Дайырбекова М. Адам анатомиясы

98-сурет. Тш-жуткыншак жуйкесмнн схемасы I. Тш-жуткыншак жуйкесшщ казгалткыш ешжакты ядросы. 2. Сез1мтал ерекшеленген жолдын ядросы.-3. Бездердщ кызметш коздыргыш теменп парасимпатикалык ядро. 4. Тш-жуткыншак жуйкесшщ сабагы. 5. Дабыл жуйкеск 6. Дабыл куысы. 7. Тш-жуткыншак жуйкесшщ сезштал жогаргы жоне теменп Tyfliiii. 8. Жуткыншактын жуйке бутактары. 9.Тандай жуйкесшщ бутактары. 10. Тшдщ жуйке бутактары. 11. Б1з-жуткыншак жуйкес1. 12. Kiuii тастак жуйкеск 13. Парасимпатикалык кулак туйшк 14. Кулак самай жуйкеск 15. Шыкшыт 6e3i. дабыл езе к ш е а аркылы дабыл куысына Kipin, дабыл жуй­ кесш щ epiiuiH курап, дабыл куысынын жэне Евстахий TyriiaueciHiH юлегей кабыкшасын жуйкелещйредь Ал осы жуйкенщ парасимпатикалык туйшге деш нп жуйке талшык- тары дабыл куысында дабыл жуйкесшщ opiMiH курауга катыспай, самай суйек аркылы ми сауытынын iuiiHe енш, Kiuii жуйке сабагын курайды. Kiuii тасша жуйке сабагы Kiuii тасша жуйке саласынын бойымен етш, одан opi ми сауы­ тынын Kepi жыртык Teciri аркылы сырта OTin, парасимпа­ тикалык кулактушшмен жалгасады. Кулактуйшшш шпнде парасимпатикалык туйшге дейш п жуйке талшыктар узипп, туйшнен кейш п парасимпатикалык жуйке талшыктар кулак туййн аркылы узшмей, туйшнен сйпатикалыкжэне сез1мтал

жуйке талшыктарына косылып, кулак-самай жуйкесшщ бойымен oTin, шыкшыт безш жуйкеленшредь Тш-жуткыншак eTiHiH жуйке бутактары козгалткыш жуйке талшыктарынан турады, ол аттас булшык e n i жуй- келендаредь Жуткыншак жуйке бутактары кезеген жуйкенщ сезштал жуйке бутактарымен косылып, жуткыншак жуйкесшщ opi- м1н курап, жуткыншактык кшегей кабыкшасын жуйке- леншредь Tin жуйкесшщ бутактары т1п туб!ршщ кшегей кябык- шассып жэне онын науа тэр1зд1 бурлерш жуйкеленшрш, тагамнын ащы дэмш , жалпы сез1мдерд! кабылдайды. Бадамша бездщ жуйке бутактары сез1мтал жуйке тал­ шыктарынан куралган. Бул жуйкенщ сонгы жуйке тармак- тары жумсак тандайын, тандай-тш, тандай-жуткыншак до- гасынын кшегей кабыкшасын жэне тш дщ тандайын, бадамшаларын жуйкеленшредь Уйкы артериясынын жуйке туйш ш щ бутагы сез!мтал жуйке талшыктарынан куралган. Ол жалпы уйкы артерия­ сынын im u жоне сырткы артериясына белшген жер1нде орналаскан уйкы артериясынын койнауын жэне уйкы ар­ териясынын opiMiH жуйкелещнредг Бул жуйкенщ сез!мтап талшыктарынын закымдануына байланысты жумсак тандайдын, жуткыншактьщ жалпы ce3iy кабшетс нашарлауымен катар тагамнын демш сезу кабшеы ле жартьшай немесе мулдем бузьшады. Ал тш-жуткыншак жуйкесшщ козгалткыш жуйке талшыктарынын OTKi3riui жолдарыныц жартьшай немесе мулдем бузьшуына байла­ нысты аурудын жутыну кабшеы жартьшай немесе мулде нашарлауы ыктимал. Ал бул жуйкенщ парасимпатикалык жуйке талшыктарынын закымдануына байланысты жумсак тандай мен жуткьшшак бездершщ сел! азайып, ауыздын кшегей ка§ыкшасы кургауы мумKin. X жуп — кезеген жуйке аралас жуйкелер кдтарына жа- 1ады. Бул жуйкенщ орталык ядролары (сез1мтал, козгалтк­ ыш жэне парасимпатикалык) киыкша ойысынын теменп мидын терен кдбатында орналаскан. 1. Кезеген жуйкенщ козгалткыш ею жарты ядросы IX, X жуп жуйкелер! ядро болып табылады. Ол сопакша мидын iiuiii/ieri тор T9pi3fli заттын аралыгында орналаскан. Бул ядронын эфференгпк жуйке талшыктары кезеген жуйке сабактарынын курамына Kipin, жумсактандайдыц, жуткын- шактын, комекейдщ етгерш жуйкелешйредк 259

2. Кезеген жуйкенщ сез1мтал дараланган жол ядросы IX, X жуп жуйкеленген ортак ядро, ол тшасты жуйке ядросы- нын буйip капталында орналаскан. Бул ядронын сез1мтал жогаргы туйни мойынтурык т е с т н щ шпнде, теменп тушш мойынтурык TeciriHin сыртына таман орналаскан. Сезштал тушндердщ денес! жалган 6ip полярлы шогырланган жуйке жасушаларынан куралган. Бул тушндердщ эфферентгж жуйке талшыктары кезеген жуйкенщ сабаган курап, мойын, кеуде жэне курсак куысынын мушелерш, ми кабыкшалары мен кулактьщ сырткы есту жолдарын сезштал жуйке талшыкта- рымен камтамасыз eTin, рецепторларынан алган алуан турл1 сез1мдерд! дараланган жолыньщ ядросына карай етюзеда. 3. Кезеген жуйкенщ парасимпатикалык, дорсальдык яд­ росы киыкша ойысыньщ уш бурышынын терен кабатында орналаскан. Парасимпатикалык ядронын референтпк жуйке талш ы ктары бул жуйке сабагынын курамына Kipin, жуйкелещнретш мушелердщ манында немесе шпнде орна­ ласкан парасимпатикалык туйшдер мен opiMaep аркылы м ойы н, KOKipeK ж эн е курсак куы сы ны н мушелерш жуйкеленд1редь Парасимпатикалык жуйке жуйелершен журектщ жэне артерия кзн тамырларынын журстш жолда- ры тарылып, ш ю мушелердщ жэне ет кабыгы кабыргасы- нын жиырылу кабшен кушейсдк Кезеген ми жуйкесшщ бетщде 10—20 жуйке талшыкга- рынан куралып, сопакша мидын арткы латеральды буЙ1р бетшен GTin, бул жуйкенщ сабагын курап, одан api мойын­ турык Teciri аркылы ми сауытынан сыртка шыгады. Ми са- уытынан сыртка шыкканнан кейш кезеген жуйкенщ сабагы 1шю уйкы артериясы мен шло мойынтурык венасынын ара- лыгынан томен карай eTin, кеуде куысына юредг Кеуде куысында он жак кезеген жуйке буганаасты артериясыньщ сол жак кезеген жуйке колка догасынын алдынан жанай етш, одан ap i томен багытта екпе туб1ршщ артынан внешни бой- ымен курсак куысына етедг Курсак куысында он жак кезе­ ген жуйке карыннын Kiiui шнш щ алдынан солжак кезеген жуйке артынан бойлай этш, карыннын Kiiui шншщ тусында б1рнеше бутакгарга болшед1 (99-сурет). Кезеген жуйкенщ жуйкеленшретш мушелершщ аймагы келемш жэне курделi курылысты болгандыкган мушелердеп бутактарынын топографиялык орналасуына карай терт ай- маккз немесе белйсгерге белшедь Бас аймагындагы кезеген жуйкенщ тарамдары: 1. Ми кабыгынын жуйке бутагы сезштал жуйке талшык- тарынан куралган. Ол кезеген жуйкенщ теменп туйшшен 260

I. Кезбе жуйкенщ козгалткыш eKi басталып, ми сауытына Kepi жакты ядросы. 2. Кезбе жуйкенщ сезймтал дараланган жолынын мойынтурык тесш аркылы ядросы. 3. Кезбе жуйкенщ пара- eHin, ми сауытынын арткы ми ойпатынын ми кабык- симпатикалыкдорсальдык ядросы. 4. шаларын жуйкелещиредг Кезбе жуйкенщ сабагы. 5. Мойын- турык Teciri. 6. Кезбе жуйкенщ 2. К,улак калканы ньщ жогаргы сезштал туй!н1. 7. Кезбе жуйке бутагы кезеген жуй­ жуйкенщ сез1мтал томенп TyfliHi. 8. кенщ теменй сез1мтал туШ- Ми кабыгынын жуйке бутактары. 9. ншен басталады. Бул жуй­ Кулак калкдншасыныц жуйке бутагы. 10. Жуткыншакгын жуйке бутактары. кенщ сабагы iuiKi мойырту- II. Комекейдщ жогаргы жуйкес1. 12. ры к венанын жогаргы жуа- Кезбе жуйкенщ мойын аумагынан басталатын журектщ жогаргы жуйке шыгыньщ сыртынан жанай, бутактары. 13. Комекейд1н кайы- рылма жуйкеск 14. Квмекейд1н то­ самай суйектщ еишж Topi3fli менп жуйкес1. 15. Кеудс манында е сщ щ с ш щ астынан сыртка кезбе жуйкедсн басталатын журектщ етш, кулакгын сырткы Teci- томенп жуйке бутагы. 16. Кезбе жуй­ гшщ жолын жоне кулак кал- кенщ арткы сабауы. 17. Кезбе жуй­ канынын TepiciH жуйке- кенщ алдынгы сабауы. 18. Сол жак буганаасты артериясы. 19. Иык-бел лендаредь сабауы. 20. Комекейдщ кайырылма Мойын аймагындагы ке­ жуйкесшщ жанама бутагы. зеген жуйкенщ жуйке тарам- дары: 1. Кезеген жуйкенщ жут- кыншакты жуйкелещнретш тарамдары жуткыншак ма­ нында тш-жуткыншак жуй- Keci мен симпатикалык ба- гананын жуйке тарамдары- мен косарласьш, жуткыншак жуйке opiMiH курап, жуткын- шактьщ юлегей кабыкдна- сын, оньщ келденен жолак- ты кыекыш еттер1н жэне жумсак тавдайдын шымыл- дыгын керетш булшык еттер- ден баска булшык errepai жуйкеленд1ред1. 2. Жогаргы кемекей жуй- Keci кезбе жуйкенщ сез1мтал томенп! туйшшен басталып, жуткыншактын бойымен томен жоне алга карай етш, калканша-тшасты жарга- гыньщ тусында iuiKi жэне сырткы жуйке бутагына 261

белшедь Бул жуйкенщ сырткы бутагы козгалткыш жуйке талшыктары сырткы сакина — калканша жэне жуткыншак- тын теменп кыскыш булшык етш, сез1мтал жуйке талшык­ тары калканша безш жуйкелещЦредь Жогаргы кемекей жуйкесшщ iuiKi бутагыньщ сонгы тармакгары, кемекейдщ дауыс санылауынын жогаргы белнтн жэне Tin туб1ршщ кшегей кабыгын, сондай-ак кемекейдщ булшык етгерш жуйкелецщредк 3. Кезеген жуйке аймагынан басталатын журектщ жога­ ргы жуйкеЫ кемекейдщ жогаргы жуйкесщен басталып, журектщ беткей немесе терен орналаскзн ер1мдерш курауга катысып, журекп, журек кабын жене айырша безд1 жуй- келещнредг Кезеген жуйке кеуде куысындагы бутактарына мыналар жатады: 1. Кезеген жуйкенщ он жэне сол жак кемекей жуйкеа кезеген жуйкенщ колка догасы мен буганасты артериясы- нын шектескен жершен басталып, жогары ерлей етш, кеме- кейге жетедь Бул жуйкенщ жанама бутактары: а) мойын аймагынан басталатын журектщ теменп жуйке бутактары журектщ жуйке epim epi аркылы журекп жэне журек кабын жуйкелещнредк б) енеш тщ жуйке бутактары енештщ кшегей кабыгын жэне онын етгерш жуйкелещнредк в) кещрдектщ жуйке бутактары кещрдектщ клегей кабы­ гын жэне онын булшык етгерш жуйкелегшреш; г) кемекейдщ теменп жуйкеа кемекейдщ кайырьшма жуйкесшщ сонгы бутагы. Сонымен 6ipre дауыс санылауы­ нын теменп б елш нщ кшегей кабыгын жэне онын булшык етгерш жуйкеленшредг 2. Кезеген жуйкенщ кеуде манынан басталатын журек ж уйкеа журек epiM aepi аркьшы журекп жуйкеленшредь 3. Бронхтардын жуйке бутактары оны н сонгы жуйке тар м ак тар ы е к п е ж у й к ел е р ш щ epiMiH курап, е кп е м ен бронх- тарды жуйкелевдирдк 4. вн еш ер1мшщ сыртка тепкен жуйке бутактары енештщ кшегей кабыгын жэне онын булшык етгерш жуйкелешнредь Кезеген жуйкенщ курсак куысындагы бутактарынын жуйке тарамдары: 1. Кезеген жуйкенщ алдьщгы сабауы сол жак кезбе жуйкесшщ жалгасы. Асказан иш ш щ алдынан жагалай етш, асказаннын алдьщгы бутактарына, бауыр бутактарына 262

белжш, аскззаннын онештщ курсак белнтн бауырдын жэне стпн капшыгын жуйкелещйредь 2. Кезеген жуйкенщ арткы сабауы он жак жуйкенщ жа- лгасы. Аскззаннын Kirni ишцнн арткы жагынан жагалай етш, арткы аскззан жэне курсак сабау бутактарына белшш, сол жак карын артериясы бойымен жагалай GTin, курсак epiMiH курайды. Кезеген жуйкенщ парасимпатикалык жэне сез1мтал курсак epiMiH симпатикалык жуйке талшыктары- на косып, бауырды, буйрекп, талакты, карынасты уйкы безш, аш imeKTi, ток imeicriH сигма б е л т н е дейш жуйке- лешнредк Кезеген жуйкенщ б1ржакты бузылуына байланысты ауру- дын дауысы кырылдап, аузын ашкзнда жумсак тандайы- нын тшипп салбырап, сау жагына карай ауыткдды. Бул жуйкенщ ею жагы б1рдей закымдануына байланысты дертгщ белплерк б1ршшщен, жумсак тандай мен кемекей жуй- келершщ закымдануына байланысты наукастын дауысы баяулап, кейде мулде шыкпай кзлуы ыктимал. Еюншщен, жуткыншак errepi кызметшщ нашарлауынан жутыну кабшета томендеп, окпе мен журектщ жумысы нашарлап, наукастын олш KCTyi де мумюн. X I жуп — косымша жуйке козгалткыш жуйкелердщ ката- рына жатады. Бул жуйкенщ козгалткыш ядросы дербес ею ядродан турады: 6ipiHinici, сопакдна мидын манындагы коз- гагыш ядро. EiciHmici, косымша жуйкенщ жулын манын­ дагы козгалткыш ядро. Ол жулыннын жогаргы 5—6 мойын бунакгарыньщ манында орналаскан. Косымша жуйке сабагы ми сауытынын мойыртурык Teciri аркылы сыртка еткеннен кейш iiuici уйкы артериясы мен ш и мойынтурык венанын арасынан томен карай багыт алып, трапеция Topi3fli жэне тес-бугана eMi3iK жуйкелерш жуйкелецщредк Бул жуйке 6ip жакты бузылуына байланысты басты не- месе мойынды сау жагына карай кимылдату немесе буру оте киынга согады. Бул жуйке кызметшщ ею жагы б1рдей кабынуына байланысты аурудыц жауырыны томен тартып, иыгы сабырап калуы мумюн. XII жуп — т'тасты ж уйкеа козгалткыш жуйке катары- на жатады. Бул жуйкенщ ядросы киыкш а ойы сыны ц тш асты жуйкесшщ уш бурышыньщ тсрсн кабатында ор­ наласкан. Бул ядроныц эфферентак жуйке талшыкгары сопакша ми пирамидасыньщ темени зэйтун аралыгынан шыгып, тшасты жуйкесшщ сабагын курайды. 263

100-сурет. Вегетатнвт! жуйке жуйесшщ схемасы Он жагында керсетшген парасимпатикалык жуйке жуйеск Сол жагында симпатикалык жуйке жуйеск 1. Ми сынары. 2. Коми нурлы кабыкшасы. 3. Коз жасыныц безе 4. Сшекей 6e3i. 5. Журек. 6. 0кпе. 7. Карын. 8.0н ею ел1 1шек. 9. Карынасты без. 10. Буйрекусп без. 11. Ток iuieK. 12. Куык. 13. Жыныс без! жене онын крсымша мушелерк 14. Юршкше туйш. 15. Тандай сына туйнн. 16. Кору туйнн. 17. Жулыннын кеюрек бол!п. 18. Жулыннын бел боли! 19. Жамбас буйкеск 20. Ормангы ми. 21. Арткы ми. 22. Конин нурлы кабыкшасы. 23. Коз жасынын бей. 24. Сшекей безь 25. Журек. 26. 0кпе. 27. Улкен курсакжуйкеск 28. Курсактуйнн. 29. Карын. 30. Карынасты безе 31. Буйрекусп безе 32. Жогаргы шажыркай. 33. Ток ииек. 34. Томенп шажыркай . 35. Куык • 36. Жыныс 6e3i жоне онын косымша мушелерк 37. Жулыннын сепзкоз белт.38. Жшше. 264

\"Пласты жуйкесшщ сабагы тшасты жуйкесшщ арнасы аркылы ми сауытынан сыртка шыкканнан кейш iuiici уйкы артериясы irnid мойынтурык вена аралыгына темен карай втш, одан api кос карыншалы еттщ арткы карыншасымен б1з-курмау булшык еттершщ бойымен жакасты бурышына карай етедо. Одан opi дога Topi3fli и ш п , тш Ty6ipiHiH астын- да жогаргы жэне томенп бутактарга болшедь Бул жуйкенщ жогаргы бутагы тш булшык eTrepiH жуйкелещйрсе, томенп бутагы мойын opiMiHin бутактарымен косылып, тшасты жуйкесшщ шмепн курап, мойыннын тшасты суйепнщ темен орналаскан булшык еттерш жуйкелещйредь Тшасты жуйкесшщ б1ржакты закымдануына байланыс- ты сойлегенде наукастын co3i бузылып, тшш аузынан шы- гарган кезде тшдщ ушы flipumen, закымданган жагына карай ауыткиды. Beeemamuemi жуйке жуйеа. Жуйке жуйесшщ вегетативп белитнщ соматикалыкболirinen айырмашьшыгы, iuiKi агза- ларды, кан жене лимфа тамырларын, журекп, бездерд1, колденен жолакты ет тш ш жуйкелешйредь Ы рак олар- дын жиырьшуына пкелей эсер етпей, зат алмасуын артты- рып, кызметш кушейтш, агзаларга трофикалык эсер етед1 <100-сурет). Вегетативп жуйке жуйесшщ соматикалык жуйке жуйеа сиякты орталык жэне шетю белжтер1 болады. Орталык башгше ми мен жулын жатса, шетю белизне жуйке тушн- flepi, жуйке талшыктары, жуйке opiMaepi жатады. Вегетативп жуйке жуйесшщ рефлекторлык догасындагы нейрондардьщ орналасу жагдайына карай epeK m eaiicrepi бар. Ce6e6i, олардыц ми мен агзалар арасындагы эффе- рен-rriK жолы ею нейрондык жол. BipiHiui нейрон ми мен жулында (орталык жуйке жуйесшде) жатса, еюнип эффе- ренгпк нейрон жуйкелегадретш агзаларга жакын немесе агза imimieri туйшдерде орналасады. Сондыктан да олар- дьщ талшыктары (нейтритп) эфференгпк жолдын тушнге дейшп (преганглионарлы) жоне туйшнен кейш п (пост- ганглионарлы) жолдарын тузедь Туйшге дейш п талшыкгар (жолдар) ак миелин кабык- шамен жабылган 6ipiHiui нейрондардьщ нейтриттерь Олар ми мен жулында жаткдн аралык нейрондар. Олардыц жуйке уштары еюнип эфференгпк нейрон денесше келш тушседь Ал туйшнен кейшп талшыкгар (жолдар) шетю тушндерде жаткан еюнип эффекторлы нейрондардьщ ocinjiuiepi (ней- TpHrrepi). Бул талшыктардыц миелицщ кабыкшасы болмайды. 265

Олардын жуйке уштары ткелей агзаларга жетш, сол агза- ларды жуйкелещпредг Жуйке жуйесшщ вегетативп б о л т физиологиялык, фар- макологиялык жэне морфологиялык ерекшел1ктер1не карай симпатикалык жэне парасимпатикалык жуйелерше белшедо. Симпатикалык жуйкелердщ аралык нейрондары жулын­ нын коюрек жоне бел бунактарынын буйip муШзшде жа- тады. Осы жулын бунактарынан шыккдн жуйке талшыкта- ры алдынгы Ty6ipuik курамымен журш отырып, жулын жуйкелершен симпатикалык баган туйшдерше жетедт Парасимпатикалык жуйке жуйесшщ орталык б о л т ор- танты ми, Konip, сопакша ми 6eaiKTepi мен жулыннын сепзкез бунактарында жатады. Осы ми белктершен шык- кан парасимпатикалык талшыктар ми жуйкелершщ кура- мында тушндерге дейш жетедк Ол туйщдерден шыккан парасимпатикалык жуйке талшыктары кез кимыл, бет, тш- жуткыншак ж эне кезеген жуйкелер (III, VII, IX, X) кура- мында журш отырып агзаларга барады. Ми белктершен шыккан парасимпатикалык жуйкелер iund агзаларды, кан кысымын, тыныс алуы, асказан, iiueK жумыстарын, орга- низмдеп зат алмасу npouecTepiH ретгеп турса, сепзкез бу- нактарынан шыгатын парасимпатикалык талшыктар жам- бас жуйкелершщ курамымен журш отырып, жамбас шпндеп агзаларды жуйкелещпредь Вегетативт1 жуйке жуйесшщ симпатикалыкбел1мг Сим­ патикалык нейрондар жулыннын кеюрек бунактары 6yftip мушзшде жатады. Ол нейрондардан шыккан узын талшык­ тар ак дэнекер бутагын Ty3in, туйшге дейшп жолга жалга- сып, симпатикалык баганнын тушндерше жетедп Бул тушн- дер узына бойы езара косылыстар жасап, омыртка жота- сынын ею жагындагы симпатикалык т1збектер тузедт Бул симпатикалык нзбектер ми сауытынын астынгы жагынан басталып, омыртка жотасынын ею жагымен куйымшак суйепне жетедг Симпатикалык баган жаткан жагдайына карай мойын, коюрек, бел, сепзкез, куйымшак бел!мдерше белшедп Симпатикалык баганнын мойын белmi мойын омырт- каларынын колденен есшдшершщ алдында, булшык ет- тершщ астында жатады. Бул б е л т 6ip-6ipiMeH косылыста жаткан уш жуп симпатикалык туйшдерден тузшген. Оларга жогаргы, ортангы жене теменп мойын туШндер1 жатады. Жогаргы мойын тушш туйшдердщ шпндеп ен ipici, ол жогаргы II, III мойын омырткаларынын тусында жатады. 266

пншен шыккан жуйке талшыктары, корил туйin - , агзалармен жэне тамырлармен, сонымен катар •I терт жулын жуйкслер1мен, тшасты, мойынтурык. кок eTTi жуйкелермен жоне iiuid, сырткы уйкы ар- фымен жапгасып жатады. Бул туйшнен ш ыккан жо- .урек жуйкес!, коюрек куысындагы журек жуйке жалгасады. |Цгы мойын туШш сопакша niuiiaai, томенп (V, VI) омырткалар тусында орналаскан. Бул туйшнен I жуйкелер жулыннын томенп мойын жуйкелер1мсн, жаткан агзалармен, тамырлармен жоне жогаргы, I мойын туйшдер1мен косылыстар жасайды. Соны- ар осы туйшнен ортангы журек жуйкес! шыгып, ол да I журек жуйкесЫен 6ipre журек оршше катысады. сип мойын туйнп немесе жулдызша туйin eKi туйш лсынан пайда болып, пшпн! торт бурышты келедь ш VII мойын омыртка мен I кабырга басынын тусын- гады. Бул туйш нен VI, V III ж улы ннын мойын перше, мидан таралган жуйкелерге, мойын б о л тнд еп мырларына тарамдар шыгады. Сонымен 6ipre осы ен шыккан томенп журек жуйкес! журекке жетш, ы жоне ортангы журек жуйкелер!мен 6ipre журек piH тузед!. ытып айтканда, мойын б о л т н щ туйшдершен шык- мпатикалык жуйкелер мойын мен бастын кдн та- рын, бездер!н, жуткыншак пен кемекейд! жуйке- ч, журек, мойын, иык жуйке ер!мдерш тузуге кдты- Сонымен катар, козд!н карашыгын кенейтстш erri келеншредь татикалык баганнын коюрек б о л т коюрек омырт- нын eici жагында узына бойы жатады. Бул бол1м 10— коюрек туйшдершен тузшген. Олардын nimiaaepi ■ышты, жогарыдан томен карай iplnene келед1. трек бол!мшш симпатикалык туйшдершш непзп гарамдарына улкен жоне Kim i курсак жуйкелер! жа- •чар KOKipeK туШндершен басталып, кок ет аркылы куысына етш, аскдзаннын астьщгы жагындагы кун куйке opiMinae аякдалады. Коюрек туй!ндер!нсн осы | eKi жуйкеден де баска коюрек колкасы мен коюрек |ыиа барып, вр1мдер жасайтын Нарасимпатикалык талшыктары шыгады. С;'К немесе соуле тор1зд! opiM вегетативт! жуйке niH. opiMflepiHiH imiwieri ен ipici. Сол себептен оны

кейде курсак миы деп те атайды. Ол ею буйрекусп бездершщ аралыгында, курсак артериясын коршап жатады. Бул epiMHiH курамына катынасты, он жак кезеген жуйке, I, II бел жуйкелер! мен кок ет жуйкеа юредь 0р1мнен таралган симпатикалыкжуйкелер курсак куысындагы агзаларды, кдн жоне лимфа тамырларын жуйкеленщредг Симпатикалык баганнын бел белЫ! темендеп куысты венанын он жагы мен курсак колкасынын сол жагында бел омырткалар тусында жатады. Осы бел тушндершен шык- кан жуйке талшыктарынан курсак opiMi пайда болады. Симпатикалык баганнын сепзкез-куйымшак 6eaiMi терт жуп туйшнен тузшедьБул туШндерден шыккан жуйке тал- шыкгарынын косылысынан курсак колкасынын темени б е л т н коршап жаткдн, томенп курсак opiMi пайда болады. Бул ер1мнен шыккан симпатикалык жуйкелер iuiKi мыкын артериясымен 6ipre тарамдалып, кшп жамбас йишдеп агза- ларга (куыкка, Tin ш екке, шэует бауына, шэует кетршнсгерше, жатыр мен кынапка) барып, сол агзаларды жуйкелещцредь Вегетативп жуйке жуйесшщ парасимпатикалык белйн. Бул жуйке 6oaiMi симпатикалык жуйке б е л тн е уксас, ор- талык жене шетю бол!мдерден тузшген. Онын орталык бел1мше парасимпатикалык жуйке жасушаларынын шогыр- ланган жерлер! — ортангы ми, кешр жене сопакша ми 6eniKTepi мен сепзкез бунактары жатады. Осыган байла- нысты парасимпатикалык жуйке жуйесшш орталыгын ми жене жулын 6eniicrepiHe белем1з. Парасимпатикалык жуйке жуйесшщ шетю б ел тн е осы айткзн орталыкгардан шыккан жуйкелер мен тушндер юредг Жуйке талшыкгары туйшге дейшп жене туйшнен кейшп жолдар тузедь Туйшге дейшп жуйке талшыкгары парасим­ патикалык орталыкгардан (ми жене жулыннан) басталса, туйшнен кейш п жуйке талшыкгары парасимпатикалык тушндерден басталып, жуйкеленшретш агзаларына жетедг Туйшдердщ Keft6ipeynepi агзалардын кдбыргасында орналас- са, Keft6ipeynepi агзалардьщ касында орналаскан. Ортангы ми Kenipi жене ми бел1ктершен (орталыкгары- нан) шыккан парасимпатикалык жуйке талшыкгары ми жуйкесшщ курамымен жуйкелещнретш агзаларга жетедг Оларга кез кимыл, бет, тш-жуткыншак жене кезеген (III, VII, IX, X) жуйкелер жатады. Осы ми жуйкелершщ кура- мындагы парасимпатикалык талшыкгар тушндерге келш, аякгалады. Сол себептен сларды туйшге дейшп талшыкгар дейш. Осы талшыктардьщ аякталган тушндершен еюнил 268

нейрондар басталып, олардын талшыктары (нейриттерО туйшнен кейшп жол тузш, жуйкеленшретш агзаларга жетедй Парасимпатикалык туйшдерге — Kipniicri, канат тандай, кулак, жакасты туйшдер1 мен коырек жоне курсаккуысын- дагы агзалар тушндер! жатады. Осы туй1ндерден шыккан парасимпатикалык талшыктар оздерше тон агзаларын жуйкелещйредк Ортангы ми бвлптнен шыккан коз кимыл (III) жуйкесшш курамындагы парасимпатикалык талшыктар коз алмасы- нын нурлы кабыкшасынын етталшыктарын жуйкеленшредг Егер бул жуйке талшыктарын ттркенш рсе, коз карашыгы кенейедг Бет (VII) жуйкесшш курамындагы парасимпатикалык талшыктар тшасты жоне жакасты сшекей бездер! мен мурын куысыньщ юлегей бездерш, т1п-жуткыншак жуйке (IX) курамындагы парасимпатикалык талшыктар шыкшыт безш жуйкелендоредг Парасимпатикалык жуйкелер пшндеп ен ipici кезеген жуйке (X). Бул жуйке сопакша мидын киыкша ойысындагы ядролардан басталып, туйшге деш нп жол тузш, кеюрек куысы мен курсак куысындагы агзалардагы туйшдерге келш жалгасады. Осы талшыктар келш аякталган парасимпатика­ лык туйшдерден кезеюп нейрондар талшыктары шыгып, туйшнен кейшп жолдар тузш, iund агзаларды жуйкелещпредг Жулынньщ сепзкоз бунактарындагы парасимпатикалык орталыктан шыккан жуйке талшыктары, туйшге дешнп жолдар тузш, алдынгы Ty6ipuiiK курамында, одан кейш жамбас ж уйкеамен журш отырып, тушндерге дейш жетедк Туйшнен кейшп жолга K iiiii жамбас пшндеп агзаларга ба- ратын парасимпатикалык талшыктар жатады. Олар курса- касты opiM курауга катысады. Одан тараган жуйкелер зэр шыгару жоне жыныс агзаларын жуйкелешйредг К,орытып айтканда, исгетативп жуйке жуйес!н!ц сим- патиклыкжэне парасимпатикалык жуйке талшыктары мен барлык imid агзалар жуйкелещйршедг Осынын нэтиже- сшде бездердщ сол бол in шыгаруы, 6ipinrai”i салалы ет TiHiHiH жиырылуы, кан тамырларынын кецешп, тарылуы, журек кызмеп мен зат алмасу тагы баска физиологиялык процестер ретгелш отырады. Моселен, симпатикалык жуйке cepniHi коз карашыгын кенейтсе, сшекей сол1 мен коз жасын азайтса, кан кысы- мын арттырып, журек согуын жылдамдатса, парасимпати­ калык талшыктар аркьшы бершген жуйке cepnirmepi атал- ган агзалардын жумысына кершшше осер етедн 269

Симпатикалык. жэне парасимпатикалык. жуйке серпш- дершщ агзалар муктаждыгына карай алма-кезск 03repyi орталык жуйке жуйесшщ онын ми кыртысынын баскзру- ына байланысты етедь Вегетативп жуйке жуйссшщ бар- лы к жуйке жуйеамен тыгыз байланыста екендшн орыс- тын атакты галымы И. П. Павлов жэне онын uioKipri К. М. Быков гылыми зерттеу жолымен аныктады. CE3IM АРЗАЛАРЫ Организмге эсер ететш турл! ттркещ црпштер, сез1мтал шуйке талшыктарынын уштары — рецепторлар аркылы кабылданады. Олар арнаулы сез1м агзаларында жэне дене- де орналаскан. Рецепторлардын белгш агзаларга жинакталуы организм- HiH эволюциялык дамуымен сырткы ортага бей!мделу1 нэтиж еанде пайда болтан, жалпы рецепторлар шогыры дыбыска, жарыккэ, шоке т.б. ттркещирпштерд1 кабылдауга икемделген. Оларды эдетгенген ттркещ црпштер деп атай- мыз. Осы эдеттенуге байланысты есту, кору, шс, дэм, тепе- тендш сез1м агзалары дамытан. Омырткалы жануарлардын жуйке жуйеш курделшенш, нрш ш кке кажегп Hie, дэм, есту, кору, тепе-тендш агзала- рынын рецепторлары шотырланады. Улкен ми сынарлары белжтершщ курделi дамуы нэти- жесшде сезш агзаларыный орталыктары пайда болады. Олар анализаторлардын рецепторларымен жуйке талшыктары аркылы байланысады. Рецепторлары аркылы кабылданган козу ми кыртыстарына жепозшш отырады. Онда талдау, талкылау npoueci журш, сезш ажыратылады. Сондыктан адам дуниедеп бар затгы сезш агзалары аркылы кзбылдап, анализаторлары аркылы тусшйс алады. И. П. Павловтын айтуы бойынша, анализатор —белгш 6ip кызмет аткаратын курдел1 жуйе. Онын 03i уш бол1мнен, uieTKi рецепторлардан, етюзпш жолдары —жуйкелерден жэне орталык ми бел1ктершен турады. Ттркещцрпштерд1 кабылдайтын анализаторлардын шетю белизне сез1мтал жуйкелердщ уштары рецепторлары, онын етю зпш белизне — жулын мен мидан шыгатын жуйке тал- шыктары, ал анализаторлардьщ орталык белизне —ми жэне ми кыртысындагы аймакгар жатады. Ми кыртысынын ай- мактарында жогарты дэрежеде аныктау, талдау (анализ, синтез) процестер етедк 270

Осы анализаторлардын уш б е л т н щ 6ipeyiHiH закымда- нуы, организмнщ тт р кен у щ ажырату кабшетше нуксан келт1редт Рецепторларды ею улкен топка балMi. Ттркенулерд1 iuiid ортадан кабылдайтын рецепторларды энтерорецептор- лар, ал ттркенулерд1 сырткы ортадан кабылдайтын рецеп­ торларды экстрорецепторлар деп атайды. Энтерорецепторлар imici агзаларга жатады. Булар орга­ низмнщ iuiK i ортасындагы (химиялык, механикалык, тем- пературалык т.б.) езгерютерд1 кабылдайды. М эселен, кан тамырларынын кабыргасындагы химобароцепторлар кан- ныц химиялык курамыныц кан кысымынын езгеруш кабылдайды. Булшык еттердщ, свдрлердщ, буын байламдарыныц курамын интерорецепторлар ерекше пропориорецепторлар деп аталады. Экстрорецепторлар сез1м агзаларында жатады. Сондык- тан олар сырткы ортадан ттркенулерд1 кабылдайтын сез1мтал жуйке уштарынан — рецепторлардан тузшген. Кору агзалары коз алмасынан, кору жуйкесшен жэне косымша аппараттардан турады (101-сурет). Коз алмасы бас суйекгщ апдыцгы жагындагы коз ша- расынын iuiiime орналаскан. коз алмасынын алдына ка­ рай шыгынкы келген белитн — алгы пол юсi, арткы кору жуйкесшщ шыккан жерш — арткы полю т деп атайды. Осы ею полюс арасын ко- сып турган тис сызыкгы коз oci дейм1з. Коз алмасы уш кабыктан сырткы — тыгыз талшыкты, ортангы — тамырлы кабык, imici —торлы кабыктан ту­ зшген. 101-сурет. Кеми; курылысы Талшыкты кабык баска кабыктарга Караганда ете I. KipniKTi дене. 2. Нурлы кабык. 3. тыгыз, мыкты келедт Ол коз Ылгал суйыкгыгы. 4-5. Керу oci. 6. алмасын сырт жагынан кор- Каратык. 7. Касаи кабыкша. 8. Коз гап, оган белгш 6ip nimm буршагын 6eKiTeTin байлам. 9. берш турады. Бул кабык ал- Конъюнктив. 10. Коз буршагы. 11. дыцгы жэне арткы белж- Шынылы дене. 12. Донекер Tumi терге болшедг Оныц ал- кабыкша. 13. Тамырлы кабыкша. 14. дыцгы болш донес, донгелек Тор кабыкша. 15. Ортангы ойыс. 16. сагат эйнепне уксас келедь Сокыр нукте. 17. Кору жуйкеа 271

03i тамырсыз, ете тыгыз болгандыктан оны муй1зд1 кабык деп атайды. Бул кабык аркылы кез алмасынын шине соуле сынып етедь Фиброз кабыгынын арткы б е л т н ак кабык деп атайды. А к кабык nicipuireH жумыртканьщ ак уызына уксайды. Ол кез санылауынан кездщ агын тузш, KepiHin те турады. Бул кабыкгын белдеу белшне кездщ TiK eri терт жагынан келш ттркеледь Ак кабык кез алмасынын арткы жагынан шык- кан керу жуйкесшщ сырт жагын жауып, жуйке кабыгын тузедк Талшыкты кабык пен а к кабыкгын косылар жершде кез алмасынын вена каны ететш тамыр KenicTiri жатады. Тамырлы кабык талшыкты кабыкгын астында жаткан, кез алмасынын ортангы кабыгы. Ол курылысы жагынан 6ip-6ipiHe тен келм ейтт уш белктен: алдынгы — нурлы, ортангы — Kipniicri дене, арткы — м енш кп тамырлы кабык- тан турады. Нурлы кабык тамырлы кабыкгын алдынгы белш. Онын ортангы TeciriH карашык деп атайды. Бул кабыкгын арткы ж акж иеп Kipniicri денемен шекгелсе, алдынгы жиеп кездщ карашык TeciriH кошап жатады. Нурлы кабыкгын дэнекер тйод нейзшде боякгы жасу- шалар, тамырлар ж ене б1рынгай салалы ет rinaepi орнала- скан. Кездщ TyciHiH эр турл1 болуы осы боякгы жасуша- лардьщ мелшерще ж ене орналасу терендшне байланысты. Сол себептен кездщ Tyci караконыр тустен ашык кегишрге дейш болады. Кейде боякгы жасушардын болмауына бай­ ланысты кездщ Tyci ашык Кызыл да болады. Ол нурлы кабыкгын MeKaip болуынан астынгы кзбыктагы тамырлар- дын KepiHin туруына байланысты. Нурлы кабыкгын ет талшыктары eici багытта орналаск- ан. Денгелек жаткан талшыктары карашык TeciriH тарылт- са, сэулел1 талшыктары кез карашыгын кенейтедк Осы- нын нэтижеанде нурлы кабыкгын ет талшыктары кезге тусетш жарык сэулесш реттеп отырады. Kipniicri дене тамырлы кабыкгын ортангы белш, пшпш сакина Tepi3fli. О ны н арткы жиеН м ен ш к ы тамырлы кабыкка жалгасса, алдьщгы жиеп шатыраш кабыкка кешедь 1шю бетшде жетшс шакгы KipniK ecinnuiepi орналаскан. Олардан басталган жщшгке cepninai талшыкгар кез бурша- гын устап туратын белдеу тузедь Kipniicri дененщ сырткы кабатын б1рьщгай салалы ет TiHi тузедг Бул еттер не жиырылып, не босап, кез бурша- гынын п ш ш ш езгертш, кездщ керуш икемдеп турады. 272

Меншпсп тамырлы кабык тамырлы кабыктын ен улкен арткы кабыгы. Ол ак. кабыктын астында тутас жатады. Бул кабык вте кан тамырлы. Крцыр туе беретш бояк жасуша- лары болады. Торлык кабык кез алмасыньщ шла жагын астарлап жа­ тады. Куылысы жатынан оте курдел1 тузшген. Сырткы бетшен тамырлы кабыккз, iuiKi бетшен коймалжын шы- нылы денете шектесш жатады. Торлы кабык алдынты жэне арткы бвлйсгерден тузшген. Арткы б о л т кору б о л т деп аталады. Бул болiri микроскоппен тана коршетш он кэбат- тан тузшген: 1 .1шю шекаралык пластинка (шынылы дене­ те шектесш жатады); 2. Кору жуйке кабаты. 3. Т уйпш муль- типолярлы жасушар кабаты; 4. 1шю талшыкты кабат; 5. 1шк1 дэнщ кабат; 6. Сырткы талшыкты кабат; 7. Сырткы дэщ й кабат; 8. Сырткы шекаралык пластинка; 9. Жуйке- эпителийл1 жасуша кабаты (торлы кабаттын туст1 жэне жарыкты ажырататын элементтерО, таякшалар мен сауыт- шалардан тузшген; 10. Боякты кабат (торлы кабыктын imKi бетше жабысып орналаскан). Таякшалар мен сауытшалар сез1мтал жуйке уштары, олар кору процесш аткарады. Таякшалардын саны 9 млн жетедо. Сауытшалар кушозп к у и т сэулеге тана тт р ке л с е , таяк­ шалар э л а з жарыктан т т р к е н ш , карангьша кору кызметш аткарады. Сауытшалар тор кабыктын орта бвлш нде, ал та­ якшалар ею бушршде орналасады. Тор кабыктын арткы бвлшнде кору жуйкесшщ шогыры жатады. Бул шогыр тор кабыктын тушн жасушалары тал- шыктарынын жинатынан тузшген. Олар коз алмасынын арткы жагында кору жуйкесшщ сабагын тузедт Осы кору жуйкесшщ коз алмасынан басталар жершде кору сез1м элементгер! болмайтындьпеган сокыр нукте деп аталады. Ал осы сокыр нуктенщ сырткы жагында, коз кара- шыгынын тура тусында сауытшалардын жиынтыгынан тузшген сэры нукте жатады. Бул нукте коздщ керш и жерь Сол себептен айналадагы бейнелерд1 жаксы кору ушш олар коз oci аркылы сэры нуктенщ орталык ойысына дол келу1 керек. Коз алмасынын iuiici ортасы кез буршаты мен коймал­ жын шыны тэр1зд1 денеден тузшген. Коз буршагынын eici жаты донес дурб1 ти п н д й Онын арткы 6eTi шыны Topi3fli денемен, алдынты 6cTi талш ык­ ты кабыкден шектеледй Коз буршаты оге молд1р талшык- тардан тузшш, тусаз кабыкшамен жабылады. Осы кабык- шасынан басталып, KipniKTi д ененщ ет талшыктарына 18-681 273

п ркелетш белдеулер! аркылы квз буршагы вз орнына бекемделш турады. Сонымен катар Kipniicri дененнщ ет тал- шыктарынын жиырылуы нэтижесшде кез буршагынын калындыгы езгерш, кездщ эртурл1 кашыктыктагы заттар- ды KepyiHe cenTiriH типзедь Кез буршагынын эр турл1 кашыктыктагы заттарды KepyiHe икемделуш аккомодация деп атайды. Жас улгайган сайын кез буршагыынн жалпы тыгыздыгы артып, кездщ керу ка б т е п нашарлайды. Кез мелд1р коймалжын затка толы. Оны opi туссЬ epi сеуле етю зпитгш е байланысты шыны Topi3fli дене деп атай­ ды. Онда кан тамырлары мен жуйке талшыктары болмай- ды. Шыны тэр1зд1 дене кездщ iiuici торлы кабыгына тие жатады. Онын алдынгы жагында кез буршагы орналаскан. Кезд1н алдынгы полюанде алдынгы жэне арткы каме- ралары жатады. Олар мелд1р суйыктыкка толы. Осы мелд1р суйыктык пен кез буршагы жэне шыны тэр1зд1 дене сэуле сындыргыш касиет! бар орталыктар. К ездщ алдынгы камерасы талшыкты кабыктын iшкi жагында жаткан кецютж болса, арткы камерасы нурлы кабыклен кез буршагынын беттн ылгалдап турады. Керу агзасыньщ косымша аппараттарына кез алмасын кимылга келттрш, кезд1 коргап туратын курылыстар жатады. Кездщ корганыш аппаратына кабак, KipniK жэне кез жасыньщ 6e3i icipeai. Кдбак жогаргы жэне теменп болып еюге белшедкОлар кез алмасынын алдынгы жагын ашып- жауып туратын Tepi катпарларынан тузшген. Онын жога­ ргы жагында кос догасы жатады. Кас мандайдан аккан тердщ т.б. заттардын кезге тусу1нен сактайды. Жогаргы жэне теменп кабактардын жиектер1не Kipniicrep орналаскан. Олар кезд! шан-тозаннан сактап турады. Кабактардын сырты тер1мен, uni кызыл юлегей кзбыкшамен жабылган. Юлегей кабыкшасы кез алмасынн талшыкты кабыгынын бетше жалгасып жатады. Оны жалпы конъюнктив деп атайды. Конъюнктив кабыкшасы кабактын iund жагынан кез алмасынн бетше кошер жер1нде конъюнктив калташыгын тузед1. Кдлташык ылгалданып, кабакгы ашып-жапканда кез бет1н жуып турады. Ею кабактын 6ipiiaceH жерш кез бурышы, онын кен1рек 1шю бурышын кез булаты дейд1. Онын туб1нде ет ecianici жатады. Ал op6ip кабак жиегшде нуктелер болады. Олар жас тут1кшелер1н1н ашылатын Teciicrepi. Осы тес1ктерден шыккан суйыктык (кез жасы) кез бетш ылгалдап, тускен шан-тозанды жогарыдан темен карай куып отырады. Кез жасы кез булагына жиналады. Онын жогаргы жэне теменп 274

жагында кос тесйсше жатады. Осы жас тупкшелершщ ба- сталар жер1 жас капшыгына ашылады. Жас капшыгы мурын- нын томенп ауа жолына ашылатын озегше жалгасады. Со- нымен, коз жасы кезд1 жуып турумен 6ipre мурын куысын да ылгалдап турады. Кез жасын коз жасынын бездер1 белш турады, Олар мандай суйепнщ коз шарасына караган белйтшн сырткы, жогаргы ойысында жатады. Онын оншакты тупкшеш жо­ гаргы кабак, жиепнде.ашылады. Кездщ булшык errepiHiH кез алмасын кимылга к е л т р т туратын еттер болады, олардыц тер теу т TiK, екеуш кигаш еттер деп атайды. Т к eirepi коз шарасынын тубшдеп шенберл1 снцрден басталып, коз алмасынын торт жагынан ортангы белдеуше пркеледг Бул етгергс жогаргы, томенп, imici TiK errepi жа­ тады. Олар жиырылганда коз алмасын жогары, томен, нике, сыртка кимылдатады. Жогаргы кигаш ет коз шарасыньщ томенп кору тесишйн касынан басталып, коз алмасынын сырткы жагына бекидг Бул ет жиырылганда кезд1 уйек бшж бойымен ш к е карай айналдырады. Томенп кигаш ет коз шарасынын жак кабыргасынан басталып, коз алмасынын астьщгы жагымен журш отырып, ортангы белдеу тусына бекидг Бул ет жиырылганда кезд1 уйек бшисген жогары жоне сыртка карай айналдырады. Коз шарасынын нищдеп булшык етгершен баска да козд1 орап жаткан май Tinaepi болады. Кору агзаларын коз артериялары коректещпредг Коздщ кос венасы, вена канын жинап, ми сауытынын кдтгы кабы- гындагы вена койнауларына жетюзедк Кору агзйларын жуйкелегшретш жуйкелер коп. Кездщ езш кимылга келпретш колденен жолакты ет Tiwiepi кез- клмыл (III), шыгыр (IV), экеткпл (VI) жуйкелер!мен жуйкелещцршедк К ездщ йрьщ гай салалы ет TiHflepi мен жас бездер1 симпатикалык ж эне парасимпатикалык жуйке талшыктарымен жуйкелендаршедь Кездщ кору npoueci кору жуйкеш (II) аркылы журедк Квру анализаторларынын вт кагш жэне орталык бол'шдер'1 коз алмасынын тор кабыгындагы рецепторлардан бастала- ды. Олардын жуйке талшыктары уез алмасынын арткы полюсшде жинакталып, кору жуйкесш тузедк Бул жуйке сына суйек аркылы ми сауытыны н iuiiHe eH in , TypiK е р ш т н щ алдында жуйке талшыктарынын айкасу жагдай- ында кору киылысын тузедь Одан opi кору жолына к о ш т, 275

ми сабакдиаларыньщ ею жагыиан айналып, уш будага балшедь Будалардын 6ipi керу томпепнде, eKiHiuici жогаргы кос томпешисте, ymiHiiiici сырткы таел1 денеде аякталады. Бул курылыстар керу анализаторларыньщ кыртысты ядролары (орталыктары). Бул ядролардан кезеюш нейрондардьщ тал- шыктары шыгып, ми сыцарларыньщ шуйде аймагы керу ара- лизаторларыньщ жогаргы кыртыс орталыгы болып саналады. Есту агзапары орналасуына, аткаратын кызметше карай сырткы, ортангы жене iiiiK i кулакка балшещ. Сырткы кулак дыбыс толкынын жинактап, ортангы кулакка етюзеда, ор­ тангы кулак ш и кулакгьщ кабьшдау рецепторларына береда. 1шк1 кулакга есту (Корта) агзаларынан баска тепе-тендйс аппараты да жатады. Тепе-тендж агзасы дененщ жене онын ep6ip мушесшщ сырткы жазыктыктагы жагдайын кдбыл- дап, орталыкка немесе ми б е л тн е 6epin отырады. Есту жене тепе-тендж агзалары самай суйепнщ тасша болнтнщ йнш- де орналаскан (102-сурет). Сырткы кулакка кулак калканы, сырткы дыбыс жолы жене дабыл жаргагы жатады. Кулак калканы сырткы орталыкгагы дыбыс толкынын жинактап, дыбыс жолына карай икемдейдк Жануарладын кулак калканы адамга Караганда жаксы жетшген жене коз- гапып, дыбыс шыккан жакка бурылып турады. Кулак кал- каныньщ Heri3i шем1ршектен тузшген. Сырткы тер1мен жабылып, теменп жагы сы- ргалыклен аякталады. Сыр- галык шннде болбыр май rim жатады. Кулак калканыньщ сырты шиыршык, онын Ш1Ю жагынан катар жаткзн узын- ша денест1 iu m шиыршык деп атайды. Шиыршыктар- дьщ шла жагында кулак кал- канынын ойысы жатады. Сырткы дыбыс жолы ку­ лак калканыньщ ойысынан 102-сурег. Кулак курылысы басталып, терендеп, дабыл жаргагьша дешн жететш ту- Ортангы жоне 1шю кулак куры- лысынын самай суйепнщ KecKini. тнс Tepi3fli, онын узындыгы 1. Кулак калканы. 2. Сырткы есту 3—5 см дейш барады. Бул жолы. 3. Балгаша. 4. Тасша. 5. HpiMjii жоллар. 6. Есту жуйкеЫ. тугжтщ ш ш жагын астарлап 7. Улу. 8. Узенпше. 9. Евстахнй жаткзн терще коптеген бездер Tyriri. 10. Дабыл жаргагы. болады, олар май мен кулак куюртш (сера) шыгарады. Ол 276

екеушщ косындысын кулык (кулак, шайыры) дейдк Онын микробтармен куресетш корганыстык манызы бар. Дабыл жаргага сырткы кулак пен ортангы кулакгы б ел л турган Topi3fli, онын сырткы 6eTi эпитблиймен, ал ортангы кулакка караган iuiKi бетт кшегей кабыкщамен жабылган. Дабыл жаргагы оте жука. Онын шла бетше жабысып жатк- ан ортангы кулакгын балгашык суйекшеа KepiHin турады. Ортангы кулакка дабыл куысы, есту суйекшелер1 жэне есту Tyriri жатады. Дабыл куысы самай суйегшщ тасша б е л тн д е орналас- кан санылау тэр1зд1 куыс. Бул куыстын сырткы, iiiJKi, жо- гаргы, теменп жэне алдынгы, арткы кабыргалары болады. Сырткы кабыргасы дабыл жаргагы аркылы сырткы дыбыс жолынан болш л турады, ал арткы кабыргасында е ю Teciioue жатады. Онын жогаргы донгелек теслапесш улу терезеа десе, теменп тесйсшесш Kipe6epic терезеа деп атайды. Бул тесйсшелер аркылы ортангы кулак йню кулакпен байланыс жасайды. Жогаргы кабыргасы ортангы кулак куысын ми сауытынын куысынан, теменп кабыргасы мойынтурык ой- ысынан, алдынгы кабыргасы уйкы артериясынын езепнен, арткы кабыргасы ем1зж есщшсш щ койнау куыстарынан б е л л турады. Дабыл кусында уш есту суйекшелер1 жатады. Олар шшшдерше сэйкес балгаша, узенгзше жэне тосше деп аталады. Бул суйекшелер 6ipiMeH 6ipi буынды косылыстар жасап, дабыл куысынын сырткы кабыргасына дей1н езара жалгасып жатады. Балгаша суйектщ басы, мойыны, сабы болады. Ол сабы аркылы дабыл жаргагынын орта жерше бекемдеп жатады, ал басы аркылы тесше суйектщ денеамен байланысады. Тесше суйеп (есту суйекшелерш!н ортасын- да) 6ip жагынан балгаша суйекпен, еюннй жагынан узенпше суйекпен жалгасады. Узенпше суйек адам денес1ндеп ен усак суйек. Онын Heri3i мен кос аякшасы болады. Heri3i ш ю кулакгын сопакша тесптн жабады. Есту (Евстахий) тутш ортангы кулакгы жуткыншак пен жалгастырады.Онын узын- ды га 3—4 см. Тупктщ (шю аз 6eairi суйектен, ал сырткы белш шем1ршектен тузшген. Ауа жутынган кезде осы тутш аркылы жуткыншакган ортангы кулакка е н т , онын шгшдеп ауа кысымын сырткы ортадагы ауа кысымымен TenecTipin турады. Муньщ дабыл жаргагынын ауа толкыны кысымы- нан жарылып Kemeyine пайдасы тиед1. /шю кулак немесе суйек лабиринтi самай суйекнн тасша бел1мшщ (ш1нд1 жатады. Онын 03i 6ipiHiH (ш1нде 6ipi жаткан суйекп жэне жаргакгы лабиринтон лимфа суйыктыгы бо­ лады. Cyfteicri лабиринтт1н курылысы ете курдел1. Ол уш 277

бвлжтен тузтген. Онын орталык белйтн Kipe6epic, алдынгы жагын улу, ал арткы б е л т н шрш взектер1 деп атайды. Суйекп лабиринтгщ юреберю белin ортангы кулак, пен hind дыбыс жолыньщ аралыгына орналаскан. Пинии сопак- ша келген кещсгтк. Кзреберютщ сырткы кабыргасы ортангы кулактын imid кабыргасы. Kipe6epicriH 6ip жагынан улу, екшип жагынан уш шрвдц езектер ашылады. Бул озектер суйекп лабиринтгщ арткь1 жатый тузедт Олар 6ip-6ipme колбеу жат- кан уш тупктен куралган. Оньщ алдынгы тупп уйек, арткы тутш мандайалды, сырткы тутш колденен жазыктыкта жата- ды. Олардын эркайсысы жартылай келген шенберге уксайды жэне кос аякднасымен лабиринтгщ Kipe6epic болнше ашыла­ ды. Олардын кещсггк жасаган аякшаларын ампуласы, ал ке- неймеген аякшаларын жай аякшалар деп атайды. Алдынгы жэне арткы шршдердщ жай аякщалары 6ipirin, жалпы аякща тузш, Kipe6epicKe ашылады. Осыган байланысты Kipe6epicTe алты емес, бес тескше болады (103-сурет). А. Бас суйепнен ажыратылып алынган улудын imiiiaeri Kipe6epic жолы мендабыл жолы. Б. Жазып кврсетшгенулудынсхемасы. В. Улудын келденен кесишсшщ непзп жаргакга жаткан Кортий агзасы корсетыген. 1. Kipe6epic сатысы. 2. Текториаль-ды жаргак. 3. Улу жолы. 4. Талшыкгы жасушалар. 5. Непзп жаргак, 6. Дабыл сатысы. 7. Бегу жуйкесг 8. Дабыл жаргагы. 9. Балгаша. 10.Тесше. 11.Узенпше. 12. HipiMжолдар. 13. Кешстисгер. 14. Узынша жатырша. 15. Жумыр капшык. 16. Улу. 17. Евстахий тупп. 18. Денгелек тесис 19. Сопакша теак. 278

Улу лабиринттщ ушшин бел1мь Бул юреберютщ алдьщгы жагынан басталып, ею жарым HipiM жасап аякталады. Онын iiuiwie конус Topi3fli юндж жатады. Улудын 6ipinm i ора- мын непзп, CKiHiiii орамын ортангы бел1м, ymiHmi орамын ушы деп атайды. HipiMHiH куысында шиыршык пластинка жатады. Онын 6ip meri ющцкке жалгасып, eidHmi iiieTi HipiM куысында бос жатып, улудын сырткы кабыргасына беткей турады. Осынын нотижеанде улу куысы ею сатыга белшедт Жотаргы б е л т н Kipe6epic сатысы, ал TOMenri болшн дабыл сатысы деп атайды. HipiM ушында бул ею саты 6ipiriri кетедт K ipe6epic сатысы юреберютен басталса, дабыл сатысы жар- гакден жабылган улу терезесшен басталады. Жаргакты лабиринт жука дэнекер тщш жаргактан тузшген. Ол суйекп лабиринттщ ш ж д с орналаскан. Жартакты лабиринттщ штшде эндолимфа суйыктыты, суйекп лабиринт пен жартакты лабиринт аралыгында перилимфа суйыктыты жатады. Жартакты лабиринттщ юреберю б о л т н щ nimiHi суйекп лабиринттщ юреберю б о л тн е толык уксас келмейдт Ce6e6i, ол 6ip-6ipiMeH тытыз байланыста жаткан жатырша мен кдпшыктан тузшген. Онын эллипс Tepi3fli жатыршасы уш жаргакты nipiM fli езектермен байланысса, денгелек кзп- шыты улута жалгасады. Улу жолы шиыршык. пластинка- нын бос жиепнен етедь Бул жолдын nimiHi (колденен кес- кенде) уш бурышты келедн Осы уш бурыштын 6ip кябыргасындагы дыбыс толкынын кабыддайтын жасуша- ларды Корти атзасы деп атайды. Одан юреберю-улу жуйкесшщ улу б о л т басталады. Сонымен улудын жаргак­ ты б о л т дыбыс кзбылдайтын аппараттын манызды 6eaiM i. Кулак калканы мен сырткы есту жолы аркылы енген ды ­ быс толкыны дыбыс жаргагын тербетедг Бул тербелу есту суйекшелерщщ пзбегшен юреберю терезесше, одан пери­ лимфа суйыктытына бершедг Перилимфа суйыктыты улу кабыргасындагы жуйке уштарына, одан орталыкка (мига) бередк Лабиринтпйн Kipe6epic 6miei мен HipiMfli озсктер1 адам- ньщ тепе-тендж аппараты. Олар аркылы адам денесшщ жоне онын op6ip мушесшщ сырткы жазыктыктаты жатдайы кдбьшданады. Осы юреберю б о л т мен nipiM fli езектерден козуды сопакша ми мен мишыкка беретш юреберю ми жукеа басталады. Есту тепе-тендж анализаторларынын опиЫзгии жэне ор- талык бвл'шдер'ше есту жэне тепе-тендж агзалары жатады. Есту анализаторыньщ етю зпш б о л т сезштал нейронда- рынан басталады. Бул нейрондар суйекп улудын к ш д тн ен 279

басталган шиыршык, пластинкада орналаскан. Олардын ден­ дрит уштары дыбыс толкынын кабылдаса, HeiTrpimcpi юребе- pic жуйкесшен 6ipirin, Kipc6epic-yny жуйкесш тузш, iuiKi ссту теснтнен отеш. Бул eKeyi мидын VIII-жуп жуйкесь Есту ана- лизаторынын орталыгы ми сыцарларьшын самай аймагында жатады. Тепе-тещцк анализаторыиын отюзпш белшне ссз1мтал псйрондар жатады. Олар Kipe6epic туйшдершде орналаскан. Бул нсйрондардан шыккан нсйритгер Kipe6epic жуйкесш тузш (улу жуйкесЫен косылып) мига карай багыт алады. Жуйке талшыктарьшьщ 6ip тарами мишыктын куртша белене, кал­ ганы сопакша мидын киыкдиа ойысынын Kipc6epic ядросына барады. Есту жэне тспс-тендж анализаторларынын аркасын- да, адам сырткы ортадан шыккан дыбыстарды тусшш, жаса- ган кимылынын жагдайын сезед!. Дам анализаторы. Домд1 кабылдайтын рецепторлар пл- дш юлегей кабыкшасындагы дом ем!зисшелер1нде орнала­ скан. Сырткы ти п н ш е карай жшше Topi3fli, саныраукулак Topi3fli, жапыракша жоне орлы ем!з1кшелер жеп боледг Дом CMi3iioueaepiHiH саны жас балада Ke6ipeK болады. Дам ем1зкшелерше тш-жуткыншак (IX), бет (VII) жоне кезеген (X) жуйкелершщ уштары аркылы ащы, тогп, тущы жоне кышкыл домдер кабылданады. Кабылданган жуйке cepniHaepi сопакша мидын киыкша ойысьшдагы ядроларда аякталады. Ал осы ядролардан басталган нейрон талшыктары мидын кору TOMneriHiH сырткы болшне барады. Осы сырткы ядродан басталган косымща псйрондар аркылы журетш ссрпш ми сынарларьшын дом сезу орталыгына жетеш. Шс анализаторыиын шстк! б о л т болып мурын куысы- ны н кшегей кабыкшасынын жогаргы белит саналады. Бул жсрде Hie ce3iMiH кабылдайтын жуйке элемен-rrepi жатады. Сол себептен мурын куысынын жогаргы болит ерекше са- ргыш келедк Hie жасушаларынын пйшш уршыктор1зд1 болады. Олар­ дын 6ip ушы кыегей кабыкшадан басталса, екшин жагы отюзпш белйтн тузш, Hie жуйкелершщ курамына Kipefli. Hie жуйкес!н!н талшыктары тор суйеп аркылы ми сауыты- нын iiuiHe ешп, мидын мандай б о л т н щ астынгы жагын- дагы nic жуашыгына жетш аякталады. Бул жуашык кура- мындагы жасушалардын жуйке талшыктары Hie жолын тузш, nic ссршндерш Hie бурышында жаткан алдынгы т с орта­ лыгына, тещз жылкысынын катпарында жаткан екжип шс орталыгына жетюзедк Адамнын nic анализаторы жануарларга Караганда нашар дамыган. 280

Tepi анализаторы. Tepi жалпы дененщ сыртын жауып жатады. Ересектерде квлем1 14—16 м2дейш жетедк Онда сез1мтал жуйке рецепторлары, Tepi, май, бездер, ет Tinnepi орналасады. Улкен ми сьщарларынын арткы орталык кат- пары жогаргы сез1м орталыгы (104-сурет). 104-сурет. Микроскоппен карагандагы repinui курылысы I. Тукше (шаш). 2. Тер безшщ езеп. 3. Тыгыз денекер Tinai кабат. 4. Май 6e3i. 5. Тукшеж кетеретш ет. 6. Болбыр донекер Tinai кабат. 7. Туктщ (шаштын) Ty6i. 8. Tepi 6e3i. 9. Эпидермис. 10. Дерма. II. Май жасу- шаларынын тобы. 12. Ет TiHi. Tepi организму сырткы ортамен тшелей байланыстырып тургандыктан корганыш, сез1м, зат алмасу, тер шыгару т. б. манызды кызметтер аткарады. Тершщ корганыш касиетше байланысты турл1 газдарды, eprrinai заттарды, сонымен катар неше Typai ауру тугызатын микроорганизмдерд! денеге отюзбейдк Ол дененщ кеп жер1нде агзалардын (ауыздын, мурыннын, кез санылауларынын жэне жыныс агзаларыньщ) аймактарында кшегей кабыкшапарына уздш аз жалгасып жатады. Tepi непзщде беткей, MCHmiicri шел кабаггарында тузшген. ТерМн беткей кабаты немесе эпидермис урыктык даму кезшде сырткы жапырагынан (эктодермадан) пайда болады. Онын ен кальщ жерлер1 алакан мен табан белжтершде кез- дессе, жука жерлер1 темени жэне жогаргы кабак тустарында 281

болады. Эпитермис кеп кзбатгы эпителий тшшен тузшген онын бел тусшз касан кабыкдиамен жабылган. Олар ел! жасушалар болгандыктан Typai сырткы ортанын эсершен тулеп, жана жасушалармен алмасып турады. Эпидермистщ тереншде миелинш (бояк) заты орналасады. Ол Tepire белгип 6ip туе 6epin турады. Осы бояктын курамы мен мелшерше байланысты адам Tepici акшыл тустен карата дейш барады. Эпидермис корганыш манызымен 6ipre денеш куртаудан сактайды. Эпидермис кабаты мен меншйсп Tepi кзбаты- нын арасында непзп жаргакша жатады. Тершщ Heei3ei кабаты мезодермадан пайда болып, дэне- кер TiH мен сершнда талшыкгардан тузшген. Сершщц тал- шыктар турл1 багытта жатып, торлар тузедк Бул кабатта кан тамырларынын торлары мен сез1мтал жуйке уштары орналасады. Торлардын жату жагдайы б1рдей емес. Мэсе- лен, мандай, кулак калканында мулдем болмайды. Ал адам- ны н алакан, саусак ж эне табан белжтерш де кеб1рек кездеседк Сол себептен бул жерлер ете нэзпе сез1мд1 келедт Осы TepiHbt меншйсп кабатындаты торлар эпидермис бетше белгш 6ip бедер сызыкгар бередь Бул бедерлер ocipece са­ усак уштарында жаксы коршедг Осы кабаттагы дэнекер т1н бекемдж жэне 6epiicriK берсе, ал серпшдо, коллогещн талшыктары серпш дш к касиет беред1 жэне астында жатк- ан май кабатымен байланыста болады. TepiHiH ет Tinaepi шаш капшыктары мен май бездерш бекемдеп жатады. Олар (тонтанда, корыкканда) шаштын туруына жэне бездердщ сел белуше жэрдем етедо. TepiHiH MeHmiicri кабаты астьщгы жагындаты шел (май) кабатына узд&кпз жалтасып жатады. TepiHiH шел немесе май кабаты непзщде май тшшен тузшген. Бул тшде дэнекер TiHiHiH коллoreщи жэне cepnimu талшыктары торлар тузш жатады. Май кабаты Tepire тиген суыкты етк1збеу1мен катар, механикалык сотылуды да жумсартып отырады. Май TiHiHiH калындыгы дененщ бар- л ы к ж ерш де б1рдей емес. А дамнын табан, боксе, сут бездершщ тусында калындау келеда. Tepi 6e3depi ездерш щ шыгаратын заттарына карай май бездерк тер бездер1 жэне сут бездер1 болып белшедк Май бездер'1 дененщ барлык белМнде кездеседа. Олар TepiHiH меншйсп кабатында орналасып, TyriKTepi шаш тал- шыктарынын калтасы мен Tepi кабаттарына шектеле жата­ ды. Осыган байланысты олардын шыгарган майы шаш тал­ шыктары мен Tepi бетш майлап, жумсартып турады. Май бездер1 мурыннын танау уетшде, жыные агзасынын кшн 282

ершшде, TiK ш е к тесй-шщ айналасында кеп, ал алакан мен табанда жокка тэн болады. Тер 6e3depiтершщ терен шел кабатында орналасады. Олар шумакталып, тер шыгаратын т у т т аркылы TiK кетершп, Tepi бет1не ашылады. Тер бездер1 дененщ барлык жершде кездеседь Олардын жалпы саны ею миллионга дейш жетедь Тер 6eaaepi алакан мен табанда кеп кездеседн Тек epiHHiH Кызыл жиепнде гана болмайды. Тер бездершщ шумагы кзн кыл тамырларымен тыгыз торланып жатады. Осы кзн кыл тамырларынан тер бездер1 аркылы тер белшш отырады. Тер судан, хлорлы натрий (ас тузы), май, мочевина т.б. органи- калык заттардын е р т н д к ш е н турады. Тер адамнан эртурл! жагдайда, катты кимылдаганда, ягни ауыр нэрсе кетерген- де, сырткы ортанын ысуынан шыгады. Бул жагдайда реф- лекторлы жолмен, орталык жуйке жуйесшщ катысымен реттелш отырады. Сут бездерi эйелдерде жаксы дамыган. Олар филогене- тикалык дамуында тер бездер1мен, ал аткаратын кызмет1 жагынан жыныс агзаларымен тыгыз байланыста болады. Сут агзасы 15—20 сут без бел1ктершен тузшген. Сырт жа- гын калын май тш1 жауып жатады. Op6ip без белисшелершен сут жолынын озеп басталады. Олар ем1з1кшеге жакын жер- де езара косылып, кещ спк тузед1, оны сут койнауы деп атайды. Сут койнауынын Teciicrepi салалы ет TiHi болган- дыктан тш ш ш езгерт1п турады. Сут бездер1 улкен кеюрек етше шандырлы байламдар аркылы бекидь Тырнац (Unguis) саусактын тырнак бакайшыгынын сыр- тын жауып жаткан муй1зд1 пластинкага уксайды. Онын орта жерш денес1 деп атайды. Денесшен айнала терт жиеп жа­ тады: ашык, жабыкжагы, ею буйip жиектерь Тырнак денеш тырнак ойысында орналасып, саусак суйекшес1не дэнекер тшдер аркылы бекшледк Тырнак тершщ сырткы эпидер­ мис кабатыньщ туындысы. Онын сырткы мушзд1 кабатын­ да тамырлар мен жуйке талшыкгары болмайды. Тырнак тубшдеп акдпыл туст1 белйтн тырнак ке б е а деп атайды. Осы жердей жасушалардын кебекмнен тырнак ecin отыра­ ды. тырнак саусактын басында TipeKTiK жэне корганыштык манызын аткарады. Шаш (рШ) ты рнак сиякты терш щ сырткы эпидермис кабатыньщ туындысы. Тырнаклен 6ip мезплде дами бас- тайды. Шаш талшыкгары дененщ барлык болн!нде бола­ ды. Тек алакан, табан, epiH жиектершде гана болмайды. Нэрестелерде алгаш рет шыккан оте нэзш, ж щ ш к е шаш кейш толыгып, жуандай бередь Жалпы дененщ, бастьщ, 283

кастын, KipmicriH туктер1 де шаш есептеледг 14-15 жастан кейш жыныс мушелершщ, бездердщ жетшуше баланысты кылшыкты шаштар пайда болады. Оларга: сакал, мурт, к.ол- тыкасты, жыныс мушелершщ манындагы, мурын-кулак Кфеберютер1ндеп шаштар жатады. Шаштын Tepi кабатын- дагы б е л т н туб!, ал терщен шыгып турган жер1н талшыгы деп атайды. Шаштын туп белит буылтыктана кел1п, шаш eMi3iriHiH iuiinae жатады. Шаш осы болшнен уздша’з ecin отырады. Егер эр турл1 аурудьщ эсершен осы жерлердщ жасушаларынын зат алмасуы бузылса, жана жасушалар пай­ да болмай, шаш туб1 муй1зден1п, шаш ем1з!пнен ажырап, тусш калады. Ш аштын туб1н дэнекер тш мен эпителийден тузшген шаш капшыгы каптап жатады. Бул кзпшыктын сырткы жагында шаш талшыгын т1к устайтын етгер бола­ ды. Сол етгер жиырылганда (корыкканда, тонганда) шаш талшыгы кетершедк Шаш талшыгынын ортангы озеп жумсак заттан, сырты катты заттан — кутикуладан тузшген. Онда бояк жасушалары кездесед1. Шаштын Tyci осы бояк жасушаларынын молшерше карай акшыл сарыдан шымк- ай кара туске дей1н болады. Шаш талшыктарынын сапасы нэсшге, сырткы ортага, денсаулыкка, ш кен тагамга да бай- ланысты.А дамнын шашы 2—3 жылда езгер1п турады. Kipniicrep 4—5 айда алмасады. Шаш талшыгы айына 1 см узарады. Tepi рецепторлары дене TepiciHiH барлык жершде орна- ласкан. Олар денеге тиген катгы-жумсакгы, ыстык-суык- ты, кысымды кзбылдайды. Бул жагдайларды механикалык, химиялык, температуралык ттркещ црпш тер деп атайды. Ал ттркенщ рпш тер терщеп жуйкелердщ ашык уштары рецепторлары аркылы кабылданады. Бул процесс тарихи даму жагынан Караганда организмн1н ен ест1 корганышты касиетт болып саналады. Tepi рецепторларынын саны ор- наласу жиийп жэне аткаратын кызмел эр жерде эр турлп Мэселен, бас Tepicinne 10 мм2 30 рецептордан болса, сау- сак ушында 200-ден асады. Tepi рецепторлары анализаторларынын шетю б о л т, орталыгы улкен ми сыцарларындагы арткы орталык кат- пар. Осы Tepi рецепторынан басталган ети зп ш жолдары жулыннын арткы багандары аркылы журш отырып жуйке сершндерш улкен ми сынарларындагы сез1м орталыгына жетюзедп Tepi жэне кимыл анализаторларынын emici3eiiu жоне ор­ талык 6вЛ1ктер1 TipeK-кимыл аппаратынан кабылданган жуйке cepninaepi мен ми кыртысындагы орталыкгарга карай 284

багыт алады. С ертндер ми кыртысына дейш етюзпш жол- дары аркылы отедь бтюзгни жолдарына нэзш жэне сына будалары мен жулын-темпек, жулын-мишык жэне ушюл жуйке жолдары жатады. Нэзш буда дененщ теменп белнтнен (ею аяктан жэне курсак, бел1ктершен) кабылданган cepninaepai етюзсе, сына будасы дененщ жогаргы б е л т н е н (ею коддан, кеюрек б ел тн е н ) кабылданган сертндерш етюзедь Бул ею буда аркылы ететш сергпндер терщен, етген басталып, жулын туйшше, одан жулын аркылы сопакша мига жетедь Со- пакша мида жуйке талшыктары айкас тузш, керу темпегше кетершедк Будан улкен ми сьщарларынын ортасында жат- кан орталыгына енеда. Алдынгы жэне арткы жулын-мишык жолдары кимыл аппаратынан, ет-буын синрлершен кабылданган серпшдерд1 мишыкка етюзеда. Алдынгы жулын мишык жолы мишык- тын жогаргы сабакшасымен кетершсе, арткы жулын-ми­ шык жолы мишыктын теменп сабакшасымен кетершеш. Мишыкга кимыл анализаторларынын жогаргы орталыгы орналасады, сол себептен оган дене errepi мен буын синрлершен кетершген сертндер келеда. М ишык кызмеи ми сынарларынын кыртысымен тыгыз байланыста болады. Ушюл жуйке жолдары бас-Tepi рецепторларынын кабыл- даган сершндерш ми сынарларынын арткы орталык кзт- парларына жетюзедн

ПАЙДАЛАНЫЛРАН 0ДЕБИЕТТЕР Айтбембетов Б. Ракышев А. Р. Клиникалык терминдердщ орысша-казакша кыскаша ceaairi. А., 1995. Анохин П.К. Биология и нейрофизиология условного Dedi- лекса. М., 1968. ]99^ХЛ,еТ° В ^ ^ Патологиялык анатомия жеке бшпмк А., 1991— Воробьев В. П. Атлас анатомии человека. Тт III—V М —Л 1938-1942. '’ Воробьев Е. А., Губарь А.В. Анатомия и физиология. М.,1981. Гаврилов П. Ф. Татаринов В. Г. Анатомия. М , 1978. Гарибъян Р. Б., Марков Н. Г. Анатомия и физиология челове­ ка. А., 1973. Гремяцкий М. А. Анатомия человека. М., 1950. Дайырбекова М. М. Адам анатомиясынын практикумы. А.. 1992. Дуйсебаев А. Омырткасыздар биологиясынын практикумы. А., 1976. Иваницкий М.Ф . Анатомия человека. М., 1965. Исамбаев М.И . Русско-латино-казахский терминологический словарь. А., 1960. Исамбаев М., Сэрсенова Ш. Медицина терминдершщ орыс- ша-кдзакша сездит. А., 1982. Кдзакша-орысша, орысша-казакша терминологиялык сеадж. Медицина. Т. 15. А., 2000. Кер1мбеков Е. Ж. Физиология атауларынын орысша-казакша тус1нд1рме сездит. А., 1992; Керймбеков Е. Ж. Адам анатомиясы. А., 1992. Кузенбаева Э. Адам анатомиясы. А., 2001. Курепина М. М. Воккен Г. Г. Анатомия человека. М., 1971. Момынов Т., Ракышев А. Мсдициналыксезшк (орысша-казак­ ша). А., 1999. Мусагалиева Г. М., Жумабасв У. М. Ми жуйкелершщ функ- циональды анатомиясы. А., 1992. Мусакулов Т.М. Русско-казахский толковый биологический словарь. Т.1. А., 1959. Нурмухамбетов Э. Патологиялык физиология. А., 2001. Привес Г. М. и др. Анатомия человека. Л., 1974. Ракышев А. Р. Анатомия терминдершщ кззакша-орысша-ла- тынша сездит. 1963, 1966; Ракышев А.Р. Адам анатомиясы. А., 1994—1995. Синельников Р.Д. Атлас анатомии человека. В трех томах. М., 1967, 1979, 1981. Толенбеков И .М ., Ысмагулова Ф.А. Адам анатомиясы, фи- зиологиясы жене гигиенаны окытудын кейб1р мэселелерь А., 1970. 286

МАЗМУНЫ KJpiciie.............................................................................................3 Анатомия noHiHiH MiHaerrepi 4 Адамнын табигаттагы орны .......................................... 8 Органнзмнш тутастыгы...................................................... 10 II Организм жоне opia Адамнын лене 6itimi Жасушолар T nuep - 12 EipiHiui тарау 23 TipeK-кимыл аппараты ( Остеология жоне миология) 2Х Суйектерлш байлаиысу турлер! ( Синдесмология) 32 Адам кднкасынын курылысы 49 Аяк суйектер! . 54 Аяк суйеюер|Ни< «тара байланмсы 59 Бас суйектер! (Cranium) . 72 Булшык еггер туралы wim <Миология) 76 Тулганын булшык еттер!.................................................... 82 Арка булшык errep i........................................ 86 Мойын мен бастмн булшык errepi Екшил тарау 1шк] апалар IСпланхнология) ............................................................ 107 Ас корыту жуйео ...............................................................................108 Тыныс аду жуйео 125 Зор шыгару жуйес! жоне жыныс мушелер! 133 YuiiHuii тарау Тамырлар жуйео (Ангиология) ..........................................................1S5 Кдн айналу шенбер|нш кан тамырлары . L6 ’ Урыктын кан айналу ерекшелш .179 Лимфа жуйео 180 Кан жасайтын апалар мен корганыш апал ар жуйео 184 Ас корыту, тыныс алу. зэр шыгару жоне жыныс мушелерннн кабырга курылысындагы лимфа TiHaepi мен бадамшалары.....................................................191 Терпкий тарау Жуйке жуйео (Невраюгия) 194 Орталык жуйке жуйео 198 Шетк! жуйке жуйео 219 Ы я жуйкелер!....................................................................................... 230 Сейм ai талеры .270 Пайлаланылган одебиеттер .286 287

Окулык. басылым Дайырбскова Мария Мусакызы АДАМ АНАТОМИЯСЫ Окулык (Казак тШнде) Редакторы З.Сакиулы Cypeniii Л.Тетенко Техникалык редактор А. Тшеукеева ИБ №003 Теруге 14.03. 2002 бериш. Басуга 5.09. 2002 кол койылды. nimiMi 84x108 '/„. Офсетпк кагаз. Офсетпк басылыс. 9pin Typi “Таймс”. 15,12 шартгы баспа табак 16,53 есеггп баспа табак Таралымы 2000 дана. Тапсырыс № 681. Кел1с1мд1 багамен сатылады. Казахстан Республикасы Мадениет, акларат жэне когамдык KeaiciM министрл1пнщ “Медицина баспасы\", 48009, Алматы кала- сы, Абай дангылы, 143. ЖШС “Жедел басу баспаханасы”, 480016, Алматы каласы, Д. Крнаев Keuieci, 15/1.