Дайырбекова М. Адам анатомиясы

тамырлар торынан пайда боган жулын-ми суйыктыгы отель Тертшип карыншаньщ киыкша ойысынан тузшген ry6i ете курдел1 келещ. Бул жерде рети- кулярлы затгармен 6ipre V жуп жуйкеден бастап, XII жуп жуйкеге дейшп ми жуйкелершщ ядролары жатады. Осыган бай- ланысты бул ми болшнде ты- ныс, журек ссяу жене тамырлар кызметш ретгейтш орталыктар да болады. 75-сурет. Ми баганы арткы жак О рт ащ ы м и (mesencephalon) бушржен (мишыксыз) мидын баска бол1ктерше Кара­ l.YuiiHuii карынша. 2.Эпифиз. ганда улкен езгерктерге ушы- 3. Квру темпершампнагаKн eжnеmнirеi.колем! де кпшрек 4. Сырткы тлел! денс. 5,6. Тем- nemiK колшасыныц жогаргы болып келедь Ортангы ми ею твмпеп. 7. Ti3riH. 8. Ми сабак- сабакднасымен терт томпешпс- шасы. 9. Ti3eni дснс. 10-11. Терт тен тузшген. Оныц яйциике томпешнстщтеменп темпеп жене куысын кубыр деп атайды (75- онын колшасы. 12. Kenip. 13. сурет). М1.14.Мишыктык жогаргы М и сабакш алары ортангы сабакшасы. 15.Тертшии карын­ мидын алдьщгы жагында узы- ша. 16. Мишыктыц теменп на бойы жаткан кос баганга сабакшасы. 17. Мишыктын уксайды. Олар теменп жагы- ортангы сабакшасы. нан Kenipre, жогаргы жагынан ми сынарларына eHin жатады. Ми сабакдиаларынын келденен кесшдюшщ ортасында жат­ кан кара затты байкауга болады. Осы меганин жоягына бай кара заты ми сабакшасын сырткы жагындагы табан белизне жене ш ла жагындагы кзкпакшасына б о л т турады. Какпак- ша белйзнде узына бойы жаткан кызьш ядродан козгалтк- ыш (М онаков) жолы басталады. Ал кызьш ядронын ею жагында керу темпепне баратын сезу жолдары жатады. Ми сабакдиасы табан болшнде ететш жуйке талшыктары пи­ рамида жолынын жалгасы. Бул жол томен карай тусш, Kenip мен сопакша ми аркылы жулынга дейш жетедь Кдфтыс- Kenip жолы кешрдщ езш де аякталса, кыртыс-ядро жолда- рынын талшыктары тертшип карынша мен кубыр туб1ндеп ми жуйкелершщ ядроларына жалгасады. К убы р кабыргасында III, IV жуп жуйкелердш ядро- лары орналаскан. О ны н III жуп ж уйкесш щ Ty6ipi ми

сабакшаларыньщ арасынан шыкса, IV жуп жуйкесшщ Ty6ipi ортангы мидын арткы жагына шыгып, ми сабакшаларын айналып, мидын адцынгы бетше карай 0Tefli. Ортангы мидын да кубыры тубшде ретикулярлы зат бо- лады. Ол сопакша ми мен к е тр д щ ретикулярлык затынын жалгасы. Терт томпеиик ортангы мидын арткы жагын тузедь Ол ак пластинкамен жабылып жаткан терт темпектен турады. Олар колденен саймен жогаргы жэне теменп кос темпе- цпктерге белшедь Жогаргы кос темпеипк — кыртысасты кору рефлексш багыттау орталыгы болып саналса, теменл кос томпешж — кыртысасты есту рефлексш багыттау орта­ лыгы болып есептеледк Ce6e6i, жогаргы кос темпешпс ар- кылы кору рефлексш багдарлайтын орталык орналасса, томенг1 кос TOMnemiK аркылы есту рефлекс! етедь Бул темпенпктерден темпеипк-жулын жолы басталады. Осы жолдын талшыкгары ортангы мидын какапакшасынан ай- касып откеннен кейш козгалткыш жасушаларга жалгаса- ды. Олардан шыккан талшыктар булшык етгерге жетеда. А ралы к м и улкен ми сынарларынын аралыгында орна- ласкан. Оган кору томпеп (таламус) мен темпек аймакта- ры жатады. Квру т вм пег'1 (talamus) эллипс Topi3fli дене, ол сур тустт imici, сырткы жэне адцынгы ядролардан тузшген. Бул ядро- лардан ми сынарларына серпш жетюзшед1. Сондыктан кору темпепн кыртысасты орталыгы деп атайды. Кору темпепнщ мацына астынгы, устщп жэне сырткы жактары жатады. Темпекасты манына (гипоталамуска) мидын астынгы жа- гындагы гипофиз, сур темпек, сур пластинка, кору жуйке шогырмнын айкас жэне кос ем1зисше денелер жатады. Гипофиз мидын астынгы жагындагы ми косымшасы бо­ лып саналады. Ол TypiK ершптнщ устщп ойысында орна- ласкан imici секрециялык бездер катарына жатады. Бул без сабакшасы аркылы аралык мидын астынгы жагындагы сур тэмпекте шшш турады. Квру тогысы кездщ арткы полюсшен шыгып келе жат­ кан кору жуйкесшщ кейб1р талшыкгарынын тогыскан же- ршен пайда болады. Бул тогыс TypiK ершшнде орналаскдн. Кору темпепнщ астьщгы манындагы сур темпешпс imici агзалардьщ кан тамырларынын жумысын реттейтш веге- тативп орталык- Ал ем1знсше денелер кыртысасты nic ор- талыкгары. Темпектщ устщп манында мидын устщп косын- дысы эпифиз жатады. Бул без ушшип карыншанын арткы 14—681 209

жагында, терт темпешж алдында орналаскдн. Темпектщ сырткы манына сырткы жене iuiici изел1 денелер жатады. Сырткы ттзыидене — кыртысасты керу орталыгы, пню пзел1 дене — кыртысасты есту орталыгы. Аралык ми куысын yiuiHiui карынша деп атайды. Онын ею 6yftip жэне жогаргы, теменп кабыргалары бар. Ею бушр кабыргасы ею керу темпепнщ ш и бетшен тузшсе, астывды кабыргасында суйелд1 дене жатады. Устщп жагынан ми сьщарларыныц буМр карыншаларымен байланысса, ас- тынгы жагынан ортангы мидын кубыр тутшне жалгасады. Алдыщы ми (telencephalon) ею ми сынарларынан (жарты шарлардан) турады. Олардьщ эркдйсысына ми жабынды- сы, кыртасасты туйшдер (орталыктар) жене бушр карын- шалары жатады. М и жабындысы немесе мидын кыртыс заты непзшде сур затган тузшген. Сур заттын шна жагында ак заты жата­ ды. Ми жабындысы тарихи даму жагынан ен кеш жене курдел1 дамыган белш . Ми жабындысы терен (туракты) сайлар аркылы 6ipHeme белнсгерге бел1нген. Ми сынарла- рынын сырт жак ортасымен темен тускен сайды орталык (Роланд) сайы деп атайды. Бул сай жарты шарлы ми сы- нарларынын мандай белш мен тебе б е л т н щ аралыгында жатады. Ми сьщарларыньщ 6yftip белшнде (Сильвиус) сайы жатады. Бул сай мидын самай б е л т н баска белпстерден айырып турады. Осы мидын шуйде бел1гш1н iiUKi жагымен тебе-шуйде сайы OTefli. Ол шуйде белш мидын тебе, самай белжтерш белш жатады. Белдеу сайы ми сьщарларынын imid жагында суйелд1 денеге катар жатады. Бул сай белдеу катпарын мидын баска белнстершен айырып турады. Ми сынарларынын мандай белш нщ астында Hie 6eaiMi орналаекзн. Ол nic жолына жалгасады. Ию жолы сырткы жене (шю Hie жолына б е л ш т , ми 1ш1не етедг Ми сынарларынын мандай 6eairi орталык сайдын ал- дьщгы жагында жатады. Осы орталык сайдын алдынан катар отетш сайды алдынгы арталык сай, осы ею сай аралыгын­ да жаткан ирект1 алдынгы орталык катпар деп атайды. Бул катпар жогары козгалткыш орталыгы. Ми сынарларынын мандай бел1пнде алдынгы орталык сайга келбеу уш сай жатады: жогаргы, ортангы жене теменп мандай сайлары. Бул сайдар аралыгында жогаргы, ортангы, теменп мандай катпарлары жатады. Адамга гана тен ой, ес, жазу, сейлеу процестерше байланысты орталыктар осы катпарларда. Мидын мандай белш ми сауытынын алдынгы ойысында. 210

Ми сынарларынын тебе белш орталык сайдын арткы жагында жайгаскан. Ол сайга катар арткы орталык. сай етеда. Екеушщ арасындагы арткы орталык катпарда жогаргы ce3iM орталыгы орналаскан. Бул жер жалпы денеден, терщен, ет- буын свдрлершен келген сез1мдер орталыгы. Арткы орта­ лык сайга колбей ететш аралык сай ол мидын тебе белш н жогаргы жене теменп бел1ктерге беледь Ми сынарларынын самай белш буйip сайынын астьщгы жагында жатады. Теменп жагы ми баганынан тещз жылк- ысы сайымен б е л ш т турады. Самай белш нщ бепмен буй1р сайына катар терт сай етеда: жогаргы, ортангы, теменп жэне шекаралыксайлар. Булардын аралыгында жогаргы, ортангы, теменп самай катпары мен гипокамп катпары жатады. Сонгы катпардын алдынгы жагындагы толыкдна белш шмек жасап, тен1з жылкысына уксас келеда. Сондыктан оны тещз жылкысы катпары дейда. Ми сынарларынын самай 6eniicrepi ми сауытынын ортангы ойысын толтыра жатады. Ми сынарларынын шуйде 6oniri тебе-шуйде сайы арк- ылы белшеда. Мидын шуйде белшндеп сайлар мен кат- парлар ете тураксыз, ор адамда эртурл1 болады. Оныц iiuiiuieri ен ipici теш а сайы. Бул сай шуйдешн ушбурышты сына белшн белin турады. Мидын шуйде белш ми сауы­ тынын арткы ойысын толтырып жатады. Ми сынарларынын жиекп белш iuiKi жэне тем енп бепнде жаткан катпарлардан тузшген. Мидын innd беинде, суйелд1 дененщ успмен белдеу катпары отедг Ол темен карай мидщ теменп бетше багыт алып, гипокамп атгы кат- парга жалгасады. Белдеу кыртысы теменп жагынан —пзел1 дене сайымен, ал жогаргы жагынан — белдеу сайымен шектеседь Гипокамп жогаргы жагынан аттас саймен, теменп жа­ гынан суйелд1 дене сайымен шектелед1 (76-сурет ). Ми сынарларынын аралшыкболш буйip сайынын шпнде орналаскан. Ол мандай, тебе, самай белп<тер1мен жабы- лып жатады. Сондыктан оны керу уппн буйip сайын ашу керек. Кыртысасты тушндер ми кыртысына Караганда тарихи даму жагынан ерте пайда болган курылыстарга жатады. Ола- рга: ядро, буршак тор1здк бадам тэр1зд1 ядролар мен шар- бак жатады. Куйрыкты ядро темен карай ише келген дене, оньщ ал­ дынгы толыктау келген басы буйip кэрыншаньщ алдынгы белшне жанаса жатады. Арткы жагы жщпикерш, куйрык белшне кешш, керу темпепн коршай жатады. 211

76-сурет. Мидын карсы алоынан Kcciiuici 1.Коспа. 2. Byflip карыншадагы тамырлар торы. 3. Куйрыкты ядронын куйрыгы. 4-5. Кору ТОМПСШ1ПН1Ц iuiKi жэне сырткы ядролары. 6. 1шк1 кабыкша. 7. Буршак Topiaai ядро. 8. Сырткы кабыкша 9. Шарбак. 10. Кызыл ядро. 11. Кдра зат. 12. Буйip карыншаньщ тамырлар тобы. 13,14. Крспанын жалбыршагы. 15. Гиппокампия. 16. Кору жолы. 17. Пирамида жолы. 18. Kenip. 19. Парагиппокампия нреп. 20. Гиппокампия сайы. 21. Ми сабакшасынын непзп 22. Ми карыншысынын куысы. 23. Аралык. 24. Eyflip сайы. 25. Суйела дене. Жасымык, тэр1зд1 ядронын кабыршагы курылысы мен жумысы жагынан куйрыкты ядрога уксас. Оган ми кыртысы мен кору темпепнен келген жуйке жолдары байланысады. Осы ядронын солгын шары непзшен теменп жагында жат- кдн (кызыл ядрога, кара затка т.б.) орталыктарга томендеу жолдары аркылы келген сертндерщ жетюзуге катысады. Бадам тэр1зд1 ядро осы ядролардын пишдеп ен ipici. Ол мидын самай белптшн алдьщгы жагында жатады. Ж алпы осы айтылган ядроларды жолакгы дене деп те атайды. Бул дене эфферентпк экстропирамидалык жуйеге жатады. Ж олакты дене таламустан келген серпшдер нотижесшде адамнын ерюмен ететш (журу, жупру) кимыл- эрекеттерш реттеуге катысады. Жолакты дене аркылы (квщп-куй т.б.) рефлекторлы догалар етедп Жалпы экст­ ропирамидалык жуйелер пирмидалык жуйелерге Караган­ да тарихи ерте дамыган жолдар. Жолакты денелер орта- лыктары ми кыртысынын нейрон талшыктарымен даму кезещнде б1рт1ндеп байланыса бастайды. Осынын нэти- жеанде жас бала кол-оягын козгалта алганымен кепке дейш журе алмайды (77-сурет). 212

Куйрыкты ядро мен жасы- мык Topi3fli ядро аралыгында ак зат жатады. Оны ш ш ка- быкша деп атайды. Ол жуйке талшыкгарынан тузшш, ми- дын теменп белитн жогаргы белйсгер1мен байланыстырады. Жолакгы дененщ сырт жа- гындагы сур затгы шарбакдеп атайды. Ал оны ми кырты- сынан белш турган ак. затты сырткы кабыкша деп атайды. Буй1р карыншалары op6ip 77-сурет. Ми сынарларыиын ми сынарынын шиндеп куыс- келденец Kecbuici тык булардыц тебе б е л т н е тутас келген жерш ортасы, 1. Суйедш дене. 2. Крепа. 3. Byiiip карыншаныц алдынгы муШзн мандай б е л т н д е алдынгы 4. Куйрыктыядронынбасы. 5. Iund муй1з1, шуйде б е л тн д е арткы кабыкша. 6. Кдбыкша. 7. Солгын муйш, ал томен карай самай шар. 8, Сырткы кабыкша. 9. Шар- б е л т н е багытгалган ж ерш бак 10. Керутемпеп. И.Эпифиз. т е м е н п муй1з1 деп атайды. 12. Куйрыкты ядронын куйрыгы. 13. Byiiip карыншаныц тамырлар Byftip кзрыншалардын жога­ тобы. 14. БуйЁр карыншанын ргы жагында суйелд1 дене жа­ арткы муШзл 15. Мишыктын тады. Олар карынш ааралы к куртшасы. 16. Терт томпсилк. тесжтер аркылы yuiiHuii ка- 17. Арткы коспа. 18. Ушшш1 ка­ рыншамен жалгасады.' Бушр рыншанын куысы. 19. Буй1р карынш алары миды н баска сайынын ойысы. 20. Аралык. 21. Алдынгы коспа. карыншалары сиякгы жулын- ми суйыкгыгына толы келедп М и кырты сынын архитектоникасы дегенш1з оньщ мик- роскопиялык курылысы. Орыс галымы В. А. Бец 1874 жылы алгаш рет ми кырты- сы жасушаларыныц ортурл1 екендитн жене оньщ орналасу зацын ашты. Сейтш, жуйке жуйесшщ цитоархитектоника- лык непзш салды. XX гасырда нейроморфологтар ми кыртысыныц куры- лысын жан-жакты зерттей бастады. Осыныц нэтижеЫнде ми кыртысынын op6ip алацында жуйке жасушаларыныц орналасу T epii6i ертурл1 е к е н д т жене вздерше тэн архи­ тектоникасы бар е к е н д т дэлелденд1. Ми кыртысында орта есеппен 14 миллиардка жакын жасушалар бар. Сур затгыц калындыгы 2—4 мм . Осы калыц- дыкгагы жасушалар б1рнеше кабат тузед1. 0p6ip кабаттагы 213

жуйке жасушаларынын пшшн, келемц орналасу Tapri6i эртур- л1 (78-сурет). Ми кыртысынын xepi ка- багган тузшгеш аныкталган: I кабаттагы жасушалар ете уксас болгандыктан оны мо- лекулярлы кабат деп атайды; II кабатгы сырткы дэнда ка­ бат дейш, бутан непзшде мие- лищц талшыктары аз, майда, дон ropi3fli жасушалар жатады; III пирамидалык кабат ор- таша жэне Kiuii пирамидалык жасушалардан тузшген. Олар 6ip-6ipiMeH катарлар жасап 78-сурст. Ми сынарынын кыртыс жатады. Жасушалар теренде- натынын жасушалык жэне ген сайын ipuieHin, талшыкта­ талшыкты курылысынын колденен Kcciiwici ры жан-жатына тарамдалтан; IV imid дэщй кабат тытыз I-11. Жогаргы. Жене теменп орналаскан жулдыз Topi3fli жа­ кабапар. 1, 2,3, 4, 5, 6, 7. Моле- кулярлы. сырткы дэшн, пирами- сушалардан тузшген. Олардын дальды, iuiKi дэши, туйшдц пирамидальны жэне жшше тэрцш колденен багытга жаткан коп­ теген талшыктары болады; жасушалар. V ганглиозды кабат кепте- ген пирамидалык жасушалар­ дан тузшген. Олардын арасында В.А. Бец зертгеген ipi пи­ рамидалык (Бец) жасушалар да кездеседг Бул кабатты козгалткыш аймак деп атайды; VI полиморфты кабат мидын ак затына жакын шектес!п жатады. Бойында эртурл! niiiibmi (уршык Topi3fli, пирами­ да Topi3fli т.б.) жасушалар кездеседц VII ж!пше Topi3fli кабаты узын талшыкты жасушалар. Ми кыртысынын кзбаттарындагы жуйке жасушалары тек езара байланысып гана коймай, мидын op6ip бвлюн 6ip- 6ipiMen жэне оларды агзалармен байланыстырып жатады. М эселен, V, VI кабаттарындагы пирамида жэне уршык T9pi3fli жасушалары оздершш нейритер! аркылы мидын кыртыс кабатгарынан ак затына етш, одан непзп ми ганг- лилаларын жулыннын козгалткыш нейрондарымен жапга- етырады. Сонгыларынын нейриттер1 булшык еттерге дейш жетедк Ал осы жуйке жасушаларынын кыскз талшыкта­ ры (дендрит есшдшерО ми кыртысынын I кабатына дейш кетер ш п , тарамдалады. Осы тарамдары аркылы жуйке 214

жасушалары езара тыгыз байланыстар тузш, ми кыртысы­ нын кабаттарына жуйке серпшдерш отюзш турады. Ми кыртысынын нейрондарын орналасу тэрттбше бай- ланысты жогаргы жэне теменп кзбаттарга белем1з. Жогар- гысына I, IV дейшп кзбатгар жатса, теменпсше V, VI кабат- тар жатады. Теменп кзбатгагы нейрондар келген ттркещ прпш турше карай жауап беру жумысын аткарып, темендеу жолдары аркылы ми мен жулын бел1мдер1мен журш отырып, агза- ларга жетедь Жогаргы кабаттар (I, IV кабаттар) жасушалары ете кур- дел! дамыган. Бул кабаттардагы нейрондарга кыртысасты орталыктарда жаткан нейрондардын талшыктары аркылы серпш ж е т ю зт т турады. Филогенетикалык тургьшан жо­ гаргы кабаттар кеш дамыгандыктан олар баска жануарла- рга Караганда адамда мыктырак жетшген. Жаткан жагдайларына карай ми кыртысын б1рнеше аймакгарга беледт Ол аймактарга ми болжтерше сай келетш мандай, тебе, шуйде, самай аймактары жатады. Аймактар- дын 03i орналаскан жасушалардын Typaepi мен аткаратын кызметше карай алаадарга белшедь Соцгы кезде ми кыр- тысында 200-ден астам алац бар екен! аныкталган. Ми кыртысындагы орталыкгардын шогырлану непзт Ми кызметшщ белгш 6ip аймактар мен аландарга шогырлана- тынын атакты орыс галымы И. П. Павлов жэне онын !збасарлары ашты. Жогары дэрежел1 жуйке кызметшщ материалды суб- стракты бола отырып, ми кыртысы адамнын курдел! ic- орекет!н камтамасыз етедк Сонымен 6ipri мидын баска 6aJiiicrepi аркылы организмдеп барлык процестерд1 реттеп, организм агзапарынын езара кдтынасын сырткы ортамен байланыстырып отырады (79-сурет ). И. П. Павловтьщ мектеб1 ми кыртысынын орын тебу жагдайын гылыми зерттеу жолдарымен дзлелдед!. 9p6ip uieTKi агзапар рецепторларынын орталыгы белгш 6ip ми кыртысынын аланында жинакталатынын ашты. Ол алан- дарды И. П. Павлов анализаторлардьщ ми кыртысындагы орталыгы деп атады. Сырткы жэне iuiKi ортадан туган ттркеш йрпш терд! кдбылдап, оган талдау жасайтын курдел1 жуйке механизма анализаторлар деп атайды. 0p6ip анализатор рецепторлар- дан, отызпш жолдардан, ми кыртысынын аймактарынан туз1пген. 215

79-сурет. Адам миынынсол жак сыкары (сырт жагынан Kepinic). Ерскше функциональды 6eniKTepi сызылган, ал ассоциативп аландары акшыл куй!нде калдырылган. Он жагында Роланд сайына жакын жаткан ccaiMnui жоне козгалткыш орталыктар улгайтылган. Эр Typ-ii дене болштсрше баратып жуйке жолдарынын жаткан жагдайлары корсетшген. КШуйде болт. 2. Кору орталыгы. З.Тебе болт. 4. Tepi ce3iMорталыыгы. 5. Козгалткыш орталыгы. 6. Мандай болт. 7. Hie орталыгы. в.Есту орталыгы. 9. Саман болт. 10. Мишык, 11. Роланд сайы. 12. Роланд сайынын арткы жагында жаткан сез1мтал орталыгы. 13. Роланд сайынын алдында жаткан козгалткыш орталык К,озгалгыш анализаторлардын рецепторлары буын мен ет евдрлершен басталып, жуйке сершнш ми сьщарыньщ алдынгы орталык катпарына жетюзедк Олар жогаргы коз- галткыш орталык. Осында жаткан ipi пирамида жасушала- рынан темендеу жолдары басталып, ми бвл1ктершен томен туеш, жулыннын алдынгы муЖзшдеп козгалткыш жасу- (паларына жетедь Бул жасушалардьщ нейриттер1 аркылы жуйке серппп булшык еттерге бертедь Tepi анализаторы денеге тиген тэн ce3iMiH (жылы, су- ыкгы, катгы, жумсакты) арткы орталык катпарда жаткан орталыкка 6epeai. Кдтпардын жогаргы жагы дененщ теменп белжтершен кабылдаса, теменп б о л т дененщ жогаргы белжтершен келген сершнш кабылдайды. Кору агзаларынын жогаргы орталыгы ми сынарлары- нын шуйде катпарларында, ал осу анализаторларынын ор­ талыгы самай катпарларында жатады. Адамга тэн II дабыл жуйесше жататын свйлеу, ойлау, еске сакгау, жазу т.б. ор­ талыктар ми сынарларынын мандай катпарларында орна- ласкан. 216

Филогенетикалык жагынан адамдарга гана тон жана пайда болып келе жаткан алавдар да ашылган. Моселен, тебенщ теменп белнтнде жаткан аланда адамнын eMip жаг- дайында б1ртшдеп пайда болтан турл1 козталыс орталыты мен сейлеу орталыктарынын бар е к е н д т гылыми делел- денген. Адамнын когамдык жэне енбек epeKerrepi мен сейлеу npoueciHe байланысты ми сынарларынын курылысы мен аткаратын кызметтершдс ерекшел1ктер пайда бола бастай- ды. II дабыл жуйесше байланысты ететш сейлеу орталыты мандай б е л т н щ кыртыстарында жаткан аландарта байла­ нысты. Бул аландар тш, ерш , кемей булшык errepiHeH келетш сершндерд1 кзбылдайтын алдьщгы орталык катпарда жаткан жасушалармен тыгыз байланыста болады. Мандай белш нщ арткы катпарында жазу орталыты орналаскзн Бул алан бузылса, колдын курдел1 кимылы бузылып, адам npiriTep/ii жаза алмай калады. Сейлеу орталыктары алдынгы орталык кдтпардын, ягни козгалткыш анализаторлар оталыгынын алдынгы жатында орналаскан. Жазган нерсеш керш, оку орталыты мидыц теменп тебе б ел тн д е. Бул орталык есту жене керу орта- лыктарына Kopuii жатады. Осы орталыктар бузылса, адам epinTepfli косып, одан сез, сейлем шыгара алмайды. Самайдын жогаргы катпарынын арткы жатында есту учаскелер! орналаскан. Бул аландаты жасушалардын жумы- сы сейлеген сез бен дыбыстын манызын ecTin, TyciHy. Егер бул орталык бузылса, адам сездщ магынасын TyciH6eitai. Осы орталыкгарды ми кыртысынын аталтан аландарында гана орналаскан деп ойлауга болмайды. Ce6e6i, оку, жазу, керу т.б. ерекеттерд! кабылдайтын жасушаларды ми кыр­ тысынын Kepmi аймактарында да кездест!руге болады. Со- нымен катар сокыр адамнын саусак уштары белгшермен жазылтан затты окуы, колы жок адамнын жазу ерекепмен шугылдануы осы орталыкгардьщ жана пайда болуын жене дамуын долелдейд1. Москеудеп гылыми зерттеу ми институты II дабыл жуйесшщ жумысына байланысты пайда болган ми кырты­ сынын жана аландарын тексерш, ми кыртысынын картасын салган. Бул ми кыртысы кызмепнщ орын тебу жагдайына байланысты жасалтан картаньщ ертурл! ми ауруларын ем- деуде манызы зор. М иды ц тамырлары бас миын imid уйкы артериясы мен омыртка артериясы камтамасыз ете;и. 217

IuiKi уйкы артериясы ми сауытынын ш ш с енгеннен кейш керу жуйкесшщ айкаскан жершде алдынгы жене ортангы артерияларына белшедг Алдынгы ми артериясы мидын алдынгы бетше карай багытгалып, суйедщ дене успмен, ми сынарларынын арасымен журщ отырып, мидын ш и бетш коректещиредг Ортангы ми артериясы мидын 6yftip сайын куалай журш отырып, сырткы бетше тарамдалады. Омырт ка артериялары шуйде суйектщ улкен Teciri ар- кылы ми сауытына енгеннен кейш кешрдщ алдынгы бетшде езара косылып, непзп артерияны тузедк Одан кеш р мен мишыкгы коректенщретш артериялар таралады. Ал непзп атериянын 63i сел жогары кетеринп, кеш рдщ жогаргы ж иепнщ тусында ею арткы ми артерияларына тарамдала­ ды. Олар улкен ми сынарларынын шуйде белйстерш кзн- мен кзмтамасыз етедт Алдынгы, ортангы ж эне арткы м и артериялары мидын астынгы бепмен езара косылып, артерия шенберш тузедк оны Виллизий шенбер! деп атайды. Осы артериялы шен- бер мидыц непзп уш артериясын байланыстырып жатады. Осынын нэтижес1нде кан 6ip артериядан eiciHmiciHe Kemin отырады. Мидагы вена каны майда вена тамырлары аркылы жи- налып, мидын катты кабыгындагы койнауларга куяды. Осы койнаулардан журген кан сигма койнауы аркылы iunci мой- ынтурык венасына жалгасады. IutKi м о й ы н т ур ы к венасы мидан вена канын жинап, журекке карай екететш непзп тамыр. Сонымен катар вена каны ми сауытынын Teciicrepi аркылы вена койнауларынан бастын Tepiacrbi веналарына да етед1. Ж улын-ми суйыктыгы ми суйыктыгынын кысымын сак- тап туруга жердем етед!. Бул суйыкгын тамырлар торлары- нан (ер1мдершен) пайда болып, ми карыншаларын толты- рып, одан жулын мен ми кабыктарынын астына енш, оларды езара байланыстырып жатады. М и к р б ы т а р ы . Ми сырт жагынан катты, торлы жене тамырлы уш кзбыкшамен жабылган. Крт т ы ка б ы к (dura mater) мидын ен сырткы кабыгы. Ол ми сауытынын iunci жагында жаткан суйек жабындысы. Бул кабыктан ми бел!ктерш(н аралыгына eHin жаткан осшдшер шыгады. Оларга улкен орак тер13Д1, юш4 орак Tepiani ecinnuiep мен мишык шатыры, турш ершптнщ nepaeci жатады. Улкен о р а к mapi3di ecrndi ми сынарларынын аралыгын- дагы санылауга Kipin, екеуш белш турады. 218

Kiwi opaKTopiaai есщш улкен орактар1зд1 всшдшщ темен мишыкка карай созылган жалгасы. Ол мишыктын ею жар­ ты шарынын аралыгына idpin жатады. М иш ы к шатыры мишыкты ми сынарларынын шуйде белшнен белш турады. М ишык осы шатырдын астында TypiKершШтнnepdeciжаткандыктан мишык шатыры деп атайды. TypiK ерппгшщ алдынгы касы мен аткы касынын аралыгында кериип жатады. Перденщ ас­ тында (TypiK ершЫ нщ ойысында) гипофиз 6e3i жатады. Онын сабакшасы пердеден шыгып, безд1 мидын астынгы бетше жалгастырады. Кдтгы кабыкшанын тагы 6ip ер екш елт, ол мидын ве- налык каны жиналатын тук тэр1зд1 вена койнауларын тузедь Олар жогарыда аталган еандш ердщ басталар жерлерше жатады. Бул вена койнауларына жогаргы жэне теменп орак Topi3fli койнаулар, ал сол екеушщ арапыгын косып жаткан •пк койнау, TiK койнаудан сигма T0pi3fli койнаулар шыгып, шуйде суйепнщ сигма тэр1зд1 сайымен журш отырып, мой- ынтурык TeciriHe к е л т ашылады. Осы койнау ашылган жерден imici мойынтурык венасы басталып, кзнды журекке карай экетедг Торлы ка б ы к мидын ортангы кабыкшасы. Бул кабыкша мен тамырлы кабыкша аралыгында жулын-ми суйыктыгы жататын кенютпегер болады. Бул кещспкгер ми карынша- лары мен Teciicrep аркылы катынасады. Тамырлы ка б ы к мидын ен imid мига тыгыз жанаса жат­ кан тамырлы кабыкшасы. Тамырлы кабыкша ми сайлары- на терен енш, ми белпстерше кдн тамырларын жетюзш жатады. Бул кабыкша ми кзрыншаларынын шинде тамыр­ лы ошмдер, торлар тузш, жулын-ми суйыктыгын шыгарып турады. ШЕТК1 ЖУЙКЕ ЖУЙЕС1 Жуйке жуйесшщ шетю б а л т ш е ми мен жулыннан та- ралатын жуйке жатады. Мидан 12 жуп ми жуйкелер1 та- рамдалса, жулыннан 33 жуп жулын жуйке таралады. Ж улы н жуйкелер1. Адамда 31 жуп жулын ж уйкеа бола­ ды. Оларды жаткан жагдайына карай 8 жуп мойын, 12 жуп коюрек, 5 жуп бел, 5 жуп сепзкез, 1 жуп куйымшак жуй- келер1не болед1 (SO-cypem). Жулын жуйкелер1 жулыннын алдынгы козгалткыш, арт- кы сез1мтал туб1рлершщ косындысынан пайда болады. 219

Сондыктан оларды аралас жуйке деп атайды. Ce6e6i, курамында соматикалык сезштал жэне козг- алткыш талшыктардан баска веге- тативы талшыкгар да кездеседк Жулын жуйкелершщ арткы туб1рлершде сез1мтал жасушалар орналаскан жулын туйшдер1 жата- ды. 0p6ip жулын жуйкеа омырт- кааралык тесжтен шыгысымен б1рнеше тарамдарга белшедь Оньщ ею узьш тарамын алдынгы жэне арткы десе, ею кыскзсын . Арткы бутагы. 2. Жулын КЗбыктЫ жэне жалгастырушы та- TyfliHi. 3-4. Арткы : рамдары дейдн алдынгы Ty6ipuiiKrepi. 5. Ка- Жалгастырушы тарамдар веге- быктын бутасы. 6. Симг тативт! жуйке жуйесшщ туШнде- тикалык баган. 7. Симпа- р1мен жалгастырады. Олардын тикалык баганньщ тушщ 8. Жалгастырушы бут: курамында iiuici агзалармен бай- 9. Алдынгы бутагы. ланысатын эфферентпк жуйке талшыктары етедь Ал кабык та- рамдары омырткзаралык Teciicrep аркылы омыртка арна- сына Kepi етш, жулын кабыкшаларын жуйкелекшредт Сон­ дыктан оны кабык тарамдары деп атайды. Жулын жуй­ келершщ арткы тарамдары дененщ арткы жагында бунакты турде кездесед1 Бул тарамдар омырткзаралык жэне сепзкез тес1ктершен шыюсаннан кейш вз тусындагы тулга eTrepi мен TepiciHe тарамдалып, шуйде, арка, бел, бексе болштерш жуйкеленшредк Жулын жуйкелершщ алдынгы тарамдары- нын айырмашылыгы, олар 6ip-6ipiMeH келденен косылыс- тар жасап, тораптар тузедн Бул тораптардан шыккан жуйке- лер дененщ алдыгы жагымен кол-аякка таралады. Жулын жуйкелершщ алдынгы тарамдарынан пайда бо- лган терт торапты айырамыз. Оларга: мойын, иык, бел, сепзкэз-куйымшак жуйке тораптары жатады. Тек кеюрек жуйкелер* торап тузбей, бунакты жагдайын сактайды. Ола­ рга 6ip-6ipiH e катар ж у р т жаткан 12 жуп кабыргааралык жуйкелер юредк Олар кабыргааралык еттер мен коюректщ TepiciHe тарамдалады. Т эм енп кабыргааралык жуйкелер ш т щ алдынгы бетше багытгалып, курсак eTrepi мен TepiciH де жуйкеленщред! (81-сурет ). М ойын epiMi Heri3iHeH жогаргы терт жуп мойын жуй­ келершщ алдынгы буталарынын косылысынан пайда бо- лады. Ол мойын омырткаларынын жанында мойын етгершщ 220

астында орналаскан. Бул epiM- нен таралатын жуйкелерд1 ет, тер> жэне аралас жуйкелер деп беледьвр1мнен шыгатын жуй­ келер бастын тж жене бушр булшык етгерш бас пен мой- ыннын узын еттер1н, сатылы жэне тес-бугана-елшшпе етге- piH жуйкелещ йредк М ойы н epiMiHeH тем енд еу жуйкес! темендеу тшасты жуйкеамен 6ipirin, мойын-жуйке шмегш тузедь Бул жуйке шмеп тшасты суйепнщ теменп жагындагы errepai жуйкелерд1ред1. Мойын торабынан еттерге баратын козгалткыш жуйкелерден баска сез1мтал жуйкелер де шыгады. Оларга непз1нде мойын Tepi- сшде тарамдалатын шуйделйс кнш жуйке, мойыннын келде- нен жуйкеа, буганаусп жуйке­ лер! жатады. Ш уйденщ Kiwi ж уйкеа тес- 81-сурет. Кабыргааралык бугана-ем1зй<ше етш щ астынан жуйкелер (сырткы erin, шуйде бели1нщ Tepici мен «быргааралык жоне курсакгын eMi3iK вСШДЮШЩ МЭНЫН жуй- кигаш errepi алынгаи келещнредь 1,11. Кабыргааралык жуйкелер. К у л а к т ы н у л к е н ж у й к е а 2-3. Кабыргааралыкжуйкелерин мойын е рм ш ен шыгатын жуй- алдынгы Tepi тарамдары. 4. Кур- келердщ iminneri ен ipici. Ол тес-бцпша-емЫкше етшщ ас- жуйкенш алдынгы тер! тарамда- тынан артка карай етш, кулак ры. 7-8. Курсак жуйкелер!. калканы ны н TepiciHe, беттщ 9 Курсакгын келденен eii. ю. Ет сырт жэне самай TepiciHe та- тарамдары. 12-13. Кабыргааралык рамдапады жуйкелердщ тер! тарамдары. МОЫЫННЫН К в л д е н в Н ж у й к е а тес-бугана-ем1з1кше етшщ астынан мойыннын алдына карай келденен багыт алады. Осы жерде мойыннын тшасты етшен eTin, мойын алдына карай багыт алып, мойын жуйкесш жуйкеленд1редг Б у г а н а у с т i ж у й к е а мойын epiMiHeH басталып, тес-буга- Ha-eMi3iK eTiHiH сырткы жиепмен темен карай туеш, буга- на-иык буынына, KeKipeicriH жогаргы жагына жэне дельта

Topiani етке карай тарамдалып, сол жерлердщ Tepi белжтерш камтиды. М ойын epiMiHiH ен узын ж уйкеа кокет жуйкеа. Ол ер1мнен басталганнан кешн буганаасты артериясы мен ве- насыньщ аралыгымен томен карай кеюрек клеткасына тусш, кокетке жетедй Жолында окпекап пен журек улпершегшё тарамдалып, аягында кекетп жуйкеленд1редь Сондыктан непзп тыныс алу ж уйкеа болып саналады. Кек1рек куысын курсак куысынан б о л т туратын кокет эмброниальды даму кезещнде урыктыц мойын б вл тн де коюрек агзаларымен 6ipre пайда болады. Осы агзалармен 6ipre дами келе курсак куысына д е й т твмендеп, мойын opiMiHeH алган жуйкесш 6ipre узартып экетедь Бул жуйке непзшде козгалткыш жуйкеге жатады. Онын курамында екпекапка жоне пери- кардка, бауыр байламына баратын сезЫтал талшыктары да болады. Бул opiM мойыннын eici жагында сатылы еттердщ аралыгында жатады. Мунын буганауеп белш вен шыккан кыска жуйкелер1 адамньщ иы к буынынын иык белдеуше, кеюректщ беткей етгерше тарамдалса, буганасты белптнен шыккан узын жуйкелер колдьщ узына бойына тарамдалып, булшык errepi мен TepiciH жуйкеленд1ред1 (82-сурет). И ы к ер1мшщ буганауеп бшнмшен жауырынды коршай жаткан жауырынасты, жаласты, жалусп, жауырын кетеретш киыкша Topi3fli, алдынгы Tic Topi3fli, улкен жоне киш кеюрек еттерш жуйкелещиретш тарамдар шыгады. И ы к opiMiHiH буганасты башмшен шыккан узын жуйке­ лер уш ipi будадан басталады. Оларга: сырткы (латераль- ды), iшкi (медиальды) жоне арткы (дерзальды) будалар жатады. Сырткы будадан ет-Tepi ж уйкеа жоне ортангы жуйке шыгады. 1шкз будадан шынтак ж уйкеа мен кол TepiciH жуйкелещиретш тарамдар шыгады. E m -m epi ж у й к е а (п. Musculo cuteneus) аралас жуйке, кустумсык-токпан ж ш к eTiH Tecin отш, тарамдалып, кол- дын кустумсык -токлан ж ш к , ею басты еттерш жоне ток- пан ж ш к тщ езш , шынтак буынын жуйкелещиредь Онын Tepi тарамдары бшектщ, кол басынын жоне бас бармактын TepiciH жуйкелещцредь О рт ангы ж уйке (п. medianus) аралас жуйкеге жатады. Ол иык epiMiHiH iund жоне сырткы будаларынан басталып, кол- дын алдынгы бетшде атгас артериямен катар журш, бшек белитнщ беткей жоне терен еттершш аралыгымен кол басы- на жетеш де, уш саусакка тарамдарын бередь Бул жуйке адам- нын бшек болшнде гана тарамдалып, онын бурушы жоне бугуин еттерш, кол басынын errepi мен TepiciHжуйкеленшредь 222

А- ет-Tepi, Б- ортангы, В-шынтак жонс Г- Kopi ж(;пк жуйкелерг 1. Бутана. 2. Жауырын. 3. Kopi jtcuiiK. 4. Шынтак жшк суйектерк 5-6. К,олтыкасты артериясы мен веиасы. 7. Ет тарамдары. 8. Кдрдын алдыцгы топ errepiHe келген тарамдары. 9-10. Втекли алдыцгы топ еггершщ беткей кабатына жоне оныц терен кабатына келген тарамдары. 11. Крластынын errepi мен терюндеп тарамдар. 12. Бшезж бугетш шынтак,суйек етгер1н1цжуйке тарамдары. 13-17. Бшектш арткы топ еттержщ беткей жоне терен кабаттарынык тарамдары. 14. Колтыкасты жуйкесн 15. Дельта eTiiie баратын жуйке тарамдары. 16. Ушбасты етке баратын жуйке тарамдары. Ш ынтак ж уйкеа (п. ulnaris) аралас жуйкелер катарына жатады. Бул жуйке токдан ж ш к тусында тарамдалмай, шынтак буынынын imxi жагын айналып, шынтак, кол ба- сын 6yreTiH errepiH жуйкелещцредк Одан кейш Kopi ж ш к бшек буын белизне дейш шынтак артериясымен кабат келш, терен жэне беткей бутактарга белшш, кол басынын errepi мен TepiciHe тарамдалады. K epi ж ш к ж у й к е а (п. radialis) кол жуйкелершщ imiHaeri ен ipici. Ce6e6i, ол колдын арткы жагындагы (колды жаза- тын) errepfli тутасымен жуйкелелещйредк Бул жуйке иык epiMiHeH басталганнан кейш колтык астына карай колты- касты артериясымен катар жатып, колдын арткы жагына етш, токпан ж ш ктщ арткы жагындагы уш басты erri жоне оны жауып жаткдн TepiHi жуйкелещнргеннен кешн бшек TepiciHe тарамдалады. Ж укенщ непзп баганы токлан ж ш к п 223

астынгы жагынан орал, шынтак буын тусында терен жоне бст­ кей тарамдарына белшед!. Оньщ терен жуйкелер1 бшектщ арткы eTrepiH жуйкелещпрсе, беткей жуйкелер1 кан артериясымен 6ipre кол басына багыт алып, оньщ TepiciH жуйкеленшредь Крлтыкасты ж уйкеа (п. axil­ laris) аралас жуйкелерге жатады. Ол жуан, кыска тарамды келедь Кдлтыкгын астьшен колды ай- налып, дельта Tapi3fli жэне icimi жумыр етгерге, иык буыныныа жэне ны к белдеушщ сырткы жак терюше тарамдалып, олар- ды жуйкеленшредь Бел epiMi непзщде терт бел жуйкелершщ адынгы бутагы- нын ершшен пайда болады. Бул ерш бел омырткаларын ею жак бушрщде, улкен бел етшщ ас- тында орналаскан. Одан шык- кан кыска жуйке талшыкгары тораптарыньщ узын жуйке бел-мыкын жэне белдщ шаршы тараидары етгерш жуйкелещйредь Торап- тан шыккан узын жуйкелершщ А. Апдынан. Б. Артынан. 1. Сан- жогаргы белю курсактын ал- нын сыртжактер! жуйкесь 2. Мы- кын суйеп. 3. Сан жуйкеск дынгы кабыргасын жэне жыныс 4. Жапкыш жуйкесн 5. Саннын мушелерш жуйкеленд1редк iuiKi топ еттерше баратын Узын жуйкелердщ теменп то- тарамдары. 6. Торт басты етке бына сан, колсугар, теменп мы- баратын сан жуйкесшщ тарам­ кын-курсакжэне мыкын-кзсага дары. 9-10. Бсткей шыбык жуйкелер1 жатады (83-сурет). жуйкесшщ еттарамдары. 11. Сан­ Сан ж уйкеа (n.femoralis) ара­ нын арт жак Tepi жуйкеа. лас жуйкелер катарына жатады. 12. Шонданай жуйкеск 13. Алмурт Бул бел epiMiHeH басталатын Topiaoi ет. 14. Саннын арткы егге- piHin жуйке тарамдары. 15. Си- жуйкелердщ ен ipici. Ол шат рактын арткы жак еттерше ciHipiHiH астымен (бел епмен баратын асык жМк жуйкесшщ 6ipre) саннын алдынгы бетше тарамдары. 16.IuiKi тобык 17. Та- шыгып, ет жэне Tepi буталары- бан еттершщ жуйке тарамдары. на белшедь Сан жуйкесшщ ет 18. Сиракгын сырткы жак Tepi тарамдары —титшш ет пен терт басты егп жуйкелещпрсе, Tepi 224

тарамдары — саннын алдынгы жагындагы терюш жуйке- лешнредь Tepi жуйкелершщ ен узыны — узын Tepi ж уйкеа TepiacTbi венасын бойлай, аяхтын балтыр жэне аяк басы- нын тершерш жуйкелещпредй Ж апцыш ж уйке (п. taratorius) аралас жуйке, ол epiMHCH басталып, кшл жамбас куысынан жапкыш Teciri аркылы саннын irnid бетше карай шыгып, онда жаткан етгер тобы мен терюш жэне уршык буынын жуйкелешпредй Саннын сырткы m epi ж у й к е а (п. C utaneusfem oris lateralis) сез1мтал жуйкеге жатады. Ол шат ciwpiHiH астымен сан­ нын сырт жагындагы TepiciHe тарамдалады. Шат-мыкын ж уйкес! курсактын теменп б о л т н щ булшык errepiH жуйкелещирш, шат арнасы аркылы жамбас куысы­ нан сырткз Teyin, еркектерде жыные агзалары мен уманы, ал эйелдерде жыныстык Kimi жэне улкен ершдершщ TepiciH жуйкелещцредк Сег'акез ep u ti непзшде сепзкез жуйкелершщ алдынгы буталарыньщ ер1мшен тузшедь Асы ен ipi opiM кшл жам­ бас куысында алмурт тэр1зд1 булшык e rrin алдында жатып, кыска жэне узын жуйкелерге тарамдалады. Кдкка жуйкелерге жогаргы жэне теменп боксе жуйке- лерк ал узын жуйкелерге шонданай жэне саннын арткы Tepi жуйкеа жатады. Б ексен щ жогаргы ж уйкеа (п. Gluteus superior) алмурт T9pi3fli еггщ уетше жанаса улкен шонданай Teciri аркылы жамбас куысынан шыгып, ортангы жэне кшл боксе errepiHiH арасында тарамдалып, оларды жуйкелещпредь Сонымен 6ip re с а н н ы н ж а л п а к ш ан д ы р ы н к е р е т ш eTTi де жуйкелещЦредк Б ексен щ теменг1 ж у й ке а (п. Gluteus inferior) жамбас куысынан алмурт тор1зд1 етгщ астынгы жагына жанаса улкен шонданай Teciri аркылы жамбас куысына шыгып, улкен боксе ей мен жамбастын уршык буынын жуйкелешпредк Саннын арт кы m epi ж уй кеа ' (п. Cuteneusfe m o ris posterior) сез1мтал жуйке. Ол тем енп боксе ж уйкеамен 6ipre жамбас куысынан шыгып, саннын арткы жагындагы TepiciH жэне сиракгын жогаргы болнш щ TepiciH жуйкеленшредк Ш онданай ж у й к е а (п. ischiadicus) адам денешдеп ен ipi, ец узын жуйке. Ол жамбас куысынан улкен шонданай Teciri аркылы саннын арткы жагына багыт алып, еттерш жуйкелещирш, такым астына жакындаганда асык ж ш к жуйкеа мен жалпы шыбык жуйкесше белшедь А сы к ж ш к ж у й к е а (п. tibialis) сиракгын арткы жагында камбала тэр1 зд1 етпен арткы ж ш к етшщ арасымен томен 15-681 225

карай журит отырып, аяк басынын imici жагынан табанга карай кетедь Ол сирактын e rrep i мен арткы бе-пндеп TepiciH жэне табан e rre p i мен TepiciH жуйкелещцредк Ж алпы шыбык ж уйкеа (п. Peroneus comminis) шыбык суйектщ жогаргы жагында терен жэне беткей шыбык жуйкелерше белшедь Ш ы быкт ын т ерен ж уй к е а сирактын алдынгы бетшде алдьщгы асык ж ш к еттмен бас бармак бугетш узын етгщ арасымен аяк басынын устщп жагына жетедк Бул жуйке сирактын алдынгы бе-пндеп еттер мен аяк басынын errepi жэне 6ipiHuii, eKiHmi бармактар TepiciH жуйкеленщредк Ш ы бы кт ы н бет кей ж у й ке а (п. Perayeus superficialis) узын жэне кыска шыбык errepi мен аяк басынын устщп бетщцеп TepiciHe тарамдалады. Сепзкез торабынан шыккан жуйкелердщ iiuinne жам- бас куысын, шат аралыгын жэне iiuid жыныс агзаларында да жуйкелещцретш жуйкелер бар. Шонданай ж уйкеа не онын тарамдары кабынып ауыр- са, еттерщщ жумысынын бузылуына байланысты адам аягын буге алмай калады. Ал жалпы шыбык ж уйкеа бузылса, адам эуел1 аяган ушынан басьш, одан сырткы кырына кешш барып, екшесш жерге типзедк Шонданай жуйкесшщ кабы­ нып ауруы тек закымданудан гана емес, жукпа жэне суык тиюден де болады. К рлды н булш ык еттерше тарамдалатын жуйкелер ток- пан ж ш к тщ алдынгы еттерш ет-Tepi ж уйкеа, ал арткы еттерш Kopi жшйс ж уйкеа жуйкеленшредь Бшектщ алдынгы еттер тобын ортангы жэне шынтак жуйкелерк арткы то- бын K9pi ж ш к жуйкесшщ терен буталары жуйкелещйредк К рлды н m ep i б вл т п е р 'и й н ж уйкелер/ кардын алдынгы жэне ini жагынын TepiciHe кардын innd Tepi жуйкеа, сыр­ ткы бетше колтыкасты жуйкеа, ал арткы бетше K9pi ж ш к жуйкесшщ буталары тарамдалады. Бшекпн imid жэне ал­ дынгы бетшдеп TepiciH жеке бшектщ iiinci Tepi жуйкеа, сырткы жагынын TepiciH ет-Tepi жуйкеа, ал арткы бетш K9pi ж ш к жуйкесшщ буталары жуйкелеашредь К,ол басынын алакан бетш ортангы жуйке, сырткы бетш Kopi ж ш к ж эне шынтак жуйкелер! жуйкеленшредк Аяктын топ еттерш сан ж уйкеа, саннын йню жагында жаткан еттерш жапкыш ж уйкеа, саннын арткы жагында жаткан еттер тобын шонданай жуйкесшщ тарамдары жуйкелендаредк Сирактын алдынгы жагындагы еттер тобын шыбык ж уйкесш щ терен тарамдары, сирактын сырт ж ак еттер 226

тобын шыбык жуйкесшщ беткей тарамдары, сирактын ар­ ткы жагында жаткан еттер тобын асы к жкпж жуйкеш жуйкеленшр1едь Аяк басынын табан жагындагы errepiH асык ж ш к жуйкеш, ап устщл бетпидеп етгерш шыбык жуйкесшщ терен тарамдары ЖYЙкeлeндipeдi. Ж уйке ж уйесш щ о т к Ь г ш жолдары. Жулында рефлек- торлык орталыктар болады. Сол орталыктар аркылы Tepi, ет жэне imici агзалардьщ кзрапайым (шартсыз) рефлекстер: icKe асырылады. О сы р еф лекстерд щ жолы (догасы) темендегщей болады: ттркещ нргтш рецептормен кабыл- данып, пайда болтан козуды жулын туйш шде жаткан сез1мтал нейронга, онын талшыкгары аркылы арткы мушзде жаткан косымша нейронга, одан алдынгы мушзде жаткан козгалткыш жасушасына бершедь Крзгалткыш жасушасы- нын нейрип арнаулы булшыкетке (эффекторта) жетюзшедг Рефлекторлык дога деп серп1ннщ рецептордан жулынга, одан эффекторга (булшык етке т.б.), жумыс агзасына келу жолын айтамыз. Бул карапайым дога. Ал OMipae жуйке кызметс курделi дога катысымен етедк Мундай жагдайда б1рнеше нейрондар озара ту ш с т, козуды 6ip нейроннан екшш1 нейронга отюз1п, еегазгш жолдар аркылы жуйке cepniHiH орталык жуйесше — мига, одан Kepi жулын аркы­ лы жумыс агзасына дейш жетюзеда. Сонымен 6ipre бул жолдар орталык жуйке жуйесшщ белнсгерш 6ip-6ipiHe жа- лгастырып отырады. Осынын нэтижесшде курделi рефлек­ торлык кызмет жузеге асырылады. К,орыта айтканда, сершндерд1 шеттен (рецептордын) жулын аркылы мига, KepiciHiue, мидан жулыннын козгалт­ кыш нейрондары аркылы агзапарга (эффекторларга) жет- Ki3eTiH жолдарды жуйке жуйесшщ е т к т ш аппараты деп атаймыз. Егер cepniH сез1мтал нейрондар аркылы орталык жуйке жуйесше багыт алса, оны орталыкка тепюш немесе аф- ференттж (сез1мтал) жолдар деп атайды. Егер cepniH, Kepicmuie, нейрондар аркылы карама-кзрсы багытка журетш болса, оны орталыктан тепюш жолдар деп атаймыз. Орталыкка тепюш жолдар нэзнс жоне сына тэр!зд1 бу- далары, арткы жоне алдьщгы жулын-мишык, жулын темпек т.б. жолдар жатады. Олар булшык еттерден, буындардан Tepi экстрорецепторларынан басталып, жулын курамына eiieai. Жулыннын ак затынын курамы мен журш отырып, ми сьщарлары мен мишыктын кыртысына жетедк 227

Н ез!к (Голл) будасы сез1мд1 дененщ томенп белшнен вп азсе, сына T0pi3fli будасы дененщ жогаргы б ел тн ен втюзедн Оларды проприорецепторлы жолдар деп атайды. Н эзж жэне сына тэр1зд! будалардын рецепторлы булшык етгер мен буыннан басталып, жулын жуйкелершш кура- мында жулын туйшшде жаткан 6ipiHmi нейронга, одан ар- ткы Ty6ip курамы мен жулыннын арткы баганына багытга- лады. Осы баганмен жогары котершш, сопакша мидын нэзис жэне сына тэр1зд1 темпеипктер1ндеп ядроларга келш аякта- лады. Бул жерден кезекнп нейрондар басталып, олардын аксондары кору темпепнщ сырткы ядросына жетедп Осы жерден басталган нейрон талшыктары ми сынарынын ар­ ткы орталык катпары мен жогаргы тебе кыртысында аякта- лган. Проприорецепторлы жолдарга алдынгы жэне арткы жулын-мишык жолдары жатады. Алдьщ гы ж улы н-м иш ы к жопы буШр багандарыныц ал- дыцгы б вл т н д е орналаскан. Бул жолдьщ 6ipiHini нейроны жулын туйшшде жаткан униполярлы жасушалар. Олар- дыц аксоны жулыннын арткы ту б ф ш т аркылы жулынга енш, онын сур затынын арткы мушзшелершщ аралыгын- да аякталады. Осы жерден кезекнп нейрон басталады. Онын аксоны сур затган ак затка шыгып, буй ip баганыныц ал­ дынгы жагымен мига багытталады. Екшпп нейронный тал- шы ктарыны ц 6ip белii'i алдынгы ак байланыс аркылы карама-карсы жакка ауысады да, 6ip белит ез багытымен сопакша ми, кегпр, торт темпепнкке барып айкзсып, ми- шыкгьщ жогаргы сабакшасы аркылы ми сынарынын ал­ дынгы орталык кзтпарына жетедк А рт кы ж улы н-м иш ы к жолы 6ipiHiui нейрон омырткза- ралык туШндершде жаткан униполярлы жасушалар. Олар­ дын аксондары арткы Ty6ipiuiK курамына енш, жулыннын сур затынын арткы мушзшесшде аякталады. Осы жерден екншн нейрон басталып, онын аксоны бушр баганынын арткы жагымен жогары котершш, сопакша ми аркылы ми- шыктьщ кыртысына жетедк Одан TicTi ядрога багытталады. Ж улы н-т ом пек жолы Tepi ce3iMiH жулын аркылы кору твмпегше жетюзедь Бул жолдар жулын багандары аркылы отедк Алдымен жулын жуйкелершш сез1мтал талшыктары жулын тушшндеп 6ipiHiui нейрондарга, одан арткы туб1ршйс аркылы жулыннын арткы муШзшесшдеп жасушалар мен сопакша ми ядроларында аякталады. Осы жерлерден кезеюш нейрон басталып, карама-карсы жагына етш, бушр бага­ нынын курамы аркылы жогары котершш, сопакша мига, 228

одан opi KGnip аркылы керу тем пелнш ядроларында аякта- лады. Осы жерден уипнпи нейрон бастапады. Онын аксон- дары томпек-кыртыс жолдын курамына етш, ми сынары- ньщ арткы орталык катпары мен жогаргы тебе кыртысына жетедг Бул кыртыстар аймагы Tepi сезу анализаторлардын орталыгы. Жулын орталыккд тепкш! (сез1мтал) жолдармен келген серпшдер жуйке талшыктарыньщ айкасуына байланысты, дененщ он белишен келген ce3iMfli ми сынарларынын сол кыртысына, ал сол жагынан мидын он кыртысына етюзедг Бул серпшдер ми сынарларынын кыртысындагы козгалт- кыш жасушаларына бершедь Ол жасушалардан орталык- тан тепкш! (козгапткыш) жолдары бастапады. Орталыщпан т еп к ш эферепт пик жолдар. Адам орга- низмшщ кимыл-opeKerrepi жуйке жуйесшщ баскаруымен жузеге асады. Keft6ip карапайым кимылдар жулыннын 6ip бунакты жуйке жолдарынын кыртысымен бггедь Муны карапайым рефлекс деп атайды. Ал курдел1 (жогаргы катар- лы) рефлекстер жулынмен 6ipre ми баганынын кыртысас- ты ядроларынын жэне ми сынарларынын кыртыс бе- aiicrepiHiH кэтысуымен жузеге асырылады. К,озгалткь1Ш жолдардьщ Keft6ipeynepi серп1ндерд1 ми кыртысынан, eKiHmi 6ipeynepi кыртысасты ядролардан булшык етке алып барады. Ми кыртысынан басталатын орталыктан тепкпп жолда- рга пирамидалык кыртыс-жулын жолдары жатады. Олар ми сынарларынын алдынгы орталык катпарынын (Бец) жасу- шаларынан басталып, аксондары аркылы iimd кабыкшаны курамында журш отырып, к е т р непзшен сопакша мидын пирамидасына жалгасады. Пирамида курамындагы талшык- тар жартылай айкасып (оцнан солга, солдан онга Kernin), одан жулыннын 6yfiip багандарына енед!. Бул жолды 6yftip пирамида жолы деп атайды. Ал сопакша мидын пирамида болинще айкаспаган талшыктар жулыннын алдынгы бага- нымен журш отырып, онын ep6ip бунагында айкас жасап, сур затгын алдынгы мушзшелерше кел1п аякталады. Бул жолды алдынгы пирамида жолы деп атайды. Алдынгы жэне буйф пирамида жолдары жулыннын сур затыныц алдынгы муШзшелершдеп козгалткыш жасушаларында аякталады. Осы жерден кезекпп нейрондар басталып, олардын аксон­ дары булшык еттерге жетед1. Вестибуло-ж улын жолы сопакша мидан басталып, жу- лыннын алдынгы баганымен темен rycin, онын алдынгы муй1зшелер1ндеп жасушаларына 6epLnefli. Олардан ш ыкхзн 229

жуйке cepninaepi булшык еггерге жетедь Кррыта айткзнда, вестибуло-жулын жолы аркылы дененщ тепе-тендж сак- тауы кдмтамасыз етшедь МИ ЖУЙКЕЛЕР1 Ми жуйкелер! сырткы ортанын алуан турл1 эсершен курдел1 кдлыптаскан. Олар мушелердщ жумысын езара бай- ланыстырып, кызметш реггеп, организмнщ тутастыгын сак- тап отырады. Олардыц курделi курылысы, кызметшщ мэн- мацызы бул жуйкелерд1 эволюциялык даму кезендерщщ тургысынан караган жен. Ми жуйкелер! эволюциялык да- муына карай бнрнеше топка белшедь Ми жуйкелершщ 6ipiHLui тобына: I жуп — Hie сезу жуйкес!, II жуп — кору жуйкес!, VIII жуп — юреберю-улужуйкес! жатады. Бул жуйке- лер баска жуйкелерге Караганда ерте дамыган. Ми жуйкелершщ екшин тобына: III жуп — коз кимыл жуйкес!, IV жуп — шыгыр жуйкес!, XII жуп — пласты жуйкес! жата­ ды. Бул жуйкелер эволюциялык даму процесше байланые- ты перихондральды миотомнан дамыган коз алмасыныц етгерш тшасты жуйкес! шуйде миотомынан дамыган тш етгерш жуйкеленд!ред1 Адам урыгыныц желбезек догасы- нан дамыган errepfli жуйкеленд!ретш ми жуйкелершщ ушшип тобы. Бул жуйкелерге: V жуп — ушил жуйке, VII жуп — бет жуйкес!, IX жуп — тш-жуткыншак жуйкес!, X жуп — кезеген жуйкес!, XI жуп — косымша жуйкес! жатады. BipiH iui, екшин, yuiiH uii, TepTiHuii, 6eciHuii желбезек дога- сынан дамыган errepfli жуйкеленшретш осы жуйкелер. Ми жуйкелершщ сабагы (сез1мтал, козгалткыш жэне вегетативт!к, парасимпатикалык) жуйке талшыктарынан куралган, олардын сабактары ми баганыньщ манында б1рьщгай багытта орналаскан. Ми жуйкелершщ сез!мтал туйшдер! жулын жуйкелершщ сез!мтал жуйке тушндер! сиякты биполярлы шогырланган жуйке жасушаларынан куралган. Олар да ми аймагынан тыс орналаскан. Ми жуйкелер! урыкдаму кезеншщ 5—6 аптасынан бас- тап 10 апта аралыгына дейш толык калыптасады. Ми жуй­ келер! сабагыныц миелинделу ripoueci, мэселен, Kipe6epic- улу жуйкес! урыктык даму кезещнщ TopTimi айында калып- таса бастаса, сопакша мидын манында орналаскан ми жуйкелершщ миелиндену! 7 ай шамасында аякгалады. Нэрестелерде кору жуйкес! мен ш с сезу жуйкес! баска жуйкелерге Караганда жаксы дамыган. 230

Ми баганынын аймагынан белгш1 6ip тэртшпен шык- кан талшыкгар жиынтыгы ми жуйкелер! деп аталады. Ми жуйкелер! непз1нде 12 жуп жуйкеден тузшген. Егер бет жуйкес1н таза козгалткыш жуйкелер1нде карасак, ми жуйкелершщ саны он уш. Олардын perriK саны рим санда- рымен белгшенген. Ми жуйкелершщ аттары аткаратын кызмет1 мен жуйкелершщ мушелерше немесе журет1н жол- дарына т1келей байланысты. Мэселен, I жуп — ш с сезу жуйкеа, II жуп — кору ж уйкеа, III жуп — кез-кимыл жуйкеск IV жуп — шыгыр жуйкеа, V жуп — ушкш жуйке, VI жуп —экетйш жуйке, VII жуп — бет жуйкеа, VIII жуп — Kipe6epic — улу жуйкеа, IX жуп — ттл жуткыншак жуйкес1, X жуп — кезеген жуйке, XI жуп — косымша буйке, XII жуп — тшасты жуйкеа. Ми жуйкелер1 ми баганынын ас- тынгы беттнде белгип 6ip тэртшпен орналаскан (84-сурет ). Ми жуйкелершщ курамы да, аткаратын кызметт де жулын жуйкелерше Караганда ете курдел1 жэне жуйкеленд1рет1н мушелер1н1н турлер1 мен аймагы эр турл1. Ми жуйкелер! курамы мен аткаратын кызметше карай сез1мтал, козгалг- ыш, аралас жуйкелер деп белшед1. Курамы тек сез1мтал жуйке талшыктарынан куралган ми жуйкелерш сез'ш тал немесе аф ф ерент т ш ж у й ке деп атайды. Т тр к еш йр у нэтижес1нде рецепторларында пайда болтан эр турл1 сез1мдер сез1мтал нейрондар аркылы ай- кындаушы аймактарга жет1п, онда эр турл1 сез1мдер ай- кындалып, козгалткыш мушелерге багыт алады. Егер ми жуйкелершщ сабагы тек козгалткыш жуйке жасушалары- нын талшыктарынан куралса, оны козгалт кы ш немесе эфференттш ж уйке деп атайды. Козгалткыш жуйке жасушаларыньщ айкындаушы аймак- тан жумыс мушесше дейш п ету жолдары eici жасушалы (нейрондык) жол. EipiHiui козгалткыш жасушалары мидьщ айкындаушы кыртысты аймагында орналасса, екшпн коз­ галткыш жасушалары (козу серпшш щ оту багытына карай) киыкша ойысынын манындагы ми жуйкелершщ козгалтк­ ыш ядроларында орналасады. Ми жуйкелер1н1н курамы сез1мтал, козгалткыш жэне вегетативт1 жуйке талшыктарынан тузшсе, оларды аралас ж уйкелер деп атайды. Ми жуйкелершщ курамындагы вегетативтис жуйке талшыктары туйшге дейшп жэне туйшнен кешнп жуйке талшыктарына болшедг Туйшгс дейшп жуйке талшыктары орталы к вегетативт1 ядродан басталып, вегетативт1 тушндердщ пшнде аякгалады. Тушннен кейшп 231

A.I жуп— nic сезу жуйкеск II жуп —кору жуйкеск III жуп — квз-кимыл жуйкеск IV жуп — шыгыр жуйкеск V жуп — ушкш жуйке. VI жуп — окетыш жуйке. VII жуп —бет жуйкеск VIII жуп — юреберш-улу жуйкеЫ, IX жуп — пл-жугкыншак жуйкеск X жуп—езбе жуйкеск XI жуп — косымша жуйке. XII жуп —пласты жуйкеск Б. 1. Шс сезу жуйкесшщ жшшелерк 2. Шс жуйкес!н1к жуашыгы. 3. Шс сезу жуйкесшщ жолы. 4. Гипофиз 6e3i. 5. Шс сезу жуйкесшщ ушбурышы. 6. Кору жуйкесшщ жолы. 7. Мидыи сез!мтал темпецпп. 8. Мидын аякшасы. 9. Yuikui жуйкен!н темени жак жуйкеск 10. Ушюл жуйкенщ Гассер туйпп. 11. Мидын Konipi. 12. Мишыктын ортангы аякшасы. 13. Темени зойтун. 14. Сопакша мидын пирамидасы. 15. Сопакша мидын алдынгы орталык саласы. 16. Пирамида айкасы. 17. Жулыннын алдынгы латеральды саласы. 18. Жулыннын келденен Keciaaici. 232

жал вегетатив-ri екшдн нейрон жасушалары аркылы жумыс агзаларына жетш, бездердц iuiici мушелердц б1рынгай сала- лы errepfli жуйкелеюпред1 (85-сурет). I жуп —шс сезу жуйкеа ми жуйкелершщ шпндеп куылы- сы ен курделi сез1мтал жуйкелердщ катарына жатады. Ба­ ска ми жуйкелерше Караганда жаратылысы ерекше, ез ал- дына окшау дамыган сезштал туШш жокжуйке. Адам баласы ию сезу Myuieci аркылы табигатгагы алуан турл1 жагымды, жагымсыз шс сез1мдерш аныктайды. Hie сезу жуйкелершщ жолдары мурын куысынын жо- гаргы тыные жолындагы кшегей кабыкшада орналаскан сез1мтал жасушалардан басталады. BipiHmi рецепторлык жасушалар ттркенуш ен пайда болган ш с ce3iMi сертнда ию жуйкесшщ жтш елер! аркылы тор суйектщ тешктелген пластинкасынан отш, ию сезу жуйкесшщ жуашыгында ор­ наласкан eidHmi сез1мтал жуйке жасушаларына карай Hie cepniHiH впозедь Ию сезу жуашагы шогырланган екпшп ию сезу нейрондарыньщ шогырынан куралган сопакша дене. № с жуашыгында орналаскан екншн сез!мтал жуйке жасу­ шалары рецепторлык жасушалардан алган турл) сез1мдерд1 ию жуйкесшщ жолы аркылы ушшпн сез1мтал жуйке жасу­ шаларына карай етшзедк Hie сезу жуйкесш щ ушший жуйке жасушалары бул жуйкенщ айкындаушы кыртыс аймагына жакындау ара- лык мидын мацында орналаскан. Кейшп кездерде кен колданылып журген электрондык- микроскоп эдкл эр Typni ындердщ курылысын ультрамик- роскоппен зерттейдк Hie сез1мдер1 ию жуйкесшщ уипшш нейрон жасушала- рынан айкындаушы кыртыс аймагымен жалгасатын жуйке талшыктарынын ету жолдары ете курдел1 болгандыктан Hie сезу жуйкесшщ непзп уш етюзу жолын этап откен жен. Hie жуйкелершщ уш бурышында орналаскан бул жуй­ кенщ yuimini нейрон жасушасынан белдеуше катпар аркы­ лы айкындаушы аймакка баратын жол. Молд1р аралыкта орналаскан ию сезу жуйкесшщ ушшип нейрондарынан ми кумбез1 аркылы ию сезу жуйкесшщ кыртысты айкындаушы аймагына баратын жол. Hie жуйкесшщ уш бурышында орналаскан. сез1мтал ушишп нейрон жасушаларынын жуйке талшыкгары мидын алдьщгы дэнекер1 аркылы Hie жуйкесшщ кыртысты ай­ кындаушы аймагымен жалгасатын жол. Hie сезу анализа- торларыныц айкындаушы кыртысы сонгы мидын манында белдеу Tic Topi3fli жэне 1лмек катпарларында орналаскан. 233

85-сурег. А. СсзГчтал жуйке п А. 1. Сез1мтал рецепторлар. 2. Сез1мтал жуйке жасушаларынын Tyflini. 3. Сез1мтал нейрон жасушасы. 4. Ссз1мтал ушшнп нейрон жасушасы. 5. Аралык мидын кору темпеипп. 6. Ми жуйкелершщ кыртыс манайы. Б. К,озгалткыш жуйке талшыктарыныц схемасы. 1. К,озгалткыш жуйке кыртысы манайы. 2. Tyfiinre дейшп жуйке талшыктары. 3. Туйшнен кейшп жуйке талшыктары. 4. Эффекторлар тарамдары. В. Аралас жуйке схемасы. I. Сез1мтал жуйке жасушаларынын реиепторлары. 2. Bipiimii сез1мтал нейрон жасушасы. 3. Якшин сез1мтал нейрон жасушасы. 4. YuiiHuii сез1мтал нейрон жасушасы. 5. Жуйкелердщ сез1мтал кыртысты айкындаушы аймагы. 6. Жуйкелердщ кыртысты айкындаушы аймагында орналаскаи козгалткыш жуйке жасушалары. 7. К,°згалткыш екпшп жасушалары. 8. Келденен жолакты булшык еттерде орналаскан мото- нейрондардын реиепторлары. 9. Ми жуйкелершщ параенмпатикалык ядролары. 10. Туйшге дейшп ми жуйкелершщ параенмпатикалык жуйке талшыктары. 11. Ми жуйкелершщ вегетативтт жуйке талшыктары. 12. Туйшнен кейшп ми жуйкелершщ вегстативп жуйке талшыктары. 13. Ми жуйкелершщ симпатикалык жуйке талшыктары. M.Iumi муше. 234

Айкындаушы кыртыстардын алуан турл1 hic сез!мдер1 аи- кындалып, оларга сапалык. мэн береди Hic сезу ж у й к еа кы зм етш щ 6ip жакты нашарлауы кебшесе мурыннын кшегей кабыкшасында орналаскан ре- цепторлык жасушапардын кабынуына тйселей байланыс- ты. Мундай жагдайда шс сезу кабтетс бузылуы мумюн. Hic ce3iMiHiH мулде бузылуы аносмия деп аталады. Мундай дерт шс сезу ЖYЙкeci жуашыгынан онын жолынын немесеайкындау айматыныц ichc ауруына шалдыгуынан да тууы мумюн (86-сурет). II жуп — керу жуйкеы к ез анализаторы адамньщ нэзйс сез1мтал шамшырагы. Сондыктан адамзат кез аркылы табигатта болып жаткан алуан турл1 кубылыстарды, Kepi- шстердк юшыл-эрекеттерд1 айкындап отырады. I. Hic сезу жуйкесжж рецепторлары. 2. Hic сезу жуйкесжж рецепторлык жасушалары. 3. Hic сезу жуйкесжж жшшелерк 4. Тор суйектж теснстелген табакшасы. 5. Hic сезу жуйкесжж жуашыгы. 6. Hic сезу жуйкесшщ жуашыгында орналаскан eKiHmi нейрон жасушалары. 7. Hic сезу жуйксснпн жолы. 8. Hic сезу жуйкесжж бурышынан белдсуше катпардын жуйке талшыктары аркылы ми кыртысына баратын жол. 9. Молд1р аралык. 10. Молд1р аралыкка орналаскан Hic сезу жуйкесжж yuiiHiui нейрон жасушаларынык жуйке талшыктары, ми кумбез1 аркылы Hic кыртысына баратын жол. 11. Ми кумбезк 12. Белдеуше катпар.13. Tic торвд! клтпарша. 14. Hic сезу жуйкесшщ бурышы. 15. Hic сезу жуйкесжж бурышында орналаскан Hic сезу жуйкесшщ yiuiHiui нейрон жасу- шаларыныц талшыктары мидын алдынгы донекер! аркылы кыртысты аймакка баратын жол. 235

Керу ж уйкеа аса сезштал жуйкелердщ катарына жата- ды. Сезштал рецепторлар кез алмасынын тер кабатында орналаскан. Олар 6ip-6ipiMeH жалгаса орналаскан б1рнеше сез1мтал жасушалар -избегшей куралган. Керу жуйкесшщ рецепторлары таякшалар мен сауыт- шалардан турады. Таякшалар саны шамамен 130 млн бол- са, сауытшалар 9 млн-га жетед1. Сауытшалар кущцзп сеу- лелермен тт р к е н с е , таякшалар елс1з жарыкка тт р кеш п , карангыда керу кьпметтн аткарады. Сауытшалар тор кабык- тын орта белтн де, таякшалар шет жагында орналаскан (87-сурет ). 1.Коз алмасынын тор кабыкшасынын менШ1КП кан тамырлары. 2. Бояк кабаты. З.Тор кабыкшанын сез1мтал таякша рецепторлары. 4. Тор кабыкшанын сауытша рецепторлары. S. Тор кабыкшанын ганглиоздык жуйке жасушалары. 6. Тор кабыкшанын коп жуйке жасушалары. 7. Кору жуйкесж1ц сокыр Hyicreci. Тор кабыкгын ортангы белшнде керу лсуйкесшщ баста- лар жер1 орналаскан. Оны керу жуйкесшщ сокыр нуктес1 деп атайды. Сары нукте деп сокыр нукте жагында алшак- тау жаткан сауытшалардын шогырланган жер1н айтады. Сары нукте кездщ сез1мтал, ете керпш жер1. Айналадагы керш1стерд1 аныкгап керу ухшн кезден еткен кез 6uiiri (ось) осы сары нукте ойысына дол Tycyi кажет. Кезд1н мелд1р кабыкшасынан сынып еткен сэуле кез- д щ карашыгы аркылы кезд1н аддынгы, одан кей1н арткы 236

камерасынын мелшр суйыктыгы аркылы кез буршагына карай етедь Карашык нурлы кабыктын Teciri. Нурлы кабыктын б1рьщгай салалы жэне денгелек багыта орналаскан еггершщ жиырылуы нэтижеанде карашык. TeciriHiH э л а з жарыкка кенешп, куатты сэулеге тарылганын байкзуга болады. Осы- ган байланысты кез буршагына тускен жары к шамасы ретгелш отырады. Карашык аркылы еткен сэуле байламдар аркылы жалгаскан Kipniicri дененщ, кез буршагынын nimim езгерш, эр турл1 кашыктыкгагы бейнелерд1 керуге ыкпал етед1. Кез буршагынан сынып еткен сэуле шогырлары одан 9pi кездщ мелд1р шыны Topi3fli коймалжьщ заты аркылы етш, тор кабыкшанын сэры нуктесше барып аякталады. Кездщ тор кабыкшасы курделi т1збектелген сезштал уш нейрон тобынан турады: а) тор кабыктын сэуле сезпш 6ipiHiui жасушалары таяк- шалардан куралган. Бул жасушалар сэуле толкындарын кабылдап, оны фотохимиялык кубылыстарга айналдырып, одан opi еюнин жасушаларга карай етюзедк б) еюшш жасушалары ею полярлы жасушаларынан курал­ ган. Олар рецепторлык жасушалардан лыкрып сэуле толкын­ дарын одан opi ушшлп сез1мтал жасушаларына жетюзедк в) ушшнй жасушалары ганглиондык жасушалар шогы- рынан курылган. Олар еюшш жасушаларынан лыксып келген сэуле тол­ кындарын одан opi коздырып, бул жасушалардьщ орталыкка тепюш жуйке талшыктары аркылы журш отырады. Тор кабыктын сокыр Hyicreci аркылы кез алмасынан кез шара- сына еттп, бул жуйкенщ сабагын курайды. Керу жуйкесшщ сабага керу жуйкесшщ текшее! аркылы ми сауытына ен- геннен кеш н жуйке сабагынын жартылай айкасуы нэтижесшде керу жуйкесшщ айкасуын курап, одан opi керу жуйкесшщ жолын тузедь Бул жолдын талшыктары одан opi уш будага б елш ш , ортангы мидын жогаргы кос темпеингшде жэне материалды шнд! денеде, аралык мида орналаскан сез!мтал кыртыс басты керу жуйкесшщ орта- лыгымен жалгасады. Осы орталыкта сэуле толкындары жартылай айкындалып, одан opi сэуле багытында орналас­ кан мидын шашыранды жуйке талшыктары iiuKi кабыкша аркылы кору жуйкесшщ кыртысты айкындаушы аймагы- на отедк Ол ми сьщарынын шуйде б е л тн д е орналаскан. Жогаргы айкындаушы корпустын айкындалган бейнеср niiiliHi, бояуы, шамасы, орналасуы жэне кимылы толык ай- кындалады. 237

Жш кездесетш ауру бел- rw epi ете курдел! дертке ушыраган керу жуйкесшщ децгейше тжелей байланы- сты. Мэселен, керу жуйкеа сабагынын немесе жуйке ай- кзсынын толык жене жар- тылай закымдануына, нурлы кабакгьщ жарыкка тгпрке- ну каб1лет1 нашарлауына, жойылуына байланысты кез жартылай, титл мулдем кер- мей калуы мумюн. Керу жуйкесшщ кызме- Ti — кез алмасынын сол не­ месе он жак, тор кдбыкшы- сына тусетш сеулеш кырты- састы орталыгына етюзу. 88-сурет. Керу жуйкесшщ схемасы Осыган байланысты он жак керу жуйкес1 жолынын за- I. Керу жуйкесшщ тор кзбыкшасы. кымдануы есершен тор ка- ньщ бузылуына байланые- ты кездщ жарыкгы мулдем сезбей, кезге ер турл1 жалган елестер KepiHyi ыктимал. I I I жуп — кез кимыл ж уйкеа козгалгыш жуйкелердщ катарына жатады. Онын козгалгыш орталыктары ею ядро­ дан турады: 6ipiHmici соматикалык козгалгыш ядро, екпшпа парасимпатикалык немесе Якубович-Эдингер-Вестфаль ядросынан турады. Бул ядролар ортангы мидын терен кзба- тында орналаскан. Кез шарасынын шпнде бул жуйкелердщ соматикалык ядросынын жуйке талшыкгары жогаргы жене теменп бутак- тарга белшедк а) кез кимыл жуйкесшщ жогаргы бутагы кез шарасы­ нын iminae б1рнеше майда KiiuiripiM бугактарга белшш, кез алмасынын жогаргы, теменп, iiuxi тис errepi мен теменп кигаш етш жуйкелешнредк б) кез кимыл жуйкесшщ тем енп бутактары курдель Ce6e6i, соматикалык козгалткыш жене парасимпатикалык 238

жуйке талшыктарынан куралган. Соматикалык козгалткыш ядронын жуйке талшыктары кез алмасынын тем енп TiK етш, кез алмасынын медиальды iunci TiK етш жэне кез алмасынын тем енп кигаш етш жуйкелещйредк Бул жуйкенщ парасимпатикалык туйшдерге дейш п жуйке тал­ шыктары ортангы мида орналаскан Якубович парасимпа­ тикалык ядросынан басталып, KipniKTi туйшмен жалгаса- ды. Парасимпатикалык. туйшде туйшге деш нп жуйке талшыктары тушннщ шдшде аякталып, туйшнен кейшп па­ расимпатикалык жуйке талшыктары KipniKTi туйшде узитмей еткен сез!мтал жэне симпатикалык жуйке талшыктардын курамына енш, кез алмасынын торлы кабыга аркылы нурлы кабыкты жэне онын шенберленген багытта орналаскан б1рынгай салалы етш жэне KipniKTi дененщ сакина багыт- та орналаскан етш жуйкелещцредг Парасимпатикалык ядро козгалткыш куштершщ эсершен кез карашыгынын келем1 ю ппрейт, тор кзбыкшага тусетш сэуленщ шамасы азаяды. Ал KipniKTi дененщ б1рьщгай салалы етгершщ жиырылуы эсершен кездщ эртурл1 кашыктыктагы бейнелерд1 анык- тап KepyiHe мумюндш туады (89-сурет). Кез кимыл жуйкеш кызмеп закымдануына байланысты кездесетш дерттщ белгшер1 ете курделг Мэселен, птоз де­ ген ауру кез1нде кездщ жогаргы кзбыгын кетеретш булшык erriH сал болып калуы салдарынан кездщ жогаргы кабыгы салбырап, жумылып калуы мумкш. Ал алмасынын медиальдык тис етгершщ сал болып кз- луыньщ эсершен кез алмасынын сырткз карай ауыткуы мумкш. Кез кимылын жуйкенщ парасимпатикалык бе- л!мшщ сал болып кдлуынын салдарынан карашыктын келем1 кенейш, кез жакыннан керу кабшетш жоюы мумкш. Кез алмасынын келденен жолакты булшык етгершщ сал болып калуы эсершен булшык еттердщ жиырылу кабшеп на- шарлап, кез алмасы шарасынан шыгынхырап туруы ыктимал. IV жуп — шыгыр ж уйкеа козгалткыш жуйкелердщ кзта- рына жатады. Бул жуйкенщ козгалткыш ядросы ортангы мидьщ теменп кос темпеипгшщ теменп терен кабатында орналаскан. Козгалткыш ядронын эфферентпк жуйке тал­ шыктары мидьщ жогаргы желдетюпп мен ортангы мидьщ терт темпеппгшщ астьщгы жагынан ми 6eTiHe шыгып, шыгыр жуйкесшщ сабагын курайды. Ол ми аякшасын сырт жагынан орап е т т , одан opi кез шарасынын жогаргы са- нылауы аркылы кез шарасына eHin, кез шарасынын кигаш етш жуйкеленшред1 (90-сурет). 239

1. Сопакша ми. 2. Ми Konipi. 3. Кез-кимыл жуйкесь 4. Куысталган койнау. 5. Коз шарасыньш жогаргы санылауы. 6. Коз алмасы. 7. Коз алмасынын жогаргы тузу булшык CTi. 8. Коз алмасынын латсралвды тузу булшык eri. 9. Коз алмасынын темснп тузу булшык eri. 10. Коз алмасынын томснп кигаш булшык eTi. 11. Коз алмасынын медиальды тузу булшык eri. 12. Коз алмасынын жогаргы кигаш булшык eri. 13. Кез-кимыл жуйкссшш козгалткыш соматикалык ядросы. 14. Ортангы мндын торт темпештнщ жогаргы томпешш. 15. Кез-кимыл жуйкесинн парасимпатикалык ядросы. 16. Парасимпатикалык Kipniicri Tyflinrc дейшп жуйке талшыктары. 17. Парасимпатикалык Kipniicri туйш. 18. Парасимпатикалык туйшнек Kefiiiiiri жуйке талшыктары. 19. Нурлы кабыкгыц сакина багытта орналаскан б1рынгай салолы булшык eri. А. Коз кзрашыгынын кдлыпты жагдайдагы Kopinici. Б. Он жак коз кимыл жуйкссшш парасимпатикалык жуйке талшыктары кызметшш бузылуы нэтижссшде карашык колемшщ epixcb кенеки. Бул жуйкенщ кызметз — кез алмасын сыртка карай тар- тып, твмен карай Tycipy. Онын кызметз бузылганда темен Караганда, баспалдак аркылы томен тускенде K03i булды- рап, елее KepiHyi мумин. Шыгыр жуйкесшщ 6ip жакты кзбы- нуына байланысты кез алмасы инке ауыткып, кисаяды. V жуп — ушюл жуйке ми жуйкелерш1ц iuiirmeri курамы жагынан ете курдел1. Ол аралас жуйкелердщ катарына жа- тады. 0йткен1, 6ipiHuiiaeH, бул жуйкен!н орталык ядрола- ры 6ip козгалткыш, уш сез1мтал ядролардан турса, екшицден, 240

90-сурет. Шыгыр жуйкесппн схемасы I. Ми аякшасы. 2. Ми xonipi. 3. Сопакша ми. 4. Шыгыр жуйкесшт сабагы. 5. Куысгы койнау. 6. Кез шарасынын жогаргы саиылауы. 7. Коз шарасынын жогаргы кигаш етг 8. Шыгыр жуйкесшш козпигскыш ядросы. ушил жуйкенщ сезштал бутакгарынын талшыктары веге- тативп жуйке жуйелер1мен тыгыз байланысты. Ушк1п жуйкенщ оталык ядролары: 1. Крзгалткыш ядролары ми кегнршщ жогаргы кзбатын- да, киыщиа ойысынык табанына жакын ми жамылгысы- нын iiuiime орналаскан. 2. Сез1мтал ядролар озалдьша дербес уш ядродан турады: а) ушк1л жуйкенщ жулын жолынын ядросы; б) ушкш жуйкенщ орталык. ми жолынын ядросы; в) ушюл жуйкенщ ми Konipi манындагы сез!мтал ядросы. Ylukui жуйке ядроларынын жуйке талшыктары ми Konipi мен мишыктын ортангы аякшасы аралыгындагы ми бетше шыгып, улкен сез1мтал ж эне Kirni козгалткыш жуйке Ty6ipuiiicrepiH курайды. Бетгщ теркшде, мурын, Kipe6epic жэне меншнсп ауыз куысынын куыс юлегей кабыкщасында, ттл аркасынын 2/3 болтнде, курмау, трасты, жак асты бсздерде жэне келде- нец жолакты шайнау, жумсак, тандайы дабыл жаргагын катайтатын еттерде ушкш жуйкенщ сез1мтал рецепторлары орналаскан. Ушкш жуйкенщ сез1мтал туййп немесе Гассер туййн, са­ ман суйектщ тас Tyftiiii самай суйепнщ тас бел1мшщ ал- дынгы бетандеп ушкш жуйке туйщшщ кдсьпща орналаскан 16-681 241

riim iH i айшык, т е р в д . Келем1 0,8—1 мм шамасында, шо- гырланган жалган жуйке жасушаларынан куралган дёне. Ушкш жуйке сез1мтал туйшше сыртка карай тепкен (эфферент-пк) жуйке талшыктары рецепторлардан алган сез1мдерд1 жуйке серш нш е айналдырып, бул туйш нщ сезштал эфферентпк жуйке талшыктары аркылы орталык уш к1л жуйке ядролары на карай багытталады. Ушюл жуйкен1н сез1мтал туй1н1нен тепкен эфферентах жуйке тал- шыктарды жуйкелеащретщ мушелердщ аумагына карай: кездщ жогаргы жэне темени жак жуйкелерше белшеда. Коз жуйкес1 таза сез1мтал жуйке талшыктарынан курал­ ган (91-сурет). Ол ушкал жуйкенщ сез1мтал туйшшен болшш шыкканнан кей1н куысталган койнау, одан opi коз шара- сынын жогаргы сацылауы аркылы коз шарасына ен1п, б1рнеше бутактарга белшедк 91-сурет. Кез жуйкссшщ схемасы 1. Ушкш жуйкенщ орталык ми жолыныи манындагы ядросы. 2. Ушкш жуйкенщ Kenip манындагы сезлпал ядросы. 3. Ушил сез1мтал жулын жолыныи ядросы. 4. Ушкш жуйкенщ козгалткыш ядросы. 5. Ушкш жуйкенщ сабагы. 6. Ушкш жуйкенщ сез1мтап TyfiiHi. 7. Ушкш жуйкенщ коз жуйкеск 8. Кез-кимыл жуйкесшщ парасимпатикалык ядросы. 9. Кез- кимыл жуйкссшщ сабагы. 10. Коз жасы безшщ жуйкеск 11. Мандай жуйкеск 12. Кез шарасынын жогаргы жуйксск 13.Торсуйектщтеснсгелген табакшасы. 14. Шыгыршыкустз жуйкес1. 15. Мурын-KipniK жуйкеск 16. KipniK жуйкесь 17. KipniKTiH кыска жуйкеск 18. Тор суйектщ арткы уяшыгынын жуйкес1. 19. Кез алмасынын фиброздык кабыкшасынын сезгмтал бутакгары. 20. Тор суйек уяшыгынын алдынгы жуйкеск 21. Шыгыршыкасты жуйкеск 22. Парасимпатикалык Kipniicri туй1н. 242

1. Ми кабыкшасынын бутактары сезштал жуйке талшык- тарынан куралган, ол коз жуйкесшен кез шарасына Kipe6epic жершен басталып, апдынгы ми сауыты ойысынын манын- дагы ми кабыкшасын жуйкелещнршедт 2. Кез жасы безшщ жуйкеа сез1мтап жуйке талшыкта- рынан куралган. Ол кез алмасын сыртынан жанап етш, кез жасы безш жуйкелещцретш жогаргы жак жуйкенщ бет суйек жуйкесшщ сез1мтал жуйке талшыкгарымен косылып, кез жасы бездщ латеральды бурышыньщ конъюнктивасын жене жогаргы кез кабыгынын TepiciH жуйке талшыктары- мен камтамасыз етеда. 3. Мандай жуйкеа кез шарасынын жогаргы кабыргасын жанай етш, кез алмасы экваторыньщ тусында кез шарасы­ нын жогаргы жуйкесше жене шыгыршык жуйкесше белшедк Мандайдын TepiciH, кездщ TepiciH ж ене онын конъюнктивасын жуйкелешнредь Мурын-юрписп жуйке кез жуйкеа бутактарынын ш ш деп едэу1р елеуаз жене Курделкл. Ол кез алмасын iuiid жагынан жанай eTin, б1рнеше жуйке тармактарына белшш, кез алмасынын фиброзды кабык­ шасын, тор суйектщ алдынгы, арткы уяшыкгарынын кшегей кабыкшасын жене жас безшщ калташасын жуйкелещцредк Сондай-ак кездщ медиальдык бурышынын конъюнктива­ сын жуйкелещпру мен катар бул жуйкенщ сез1мтал жуйке талшыктарынын курамына юретш симпатикалык, парасим- патикапык жуйке талшыктары аркылы нурлы кабыкты жене KipniKTi денеш жуйкелещнредк М уры н-KipniKTi жуйке бутактары: а) тор суйектщ алдынгы жене арткы уяшыгы кшегей кабыкшасынын жуйкеа тор суйектелген пластинкасы ар- кьшы мурын куысына етш, мурын куысыньщ кшегей кабык- шасы, одан opi мурын суйегшщ майда Teciicrepi аркылы мурын куысынан сыртка етш, мурын TepiciH жуйкелендь редт б) шыгыршыкасты ж уйкеа мурын-KipniKTi буйкенщ сонгы бутагы. Ол майда жуйкенщ шыгыршыкусп жуйкесшщ сонгы бутагымен жалгасып, кез жасы безш щ калташасын жене кездщ медиальды бурышынын конъюнктивасын жуйкелешнредт Kipniicri туйшнщ узын жуйкелерщщ саны 2—5 сез1мтал жуйке талшыктарынан куралган. Ол тушнге вегетативт1 жуйке жуйесшщ жуйке талшыкгарымен косылып, KipniKTi туй in аркылы кездщ торлы кабыгынын бойымен eTin, KipniKTi дененщ нурлы кабыкшасын сез*мтал жуйке тал­ шыкгарымен камтамасыз етедь 243

Kipniicri туйш нщ сырткы niuiiHi сопакша, келеки 2—3 мм шамасы парасимпатикалык жуйке жасушаларынан ку- ралган дене. Ол керу жуйкесшщ iunci капталында орнала- скдн. Нурлы кабыкты жэне Kipniicri д е н е т жуйкеленшретш сез!мтал сим патикалык жуйке талшыктары осы Kipniicri туйш аркылы етедн Kipniicri туйшнщ туйшге дейш п бутактары: а) KipniKri тушнге сез1мтал жуйке талшыктары мурын- Kipniicri жуйкслещйредй Бул туйщде сез1мтал жуйке тал­ шыктары узишей ететш симпатикалык жуйке талшыктары мен нурлы кабыкты жэне KipniKri жуйкеленщредй б) KipniKri туйш нщ парасимпатикалык жуйке талшык­ тары таякшасынын жамылгысынын iuiiwie орналаскан Якубович ядросынан басталады. Парасимпатикалык туйшге деш нп жуйке талшыктары Kipniicri тушннщ парасимпати­ калык жасушаларынын сырткз тепкен талшыктары карсы Kipniicri жуйкенщ курамына Kipin, нурлы кабыкты жэне K ipniK ri дененщ сакиналы багытта орналаскан KipniKTi дененщ б1рьщгай салалы етш жуйкеленшредй Нурлы кабак пен Kipniicri дене етгершщ жиырылуы эсершеи карашыгы- нын niuiiHi 63 rep in , эр r y p a i кашыкгыкты бейнелейдй в) симпатикалык жуйке талшыктары бул туйшге ш ш уйкы артериясынын куысты койнауы мацында орналаскан hind уйкы артериясынын симпатикалык epiMiHeH басталып, кез шарасынын жогаргы санылауы аркылы e rin , Kipniicri тушнмен жалгаскзн. Симпатикалык жуйке талшыктары Kipniicri туш ннщ iuiirme узшмей, ldniicri туйш аркылы етш, туйшнен кеш нп жеке талшыктар курамына Kipin, нурлы кабык пен дененщ б1рынгай салалы меридоналык багытта орналаскан eirepiH жуйкелещцредь Симпатикалык жуйке жуйелершщ эсершен кез карашыгынын колем! кенейш, торлы кабыкка тускен жарыктын шамасы кебейед1 жэне кез буршагыньщ сырткы nimiHi езгерш, эр турш кзшык- тыктагы бейнелерд! аныктауга комектеседг Ушюл жуйкенщ жогаргы жак жуйкеа сез1мтал жуйке талшыктарынан куралган. Ол ми сауытынан денгелек теск аркылы кзнат-тандай ойысына етш, канат-тандай ойысы- нын манында 6ipHeiue жуйке бутактарына белшедь Жога­ ргы жак жуйкесшщ бутактары мурын куысынын юлегей кабыгын, кез жасын, тандай жэне мурын куысынын бездерш, сонымен 6ipre кездщ латеральды бурышы мен ауыз езушщ аралыгындагы беттщ TepiciH жуйкелещйред! (92-сурет). 244

92-сурет. Жогаргы жак жуйксшц схемасы I. Yuikui сабагы. 2. Ушк1л жуйкент сез1мтал fyflim. 3. Мандай жукесь 4. Коз жасы 6c3iiiin жуйкса 5. Парасимпатикалык канат-тацдай туйшь 6. Коз жасы безь 7. Жогаргы жак жуйкса. 8. Бет суйепнщ жуйкса. 9. Коз шарасынын теменп жуйкесь 10. Жогаргы жакгын уялы арткы жуйкеск II. Жогаргы жак TicTCpiiiiK уялы ортангы жуйкес1. 12. Жогаргы жак пстершш уялы алдыигы жуйкес1. 13. Коз шарасынын теменп Tcciri. 14. Коз шарасы теменп TeciriniiH сонгы бутакгары. 13. Жогаргы жакгын уялы жуйкслсршш epiMi. 16. Мурын-тавдай жуйкса. 17. Тандайдын улкен жэне Kimi жуйкеск 18. Улкен тастык жуйкса. 19. Терен тастык жуйкес1. 20. Сына суйекпн канатTopisai eciitaiciiiiK жуйкса. 21. Дабыл шсгппц жуйкес1. 22. Самай суйектнг 6i3-eMi3iK Teciri. 23. Сшекей бездсрдщ кызмет1н коздыргыш жогаргы парасимпатикалык ядро. 24. Сына суйект1н канат Topi3fli оЫщпсшщ 03eri. 25. Мурыннын жогаргы арткы медиальды жэне латеральды жуйкесь Жогаргы жак жуйкесшщ бугакгарына мыналар жатады: Ми кабыгыньщ бутакгары ми сауытына денгелек тесйс аркылы етш, бас суйектщ ортангы ойысындагы ми кябыгын жуйкелещцредь Кднат-тандай туйшшщ шйнде симпатика- лык жуйке талшыкгары узшмей, туйшнен сыртка карай ток- таусыз туйш жуйкелершщ бутактарын куруга катысады. Кднат-тандай туйшдершш, жуйке бугакгарына жататындар: а) мурыннын жогаргы, арткы, медиальды жоне лате­ ральды жуйке бутакгары н епзп тандай Teciri аркылы мурын куысына Kipin, мурыннын кшегей кабыгын жоне онын бездерш жуйкелен/йредй б) мурын-тавдй жуйкеа канат-тандай туйш нен бастала- тын жуйкелердщ ш ш д е л KopHeKTici. Ол жогаргы жак суйектщ курек TiciHiH езеп аркылы ауыз куысына етш. 245

тандайдын юлегей бездерш жэне онын юлегейш кабыгын жуйкелендаредь в) улкен жэне Kimi тандай Teciri тандай суйектщ улкен жэне Kimi тандай Teciri аркылы этш, жумсак тандайдын кигегей бездерш жэне онын кшегей кабыгын жуйкеленшредт г) бет-суйек ж уйкеа жогаргы ж ак жуйкесшщ бет-суйек жуйкесше косылып, коз шарасынын тэмен1т санылауы ар- кылы кэз шарасына енедь К эз шарасында бул жуйкенгщ сез1мтал жуйке талшыктары кэз жасы 6e3inin менинстт сез1мтал жуйке бутактарымен озара жалгасып, бул жуйкенщ сонгы талшыктары кэз безш сез1мтал, симпатикалык, па- расимпатикалык жуйке талшыктарымен камтамасыз етедк Тем енп жак жуйкесшщ курамы сез1мтал жэне козгалт- кыш жуйке талшыктарынан куралган. Бул жуйкенщ сабагы сына суйектщ сопакша Teciri аркьшы ми сауытынан сырт- ка етш, б1рнеше сез1мтал козгалткыш жуйке бутакгарына белтедй (93-сурет). !. Ушкш жуйке сез1мтал гуПЫ. 2. Темени жак жуйке. 3. Самай булшык eriiiiii жуйкелерй 4. Менийкп шайнау булшык етшщ жуйкес!. 5. Лате- ральды канат тэр1зд! булшык criHiH жуйкесь 6. Медиальлы канат булшык етшщ жуйкесй 7. Урт жуйкесй 8. Тш жуйкеск 9. Тшасты 6e3i. 10. Жакасты безк 11. Парасимпатикалык тшасты туйшй 12. Тш артериясынын симпатикалык epiMi. 13. Томени жак жуйкесь 14. Темени жак суйек уялы жуйкелершщ epiwicpi. 15. Тшасты парасимпатикалык туйшшш симпатикалык жуйкеа. 16. Хорда жаргагынын жуйкес,. 17. Кулаетын парасимпатикалык туййп. 18. Kimi тастык жуйкеа. 19. Шыкшыт беи. 20. Купак-самай жуйкесй 246

Твменп жак жуйкесшщ козгалткыш жуйке бутактарына мыналар жатады: 1. Жак, суйепнщ меншйсп шайнау булшык етшщ жуйкесь 2. Самай булшык етшщ терен жуйкелерь 3. Латеральды кэнатты булшык етшщ жуйкесь 4. Медиальды канат Topi3fli булшык eTiHiH жуйкесь 5. Тандай шымылдыгын керетш булшык етгщ жуйкесь Бул жуйкелердщ козгалткыш бутакгары атгас булшык errepfli жуйкелещцредь Твменп жак жуйкенщ сез1мтал жуйке бутакгары: 1. Ми кабыгынын жуйке бутакгары сына суйектщ кыл- кзнды Teciri аркылы ми сауытына етш, бас суйегшщ ор- тангы ойысындагы ми кабыгын жуйкелещцредь 2. ¥ р т ж у й к е а латеральды ж э н е м еди альды кан а т Topi3fli булш ы к erriH арасы нан о т т , уртгы н кш егей к аб ы кш асы н ж э н е урт м ан ы н дагы TepiHi ж уйкелещ цредь 3. Твменп Tic уясы жуйкесшщ курамы сез1мтал жэне квзгалткыш жуйке талшыктарынан куралган. Ол астьщгы жак суйеп взегшщ iuiinae б1рнеше майда бутакщаларга та- рамдалып, астьщгы жак TicTepiHiH epiMiH курап, твменп TicTepai жэне онын Кызыл иегш жуйкелещцредь К,ос карын- шалы булшык етгщ алдьщгы карыншасын жэне жак-тшасты булшык етш жуйкелещцретш де осы жуйкелердщ кура- мындагы козгалткыш жуйке талшыктары.. 4. Т1л жуйкеа сез1мтал жэне парасимпатикалык жуйке талшыктарынан куралган. Ол медиальды жэне латеральды канат тэр1зш етгердщ арасынан твмен карай етш, api астьщгы жак суйектщ ии жагынан тьпге карай жылжып, тш Ty6ipiHin манында дога тэрЬда ишш, б1рнеше тармактарга белшедь а) тш жуйкесшщ сез1мтал бутакгары тшдщ жш тэр1зд1 буртйсгершщ жалпы сез1мдерд1 (кысым, жылы, суык) кабыл- дап гана коймай, бул жуйкенщ сабагына юретш аралык жуйкенщ сез1мтал жуйке талшыктары аркылы, тшдщ са- ныраукулакжэне жапырактэр1зд16ypTiicrepi аркылы домнщ туздылыгын, кышкылдыгын кабылдайды. б) тшасты ж уйкеа сез1мтал жуйке талшыктарынан кура­ лган. Ол ауыз куысыньщ твменп кабыргасыньщ кшегей кабыкднасы, жактьщ Кызыл иеп жэне бул жуйкенщ сез1мтап жуйке талшыктарыньщ уштары, парасимпатикалык тшасты туйий аркьшы аумагы 3—3,5 мм шамасындай тшасты безшщ бетше жакын тш жуйкеш сабагыньщ бойында орналаскан. Бул туйшнщ бутакгары: а) астьщгы парасимпатикалык туйшдер1мен жалгасатын ссз1мтал жуйке талшыктары парасимпатикалык туйш ишнде 247

узшмей етш, туйшнен кейшп симпатикалык, парасимпа- тикалык талшыктарга косылып, тш жэне жакасты бездерш сезштап жуйке талшыктарымен камтамасыз етеда; б) симпатикалык жуйке талшыктарымен тш артериясы- нын симпатикалык ер1мшен келш косылады. Бул туйшнщ ш ш де сезштал жэне симпатикалык жуйке талшыктары узшмей 0Tin, туйшнен кейшп парасимпатикалык сез1мдер жуйке талшыктарымен косылып, жогары да аталган без- дердщ кызметш зерттейдк Симпатикалык жуйке жуйе- лершен бездердщ кызмеп баяулайды; в) тшасты туйшше парасимпатикалык туйшге дейшгт жуйке талшыктары аралык жуйкенш дабыл шепасты жуйке- ден келш косылады. Парасимпатикалык жуйке талшыкта­ ры туйшнщ iiHinae узшш, туйшнен кейшп жуйке талшык­ тары тшасты безш жуйкелещцредк Парасимпатикалык жуйке жуйесшщ осержен бездердщ кызмеп артады. 5. Кулак-самай жуйкеа сез1мтал жуйке талшыктарынан турады. Бул жуйкенш непзп сабагы теменп жак жуйкенш сопакдпа Teciri ми сауытынан сыртка шыккан жершен бас- талады. Бул жуйкенш сабагы ею бутакшага айырылып, ми кабыгынын ортангы артериясын капсыра, ею жагынан орай OTin, одан opi теменп жак суйекпн тэжд1 есщщсшщ пню жагынан жанай сыртка карай етш, ортангы артериясынын шыкш ыт 6c3iHi« манында б1рнеше сез1мтал бутактарга белшедт Кулак-самай жуйкесшщ бутактары: а) астынгы жак буыннын жуйке бутакшалары теменп жак буынды жуйкелешйредь б) кулак калканынын алдынгы жуйкелер1 кулак калкз- нынын, самайдын манындагы TcpiHi жэне сырткы дыбыс жолдарын жуйкелешпредк в) шыкшыт сшекей 6e3iHiH бутактары 6ipHeiue жуйке бутактарына тарамдалып, шыкшыт сшекей безш жуйке- лещнредк г) парасимпатикалык кулак туйипмен жалгасатын сезш­ тал жуйке талшыктары кулак туйшше теменп жак жуйкенш сабагынан келш косылады. Сез1мтал жуйке талшыктары кулак туйшшщ сабагынан жуйке аркылы шыкшыт безш сез1мтал жуйке талшыктарымен камтамасыз етедь Кулак туййп парасимпатикалык жуйке жасушаларынан куралган дене. Ол томенп жак жуйкесшщ ми сауытынан сопакша теспс аркылы сыртка шыккан жершде орналаскан: а) симпатикалык жуйке талшыктары бул туйшге ми кабы- гынын ортангы артериясы манында орналаскан симпати­ калык oMipiHeH басталып, кулак туйшшщ iuiiwie узшмей 248

еткен сезштал жуйке талшыкгарымен косарласып, шык- шыт безш жуйкелещнредк Симпатикалык жуйке талшык- тарынын асершен шыкшыт безшщ кызмеи тсжеледк б) парасимпатикалык жуйке талшыкгары кулактуйшше тш-жуткыншак жуйкесшщ сшекей бездершщ кызметш коздыргыш тёменп жуп ядродан келш косылады. Кулак туйшшщ ш ш де туйшге дейш п парасимпатикалык жуйке талшыкгары сез1мтал симпатикалык жуйке талшыктарына косылып, кулак-самай жуйкесшщ бойымен етш, шыкшыт без1н жуйкелещиредь Парсимпатикалык жуйке талшыкга- рыньщ асершен шыкшыт безшщ куш-куаты артады. VI жуп — экетюш жуйке. Экетюш жуйке таза козгалтк- ыш жуйкелердщ катарына жатады. Бул жуйкелердщ козг- алткыш ядросы киыкша ойысыньщ жогаргы б е л тн д е , ми Kenipi тусында, бет жуйкеа шмегшщ шннде орналаскан. Экетюш жуйкен!н козгалткыш ядросынын жуйке талшык- тары сопакша мидын пирамидасы мен ми кеш рш щ ара- лыгында мидын бетше шыгып, бул жуйкен!н сабагы ми сауытындагы куысталган койнау, одан ap i коз шарасынын жогаргы санылауы аркылы етед! де экетюш жене ушюл жуйкеniн каз жуйкеа бутагымен 6ipre косарласып, кез шарасына етедь К аз шарасынын ш ш де бул жуйкенщ сонгы бутакгары б1рнеше жуйке тармакгарына Sojriiiin, каз алма- сыньщ сырткы TiK етш жуйкеленщред1 (94 сурет). VII жуп — бет жуйкеа курамы курдел1 жане аралас жуйкелердщ катарына жатады. Ce6e6i, бет жуйкеа мен ара- лы к жуйкенщ орталык ядролары жане жуйке сабагынын журе-пн жолдары 6ip болгандыкган жул жуйкелерд1 осы уакытка дейшп окулыкгарда аралас жуйке ретшде карап келген. Бет жуйкесшщ курамы жане жуйке талшыкгары- нын журетш жолдары курдел1 болгандыктан окырман кауымга TyciHiicri болу ушш бет жуйкесш козгалткыш, ал бул жуйкенщ курамына юретш аралык жуйкеш аз алдына дербес жуйке ретшде карауымыз керек. Бет жуйкеа таза козгалткыш жуйке. Бул жуйкенщ яд­ росы терен кабатында орналаскан. Козгалткыш ядронын эфферентпк жуйке талшыкгары киыкша ойысыньщ бетше карай жогары кетерш п, 1пмек Tapi3ai и ш п , бет жуйкесшщ TOMneuiirin курайды. Одан api томен к е т р д щ терен каба- тына карай бет алып, сопакша мидын теменп зейтуш мен ми кешршщ туйюкен жершде мидын бетше шыгып, бет жуйкесшщ сабагын курайды. Бет жуйкесшщ сабагы самай суйек пирамидасыньщ iunci есту Teciri аркылы одан api бет жуйкесшщ озеп, 6i3-eMi3iK 249

1. Ми Kenipi. 2. Экетюш жуйкенщ козгалгкыш ялросы. 3. Сопакша мидын пирамидасы. 4.Экетюш жуйкесабагы. 5. Куысталган койнау. 6. Коз шрасьшын жотаргы саньшауы. 7. Кез алмасыньщ латеральды тузу булшык eri. Teciri аркылы ми сауытына сырткз отель Бет жуйкеа 6i3- ем1зйстесйтнен сыртка шыкканнан кейш б1з-ттласты булшык етшен коса карыншалы булшык етгщ арткы кзрыншасы- нын аралыгынан, одан ap i шыкшыт безшщ шпнен етедь Шыкшыт безшщ iuiiime бул бездщ epiMiH курап, сэулел1 багытга б1рнеше бутакгарга тарамдалып, ымдау, тер1асты, ми сауытыньщ мандай жэне шуйде булшык еггерш жуй- келедщред1 ( 95-сурет). Бет ж уйкеа бутактары: а) узенгш к жуйкенщ бастапкы бутактарынын 6ipi бо- лып саналады. Ол дабыл шегшщ езекшесш жуйкелещиредь б) кулак калканынын арткы бутагы кулак калканынын сырткы бетше етш, кулактын арткы етш жуйкелещиредь в) кос карыншалы етгщ жуйке бутактары кос карынша­ лы етгщ карыншасын жуйкелещнредк г) урт eTiHiH жуйке бутактары, олардын саны 3—5 шама- сындай, ауыз жэне мурын тесш нщ тещрегшде б1рнеше 250

95-сурет. Бет жуйкссМн схсмасы Л.1. Бет жуйкесшщ козгалткыш ядросы. 2. Бет жуйкеанщ сабагы. 3. Бет жуйксс1н1н езеп. 4. Узенп бупшык ет. 5. Узенп жуйке. 6. Бет жуйкесшщ opiMi.. 7. Bi3-eMi3iKTeciri. Б. 1. Бет жуйкесшщ сабагы. 2. Кулак калканынын алдынгы жуйкеск 3. Бет суйек жуйкса. 4. Ypr жуйкесь 5. Теменп жак жиепнш жуйкесь 6. Бет жуйксснмн мойын манындагы бутагы. жуйке бутактарына тарамдалып, ымдау жэне урт еттерш жуйкелещцредк д) бет суйек жуйкесшщ саны 3—4 кез шарасыныц донге- лек багытта орналаскан етш жэне бет суйегшщ улкен-кшй errepiH жуйкелещпредЬ е) астынгы жакжиеп жуйкесшщ бутагы, ол теменп epinai томен TycipeTiH erri, иек курамына KipeTiH еттерд1 жуй- келецщредь Ол бет жуйкес1 озегшщ ш ш де 6i3-eMi3k тесшне жеткен дабыл ш егшщ езеп аркылы дабыл куысында токта- май, одан epi самай суйектщ дабыл-тасша санылауы аркы­ лы ми сауытынан сыртка етш , дога тэр1зд1 ишш, ушкш жуйкенщ тш жуйкесшщ курамына енедй Дабыл шеп жуйкесшщ курамы: 1. Дабыл шеп жуйкесшщ парасимпатикалык жуйке тал- шыктары, сшекей бездердщ кызметш коздыргыш парасим­ патикалык жогаргы ядродан басталып, жогарыда корсетшген 251

жолмен xypin, тш жуйкесшщ курамына юредк Tmre жет- пей, окшаулана белшш, жакасты туйш шщ парасимпати- калык, тушшмен жалгасады. Парасимпатикалык жакасты туйш шщ шлнде туйшге деш нп жуйке талшыктары узшп, туйшнен кеш нп парасимпатикалык жуйке жасушалары туйшнен сыртка тепкен сез1мтал жэне симпатикалык жуйке талшыктарымен косарласып, жогарыда керсетшген без- дердщ кызметш реттейдк 2. Бул жуйкелердщ курамына юретш сез1мтал талшык- тарыньщ рецепторлары т т д щ кшегейл1 кабыкдпасында жоне саныраукулак, жапыракша Tapi3fli бурлерде орналаскан. Тагамдагы epireH затгын рецепторлары ттркещ цру салда- рынан пайда болатын алуан турл1 химиялык кубылыстар осы жуйкешн сез!мтал шщц туййп аркылы кабылданады. И ш тушш шогырланган сез1мтал жалтан 6ip полярлы жуйке жасушаларынан куралкан дене. Ол бет жуйкеЫ езепнщ ар- ткы шшнде орналаскан. HiH туйш шщ эфферентпк жуйке талшыктары парасимпатикалык дабыл шеп жуйкесшщ жуйке талшыктарымен косылып, одан api ушкш жуйкенщ тш жуйкеЫ курамына енш, тшдщ дам сезу рецепторларын- да аякталады. Туйшнщ эфферентпк жуйке талшыктары дам сезу рецепторлары кабылданган дэмнщ касиетш коздырып, аралы к ж уйкенщ сез1мтал дараланкан жолы ядросына етшзедк Бул ядро ищщ туйш аркылы кабылданган дамнщ эсерш турлещцрш, мидыц кару темпеипгшде орналаскан ушшип нейрон жасушаларына карай отшзедкКеру тем- пшцтнщ ce3iMTan ядроларыныц эфферентпк жуйке талшык­ тары дэм ш щ касиетш мидын шашыранды тэж1 аркылы дэм сезу жолыныц кыртысы айкындаушы аймагына карай етюзедь Аралык жуйкенщ кыртысы айкындаушы аймакы мидын арткы орталык катпары мен латеральды саланьщ тушскен жершдеп катпарда орналаскан. Олар дэмнщ касиетш турлещцрш, айкындайды. V III жуп — Kipe6epic улу жуйкеЫ ез алдына дербес Kipe6epic жэне улу жуйкелершен турады, сез1мтал жуйке катарына жатады. Кулак калканына толыксып жеткен ды- быс толкындары сырткы дыбыс есту жолы аркылы етш, дыбыс жаркакын тербелюке келпредь Дыбыс ыргагы жога- ры болкан сайын дабыл жаргакынын тербелю ж и ш п арта туседа. Дыбыс толкындары одан api ортангы кулактын ды­ быс суйекшелер1 балкашык тесше мен узенпше аркьшы етш, дабыл жаргакынын тербелю ж и ш п арта туседь Дабыл жар- гагын керет1н узенпше етш щ жиырьшуынан дыбыс толк­ ындары одан api пню кулактын сопакша терезесше карай 252

отель Дыбыс толкындары узенпше суйектш табаны аркылы hind кулактын ~~ биринт куысындагы сыр ткы, ш ю лимфа суйыкты гын тербелшке келт1рш дыбыс жуйкесшщ рецеп торларын коздырады. Улу жуйкесшщ дыбыс рецепторлары HipiM к ш д ь riHiH жаргакты ш иыршык табакшасында орналаскан, онын узындыгы эр турлк шамамен 2440 рецепторлы жасушалардан куралган. Ре­ цепторлы жасушалар дыбыс толкындарын жуйке cepni- HiHe айналдырып, 6 ip-6ipi- мен туйюпелер аркылы жа- 96-сурет. Y.iy жуйкесш'щ схемасы лтаскан уш сез1мтал жуйке жасушалары аркылы мидын кь1ртыс есту аймагына etefli . Вентральды iipiMAi ядро. 5. Ми ( 9 6 -с у р е т ). лактары. 6. Трапеция Topiaai деие. Улу жуйкесш щ 6ipiHUji 7. Латеральды шмек. 8. Ортангы ми­ сез1мтал бурандалы нейро­ дын теменп томпещтнде орналаскан ны улудын HipiM юндШ нщ im b u e оралаекдн. Сез1мтал бурандалы туйшнщ эффе- ренток талшыктары сырткы даушы аПмагы. 11. Ортангы мндык ЖЭне Ортангы кулактан кел- терт ТОМПСШ1ПН1Н теменп темпсии- ген ды бы с толкы н дары н гшде орналаскан улу жункесш жуйке серпш ш е айналды- кыртысасты орталыктарынынжулын- рЫП> бул туЙШНЩ эфферент­ ный козгалгыш ядросымен озара TjK жуйке талшыктары ioud оаиланыекан эф1фvер1ешнк жолы. дыгбыс есту жолыныц ш■ п■нде Kipe6epic жуйкенщ сез1мтал туйшшщ эфференттж жуйке талшыктарымен косылып, Kipe6epic-yriy жуйкесшщ сабагын курайды. Улу жуйкесшщ эфферентпк жуйке талшыктары innd есту T eciri аркылы самай суйектщ тасша бшппнен немесе пирамидасынан ми сауытынын iuiiiic отш, сопакша мидын зэйтуш мен к е тр ш щ шектескен жершде терецдеп барып, ми баганыиа Kipin, дыбыс толкындарын к етрд щ терен кабатында орналаскан жуйкенщ екшцн жасушаларына карай етшзедь 253

Yny жуйкесшщ сезЫтал екшпн жасушалары бул жуйкенщ ез алдына дербес дорсальды жэне вентральды ядросынан турады. Дорсальды ядро киыкша ойысынын буйip бурышында, Konip каклагыньщ терен кабатында орналаскан. Бул ядро- нын эфферентак жуйке талшыкгары киыкша ойысынын бет1не шыгып, дыбыс жуйкесшщ жолагын немесе ми жо­ лагын курап, киыкша ойысынын орталыксайыньщ манында терендеп барып, кзрсы жагындагы аттас жуйке талшыкта- рымен косылып, Kepi K enipre юредь Кешрдщ шгшде вент­ ральды, дорсальды ядронын эфферентах жуйке талшыкта- ры карама-карсы айкасып, трапеция Topi3fli д е н е т одан ap i бул жуйкенщ латеральды шмегш курап, дыбыс толкын- дарын улу жуйкесшщ ушшпп жасушасьша етюзедь Улу жуйкесшщ ушшпп жасушалары медиальды ищщ денеде жэне ортангы мидьщ теменп кос темпеипгшщ шо- гырланган жуйке жасушаларына орналаскан. Терт тем- пеппктщ теменп кос темпецпгшде орналаскан улу жуйке­ сш щ ушшпп жасушалары дыбыс жолдарыныц рефлектор- лы к догасынын орталыгы. YiniHiui жасушаларыньщ эфферентак жуйке талшыкта- ры дыбыс толкындарыньщ непзп белйтн медиальды шмек одан api мидьщ сэуле багытга орналаскан шашыранды тал- шыктары аркылы улу жуйкесшщ кыртысасты жэне жогаргы есту аймагына немесе Гешл катпарьша етюзедь Кыртысас- ты есту аймагында терт темпешисгщ теменп кос темпешитнщ жанындагы ушшпп жасушаларыньщ талшыктары аркылы кыртыс есту аймагына карай отпей, Kepi багытта жулынныц козгалткыш ядроларымен ми какпагы — жулын жолы аркы­ лы байланыскзн. Сондыктан кез алмасы дыбыс шыккан жакка карай epucci3 ауыткиды да дене бурылады. Юреберк жуйкеа улу жуйкесшщ 6ip 6eairi. Бул жуйкенщ непзп кызмеп дененщ жазыктыкгагы калпын, онын езгеруш рецепторлар аркылы кабылдап, бул жуйкенщ •пзбектелген сезштал нейрондары аркьглы кыртысты жэне кыртысасты айкындаушы аймактары аркылы айкындалып, дененщ кещснкте калыпты орналасуын сактауга мумкшдщ бередь Kipe6epic жуйкесшщ сез1мтал рецепторлары дак Typinae кулакгьщ буылтыкганган лабиринтшщ iiuiimeri калташада жэне жатыршакгьщ ампулаларына орналаскан. Курылысы ете курделi сез4мтал рецепторлы жасушалардан турады (97-сурет). Kipe6epic жуйкесшщ етюзпш жолдары пзбектелген уш сези>ггал жасушадан куралган. Бул жуйкенщ сезгмтал 6ipiHini жуйке жасушасы, ягни юреберю тушншде innd есту жолынын 254

табанында орналаскан. Ол шогырланган биполярлы сез1мтал жуйке жасушапары- нан куралган. Бул тушннщ эфферентп жуйке талшык- тарыньщ рецепторлары алы- нган сез1м улу жуйкесшщ бурандалы туйшшщ эффе- рентпк жуйке талшыкгары- мен журш отырып, ш ш ды- быс есту жолынын ш ш де юребер1с-улу жуйкесше бе- ршедь Бул жуйке одан epi Kipe6epic жуйке мишык ми KenipiHiH ш ш де жогаргы жэне тем ени бутактарга болшш, Kipe6epic жуйкесшщ екшил жуйке жасушалары- 97-сурет. KipeGepic жуйкесппн мен жалгасады. Kipe6epic жуйкесшщ се- 1. KipcOcpic жуйкенщ рецепторлары. з1мтал eiciHmi жуйке жасу- шалары дербес терт нейрон 2. Kipc6cpic жуйкенщ сез1мтал туйип. жасушаларынан немесе яд- 3. Kipc6cpic жуйкенщсабагы. родан куалган: а) бул жуйкенщ жогаргы Gcpic жуйкенщ орталыкялролары. 5. ядросы немесе Бехтерев яд- KipeGepic жулыи б.‘KipeGepic р0Сы; жуйкенщ меди; жолынын б) тем ени ядросы неме- кей61р жуйке талшыкгары, керу се Роллер ядросы; псштнщ ядролары аркылы мидыц в) Kipe6epic жуйкенщ ла- кыртыс айкындаушы аймагымен теральды ядросы немесе жалгасатын жолы.7. Kipe6epic жуй- Keiiin мсднальды жолынын in, IV, VI жуп ми жуйкелерйпн ядролары- мен жмгасатан Ж0Л“ ‘ *' Kipe6epic Дейтерс ядросы; г) медиальды ядро. Екший жуйке жасушаларыньщ эфференгпк талшыкга­ ры одан opi жогаргы жене томенп будаларга белшш, ми- шыктыц куртша бел!м1мен, жулынньщ козгалткыш ядро- ларымен жене шогырланган жасушаларымен жалгасады. Kipe6epic жуйкенщ екшни жасушаларыньщ етю згш жол- дары: а) шреберю-мишыкжолы, ол мишыкгьщ тем ени аякша- сы аркылы мишыКтьщ куртша бел1мше жалгасады. Бул жолдыц курамында Kepi багытта мишыктан K ipe6epic жуйкесшщ сез1мтал ядроларымен жене ортангы мидын Кызыл ядросымен жалгаскдн жуйке талшыкгары да етедь 255

Мишыкга Kipe6epic жуйкенщ рецерторларынан т1збектелген сезштал жасушалары аркылы келген сертндер жартылай айкындалады. Сонымен 6ipre бул жолдын курамында дененщ тепе-тещпк калпын сактауга багытгалган жулын- нын козгалткыш ядросы мен ортангы мидын Кызыл ядро- сын жалгастыратын эфферентгж Kipe6epic-MnmbiK -Кызыл ядро жолы етедц б) юреберю-жулын жолы сез1мтал Дейтерс ядросы ре- цепторлык жасушалар аркылы кабылданган сез1мдерд1 коз- i-алткыш серпшдерге айналдырып, жулыннын козгалткыш ядроларына ыкпалын типзумен 6ipre, оз жагындагы ми- шыктан келген серпшдерд! кабылдап, мишык пен жулын жуйесш езара байланыстырып турады. Бул жолдын касиет), б1ршшщен, дененщ тепе-тен кдлпын сактауга мумюндж берсе, еюннпден етгердщ куш-куатын арггырады; в) Kipe6epic жуйкенщ медиальды жолы жуп кез кимыл, шыгыр, экетюш жуйкелерщщ козгалткыш ядролары ар­ кылы кез алмасы errepiHiH рефлексщ немесе бастын K03F- алу багытына карай кездщ ауыткуын ретгейдй Бул жолдын бузылуына байланысты кездщ epiKci3 кимылын байкауга болады; г) Kipe6epic-Top тер1зд1 жолы тьп-жуткыншак, кезеген жуйкелердщ ядроларымен байланысып, кан тамырдьщ со- гуын, кысымын реттейдй Бул жолдын кызметшщ закым- дануына байланысты бастын айналуы немесе кан тамырла- рынын согуы нашарлап, локсып, аяк-колдын муздауы т.б. дерт белплер1 байкалуы мумкш. д) Kipe6epic жуйкесшщ еюшш жуйке жасушаларынын кейб1р жуйке талшыктарынын жолдары керу темпенпгщде орналаскан Kipe6epic жуйкенщ уимнпл жасушалары аркы­ лы мидын кыртыс аймагымен жалгасады. Бул жуйкенщ кыртыс аймагы улкен ми сьщарынын жогаргы самай кат- пары мен теменп тебе кзтпарынын аралыгында орналас­ кан. Кыртысты аймакты дененщ KenicTiicreri кимылын ic- эрекегп айкындап, TipeK-кимыл мушелерше козгалткыш эф ф ерентпк етю зпш жолдары аркылы багыт береди Kipe6epic жуйкенщ юреберю-мишык жене юреберю-жулын жолыньщ закымдануына байланысты ауру уйлес1мд1 кимыл мен дененщ тепе-тенд1к калпын сактау кызметшен айры- лады. Kipe6epic-Top Tepi3fli жулыннын бузылуына байла­ нысты аурудьщ басы, журеп ауьфып, кан кысымы артып, локсып, аяк-колдын муздауы тагы баска дерт белплер1бай- кал ады. 256

IX жуп — mui-жуткыншак жуйкеа аралас жуйкелердщ катарына жатады. Бул жуйкенщ орталыкядролары киыкша ойысынын манында сопакша мидын терен кзбатында ор- наласкан. Тш-жуткыншак жуйкесшщ ядролары сез1мтап, козгалткыш жене парасимпатикалык ядродан куралган: а) тш-жуткыншак жуйкесшщ ею жак ядросы IX, X жуп — ми жуйкелерше ортак, ол сопаюпа мидын терен кабатын- дагы тор Topi3fli затгын аралыгында орналаскан; б) бул жуйкенщ сез1мтал дараланган жолынын ядросы да IX, X жуптарга ортак, ол пласты ж уйкеа ядросыньщ бушр капталында орналаскан; в) парасимпатикалык сшекей бездершщ кызмет1н коз- дыратын теменп парасимпатикалык ядро, ол сопакша ми мен теменп зейтун арасындагы тор Tepi3fli затгын аралы­ гында орналаскан. Тш-жуткыншак жуйкеа ядроларынын эфферентпк жуйке талшыкгары ми бетшде 6ipHeme жуйке талшыктар- дан куралып, сопакша мидын арткы латеральды саласынан ми етше шыгып, бул жуйкенщ сабагын курап, шуйде суйектщ мойынтурык TeciriHe карай етедь Мойынтурык TeciriHiH ипшде жене сырткы манында бул жуйкенщ сезштал жогаргы тем енп тушндер! орналаскан. Тш-жуткыншак жуйкесшщ жогаргы жене теменп сез!мтал тушш келем! 2—3 мм, шагын келген сез1мтал жалган 6ip полярлы жасу- шаларынан куралган дене. Бул туйшдердщ мига карай еткен эфферентпк талшыкгары сез!мтал ядросына бет алады. Туйшдердщ эфферентпк сезштал талшыкгары осы жуйкенщ козгалткыш жене парасимпатикалык жуйке талшыктарымен косарласып, жуткыншак жуйкесшщ сабагын курайды. Бул жуйкенщ сабагы мойынтурык тесйгнщ ми сауытынан сыр- тка еткеннен кейш уйкы артериясын жанай дога Topi3ai ишш, тш -жуткынш ак eTiHin манында тш дщ Ty6ipiHe жетпей, б!рнеше бутакшаларга белшш, кемекейдщ жумсак тандай- ын дабыл куысы мен тш тубшщ кшегей кабыкшасын жоне тш-жуткыншак етш жуйкелещпред1 (98-сурет). Tin-жуткыншак жуйкесшщ бугактарына жататын жуй- келер: Дабыл ж уйкеа курамы сез1мтал, симпатикалык, пара­ симпатикалык жуйке талшыктарынан куралган. Бул жуйке сабагыньщ сез!мтал талшыктары тем енп туйшнен келш косылса, симпатикалык талшыктары epiM iH, ал парасим­ патикалык талшыктары аралык жуйкенщ дабыл шеп жуйкесше келш косылса, дабыл жуйкесшщ сабагын курай­ ды. Дабыл жуйкесшщ самай суйектщ тасша бол1мшщ 17-681 257