталык жэне шет бел1мдерщцеп лимфа туШндершщ саны, салмагы, кебекм, орталыгынын азаюы, жойылуы, жалпы лимфа тш ш щ кшпрекн байкалады.Лим- фоид тш ш щ орнына май TiHi пайда бола бастайды. Осы агзаларда адам жасы улгайган сайын дэнекер TiHi кебейедь 2. Кррганыш жуйесшщ орталык агзаларыньщ ерекше зандылыктарына мыналар жатады: б1ршнпден, олардын сырткы ортаньщ ocepiHeH жаксы сакталып жаткан жагдайы. Суйек майыньщ суйек куысында, айырша бсз-тимус кеюрек куысында, жалпак, epi 6epiK тес суйегшщ iiuid жак бетшде. Еюншщен, суйек майы айырша без лимфоцитгердщ баган жасушаларынан ecin дамитын орны. Ушшшщен, корганыш жуйесшщ орталык агзаларыньщ лимфа тип ерекше кор- шау орталыгында орналасады. Суйек майында ондай орта­ лы к болып мислоид TiHi, айырша безде —тимуста эпите­ лий TiHi саналады. 3. Кррганыш жуйесшщ шет агзаларына тон кэсиет оларда лимфоид тшшщ даму барысы алдымен лимфоид кдтарын- дагы жасушалар жиынтыгы немесе алдынгы лимфоид туйшдер1 жэне олардьщ цшндеп кебею орталыгынын пай­ да болуы. Осы сиякты лимфа TiHiHin жиынтыгын адамнын урыктык кезещнен байкауга болады. Олар келешек бадам- шалардын, лимфа туйшдершщ орнында орналасып, адам дуниеге келгеннен кешн (антогенезшде) онештщ, тыныс агзалары мен зэр шыгару жолдарыньщ кабыргасында анык коруге болады. Одан ксшн лимфоид тш дерш щ KkuiripiM жиынтыкгары тыгыздалып, катайып, болек-белек шекара- ланып жатады. Осы сиякты лимфа туйшдер1 туганга дейш, туганнан кешн жаксы байкалады. Бадамдар мен лимфа туШ ндервдеп, талактагы карын мен imeKTin кшегей каба- тындагы лимфа тшдершщ жаксы байкалуын, корганыш жуйесш щ кемелше жете дамыганын жэне олардын организмдеп корганыш кызметш аткаруга дайындыгын корсетедгБалаларда лимфа туйшдершдсп кебею орталык- тарынын екппнн турде пайда болуы ему кезещнен бастала- ды. Мэселен, балалардьщ аш ш е п н щ лимфа туйшдершдсп кобею орталыктары 70 пайызга деш н барады.Осындай кебею орталыкгарыньщ пайда болуы 6ip жагынан, сырткы ортаньщ организмге типзетш к у п т opi алуан Typni ocepiH 187

керсетсе, еюнип жагынан организмнщ корганыш кушшщ екпщщ екещйпн дэлелдейдь Кобею орталыктарында лимфобластгар мен ipi лимфо- циггер катар белшектенетш жасушалар болады. Сол себеп- тен орталыктары лимфоцитгердщ даму, пайда болу орны болып табылады. 8-ден бастап 18 жаска дейш лимфа туйщдершщ колем i мен саны б1рте-б1рте азайып, кобею орталы ктары жойылады. 40—60 жастан к ейш лимфа тушндершщ TiHi май тпимен алмастырылган туШрииктерге айналады. Ш ет корганыш жуйес1н1ц еюнип завдылыгы олардьщ сырткы ортада немесе организмде пайда болган богде заттардын журу жолында жатуы. Жуткыншактын тузетш (Пирогов) бадамшалары (миндалиналары) жуткын- шакгьщ ауыз куысы мен мурын куысынын шектелш жатк- ан Kipe6epiciH коршайды. Ас корыту, тыныс аду жэне зэр шыгару агзаларынын юлегей кдбатында кептеген KiiiiiripiM лимфоид тшдершщ жиынтыгы — лимфоид туй1ндер1 орналаскан. Аш йиек пен то к 1шск кабыргаларында (артурл1 микроортада) мыкын- сокыр ш е к какпакшасыньщ ею жагында коптеген жэне оте ipi лимфоид тш ш щ жиынтыгы жатады. Аш ш е к кабы- ргасындагы ipi лимфоид тушрнпктерш Пейеров Tyiupiuiicrepi деп атайды. Ал мыкын-сокыр ш е к какпакшасыньщ еюнип жагында кептеген лимфоид туйшдер1 бар сокыр йиекпен оны н курт Tapi3fli ecinsici (аппендикс) орналасады. Лимфа тушндер1 мен бездер1 агзалар мен тшдерден жэне адам денесш жауып жаткан терщен, юлегей кабыкшысынан ба- сталып, лимфа агысыньщ жолында орналасады. Артерия тамырларынан вена тамырларына карай аккан каннын жолында жаткан талак канды бакылайтын жалгыз агза. Бул агза бакылау жумысымен 6ipre icTeH шыккан Кызыл кан тушрипктерш (эритроциттердО талактьщ синус кещсппнде жинактап, кэдеге жаратады. Суйек майы кан жасайтын жэне корганыш жуйесшщ орталык агзасы. Оны аткаратын М1ндетше, тур-тусше карай еюге беледн Суйе/cmiH Кызыл майы ересек адамда жука, жалпак суйектер мен узын ж к ж суйектердщ бас жак эпифиз бол1мдершщ кемш затгарыныи санылауларын толтыра жат- са, суйектщ сэры майы ж ш к суйектердщ ортащы ж ш к куысында диафизшде орналасады. Ересек адамда суйек майынын жалпы салмагы дене салмагынын 2,5—3 кг не­ месе 4,5—4,7 пайызын алады. Оньщ жартысын суйектщ Кызыл май алса, калганы сэры майдан турады. Суйектщ 188

Кызыл майы стромалар мен эртурл1 каркында дамыган мелоид жэне лимфоид тшдершен тузшген. Сонымен катар суйектщ Кызыл майынын курамында канньщ кан жасуша- лары мен лимфоидтердщ туындысы болып санапатын ба- ган жасушаларында орналасады. Ретикулярлы тсндер ретикулярлы жасушалар мен тал- шыктар тур1нде суйек майынын непзш (стромасын) тузедь Ретикулярлы тшнен тузшген шгектерде жас жана дамыган кемелше жеткен кан жасушасымен лимфоциттер, лабро- цитгер, макрофагоцитгер орналасады. Суйек шпндеп суйек майы цилиндр тэр1зденш, кан тамырларына орналасады. Оларды синустар деп атайды. Суйек майында баган жасу- шаларынан пайда болган (дамыган) кан жасушалары мен В-лимфоциттер синусоидтер кещстйсгерщде уакытша пай­ да болган т е с т е р аркылы канга отель Норестеде суйектщ кызьш майы суйек куыстарын то- лыгымен толтыра жатады. Кызыл май жасушалары алга- шкы рет алты айдан кейш аздап пайда бола бастайды. Ж ш к суйектершщ куысындагы (диафиз1ндеп) суйектщ Кызыл майы 6ipTirmen 4—5 жастан кей1н сэры суйек майына ай- налады. Ал 20—25 жастан кейш суйек сэры майы жшш суйектер1нщ куысын толыгымен толтырып жатады. Жал- пак, жука суйектер ишнде май жасушалары 50 пайызга дейш жетед1. Суйект1н сэры майы Kopi адам дарда кш егей тэр1зден1п (желатин тэр1зденш) KeTyi де мумин. Суйек сэры майы непзшде тек май тшшен тузшген, бул тш ретикулярлы стромадан ауыскан. Tyci саргьшт келед1 де кан жасау жумысына катыспайды. BipaK адам канын коп жогалткан кезде суйек сэры майыныц орнына кызьш май пайда болуы мумюн. Айырша без суйек майы сиякты иммуногенез npoueciH iH орталык агзасы. Онда суйек майынан кан аркьшы келген баган жасушаларынан Т-лимфоциттер дамиды. Олар жасу- шалык реакция мен гуморальды корганышка жауап беред1. Одан кейш Т-лимфоциттер канга еш п, айырша безден шыгып, иммуногенезд1н шет агзаларына, талакка, лимфа туй1ндер1не дейш жетед1. Сол себептен бул агзалар айырша безге тэуелдг Айырша без тес тугкасы мен денесшщ ш ю жагында, оц жене сол аралыкокпекаптын ортасында орналаскан. Ол узын- ша он жене сол белисгерден тузшген. Белисгер орта жершен 6ip-6ipiMeHтыгыз байланыста. Айырша бсздщ теменп тольисгау келген жер1 тортшш1 кабырганын шем1ршек бол1мшщтусында

орналаскан. Op6ip 6ejiiMHiH жогаргы жагы койус тэр1зд1 суйрленш келш, ею ашалы шанышкыга уксайды. Айырша без сырт жагынан жука донекер тщщ кабык- шамен жабылган. Ол кзбыкшадан без iiuiHe тарайтын пер- делер без затын кептеген белисгерге беледь Без заты кунпрт коныр туей кыртыс заты мен ашык келген милы затына белшедь Кдгртыс заты бездщ сырткы бел1мш алып жатса, бездщ орта бел1мшде милы заты орналаскан. Айырша без непзшде ретикулярлы жасушалар мен ретикулярлы талшык- тардан жэне езара ecuminepi аркылы байланысып жаткзн жулдыз Topi3fli эпителий жасушаларынан тузшген. Торла- рынын LnMeicrepiHiH арасында тимус лимфоциттер1 тиму- циттер, сонымен катар аздаган плазматикалык жасушалар, макрофаггар, лейкоцитгер, гранулоциттер орналаскан. Лим- фоцитгер бездщ кыртыс затына Караганда милы затында тыгыз орналаскан. Сол себептен, бояулы препараттарда бездщ кыртыс заты (милы затына Караганда) кунпртгеу коршедь Бездщ кыртыс затыньщ кабыкдиа астында батан жасушалары онед1, бул жерде ii жасушалар орналаскан. Оларды Keii6ip галымдар всюн кабаты деп те кзрайды. Ал ми кабатындагы лимфоцит колем! кшпрек келед1. Bi3flin милы затындаты жасушалар сиректеу орналаскан. Бул болшде эпидерма Tbmepi енед1, олар коп ocinauii, ашык- тау келед1. Бездщ майлы затынын ерекш елт болып кзбат- тала жаткан айырша без гассоль денеш1ктер1. Олар ете ты­ гыз, топтана жаткан, жалпак эпителий ындершен тузшген. Айырша без денеш1ктерщщ саны жана туган балада 4— 8 мвлшерщде, 35—40мкм. Будан сон 8 жаска дей1н саны да Meaiuepi де улгайып, 140—320 мкм жетед1. Ал 30—50 жаста денеипктер азаяды. Жыныстык даму кезеншде айырша без кемелше жетеда. 10—15 жаста салмагы орта есеппен 37,5 г. дейш улгайып, 16 жастан кейш 22,3 г-га дейш кемид1. Орташа есеппен 50- 90 жаста айырша без салмагы 12,5 г , кэршерде лимфа тйй мулдем жойылып кетпей, аз да болса, сакталады. Жас жэне жасосп1р1м балаларда айырша без вте жумсак, кызгылт туст1 келед1. Кд>1ртыс белш1 (1шк1 милы бол1мше Караганда) басымырак. Ал 10 жас шамасында милы заты мен кыртыс заты тенеседк Одан кейш бездщ кыртыс заты жукярып, азайып, милы заты улгая бастайды. Бездщ кыртыс заты мен милы затыньщ езгеруше байла- нысты май TiHi улгаяды. Май жасушаларын 2—3 жасар баладан да байкауга болады. Одан кейш без затынан дэне- кер TiHiHiH де кобейген1 кершед1. 30—50 жаста без затынын 190

улкен белш май TiHiMeH ауыстырылады. Осынын нэти- жесщде лимфа TiHi азайып, ол бездщ эр жершде белек- белек аралшык тэр1зд1 болып калады. Егер жас баланык без1нде дэнекер тйнмен май TiHi 7 пайыз гана болса, 20 жаста 40 пайыз, ал 50 жастан кейш 90 пайызга жетедь АС К.ОРЫТУ, Т Ы Н Ы С АЛУ, ЗЭ Р Ш ЫЕАРУ Ж 8 Н Е Ж Ы Н Ы С М У Ш ЕЛЕР1Н Щ KABbIPFA КУРЫ ЛЫ СЫ НДАРЫ ЛИМ ФА Т1НДЕР1 МЕН БАДАМ ШАЛАРЫ Тандай, тш, жугкыншак манында жаткан лимфа бадам- шалары (миндалиналары) Пирогов-Валдейер шенбер1 деп атапады. Бул шенбер кемей тесптн айнала орналаскдн лимфа туйшдершщ жиынтыгы. Tin бадамшасы лимфа тш ш щ шогыры. Тшдщ туб1нде, кшегей кабатыньщ меншйсп пластинкасында орналаскан. Олар жас ecnipiM балаларда ipi келедь Жеке жаткан 80—90 лимфа тушндершен тузшген. Жас улгайган сайын тш ба- дамшасындагы лимфа туйшдершщ саны кеми бередк Туйшдердщ неп зп жасушалык курамы болып лимфоцит- тер саналады (95—98 пайызы). Сонымен катар лимфа тшшде жас жасушалар мен плазматикалык жасушалар, макрофаг- тар да кездеседь Тандай бадамшасыньщ пшпш сопакдпа келген, тандай, тш жене тандай жугкыншак догаларыньщ арасындагы ой- ыста орналаскан. Оньщ ш ла жак бетшде жиырмашакты Teciicri байкауга болады. Олардьщ Kefi6ipeynepi TyriK тэр1зд1 терен кеткен, б1реулер1 агза imiHe карай тарамдалган. 2— 16 жаска дейш саны сселеп кебейе бастаса, 25—30 жаста азаяды. 40 жастан кейш лимфа туйшдер1 мулдем азайып, колем! кшнрейедь Ж угкыншак бадамшасы жугкынш актьщ кумбез1 мен арткы кабыргасыньщ манында, ортангы кулакгын eciTy TyririHiH он жене сол теснсгершщ арасында орналаскан. Кдтпар 6eTi кеп кабатты жалпак эпителиймен жабьшган. Сайлар тубшде кеп катарлы юршкшел1 эпителий кездеседь Жуткыншактын кшегей кабатыньщ эпителий астында ба- дамшаньщ лимфа туй1ндер1 орналаскан. 8—20 жаска дейш жугкыншак бадамшасы кемелше жетедь Ал 30 жастан кейш Moaiuepi кеми бастайды. 191

Есту тупгш щ бадамшасы есту тутшшщ жуТкыншаккз ашьшар жершен айнала орнапаскан. Бадамша юлегей кзбык- шасындагы лимфа тш ш щ шогырымен аздаган лимфа туйшдершен тузшген. Юлегей кабыкша 6eTi кеп кабатгы мушзделмейтш эпителиймен жабылган. Тугие бадамы 4—7 жаста 03iHiH кемелда мелшерше жетедк Сокыр 1шек лимфа тушндерк Курт тор1зд! есшдшщ (ап­ пендикс) лимфа туйшдер1 сокыр киек есшдюшщ басталар жершен ушына дейш юлегей кабыкшасында орнапаскан. Лимфа туйшдершш жалпы саны жасесшр1м балаларда ор- таша есеппен 450—550-ге дешн барады. Осы жас шама- сында олардын вркайсысынын кебею орталыктарыболады. Туйшдердш Typi денгелек сопакдиа алмурт Tapi3fli келедь Нелзшде туйшдер ретикулярлы тшнен тузшген. Олардын шгектершде орнапаскан орташа жене юинпрш лимфоцит- тер, макрофагтар, курт тер1зд1 плазматикалык жасушалар кездеседк 20—30 жастан кейш туйшдер саны кеми бастай- ды. Ал 60-тан аскан адамдардан курт тэр1зд1 еЫндшщ кабы- ргасында лимфа туйшдер1 вте сирек келедк Ас корыту агзапарынын (жуткыншак, внеш, асказан, аш киек, ток киек), тыныс any агзапарынын (комекей, кещрдек, бронх), зэр шыгару жэне жыныс мушелершщ (несепагар, куык, несеп жолы) юлегей кабыкшаларында жеке-жеке жаткан лимфа туйшдер1 болады. Олар осы аталган агза- лардв эртурл1 кашыкгыкта узына бойы орналасып, орга- низмге енген богде заггармен, микроогранизмдермен, мик- робтармен куресед!. Оларды б1ршама жойып отырады. Юлегей кабыкшадагы туйiHдер саны балалардын аш киек кабыргасында 5 мынан аСтам, ток шегшде 7 мыннан астам болады. Ересек адамнын онею ел1 киек кшегей кабыкша- сынын 1 см2 бетшде 33-35 жекелеген лимфа туйгндер1 ор- наласкан. Аш киектш орта болшшде немесе 1 см2 4—45 шамасында болса, ал онын теменп белкшнде 15—40 тушнге дейш жатады. Жасосшр1м балаларда да тушндер кебею ор- талыкгары болады. Эр туйш жщкике ретикуляр талшыкта- рыньщ торымен коршалган. Тор талшыкгары туйш шине де терен Kipin жатады. Ал киектш аякгалар, мыкын ннекке косьшар жер1нде топтанып жаткан лимфа туШндерш коруге болады. Лимфа шогырында бестен не одан да кеп тушндер болады. Осы- лайша 6ip жерге жинактапып жаткан тушндер аш киектш шажыркай жиепне карама-карсы орнапаскан. ЖасесшрЫ (6 жасар) балаларда лимфа шогырындагы туйшдер саны 122—316-га дейш жетедк Ал Kopi юсшерде туй1ндер саны 192

59—60-ка дешн азаяды. Олардын iiuiwieri кебею орталгы кейб1р туйiHдер де тана кездеседь Ал 70 жастан кейш лим­ фа тип мулдем азаяды. Бул жагдай адам организмшщ эртурл1 ауруларга кдрсы куресш, онын корганыш поцесш нашар- латады. Лимфа туйшдер1 корганыш жуйесше жататын агза- лар. Олар лимфа агыстарынын агзаларга карай агатын жол- дарында жатады. Лимфа туйшдершщ денестеу келген жагынан экелинш лимфа тамырлары болып Kipefli де, туйшдердщ ойытау жагынан экетюш тамырлар болып шыгады. Экетюш тамырлар ipi лимфа тамырларына карай багыт а л ь т, аягында келш, ipi лимфа езектерше немесе ipi лимфа багандарына куяды. Адам организм!ндег! лимфа TyftiHacpi тоаптана жатады. Мэселер, адамнын шат белшй|дсп лимфа туй1ндер! 20-га дешн болса, колтык астындагы 40— 45, ал iiueK шажыркайында 400-ге дейш барады. Талак курсак куысында, кекетан сол кумбез1н1н астын- да, Х,Х1 кабыргалар тусында орналаскан. Ересек еркек- терде салмагы 200 г, эйелде 100 гг, узындыгы 12—14 см, еш 8—10 см, калындыгы 3—4 см. Пшиш жука ж эне децге- лене келген. Оныц ею бетш айырамыз: диафпагмальды жэне висцеральды. Жогары караган кекет 6eTi тепе жэне денес келед1, k i d жагынан караган висцеральды бетшде талак какпасы орналаскан. Талак ш т кп ен толыкжабылган. Онын фиброзды кабык- шасына жабыса жатады. Талак кзбыкшасынан талак 1ш1не карай дэнекер тодц перделер етед1. Бул багандар пробеку- лалар арасында талак улпасын тузед1. Оны ак жэне кызыл улпа деп белед1.

Тертшпп тарау ЖУЙКЕ ЖУЙЕС1 (НЕВРОЛОГИЯ) Жуйке жуйестщ дамуы жене оныпманызы. Жуйке жуйеа ж ан-ж ан уарлар м ен адамда узак, эволю ци ялы к даму нэтижешнде кдлыптаскдн. Ол сырткы ортанын турл1 кубы- лыстарыньщ эсершен езгерш, курделшенш отырады. Осы- ган байланысты, iuiid-сырткы ттркенш ргш терш кабыл- дап, оган жауап 6epin, организмд1 езгермел1 жагдайларга бешмдейдк Сонымен катар эртурл1 агзалардын, т1ндердщ жэне жасушалардын кызметш ретгеп, оларды езара жэне сырткы ортамен байланыстырып, организмнщ 6ipryrac- тыгын жузеге асырады. Жуйке жуйесшщ осы жумысына байланысты организмнщ агзалары мен тшдерщщ арасын- да курделi физиологиялык процестер де журедг Жуйке ж уйеа тек кзрапайым жануарлар ею лдераде гана болмайды. BipaK тт р к е н у npoueci барлык Tipi материяга тэн касиет болгандыктан, оларда да ттр кен у , ттркещ пр- riuiTepai кабьшдау, оган жауап кайтару npouecTepi этедг Т тркенуден туган жуйке npoueci жэне оньщ жуйке бойы- мен ету1н жуйке cepniHi деп атайды. Адам жуйке ж уйеа енбекпен айналысуына байланысты ете курдел1 жене жогары дэрежеде дамыган. Ол ой агзасы- на aiiналган. Корыта айтканда, жуйке ж уйеа барлык агзалардын тугае организмнщ жумыс эрекетш баскарып, курдсл1 физиоло­ гиялык процестердщ yiuieciMfli журуш камтамасыз етедг Мэселен, булшык еттердщ жиырьщуы, журектщ согуы, бездердщ сол белуи зат алмасу процестерщщ дурыс журш отыруы. Сонымен катар эртурл1 агзалардын аткаратын кызмеп 6ip-6ipiMeH тыгыз байланыста болады. 1шю, сырт­ кы ортанын езгеруше байланысты не кушейедк не нашар- лайды. Bip агзанын 03repyiHe байланысты баска агзалар Кызмет1 де озгередк Мэселен, булшык еттердщ жиырылу- ына байланысты корекпк заттар мен отгепне муктаждыгы артады. Осыган байланысты журек пен екпе жумысын кушейтш, булшык eirepfli канмен камтамасыз етедг Зат алмасу процесш артгырып, организмде жылу пайда бола­ ды. О ны н сы ртка б е л ш у т е н Tepi 6e3aepi мен несеп шыгару агзаларынын жумысы да кушейедг Осы сиякты 194

организм нщ сырткы ж эне imKi орталыктарды турган осерлер] мен езгергстерте бешмделу1 оныц TipmlniK eTyiHiH Heri3i болып саналады. Осы жагдайдын 6ap i жуйкенщ реггелу1мен icKe асады. Жуйке ж уйеа ми мен жулыннан жэне олардан тарай- тын жуйкелерден турады. Ми мен жулынньщ орталык жуйке жуйеа, олардан тарамдалган жуйкелердц шетю жуйке жуйеа деп атайды. Жалпы жуйке жуйеа мен жуйке л иш ен ней- рондар мен нейроглиядан т. б. лндерден тузшген. Нейро­ глия жуйке жасушасыньщ Tiperi болумен 6ipre оган белгш 6ip шшш 6epin, оларды коректещнру (трофикалык) жумы- сына кдтынасады. Нейрон —толык келген непзп бел!мшен, денесшен жэне одан тарамдалган узынды-кыскалы эсшдшерден тузшген. Д ен еа сур тусп протоплазма мен ядродан турады. Кдгска тарамдалган есшдшерш дендриттер, ал узын осш дкш ак ­ сон (нейрит) деп атайды. Аксон ocipflinepi жуйке серпшш жасуша денесшен шы- гарып отырса, дендриттер керюшше, жасуша денесше жетюзш отырады. Осы жуйке жасушаларыньщ есшдшерш жуйке талшыктары деп атайды. Ми мен жулынды Kecin Караганда олардын сур жэне ак заттан турагынын байкаймыз. Олардын сур затгары эрдай- ым жуйке жасушалары денелершщ шогырлануынан пайда болса, ак затгары жуйке талшыктарынын тораптануынан пайда болады. Ми мен жулыннын сур заты мен ак заты (Нркелю орналаспаган. Мидын сур заты сырткы, ак заты imid жагында жатса, жулында, KepiciHme, сур заты шпнде, ак заты сыртында жатады. Алдынгы улкен ми сьщарлары- ньщ сыртын жауып жаткан сур заты ми кыртысы немесе сургылт кабы кдеп аталады. Ми кыртысынын ни жагын ала жуйке талшыктарынан тузшген ак зат жатады. Осы ак зат- тын кдльщында жасуша денелершщ шогырланган жерлерш ядролар деп атайды. Мундай ядролар ми мен жулыннан тыс жерлерде де кездеседь Оларды омырткааралыктушндер, жулын Tyftirmepi жэне жуйке туйшдер1 деп атайды. Жулын мен ми курамындагы жуйке талшыктары ак зат- тар тузш, орталык жуйке жуйесшщ белштерш 6ip-6ipiMCH байланыстырып туратын этю зпш жолдар тузедг Жулын мен ми 6aniierepi кан тамырларына эте бай келедь Олар аркылы жуйке TiHiHe корекпк заттар мен отгеп унем1 жетюзЫп турады. Жуйке дегешм1з сырт жагы ак кдбыкшамен жабьшган жуйке талшыктарынын будасы. Жуйкелерд1 аткаратын 195

Олардын жуйке жуйесщщ функциональды кызметш физи­ ология пенш ен терешрек тусшуге болады. Жуйке жуйестщ эмбриогенез/'. Жуйке жуйеа урыктын даму кезещнде вте ерте пайда бола бастайды. Ею апталык урык денесшщ дорсальщ (арка жак) белц-шде эктодерма- дан (сырткы урык жапыракшасынан) ми жуйке пластинка- сы кдлыптасады. Даму нэтижесше байланысты пластинка- ньщ ею жак узына бойы ж иеп калындап, 6ip-6ipiMeH 6ipirin, узынша жуйке тутшн тузедь Жуйке т у т т хорданьщ ycTiHri жагында катар жатады. Онын алдынга б е л т 6ipTinnen ми бел1ктерше айнала бастаса, арткы узынша белитнен жулын пайда болады. Ал тутйсгщ калындап келш косылган жиеп ганглиозды пластинкага айналады. Осы пластинкадан бара- бара омырткааралык жулын туй1ндер1 мен ми жуйкелершщ туй1ндер1 дамиды. Жуйке тутйтшн алдьщгы жак куысы кенейш, езгерт, ми карыншаларын тузсе, арткы бвлш нщ куысы жулын езегше айналады. ОРТАЛЫК, ЖУЙКЕ ЖУЙЕС1 Жуйке жуйесшщ орталык бел1мше филогенетикадык ен ерте б е л т —жулын, жэне кеш дамып келе жаткдн ми б е л т жатады. Бул екеу1 курылысы жэне жумысы жагынан 6ip- 6ipiM eH ете тыгыз байланыста келедь Жуйке жуйесш топографиялык жаткдн жагдайына карай орталык жене шетю бел1мдер деп еюге б е л т окимыз. Онын орталык жуйке ж уйеа деген туаш кке сур жене ак заттан туратын жулын мен ми жатса, жуйке Tyfeipuiiicrepi, жуйке тушндерк жуйке тораптары бел1мдер1 мен жуйке уштары шетю жуйке жуйеЫне жатады. Жулын (medulla spinalis) омыртка езепнщ шпнде жата­ ды. Мунын узындыгы ересектерде 45 см, еш 1,5 см, сал- магы 80 г. Жулын ауыз омырткзсынын тусында сопакша мига жал- гасады. Теменп жагынан сонгы жш ш еа аркылы куйымшак омырткасына бекид1. Сонгы ж тш еден айнала жулыннын тем енп бунактарынан таралган туб1ршисгер ат куйрыгын тузед1. Олардын Ke6i сепзкез Teciicrepi аркылы сыртка тебед! (70-сурет). Жулын жана туган балада омыртка езепн толык толты- ра жатса, бара-бара ecyi баяулап, б1р!нш1 бел омыртка тусын­ да калады. 198

Жулыннын колденен кимасы узына бойында б1рдей емес, жогарыдан темен карай жщппкере бастайды. Жулын томенп мойьш омырткдлары мен томен- п коюрек омырткаларынын тусында ею буылтык тузедь Онын 6ipeyiH мойын буылтыгы лесе, еюншюш бел буылтыгы деп атайды. Осы буылтыкгар тусында кол мен аякгы жуйкеленшретш ipi opi узын жуйкелер басталады. Сол жуй- келердщ жасуша денелер1 буылтыкгар тусында жулын буылтыгы шогырын тузедь Жулыннын алдынгы жэне арткы бет1мен узына бойына алдынгы орта- ^ л ы к сай жэне арткы орталык сай отедь |(Г“ Алдынгы орталык сай оте терен жатк- '* | г х андыктан, оны кейде алдынгы орталык санылау деп те атайды. Осы сайлар ар- кылы жулын он жэне сол ею бол1кке болшш турады. Алдынгы орталык сай- дын ею жагында алдынгы бушр сай жатса, арткы орталык сайдын ею жа­ гында арткы буй ip сай орналаскан. Жулын табектелш жаткзн 31 бунак- тан тузшген. Онын op6ip бунагынын ею жагынан алдынгы жэне арткы жулын Ty6ipuiiKTepi шыгып, омырткаралык TeciK тусында 6ip-6ipiM eH косылып, 31 70-сурент. Жулын жуп жулын жуйкесш тузеда. Жулыннын iiuiMeH узына бойы жулын агзасы отель Артынан ,H' c _ V l i жогаРгы жагында МИДЫН TOpTiHUli мойын. /кеырек. 1C- карыншасында жалгасады. Vi, 1C—v бел жене Жулыннын колденен кесшдасш ка- сег!зкоз жуйкелерь раганда онын ак жэне сур заттан ту- I. Мойын буылтыгы. зцпгенш байкаймыз. 3; Жулыннын'катты Онын сур заты канатын жайган ко- кабыкшасы.4. Бел белек ш ш п ш келед1. Ол жулыннын буылтыгы. 5. Жулын орталык арнасын айнала орналаскан. конусы. 6. Ат куйрык. Сур заттын шыгынкы келген жерлер1н 7. Сонгы Ж1пшс. муй1з деп атайды. Алдынгы жагында алдынгы мушзн арткы жагында арткы мушз1, ал буй1р болншде бушр мушз1 жатады. Бушр муй1з1 жулыннын тек коюрек бунактарында гана кезеседь Сур зат жуйке 199

жасушаларынын шогы- рынан тузтген, осыган байланысты оныц ал­ дынгы муйЬщде козгал- ткыш мотонейрондар орналасады. Олардын нейри-rrepi жулыннан шыга алдынгы козгалт- кыш Ty6ip тузеш. Арткы муйзшде рефлекторлык доганыц афференгпк 71-сурет. Жулыннын келденец Keciiiaici нейронын эфферентпк 1. Артыкы орталык сай. 2. Арткы баган. нейронымен жалгасты- 3. Арткы Ty6ipmiK. 4. Арткы муй1з. 5. Арткы рып туратын аралык « Р ° н о р т л ,с а д ь ,(7 ;- cyflip коспа. 10. Алдынгы ак коспа. 11. Ал- сУРет) ■ Ьушр мушзшде дынгы жулын артериясы.12.Алдынгыузынша вегетативт! жуйке жуй- сай.13. Алдынгы ту&ршж. 14.Алдынгы баган. вСШЩ СИМПаТИКЭЛЫК 15. Адщлта муй1ашн нейрсндары. 16. Буйр нейрондары шогырла- л ы \\п ^ ы н ^ Г к УХ Г а с ы аТ- 18' ЖУ' нып, симпатикалык ор­ талык тузедь Олардын нейритгер1 алдынгы Ty6ip курамында жулыннан шыгып, iuiid агзаларды жуйкеленшруге багыт алады. А к зат жулыннын сур затын коршап жатады. Онын 03i жулын бет1нде жаткан сайлар аркылы уш жуп баганга белшедг Алдынгы баган — алдынгы орталык сай мен ал­ дынгы буйip сайынын аралыгында, буШр баганы —алдынгы 6yftip сайы мен арткы бушр сайынын аралыгында, ал арт­ кы баган арткы 6yftip сайы мен арткы орталык сайдын ара- сында орналаскдн. Бул багандар жуйке талшыктарынан Ty3Liiin, жулыннын отюзпш жолдарын тузедь Жулыннын сур заты мен багандарынын аралыгынд бунакаралык келте талшыкгар болады. Осы талшыкгар аркылы жулыннын бу­ накаралык байланыстары ететш болгандыктан оларды жулыннын 03 аппараты деп атайды. Жулынды коректещпретщ артерия тамырларына кабы- ргааралык артериялар жулыннын к еир ек бунактарына та- рамдалса, теменп бел, сепзкез, куйымшак бунактарына бел, сепзкез артериялары тарамдалады. Ал жулыннын жогаргЫ мойын бунактарына буганаасты артериясынын омыртка тарамы барады. Бул артериялар омыртка арнасына енген- нен кешн жулыннын алдынгы, арткы артерияларына белшедт Алдынгы артериялары жулыннын алдынгы жа- гында, арткы артериялары арткы жагында тарамдалып, 200

жулыннын ак заты мен сур затын коректешйредк Сур затына кан тамырлары KG6ipeK барады жэне 6ip- GipiMeH келденен крсылыс- тар жасап байланысады. Жулыннын вена тамыр­ лары артерияларына атгас келеда. Жулында лимфа та­ мырлары болмайды, олар- дын жумысын кабыкша- ларынын арасында жаткан жулын-ми суйыкгыгы атка- рады. М и (encephalon) жуйке жуйеа урыктын арка бель мшде, жуйке пластинка- сы — эктодермадан пайда болады. Ол пластинканьщ ею meTi жиырылып, жуйке тутптне айналады. Онын алдынгы толык б е л тн е н алгашкы уш ми Kenipmucrepi пайда болады. Одан мидын бес белит дамиды (72-сурет). Осы ми бел1мдершщ эртурл1 каркында дамуына байла- нысты алдынгы жэне арткы ми Kenipuiiicrepi еюге белшедк Алдынгы ми кетрш итнен алдынгы, арткы жэне сопакша ми пайда болады. Ал ортангы ми Kenipuiiri кэп езгермей, ортангы мидын езш тузедк Ми белистершщ дамуына байланысты кешрппктердщ куысы да езгере бастайды. Алдынгы ми KenipujiriHiH куысы- нан ею ми сынарларыньщ iuiinne жаткан ею буйip карьш- шалары, аралык мида yniiHuii карынша пайда болады. Ал ортангы мидын куысы жщшпсе тутйс тэр1зд1 болгандыкган оны су етюзпш деп атайды. Ол жогаргы жагынан yniiHuii карыншамен байланысып жатса, тем ени жагынан тертшпп карыншага жалгасады. Арткы ми куысында тертшпп карын­ ша пайда болады. Ол теменп жагынан жулын арнасына жалгасады. Бул ми карыншалары мен Tyriicrepi езара ты- гыз байланыста жатып, iiuiHueri жулын ми суйыктыгын 6ip-6ipiHe етюз1п турады. Ми бел1мдершщ эртурл1 дэрежеде дамуына байланыты ортангы ми тусындагы тебе, арткы мидагы кешр, сопакша ми мен жулын аралыгындагы шуйде nnmepi пайда болады. 201

Урыктын бес айлык мерз1мшде ми сынарларынын беттер1нде сайлар пайда болады. Оларга орталык (Роланд), бушр (Сильвий) жэне тебе-шуйде сайлары жатады. Осы туракгы сайлардан кейш еюнпн, yuiimui катардагы турак,- сыз сайлар пайда бола бастайды. Bip жасар мерз(мде турак,- ты жэне тураксыз сайлардын саны кебейш, бес жаска дейш мидын курылысы мен KeciHflici катгы взгередь Ал бес жас- тан кешн мидын даму жолы алгашкы кезден баяулай бас­ тайды. Ею ми сынарларын косып жаткан суйелд1 дене жас нэрестеде epi жщшпсе, opi кыска келедь Бул да алгашкы бес жыл мерз1м1нде узарып, калындайды. Жалпы ми 20 ж аска дейш б1ршама кем елш е келедк Ми адам организмщдеп баска агзаларга Караганда жылдам дамиды. Ми кыртыстары бес жаста ересек адамныц ми кыртысын- дай болады. Нейрондар мелшер1 де (саны да ) жаска карай озгермейдп BipaK нейрондар жалпы дамып, ездерш щ есшдшерш (талшыктарын) курделшеншредь Олардын сыр- ткы жагы миеленделшш, козгалткыш кызмеп дамиды. Осы- ган байланысты рефлекстер1 де калыптасады. Ал кору, есту, тепе-тендж сакгау анализаторларынын миелендену1 урык кезещнен басталып, туганнан кешн аякталады.Уш айлык балалар дыбыс пен жарыкка кещл аудара бастайды. Ал алты айлык баланьщ керу кабылео турактап, затгарды устауга умтылады. Одан кешн басын, денесш тж устап, отыруга, туруга икемделедь Ал 6ip жаска тола келгенде ми сынарла­ рынын жетшуше байланысты денесш тж устап, журуге эрекет жасайды.Жалпы миелендену nponecTepi ею жастан кейш аякталады. Сонда тш шыгып, сейлеу кабылео бипне бастайды. М и nimiHi ми сауытына сэйкес устщп жагы двнес, ас- тынгы жагы ойлы-кырлы келедь Ж ан туган балада мунын салмагы 400 г болса, 6ip жаста ею есе улкейш, алты жаста I кг-нан асады. Ал 20—30 жастан калыптасып, 60 жастан кейш Kimipero npoueci байкалады. KeH6ip жануарларда ми салмагы адам миынан ауыр. М эселен, китте — 7000 г, дельфинде — 5200 г, пшде — 400 г. BipaK жалпы дене салмагымен салыстырганда адам оза- ды. Адамнын акыл-ой кзбылетш ми салмагымен байланы- стыруга болмайды. Ce6e6i, мидын кызмео мидын сур за- тынын жалпы квлемше, онда жаткан ми нейрондарынын кабитетшс, кызметше байланысты. Мэселен, атакты жэне дарынды адамдардын йпшде И. С. Тургеневой миынын салмагы 2012 г болса, жазушы А. Франстын миынын сал­ магы 1012 г , дэрнер-психиатр В. М. Бехтеревой миынын 202

салмагы 1720 г, физиолог И. П. Павловтын миынын сал- магы 1658 г, химик Д. И. Менделеевой миынын салмагы 1571 г болган. Ми бел1мдер1 езш щ дамуына, курылысына жэне атка- ратын кызмет1не карай ми сынарларынын кыртысына, кыртысасты б е л т н е жэне ми баганына бел1нед1. Ми сынарларынын кыртыстары мидын тарихи даму жолында жана жэне эте курделi кэлемд1 белш . Ми сынар- лары урыктын 6ipiHmi ми кешрцлпнде дамыган. Кэлем1н1н улкендтнен астынгы жагында жаткан баска ми бел1ктер1н коршай жауып, жабындыга уксап жатады. Сондыктан оны ми жабындысы деп те атайды. Оньщ сырткы жагы ете кыр- тысты. Ал шла жагы ак, заттан тузшген. Осы ак затта ней- рондар жиынтыгынан тузшген ядролар орналасады. Олар- ды кыртысасты ядролар деп атайды. Кыртысасты бел1м1 де урыктын 6ipiHiui ми кешршптнен пайда болады. Бул ми сынарларынын ак затынын шннде терен жаткан сур тусп ядролар бар. Олар нейрондардын шогырынан тузшген. Бул бел1мд1 И. П. Павлов мидын жана кыртысасты бел1м1 деп атаган. Мидын баган бел1мше сопакша ми, Kenip, мишык, ми сабактары мен терт темпеппк жатады. Олар мидын тарихи (фиогенетикалык) ерте дамыган бел1мдер1. Олар ми сьщар- ларына Караганда жай курылысты, келемдер1 де кшп. Сопакша м и (medulla oblangofa) жулыннын Окелей жал- гасы. Сондыктан да жулын курылысына ете уксас. Кейде косымша ми деп те атайды. Жулын бетшен ететш сайлар сопакша ми бетше жалгасып, онын ак затын алдьщгы, орта- нгы жэне арткы уш жуп багандарга бел1нед1 (73-сурет ). Алдьщгы баган алдьщгы узынша сайдьщ е й жагында орналаскан. Оны сопакша ми пирамидасы деп атайды. Ол узынша келген ак денес узына бойы жур1п жаткан жуйке талшыктарынан тузшген. Олар мидын орталыктан тепкип козгалткыш жолдарын тузед1. Ол талшыктардьщ кейб1- реулер1 оннан солга, солдан онга ауысып, пирамида айка- сын жасайды. Бул айкаскан талшыктар жулынньщ буШр баганымен томен тусед1. Муны буй!р пирамида жолы деп атайды. Ал айкаспаган талшыктары алдьщгы баганамен темен Tycin, жулынньщ ep6ip бунагына айкасады. Муны алдынгы пирамида жолы деп атайды. Сопакша мидын iund жагындагы сур заты бунактузбей, белшектене жаткан жуйке ядроларын тузед1. Оларда сопакша мидын сыртына тебет1н жуйке TyfiipiuiKTepi шыгады. 203

73-сурет. Ми багаиы (чишыксыз, устшеи) 1. Жогаргы кос томпешж колы. 2-3. Жогаргы жэне теменп кос темпешж колы. 4. Теменп кос томпешж. 5. Алдынгы ми желкем1. 6. Ортангымишык сабакшалары. 7-8. Мишык бел1мшес1 жоне онын тамырлы торы. 9. Сына темпеп. 10. Нэзж темпек. 11. Сына. 12. Теменп будасы. 13. Назж буда. 14. Арткы орталык сай. 15-16. Арткы ми желкемн1н орталык Teciri. 17. Тертшип карынша. 18. Жогаргы мишык сабакшалары. Сопакша ми ортасымен жулын арнасынын жалгасы бо- лып саналатын орталык туп к втедь Ол мидьщ жогаргы жагында eici буй1ршен кенейш, IV карыншага кешед1. Бул карыншанын теменп жак бвл1пнде IX, X, XI, XII жуп жуйкелершщ ядролары жатады. Сопакша ми пирамидасыньщ ею жагында жаткан узын- ша ак донесп зэйтун деп атайды. Онын imiwie нейрондар жиынтыгынан тузшген Tien ядро жататды. Бул нейрондар адам денес!н п к устап туруына сепппн типзед!. Зэйтун денес! денесш тис устап журетш маймыл тектестер мен адам- да гана кездесед!. Зэйтун мишыклен (тепе-тенд!к орталы- гымен) тыгыз байланысты. 204

Сопакша мидын eid жагында 6yftip багандары жатады. Бул багандардан IX, X, XI ми жуйкелершщ Ty6ipaepi бас- талады. Сопакша мидын арткы жак беимен арткы багандар кетерыедь Бул багандардын эркайсысы нэзйс жэне сына Topi3ai ею будадан тузшген. Нэзйс жэне сына Tepiafli буда- ларынын жалгасы. Олар жогары кетершш, ею (сына жэне нэзйс) темпектерш тузедй Бул темпектер мишыкгын теменп сабакшасынын курамына icipin, киыкша ойысынын теменп жок жиегш тузедь Мишыктын теменп аякшасынын кура- мындагы жуйке талшыктары орталык арна алдында imici шмек тузш, жогары карай багыт алады. Киыкша ойысында жаткан ретикулярлы зат жулын затынын жалгасы. Сонгы гылыми зерттеулерге байланысты бул затган манызы мен аткаратын мшдетшщ курделшйт аныкталады. Ондагы ней- рондар аркылы мидын кыртысасты белйстер1 мен ми сы- нарларынын кыртысы тйселей байланыс жасап, 6ip-6ipme жуйке серпшдерш жетюзш, эсер етш отырады. Сопакша мидан басталатын ми жуйкелершщ ш ш де ке- зеген жуйкенщ манызы ете зор. Ce6e6i, ол жуйке буюл йпю агзаларды жуйкеленд1р!п, тыныс алу, ас корыту, журек согу жумыстарын ретгеп отырады. Сондыкган сопакша мига тиген закым адам OMipme улкен Kayin тещйредй Сонымен катар сопакша ми аркылы орталыктан тепюш (теменде- ген), орталыкка тепюш (кэтершген) етюзгйл жолдары етедй Бул жолдар жулынды мидын жогаргы болйстер1мен, ал жо- гаргы ми бвлйсгерш, кер1сшше, жулынмен жалгастырып тура- ды. Ол жолдарга Кызыл ядро — жулын жолы, алдынгы жэне арткы жулын — мишык жолы, Kipe6epic — жулын жолы, жулын — темпек (тапамикалык) т. б. жолдар жатады. К,орыта айтканда, сопакша ми жулын сиякты этюзгйн жэне рефлекторлы м!ндет аткарады. Арткы мида (metencephalon) кешр мен мишык жатады. Kenip (pons) сопакша мидын устшде орналаскан жалпак ак Двнес. Жогаргы жагынан ми сабакшаларымен шектелген. KonipaiH арткы бел сопакша мимен 6ipre киыкша ойысын тузуге катысады. Kenip мен сопакша ми аралыгынан VI (сыр- тка тарткыш), VII (бет), VIII улу — юреберю жуйкелершщ туб1рлер1 шыгады. KenipaiH ж1цйыкерл барып мишыкка жалгаскан жерш мишыктын ортангы аякшасы деп атайды. Осы жерде V (ушюл) жуйкенщ Ty6ipi жатады. Kenip ортасы- мен узынша сай втедь Онда мидын непзп артериясы орна­ ласкан. Квшрдщ кэлденен KecinaicineH табан 6eairi мен каклакшасынан туратынын ажыратамыз. Табан бвл1п деп 205

сырткы жагында жаткан бвл1гш айтса, какпакшй деп imici жагын айтады. К о тр д щ табан келденен жэне узына бойы жаткан жуйке талшыктарынан тузшген. Сырткы — келде­ нен талшыктары кегнрдщ сырткы беттмен журш отырып, мишыктын ортангы аякшаларыньщ курамына юредк Бул жол аркылы ми сьщарларынын кыртыстарынан серпш жетшзшедг 1ши — узына бойы талшыктары жогарыдан темен карай келе жаткан сопакдна мидын пирамида жолы- на жалгасады. Кешрдщ табан б е л т болып саналса, сопак- ша мимен пкелей байланыста жаткан каклакша 6eairi бо­ лып есептеледк Kenip кзкпакшасына сопакша мидагы ретикулярлы заттар жалгасып жатады. Онда V, VI, VII, VIII ми жуйкелершщ ядролары орналаскан. К,орыта айтканда, Kenip жулын мен сопакша ми сиякты етю згш жэне рефлекторлы кызмет аткарады. М иш ы к (cerebellum) Kenip мен сопакша мидын арткы жа­ гында орналакзн. Ми сауытынын арткы ойысын толтырып жатады. Салмагы ересек адамда 120—150 г. Жогаргы жагы- нан ми сьщарларынын шуйде б е л т жауып турады. Ми­ ш ы к е й жарты шардан жэне оларды байланыстырып жат­ кан куртша белйтнен тузшген. Мишыктын сырткы жагында сур заты жатса, innd жагында ак заты орналаскан. Сырткы сур затынын безм ен кептеген келденен сайлар мен кат- парлар етедь Бул сайлардын турактылары (терендерО ми- ш ы к ты 6ipH euie 6 eaiicrep re беледг Ол белйсгердщ эркай- сысы дененщ op6 ip б е л т н е сай келш, сол бел1ктершщ жумысын езара байланыстырып отырады. Мишыктын теменп ж ак юшкене бел1мшеа, адамнын тепе-тенщк сак- тау (вестибуляр) аппаратымен тжелей байланыста. Сондык- тан оны тепе-тещик орталыгы деп те атайды. Мишыктын сур заты ект кабат болып жаткан жуйке жасушаларынан (нейрондардан) тузшген. Сырткы — молекулярлы кабаты жулдыз жасушаларынан, iiuici кабаты — дэнш жасушала­ рынан турады. М ишыктын ак заты iiim жагында орналас­ кан. О ны н ортасында сур заттан тузшген мишыктын терт жуп ядросы жатады. Оларга TicTi тыгын T9pi3fli жумыр жэне желке ядролары Kipefli (74-сурет ). Мишыктан уш жуп сабакша шыгып, оны айнала жаткан ми 6eaiicrepiMeH байланыстырып турады. Жогаргы сабакша^ сы жогаргы жагында жаткан ортангы мидын терт темпешшмеь, ортангы сабакшасы ми KenipiMeH, ал теменп сабакшасы сопакша мимен байланысады. Темендеп сабак­ шасы жулын-мишык жолын тузш, мишыктын куртша бел1м1мен жалгасады. Бул жол дененщ проприорецепторлык 206

серпшш кдбылдап турады. Ор- тангы сабакшасы мишыктын кеп1рмен байланыстырып тура- тын кешр-мишыкжолын тузеда. Ал к етрд щ табан бел тне улкен ми сынарларынын куртысынан шыккан талшыкдары жалгаса- ды. Осыган байланысты бул жолды куртыс-кошр-мишык жолы деп атайды. Бул жол арк- ылы мишыктын кузметз улкен ми сынарларынын кыртысымен баскарылып отырады. Жогаргы (алдынгы) сабакшасы мидын киыкша ойысынын мойнын 74-сурет. Ми баганы жене тузш, ортангы мига д е й т со- мидын кыртысты 6ojiiri yorinri зылады. Бул непзшде TicTi ядро жагынан, мишыктын ядролары колденсн Kecinaicineii кореенлген талшыкгарынан тузшедк Мишыктын непзп кызмет1 I. Куйрыкты ядро. 22. Коспанын кумбезь 3. Эпифиз. 4-5. Жогаргы дененщ кимыл-эрекетш реф- жоне томенп томпеинктер. лекторлы жолмен ретгеп, бул- 6. Мишыктын ортангы сабакша- шык еттердщ тонусын, жиыры- сынын талшыктары. 7. Мишык­ лу кушш баскзрып, тепе-тендш тын жогаргы сабакшасынын жагдайды сактап, етш зпш тж етк1зпш жолдары. 8. Желкем ядросы. 9. Куртша. 10. Жумыр. кызметж аткарады. II. Тыгын Topiaai ядросы. 12. Ми- Академик Л. А. Орбелидщ шыкгын кыртыс заты. 13. Ticri лабораториясында мишыктын ядролары. 14. Мишыктын жогар­ hind агзаларга тиетш симпати- гы сабакшасы. 15. Кыртысасты калы к (вегетативт!) a c e p i де ушбурыш. 16. Копшык болт. 17. Кору томпеп. 18. Арткы коспа. аныкталган. Осындай жан-жак- 19. YunHiui карынша. 20. Кору ты тексерудщ нэтижесшде ми- TOMneriiiiH алдынгы ядросы. шыктын кан кусымына, журек жумысына, каз карашыгына т.б. агзалардын жумысынын 03repin туруына катысы бар екен- д т н дэлелдеген. Сонымен катар мишыктын кызметше сы- нарлы мидын кыртыс затынын acepiHiH кушт! екеншпн бай- каймыз. Артку мидын куысын m epm im ui карынш а (ventriculus quartus) деп атайды. Бул куыс сопакша ми мен кешрдщ жоне мишыктын аралыгында орналаскдн. TopTinuii карынша тубш киыкша ойысы тузсе, артку (жогаргы) кабыргасын мишык­ тын кос (алдынгы, артку) желкендер! тузедк Кдрынша томенп жагынан жулын арнасына, ал жогаргы жагынан ортангы мидын (Сильвиус) кубырына жалгасады. Оларга 207