С.Көбеев Таңдамалы шығармалары

Г \" ciA бойын цыстайтын А ты гай деген елде Т у рл ы цу л де- ■*—“ ген байды ц, цырык, жыл отасцан К,анша деген 6afii6i- uieci еду бес жасында цайтыс болган. К,анша бэйб1ше елд1 дегенд1 еспген к,ад1рлес, тустастары нда ренж1меген адам жоц деуге болады; б!рсыпыралары бэйб1шешц м ш езш , б!рсыпы- ралары берген цонацасын, Kefi6ipeyAepi: «К,анша бэйбш едей дуниеге адам туар м а екен...» деп, эр турл1 еткен-кеткендерд1 айтып, эцпме eTicin, ауы здары ны ц суы цурысып ж у р д ^ Т у р - лыцул узын бойлы, мес царын, туксиген цалыц цабацты, кеп сейлемейтш, жалпак, мурын, царсы келген адам цаймыццан- дай, елге 336ipAi, кериплерше м азац , цатты мшезд1 адам едй Б эй бш еш ц цайтцаиы оган ете батты . Байга кец1л айтып, бата цыла келген елдщ ацсацал, ц арасацал зам ан дастар ы : « Е , бай! Бэйб1шец1зд1 6epinci3, алды иманды, ар ты цайырлы болсын. Бурыпгы еткен аталары м ы зды ц айтцаны бар емес пе: «К,атын елд1 — цамшыныц сабы сы иды », «Б ай д ы ц цаты- ны олсе тесеп жацгырар, жарлыныц цатыны елее, басы цацгырар» деп, басы цацгырады дейтш жарлы емессщ, жас- ты ц алпыеца келгешне царамай-ац мал берсец, 6ipey е з 1-ац цызын экеп тастар. М алга ц ы зы н ю м бермеуцн eai!..»— деп байдыц кециин кетергсш журдь Bipep айга дейш, бата цыла келген адамныц Kenriri, дац- дамасымен Турлыцул байга бэ й б ш е с ш щ цайтцаны д а б1лш- бей журдй Bip куш бай ертецп шайдан кейш, уйде бетен адам бол- магасын, uiapyafa кез салайын деп, алдымен цоиац ушне KipAi. О л уйдеп тесек-орын бет келген жерде шашылып жа- тыр, цызметкерлершщ де кшмдер! сол уйде, пеш успнде су 95

болган байнак,, шулгаулар ж аю лы тур ексн. Будан шыгыи шебннц imiHe барса, онда арык, ж абапялар туратын жумсак, шебш де толып турган сиыр, сиыр шарбагында аттар сы- к,ырлап жур. Аттар^ туратын^ шебш де к,ой к,аптап жур. Бу- ларды кергеннен кейпн бай уйге таман келе ж атып, шошала- сына 6ip иттЩ Kipin, шыгып жургешн кердк б з ш щ к,ыэметш- деп 6ip баладан: «А м анж ол цайда кеткен?» — деп сурады. — А манж ол А текем ауылына, цплделжке кеткен. — ЦПлделш шмдЫ екен? — Байцадамныц келпи ул тауыпты, coFaH... — К,асен цайда? — О л мана шай iuiKccin ойык, оямын деп кетш ед1, эл1 жок,, к,ак,пандарын ал а KeTin efli, тышк,ан, кузен аулап жур- ген ш ыгар. М аган туе кеэшде сиырларды айдап ж1берерсщ деп ед1, мен малдын, су iiuerin кез1 болган соц шыгарып efliM, су iuiKeHi iuiin, iumereiii пипей келш, маган болмай, к,ак,- пагьш бузып ж абапяларды ц шебш е Kipin KCTTi. А й дап шы- гайын деп ед1м, болмады. К,асен эл1 келгеп жок,, цацпанда- рына айналып жур-ау деймш... — О л и ттЦ MiHreni не? — Улкеп торы. Улкен торы деген, цылауына цыл жуытиайтын, байдыц 6ip к,ад|рл| аты едк Бай 6ipa3 ойлангандай болып: — О сы уйд1Ц эл п цатыны к,ай да?— дедк — К,ызболган уйше кеттк М аган тусте шай к,оярсыц, Kici-Mici келсе, шацырарсыц деген, самауыр к,айнап тур, ша- кырайын ба, ата? — Ш ац ы рсац шацыр,— деп, бай KCiiiren шшшмен уйге Kipfli. Бэйбпяе к,айтпай турып та, к,айтк,апнан кейпн. де, сол ауылдын, уш -торт ак,сак,алдары, кешке баймен эцпмелесш отырып, ас iuiin, байды жатк,ызып цайтатын эде-rrepi бар едь С ол цалыппен бупн п кеште Байсак,ал, Эл1бек, К,араш Турлык,улдшшде едк Булардыц алдында А манж ол, К,асенд1 бай урсы п:— тышк,ак, лагым к,урлы 6aci жок, иттер, Meni аяп ж ур ме едщдер, тойгандарыцды кетере алмай журген шы- гарсыцдар, ерепссем ацыларыцды бермей к,оярмын,— деп жерлеп отырды. М анагы бала уйге е н т т п Kipin келш: — П ар-пар атты eKi шаиалы KeAin туеш жатыр,— деп хабар бердк А уылдан келген уш-торт Kici, Аманж ол, К,асеи- дер к,онак уйге шам жагып, керпе салып болмай-ак,, устнба- 96

сы кырау-к,ырау, к,аск,ыр imiKTi, тулк1 тым акты ж уандар Kipe б а с т а ды . А м анж ол мен К,асен к,онак,тардын, кш мдерш ш еш ш , к,а- гып iлiп ж аты р. Ы рсылдап, курсм деп, кушенш-тышанып ж уандар оты- рысты. Бул келгендер — елд щ Б айгазы , К,урымбай деген байлары; бетш е ж ан келмейтш билер. А й тцаны келш , атк,а- ны тимеген жер жок,. Eneyi де елгенш е парак,орлар, жемк,ор- лар, Kici етшен басцаны арамсынбайтындар. Бай газы к,азац- ты ц зо р байларынын, 6ipi, жасынан би болган, анда-санда болы стыкда да таласып цоятын, ете парацор, ц ар а 6ук,арага Ti3eci батк,ан жэб1р и е а , uierip кезд1, буж ы р, ж уан, байдын, ж ал гы з к,ызы Айтолк,ынды берген кудасы. Б у л KiciAep ерте- рек келш, бэй бш еге куран ок,ып, Т урл ы ц улга кендл айтып к,айтк,ан болатын. Булар келгешне, бай к,уанып, кецесш кеп отырды. К,онак,тар да журген ж айларын айтып кецес цылды: — Елден шыкдалы жиырма шак,ты кун болып калды, бас ауылнай ж агына барып съ езд курып келем1з. Халы к, ара- сында 6ip-6ipiHe ауыск,ан-тушскендер1 бар, тоцты-торымдай жанж алдары бар екен, сондайларды 6iTipin келем1з. Е лд е дау-жанжал мундай кеп болар м а!.. Е л де бузылып бггкен Fofi, acipece жес^р дауы-ак, кеп екен. К уйеуш менсшбеген к,ыз, байынан айрылатын келшш ек... К ейб1реулер к,удасы- нан айрылмак,шы... К,урекен,нщ пышагы май устш де, цалта- сы да толган шыгар,— деп Б айгазы царк,ылдап кулди — К,аск,ыр к,ой жемейд1 деп ешш м айтпас,— деп о да к,арк,ылдап кулдг — К,аск,ыр болганда, А р ал бай сорлыныц он сом ц ы зы л цагазын алып те р т сиырыныц 6ipiH ж ам ан Туйкеге эпер- ДЩ-ау,— дед!. Сонда К,урымбай отырып. — Ол жаман болгаимен жет! сом ацша, Алтыбайдан к,ыстай жанж алдасып е з щ эперген бес тайыншамды асырап, цыстан шыгарып бермекнн болды гой,— деп тагы к,арк,-царк, кулд1 де, кумктеген муш э ш ацшадан насыбайын атып, ал- дындагы юшкене ж ез шылапшынга шырт-шырт тушрш, ац ж астыкда шынтацтап к,исая кеттг Байгазы ны ц э зш н е н уты- лып цалдым-ау деген Kiciuje, б1раздан кейш басын ке- Tepin: Е , Байеке! б зп п ц туйедеш кершбей, б1реудщ туйме- дей1 кершед1 деген-ау, М ендекешц жирен атын алып, ж е а- рш С арымсакда бергенн^з еснузде бар м'а? — деде

— Е ! Мен ат-тон айыбы мен Цалыц малый цайтартпак,- шы_ болдым гой. О л итке мен болмасам, мал цайда,— ден Б айгазы тагы кулда. Осы цалыппен, цонацтар цалжыцдасып отырып, Турлы- цулдан шаруа жайын сурады. — К,ыстай жылцыныц бетш кергеш м жок,, аман деген хабар келедй биыл к,ыс жацсы Foil,— деп бай уй шаруасы- ныц жудеушШ кке айналып бара жатцандыгын айтып жй rirrepiH cerin отырды. А у ы з уйде отырган А манж ол, К,а- сендер: — Осы бай 6i3re не цыл дей бередц усац-уланы мен сексен сиыр, елу шацты арыц-турак, ж абагы-тай, бес ж уз к,ойды царауга екеу1м1здщ ш ам ам ы з келе ме? А цымызды да жендеп бермейдй— деп муцайысып отырды. Б айгазы тамагын кенеп, сиректеу б1ткен шоцша сацалмн — Бэйб1шендзд1ц олай-булай болганы болмаса, цудай берген ад ам сы з гой, 6ip жв|й болар... Bi3 сьезден тарцаган- да елге тура цайтсак, та болатын едй бурылып келу1м1зд1н, MOHici с!зге 6ip адам тауып келщ о ты р м ы з/ Екйшй ауылда И тбай деген думше молданыц ж асы он терт-он бестерге кел- ген ц ы зы ба р екен./Бггуана болса, соиы ай тты рсац ы з цалай болар екен. О л ауылга ар жагынан in,ip мезплш де келш едш, элп байгустын, уш ауылдыц шетшде, ез1 далада тур екен. А мандасы п жен сураганнан кейш, енд1 кайда барасыз- д ар, к,оньш баталары ц ы зды 6epin кетщ1здер дсп ж1бермеген сон, цондык,,— деда. — О л к,ай И тбай ? — деп Турлы цул елен, ете тустй — А н а жылгы, е з 1ц 1з зекетке цуйрыгы цурттаган боз ала ток,ты беретш молда. — Е -с... е... е..! О л бэй бш ен щ ысцатына да 6ip тайынша алган. С ол А м антай ауылында болушы ма едй.. — Байгусты ц ею белмел1 балшык, yfii бар екен, уйш балшык, деп не цыласыц, e3i жылы, шамалы агаш уйден та ­ за . К уп KepriuiTiri де 'rayip кершедй берген цонацасысы байдан iArepi, цазы ны бузбай салыпты. К,атыны да Tayip адам екен, К,урекец цудаша деп ойнап ж атты , м е т ц кез1м эл п баласында болды.. Баласы сулу, ай десе ау зы , кун десс кез1 бар, киген кш мш де 6ip KiprniK жок,, барм ацтары майыс- к,аи, боны тал шыбыцтай. Ш ай цуйганда 6ip аяцты цагыс- ты рмай, эдеппен отырып, турып журдь — бзй й ц оцыганы да болу керек, 6i3 ас артынан эцгй мелесш отырганымызда ю тапка да царап отырды. Ертецше

аттанардын, алдында, молданыц iHici К,арак,ул дегеннен: — царындасыцды куйеуге берш пе е д щ д е р ?— деп сурап ем.— Жоц, тец! кездеспей, бере алмай отырмыз,— дедь М ен cisfli к,алай керейздер деп ед1м, байекеце 6ip баданы к,айткенмен берем1з гой деп, ж алпакдап к,алды. О зд 1 ун ата м а, унатпай ма деп 6ia И тбайдан TiA тартпай келдш. Е ге р орнын олк,ы- сы нбасацыз — баласында м!н жок,,— деп Б ай газы тоцтады. Турлы цул 6ipa3 ток,талып, ойланыццырагандай болып: — Ондай perri адам болса, керерм13. «E ciK кергенд! ал- ма, бей к HSprenfli а л » деген мак,ал бар едй в з к е ц Ы м де ц ы з алмак,, маган бермегенмен де, малга бере/й гой,— деп кетерь лш 6ip к,ойды. Bipcbmbipa эцпмелейп отырганнан кешн, бай, А маиж ол, К,асенд! шак,ырып алып: — Мына билер шаршаган шыгар, тесен салыцдар,— дедь Билер кушешсш, ырсылдасып далага шык,ты, тесек салы- нып жатыр. Билер келгесш, ку тш турган А м анж ол, К,асен мэйлерш тарты п, шалбарларын алып ш еш ш д1рш , керпслерж жауып, шам свнд1р т шыгып кетть Ж астыкда басы тимей-ак, К,урымбай: — Бэйеке, осы Есм уратты ц , экем тчрш п келсе де берме- л деп журген к,ара тазы сы н калан ал ды ц ы зг? ---Д( — Е , I т цай 6ip сыйлап берд1 д е й й з, к,орыкданынан берд1 гой. — Калай? — Онын, мэш й былай: былтыргы влген п п й н щ цатыны сулуша, ж ас адам болатын, Е см ур атты к э р к ш ш , 1ргсден шык,пак,шы б!лем, оны Б айгазы сезедкдагы , тазы сы н сурата- ды. Енд1 бермеске амалы бар м а ? BipaK, тазы ны ц e3i де ай- тудай бар екен, е м кунде Ш алк,анжан уш т у л й алгы зды , ж азгы туры квксок,тада к,аскырга садам деп ж ур. О л цатын- нын, теркш ж урты да маган кузден 6epi дамыл беруд! к»йды . Biparc, шыгымы жок, ж ам ан иттер гой, тк к е сыздык, болган- дай еш нэрсешн, женш керсетпегенйн, мен де ырык, бермей ж ур ед1м, енд1 осыдан баргасын, к,азак,шылык, к,ып, Ёсм урат- к,а басып неке к,игызатын шыгармын... — Байеке, олай болса, ем жылдан 6epi б1эдщ Жиенбайга адамныц жв|й келмей сорлап жур . гой, Tayip адам болатын болса, соган берсыузий! Мен Ж иенбайдан кар а кер аты мен ж уз сом ак,ша алып берешн. Муны есйгейн, Байекецтн, уйк,ысы ашылып KeTin: — Ж аман nici куйеу тацдай м а? О л келшге сыртынан 99

асы к, болушы а з болмаса керек, б1зд1н, бала да баррыштап жур б1лем,— деп 6ip аунап тусш ж атты да,— олай болса, К урске, осыдан баррасын Жненбайды Ж1бер маран, ак, куй- рык, кагазы н калтасына сала келсж , ретше карай керер- М13...— деда. Будан кеш н эр нэрсеш эцпме Fbin жатып, тойран билер УЙД1 басына кетергендей к,°рылдасып уйык,тап калды. Б э й б ш е ш ц Tipiciiwe де, олгесш де, байдын, тосегш сала- тын, сам ауы р к,оятын бала едь Т урлы кул бай келе даяр те- секке ж атып, б эй б ш е ш eciiie алып, уй iuiiHiii, азып бара жат- кандыгын тары ойлап, цамырып, кезш е ж ас алып, Tepic карам ж аты п: К,ой! Бэйбшш енд1 келмес, еткен кунд| ойлап ке ц ш м д ! жасытпайын, Э б ш т шак,ыртып алып И тбайга Ж1- берейпн дед!. Енд1 шалцасмнан ж атып, бозбала кезшдег! Калыцдык, ойнаганы eciiie Tycin, eHfliri заман сондай болар ма екен деп т э г п к,чялда жатып, талыгып Keai уйкмга Kerri. Е р тец ш е шай iiuin отырганда Т урлы кул бай билерге: — О з д е р унатып, И тбай к,ызын лайык, Kepin келген бол- сац ы здар , 6yriH 96iurri, касьш а 6ip Kici epTin, ж1берейш деп отырмын,— дед!. — в з !м к,атарлы дэулет! жок, демесец1з, баласын 6i3 уна­ тып кслш оты рмы з. К,УДай буйырса, 96iuiTi мнберп^з, малга К,ыз бермейт!н адам болушы ма ед1. Бермесе К,УРекеи онын, басына зо бал ац тугы збай ма...— деп Б айгазы кулд!. KiciAep кеткес!н, бай 96im Ti шак,ыра Kici ж1берш, ©3i ша- руасыиа ко з салайын деп далага ш ыкты. Б езм ен журген торпацтарын к,орага Kiprisin, шоп салдырды. А рьщ -турак тай-ж абагы туратын к,оранын, iiuiHe барса, б!рсыпыра тай- ж абагы шоп жемей, карай тур екен. Бай К,асенге карам: — ?Кабагыларды суарды цдар м а? — дед!. — Ж ок, кешеден 6epi су !шкен жок- К,ызболган су жы- лытып бермегесш, мен ка р тастап ж урм ш ,— деп К,асеи еэ жумысымен бола бердм Ж айш ы лы кта мундайды кергенде ж алш ы лардьщ жер- жсб1рше жететдн Ту рл ы к ул К,асенн!ц бул жауабын елен, к,ыл- мады. Б у гш п Kyui онын, ойында к ы з айттырудаи баска ша- руа ш амалы едь Бай бетен малдарына ко з салып, enfli уйше келгснше 96iiu те келш калды. __ Эбпп — байдан уш -торт ж асы Kiuii жакын агайыны, Т у р ­ лыкул мен eKeyi катар ocin, ж асты кты 6ipre етю зш , 6ipiHin 6ipi ымы-жымына тусшген замандас. 100

Байдыц 9б1штен ж ацын жан аш ыры ж оц едй Турлыцул- дыц агасынан цалган, тврт-бес HeMepeci болса да, малына цол сала бастагансын, оларды квптен мацына жуытпайтын. О л ж ш тт ер сырттан байдыц елуш рана Tiaeri ж уретш . Yfire келгесш бай Эб:шке шацырган жумысын айтты. — Эбден болады, бэй б ш е цайтцаннан 6epi ц ар ата ез1м де ол ж ац, бул ж ацтан сурастырып, цуларымды Typin ж атыр ед!м. С ол езщ 1з айтцан И тбайды ц цызын лайыцтап, осында келмекш: болып жур ед1м,— деп байдыц ойга алган ниетш мацулдап шыцты. Будан кей:н бай, улкен кек шанасы на ею жиренд1 жект1рш, Э б ш т щ цасына ауылдан 6ip к:с: epTin, ат- танардыц алдында: — М алдаи цашып, айттырмай келмегейсщ,— дед:. Т у р- лыцул мен И тбай аулыныц ек1 арасы — 35— 4 0 шацырымдай Уб1ш жасынан кедейлш кврмегенмен де, нар ат ж е п п к е р - меген шамалы шаруаныц 6ipi ед1. К,утырып ту-рган байдыц ек1 атын жеккесш квц Ы не ж е л т пайда болы п, бож ы устаган балага: «А й да! К,аратастары, не Жайылымдары елге тусте- нешк»,— дед:. Ж олда ат шалдырып, тустенш алып, ымырт жабыла, бурцыратып келш, Итбайджше тусе цалды. Далада турран И тбай, Э б ш т щ неге келгенше TyciHin, бэш к болып цалды. Амандыцты ycTi-ycTine сурап, Турлы ц улды ц да амандырын цайта-цайта сурап, 96im Ti цолтыцтап уйге eciK ашып е н п зш , кушей:, тымагын с:лкш, царып жатыр. К,онацтар жайласып отырраннан кейш, И тбай ау ы з уйге шыцты. А с салайын деп журген ау ы з уйдеп цатыиына кел:п, ацырын сыбырлап цана: — Булар Турлыцул байга б:эдщ Гайшажанды айттыра келген шыгар, цазыны бузбай сал,— дед:. — К,атыны дыбысып шырарыццырап: — Tafiipi, цойшы, не болса соны айтпай... Ж ай журген шыгар, Гайшаж анды шалга неге берешн,— деп И тбайдыц ceain ж аратпай Tepic айнала берд:. Итбай сыбырлаган цалпымен: — Былшылдамай асыцды сал! — деп, тер уйге цайта Kipfli. Ш аи цойылып, ет асылып жатыр. 86im кецест! ерсШ - царсылы сорып ж аты р. И тбай «а л д а » дей Tycin, басты изей бередй К,атыны булардыц цалпын унатпаган тэр1здй Гай- шаныц ойында еш порее жоц. А с артынан цонацтар, квп ке- цес1п отырып, тесек салдырып ж атты . Ш ам сенгесш Э бш : касындагы жолдасына сыбырлап: 101

— Б аласы ж урт айтцандай бар екен, И тбай байгус сеэ- ген Kiciuie, ж албацтап ж аты р, цатынын цойшы, rsfiipi, эйел- де билж бар ма,— дед!. Итбайдыц журен лушлдеп, уйцысы келмей: «Булар ештеме д с м е ге т цалай, баты р-ау? Ёт1мд1 текке жеп кететш бола м а ? К,азыны бекер тутас салдырган екем!..» деп, дал болып 6ipa3 ж атты. B ip аунап тусш : «К,ой, жумыссыз неге ж урсш. Е р т е ц келген жумысыныц ж енш ай тар» деп кець лш жубатты. «Е ге р Гай ш аж анды айттыра келген болса, он цулынды бие сурасам ба екен, болмаса т а за мы ц тецге ак,ша сурасам ба екен. ...К,ой ацш адан да он цулынды бие дурыс болар, бес- алты ж ылда цудай буйырса ж узге тарта жылцы болмай м а? Ж азгы кы зыгыныц e3i цандай, уй сыртына узын ж елМ цурып, цулыидарды шыцгыртып байлап жатцан цандай. К е м тр -ш ал д ы ц ысцатына Kipin мал таба бастаганыма MiHe биыл дэл жиырма 6ip ж ыл болган екен, одан т у а м ша- малы гой... Ж уртты ц цолы жылдан жылга тарылып та ба- рады, цудай т!лект1 берсе, муратца жетсем...» И тбай топ заманнан 6epi «осы цалцам ер жетш, бай жер- ге 6epin, коп мал алсам » дегендей мацсат цып журетш. И т­ байды ц itiici, К ,арацулдыц есшде, анау кунп Байгазы бидщ Эб^нгпц Т урл ы ц улга Гайш аны айттыра келгенш сезш, цуанып, ж енд1 ас ime алмай жатып едк «М ал алсак юмш ц ц ы зы н айттырсам е к е н ?» деген оймен арпалысумен болды. 0 3 i б м е т ш ж ац а ecnipi.M ц ыздарды сыпырып шыцты. б з ш щ сыртынан ц ы зы гы п ж урстш он уш-он тортке келген уш-тврт к.ызы бар едг, оларды Турлы цул сыцылды цатыны елгендер айттырыи ксткен. Э л 1 де болса мацындагы ц ы з бггкенд1 цай- тадан 6ip сыпырып е тш , peTiH тэба алмай, ацырында: «К,ой, жас болса да цудай жеткЬер, Санекенщ цызын айттыра- йын» деп, к е ц Ы алып цсйгандай к о р т , жаны жайланып, ке- 3i уйцыга кеттк Е р т ец ш ай irnin болгасын, Э б ш , И тбанды оцашага ша- цырып алып, келген жумысыныц ж енш айтты. И тбай цуан- гандыгын б1лд1рмей iiuineH « Е , цудай-ай! М е1нц де т1лепмд1 6epin, байга цолымды ж етю зетш кунщ бар екен» — Деп:^ — Жацсы айтасыз, Турлыцулга 6ip баланы бермеймш демеймш; « а т сатсац аулыцмен» деген ■ бурынгылардыц 6ip ce3i ба р efli, туган-туысцанымды алып, агзйындарымды алып 6ip со зш берейш ; ci3 уйге барып отыра туры цы з,—- дедк И тбай не ж ауап цайтарар екен деп, бтлдтрмей, цораныц 102

ш ш д е тыцдап турган К,арак,ул, бул с еэш ecTireciH цуанга- нынан cenipin туей . И тбай ауылдагы А м антай , Ж амантай деген ацеацалдар- ды, С ер газы деген жйчт агасы бар едл,— соларды шацырты'п алдырып, Э б 1ш т1ц келгеи жумысынын, мэш еш айтты. А м а н ­ тай, Ж амантай — кулагыцды кесш алам десе де кене беретш цаэацтыц момын, цой аузынан швп алмайтын ш алдары: С ер­ г а з ы — узын бойлы, суду мурт, ж ауырыны к,ак,пак,тай жптт агасы. К вп сейлемейд1, eperic-ж анж алда ж ум ы сы .ж ок, бфак, icTefiin десе, цолынан жацсылык, та, жамандык, та келедй Эб!шт1н, келген жумысын еетшен ацеацалдар, 6api б1рдей: «Жарайды! Ж ат журттыцца жаратылган бала гой, цайырлы болсын, беру керек, Турлыцул да 6ip орын. М ал десец, малы бар, бай десец, бай, энел баланыц орны табылгасын не ке­ рек»,— десть К,арак,ул да шыдап оты ра алмай цосарла- нып: «Ж арайды беру керек, 6ipaK, неше мал алатындарыц- ды сейлеацдер,— деп ацеацалдыц бетше царады. Сергазы, отырып К,арак,улга: — Ж ецгец уната ма екен? ЭйелдЙ!, 6ip квлдеиен билкт болатын, б а д щ бе? — дед). К,арацул б1рдеце дейш деп келе ж атыр едь И тбай мен е м ацеацал оныц евзш белш: — Tafiipi, эйел iitti цойш ы ? «Б ай т ал шауып байге ал- м ас» деген бар емес пе, жацеы-жаманды 6 U e ме солар,— деп С ергазы н ы ц свз)н ж аратпаган сыкылды ■ болды. —• Оида не билш бар едь— деп К,арацул да оларды кос- — Ендеш е е зд е р щ бЫ ц дер,— деп С ер газы кукплжш цалды. И тбай 6ipas ойлап отырганнан кейш: — Не мал сурасак. лайыц болар е к е н ? — дедь — Bip TyAiriHen сепзден кейш алу жарамас. — Мен он сурасак, деп ед1м... Ацсацалдар: — Жарайды! Суйек сатулы, малга саудаласцанныц уяты жок, цой, сурап кврешк, дест). С е з д 1 6ip жерге туш и алган- нан кейш, 06iuiTi отырган жерлер)не шацыртып алып аман- дасып болгасын, Амантай, Жамантай ацеацалдарымыз. са пар цайырлы болсын айтып: — Келген жумысыцыздыц жвн)н И тбайдан ест in, бай- дыц жасын санамай-ац, 6ip баланы Турлыцулга бермекш) болып отырмыз...— десть К,аиырлы болсын, алатын м алдарыцыз б1реуд)ц алып, б)РеУД)н, 6epin журген малы Fofi, оны 6ip ту л^ш ен алсацы з 103

дар да, eKi тулМнен алсацы здар да е здерн ^ з б1Лес!здер,— дед! 96iiu. Ак,сак,алдар: Б ай малынан ж азбай ма, 6i3 6ip тум пн ен он оиды алгымыз келш отыр, алатын да жешипз бар емес пе? --д еп 6ipine-6ipi царасты. Э й ш булардыц да к,уда болгысы келш отырганын сезш, 83i айтк,ан ceri3ine табандап тургысы келд1 де, тагы да не кылайын деп, баталы малдан 6ip бала лы малды арттырайын Итбай жулып алгандай: — А р ты н а не б е р е с щ ?— дед!. — Н е алатындарыцды цайдан би еш н , б!здщ байга жа- сау керек емес екендшш вздерщ 1з де б1лсс1здер гой. «Ш ари- гатпен кескен бармак, ауы рм ас» деген, шамалап сурап Kepi- ц!здер. И тбай отырып: — М ен баламды ыргалтып-ж ыргалтып * женелтем де- меймш. BipaK, тесек-орынсыз, жалацаш-жалпы бере алмай- мын. Б ай 300 сомды ауырсынбас,— деде С ол жерде кеп гар- тыспай-ак, то гы з балалы мал, 2 5 0 тецгеге бата к,ылысты. У з­ де ж аз бие бауда жумысты б тр м ек , Бул отырган ю аде разы болмаган Kici жок,, ж ал гы з К,арак,ул «E i;i ж у з елу тецге не болады » деп ccTiprin айта алмай, куцшлдеп KiciAepfli айнала бердй Буны И тбайдан бетен ешюм сезген жок,. KiciAep далада сейлесш отырганда, Гай ш а апасына кс- — А п а , агам дар не сейлесш оты р? Пэлен акш а, пэлен мал деп б1рдеме дейдй М ан а ж ат ж уртты кда жаралгаи бала гой, беру керек дегенш ecTin ед1м,— дедк KiciAep не жайынан сейлесш отырганын сезген апасы F айш ага не дер!н б1лмей: — Сен 6ip mipireH жумыртк,а болдыц гой, к,алк,ам...— деп ке зш е ж ас алып, Рай шага б1лд1рмей бетен шаруасына айнала бердь Бул с езд щ не с е з екешне TyciHe алмай, екшнн цай та сурай алмай, Гай ш а д а к,ала бердь Булайш а бата к,ылыск,анныц артынан 9 6 iu i: — Мен б1ржолата куда Tycin кетшм келед1, И тбай, сен де бай Kici емсссщ, топ жинап тэрбие цылатупли, 6i3fliH, бай да ж а л г ы зш к т ! адам , е р ал ьц ар сы л ы опыр-топыр цыла бс- руге снын, да уак,ыты келмейдй бул унай ма, Эмеке, Жэме- ке? — дедь . Амантай. Ж амантай: 1П4

— М олда б!лед1, 6iare ciafliKi дурыс Kepiнед ь неге десец!з И тбай да бэсекешн, Kicici емес к,ой,— десть Итбай: — О з д е р д щ унатк,андарын,ыз маран да унай бередй олай болса бугш к,онып, ертен, сэрсенбше б1ржолата к,уда ту- cin кетщ1здер,— дедь О ты рган киллер к,уда-к,уда, ci3, б1збен уйге KipicTi. У йге Kipin отырыск,асын, А м антай ак,сак,ал И тбайды н М - тыны Ак,сулуга к,арап: — К елш , цайырлы болсын, 6ia мынау Эб1шпен к,уда болып, кел1п отырмыз. Ту рл ы ^ у л байга Райш аны 6epin келш отырмыз. Ж ат ж уртты кда жаратк,ан бала гой,— дедь KeaiH imiHeH иттер ит болып келш отыр екен гой деп: — К айнага, Райш аны Т урл ы ц улга тенД деп 6epin келш отырсыздар м а ? Болм аса байлыгына к,ызыгып, берш келш отырсыздар м а ? Бул цайырлы болсыныцыз к,ай цайырлы болсын? Мен он цырык, ж еи берсе де ж ал гы з Райш амды шалга беруге р азы емесшн, байлыгы еэш е,— деп Tepic к,арап куйбектей бердь А мантайды ц аузы на к,ум к,уйылгансын, И тбай .6ip кы за- рып, 6ip цуарып, к,ысылганынан Tepmin, терлеп Ак,сулуды урсып, бок,тап: «Сен иттен ак,ыл сураган Kici бар м а ? » — деп уйден куып шык,ты. А ц су лу узы н бойлы, ак,к,уба, сабыр neci, ак.ылды адам ед1, бул арада карсыласцанмен еш нэрсе шык,пайтыньш б\\АД1 де, уйден шыгып Kerri. —■ Ештеце етпес, эйелдщ сондай ce3i болатугын,— деп шеберлжкс салды. KeAinine жауап к,айтара алмаган А ман ­ тай, уялганын б1лд1рмегеи болып: — Tafiipi, эйелдщ от басына бармайтугын 6HAiriH к,ой- шы,— деп кетерш ц ш реп цойды. С ергазы дыбысын шыгар-шык,пас к,ыр: « 8 й , мана айтып eaiM гой»,— деп к,исайып ж ата кетть Ак,сулу: «Б у л а р енд1 маган болмас, к,удай ж енш берсе, уак,ытында кер ерм ш »,— деп акылга жен,д1рш, ауы э уйннде муцайып отьгрды. Бул ке- Ц еспц артынан уй шпнде отырган адамдардын, эрк,айсысы эр турл1 ойга цалысты. Кейб1реулершщ ойына: «Эйелге еркек- TiH, улкенд1п бола ма екен, 6epin отырган жер1м1з бай, мал анау, дуни» анау, оралгы болатын ж ас баласы жок,. Райш а 10S

бара сала сол дуниеге ие болып, курп ете туспей ме буран енд1 не керек екен?». Б ф с е з шыгып кете ме деп, К,арак,ул тыцыршып е л т ба- рады. И тбайдыц аш уы к,атынында. Серразы milieu Гайшага жаны ашып: «Осыныц жацеы ат , ж ам ан аты на бекер юрхскен екем»,— деп отырды. Е р тец щ е к,уда тускеннен кешн, 0 6 im И тбайды шацырып кетт1. К уд а кетш^ уй босагасын, И тбай Ацсулуга дамыл беруд! крйды. А й таты н сезпйц Ke6i: Гайшажанга сешц жаныц ашыганда, мешц жаным ашы- май м а? Б а р а б э й б т е болатыи орын емес пе, арман не! Ацсулу кекетш: — М ацсаты ца ж сттщ гой, мазам ды алма...— деп тер к к,арап ж уре 6epyiui едь И тбай Турлык,улга куда Tycin, мал алура даярлана бастады. К ,аракулды киетш кшм, жегетш шана, ат сураура жумсап дамыл бермедп К,удага тмд1 апа- рып, KiMfli цоюдыц e3i 6ip суре болды. А мантай, Ж амантай болып ж е тк с е п з nici елден шыкты. С ер газы га канш ам а ж ур десе де, кудалы кка бармай цал- дьь Квц1л| есш , твбес1 кекке жеткендей боп келе жатып И т­ байды ц ойлайтыны: «Турлы кул , И тбай, К¥Да. мал, мал...» \"Уйде оцаш а калрасын А ксулу Гайш ага энеугуш не се- 6em i uiipireii жумыртцасыц дегепйиц мэн кш айтьгп: «К ара- рым, шалра барып калай адам боласы ц ...»— деп вкЫп жы- лап отырды. Болган к т щ aiibiFMH 6iAreciti Гай ш а да: «А п а, мен шалга барып калай адам боламын»,— деп апасын К¥ш актап кеп ж ылады. К ун ш ц Kyui бойы уайым, кайгымен женд1 ас iuie алман, кешке екеуден-cKeyi оцаш а муцдасып отырган уетше уйге 6ip ж1г1т Kipin келдь Бул келген — сол Ес1л бойындагы К ар асарт аулыныц жиеш Ж у с т баласы К,ож аш. К ож аш ты ц экес! Ж у с п т ц элдецалай цайын журтына кв- ш ш келш отырганына б 1рсыпыра уакыттар болып едг Кож аш — орта бойлы, талдырмаш, сабыр ней, сулу кара торы , 6ip сездц уэдеден таймайтын ж кгг. Зам ан дастары сол мшезшен вте жаксы керупп едп К ° ж аш бурын да Итбайдк кш е 6ipneiue рет келш конып, Гайш аныц сулулыпянан мш таба алмай, сыртынан рашык болып журген ийпттщ 6ipi едь Гайш аны айттырайын десе, И тбайдыц бермейтшше квз1 же- 106

Tin, цолдыц к,ыск,алыгына Kina цойып, кец Ы не демеу берген- дей болып, сол ауылта келпш теп ж уретш . Б у л и келгешш ц Monici И тбай цызын Турлы ц улга 6epin, мал ал а кетт1 дегснд! естш , уйде Райш а не куйде отырганын б1лмек едк Ш а й iiuin отырганда, К,ожаш сыр тарту уш ш : «Турлыцулм ен цуда болды деп ecrin ед1м, цайырлы болсын»,— дедк А ц сулу турып: «К,айырлы болсынды суш сш , цуда болтан кю лерге ай тпасацыз, Райш аж ан екеум1зге айтпацыз, жиен, цуда болтан 6i3 ж оцп ы з»,— дед!. Б у л с езд ! ecTireciH К,ожаш пшнен шамадан тыс цуанып, ею к е зш А цсулудан айырмай, кецЫ мен Райшаны суйш-цушып отырды. Б1раз отыртаннан кешн К,ожаш тэты да: «К уш цазандай цайнайды, куресуге дэрмен ж оц» деп 6ip с аб а з айткан екеи, сол сыцылды, цолдыц цысцалыты не кы лты збай ды , жец- гей,— дедь Ацсулу отырып: — Уйдеме, шыратым, « « irirri аты бммес, баты 6Uep» О ц аш а уйде, бвтен бастац адам болмагасын, бул ymeyi муцдарын, еткен-кеткенд! эцпме цылып квп отырды. Райша да бой жете бастатаннан 6epi царай, К °ж аш ты сыртынан жацсы жшггке есептеп журупн едь Бул ею ташыц 6ip-6ipiHe сыр ашЫса алмай, кур 6ipiH-6ipi cyfiin ж уретш . Булардыц ыцгайын байцап, Райшаныц апасы цандай заман болады, 6ip-6ipiHe ай та алмай ибалык, цылып отырган с вз! болса, сейлессш деп, екеуш оцаш а тастап ау ы з уйге шыгып журдь Райш а мен К ож аш оцаш алыцта, цур ш тер ш е н : «М ен ceHi суйд1м», «С еш мен де суйд1мнен» басца ешнэрсе айта алмады. Ертецше К ,°жаш аттанып кеткесш, апасы Райшадан: — Кеш е мен далага шыгып жургенде жиен саган ештеме деген жок, п а ? — дед!. Райш а KyaiMcipen: — Жок,, ештеме деген жоц, апа,— дед!. — Жиеншц кедейлш не керек, екеу!ц цол устасып жур- сецдер де аш тан елмес едщдер, цудай сатан осындан Hcirirri де кез келт!рмед!-ау?1 — деп апасы к е зш е ж ас алды. Турлы цул есше Tycin, Райш а апасын цуш ацтап жылап цоя бердк 107

К еп кешжпей 6ip yiiip А ц су лу га: « Е т ас, пон\" К.ЫЛ» деп мазасын алып барад М алга к,айырлы боле!ын аита, шашу шаша келген ауылдь еркек, эйелдерше Итб; жеген цона^асысын, мацтанып, жаман жер ушне сыймай отыр. в з ш Турлык,улга бергеииен 6epi к,арай, не болранын б1лмей журген Райш а, Итбайдын, с езш е шыдай алмай, ауыз уйде отырып, жылаган кушнде муцды дауыспен к,оя бердй тараган кезде Ак,сулу: — Жак,сы мен жаманды айырмайтын кы зыц бала деисщ б» жасынын, он беске келгеш есщ де бар м э 1 — дедь 108

Итбай: — Е , бала емей немене? — деп уйге к,арай журе бердй К,ожаш уйше келгел1 бупн уш кун, ж атса-турса Райш аны ойлап, кун-туш к,амыгумен болды. Y й шаруашылыгынан б1рдеме штешн десе, мойны ж ар бермей, тамак, ш у ден де к,алып журда. Ж урсе-турса сулеле- нш замандастарымен ойнап кулуден де к,алды. К,ожаштыц бул к,алпын сезш , сырлас жак,сы керетш 6ip жецгеск — Кенжем, 6ip ж ерщ ауырып жур ме, неге ж удеусщ ? — деда. Сы рлас, жак,ын, ж аны аш итын ж е ц ге а болгасын, К,ожаш бастан-аяк, сырын айтып,— дерт1м сол. О дан баска eui6ip ауруым жоц, не ^ыларымды б1лмей ж урм ш ,— деда. М уны ecTireciH жецгеск — Олай болса уайымдап ж ата берме, атк,а м ш ш кец к л1н,д| кетер, Райш ац ж ак да бар, peTi келсе сейлесерсщ , бвтен Tipi ж анга сыр берме,— деп ак,ыл айтты. — Т а гы 6ip есщ де болатын мынау: Турлык,улга берге- нше кы зды ц ineuieci р азы болмаса, онда к,ы з бен uieuieci 6i- рыцгай болгандыгы foh, сен к,ы здьщ meuieciMeii орайласка- ныц дурыс болар. К,айнысыныц кец1лш кетерейш деп: — Гайшаны елецийл дейтш, айтысамыи деп жец1лш к,а- лып журме, кенжем,— деп кулдк Bip кун1 уйге отыра алмагасын, К,ожаш ушнен туе ауа шыгып, тым болмаса Райшамен дидарласып келешн деп А мантай аулына к,арай бет к,ойды. EciAfli ж агалап келе жатк,анда, 6ip шыцныц астынан 6ip тулк! шыга кеп, аттыны кергссш к,аша женелдй тулкш ! к,уа- йын деп шок,ыта алдындагы к,ырга шыга к,алса, кетщ бара жатк,ан тулш кершбейдк B ip юшкене шок,ыны айнала ушып журген даланын, жайын 6ypKiTiH кердк 1з 1мен ж орытып кел­ се, тулю ш ц isi эл п шок,ыга KipreH екен. А й н ал а журсе, шыкдан isi жок, — буркггтен к,орк,ып тулю , шырпыны пана- лап ж атыр екен. М ына бурю т осы TyAKini алм ас па екен деп, шшкене шоцыдан тулдаш к,уып ,шык,ты. Бурдат т у л к Ы квр- гесш-ак, аспандап барып, атцан ок,тай зулап жерге тустй Б у р к гтн , тускен ж ерш е келе жатып, анадайдан даладай ьолып тулкш щ уетшде тук,ыцдап жатк,ан б у р к г т кврген соц, К,ожашк,а: Турлыцул Райш аны алар болса, бишара муцды осындай халге тусед!-ау деген ой Kipin, сол ой iuiTeri nrepfli толк,ытып сыртк,а шыгарды. 109

Д ал аны жацгыртып эн шырк,ап, желе шок,ытып, К,ожаш тулкпнц екпссше тумсыгын к,адап жатк,ан бурю тке де жетш К,алды, аттан тусе к,алып, ту л м ш алып к.анжыгасына байлап: <'1\\удаи буиырса ж олым болады екен»,— деп ырым к,ылып, к,атты ж ортып отырып, А м антай аулына келдй К,отанда к,ой 6eAin журген 6ip баладан, етчрш 6iAMereHcin: — И тбайдж ! к,ай уй ? С ер г азы н ш цай уй ? О л уйлерде к,онак бар м а ? — деп жен сурады. Бала Итбайдйс! кешн цалдьт. С ер газы ш ю анау т у т ш шыгып жатцан уй, онда бу- пн иплдехана бар, кеше С ер газы уйш деп жецешем ул тап- к,ан, ж аца пнлделжке А текем аулынан ею ш ана к,ыз келдй М уны ecTin К,ожаш iiuinen куанып, С ер газы н ш н е келш тусе к,алды. У йге Kipce он шак,ты к,ыз тер уйде шай imin отыр екен. А мандасы п, тумага цайырлы болсын айтып, ше- шшгеннен кешн, Сергазы отырып: — Жиен, е з щ налагай жерге отырып шай iui,— дед!. К ож аш , ем кешн акдудыц кегйш рш дей болып отырган F айш адан айырмай жагалай бергенде, Гай ш а келдйг, бе деген Kici цусап цагысып он, ж агынан орын бердй Бул ек! гашык, кеп йшнде амандаск,аннан бетен с е з сейлей алмай, к,ур iui- тершен 6ipiH-6ipi: «М ен с е т 1здеп келд1м», 6ipi: «К,ашан ке- лер екен деп сагынып жур ед 1М» дегеннен баск,а ойламады. Булар 6ipiH-6ipi Kepin к е ц и д ерш демеп, ж андары рак,ат тауып, кантпен iuiKtii к,ара шай балдан кешн кершбей отыр- ды. Е кн ш п ойлары соцыра ойын басталып, цолымыэга дом- бы р а тигенде не айтсак, лайык, болар екен деген болып отыр- ДЫ. A c imin болганша, жан-жак,тан иплделжке келген бозбалалар eni yfifli лык, толтырды. С ер газы к,атын алгалы Oipcbiiibipa ж ы л етсе де, бала болмай сагынмндырап керген цуанышы едь С ол себеп’п ойын-той цылайын деп, жан-жак,- ты ц к,ы з-бозбалаларына 63i де хабар берпзген. Бозбалалар эбден жиналып болгасын, ортадагы уйдщ ecirin аштырып койып: «Е н д | ойындарыцды бастай берщдер. ©Э1м1зд1н, ауыл- дын, балалары , шеттен келген жшггтерге к,ызмет етщдер, к,ур- меттеп ж1берщдер,— дещ С ер газы .— Т а гы да, умытпай ту- рып айтып к,ояйын, ертец де жиналып ойнацдар, уш кунге шейш руцсат, шамам келгенше аттары ц а шеп, ездер1н,е к,о- накасыдан тарты нбайы м»,— дедй Будан кешн eKi ыцгайлы ж1пт шыгып, к,ыз-боэбалаларды -реттеп оты ргы за бастады. Булар К,ожаш пен Гай ш ага келш: — О з д е р д щ ар алары цы зга 6ip к,ыз отыргызайыц деп едж,— дедь Гайш а: — Жиенмен екеу1м1здп1, т!зем1з айрылмайтын шыгар, бе- 110

ген жерге оты ргы за берщ дер,— деп 1\\ож аш ца царап жыл- жыццырай тусть К,ыз-бозбаланы эбден отыргызып болран соц, элп ем ж т т т щ 6ipi турып: — С ерразы ага! ©лецд1 шмнен бастап ай тц ы зай ы н? — дед!. Серразы: — Д омбыраны 6epi экел, e3iM бастаймын,— деп домбы- раны алып, пернесш тышцан ацдыган мысыцтыц аярыидай ептеп басып, энге салып 6ip-eni ау ы з айтып бердк Сергазы той бастарын айтып болды да: — М э, шырагым Ж умаш, енд! редамен Kici тастамастан айттыра б е р ? — деп цолындары домбыраны турегеп бердй Домбыра шеттен жаралап келедь эрюм в з шамасынша айтып ж аты р, кезек К,ож ашца келдй К,ожаш домбыраны цолына алып, ж уртты кеп бегемей- ац, «К,алцам ш ырацтан» жаяулатып уш ау ы з айтып бердй Уй шпнде отырран боэбалалар 6api б1рдей шулап: — Бэрекелдк жиен, тары да ай ты ц ы з,— дестй К,ожаш болмас, айтайын деп, домбыраныц цулагын цайта бурап та- марын кенеп, 6ipa3 ойланып отырды. К,ож аштыц жанынан шырарып айтатыны да болатыи. Бул жолы «К,алцам шырац- ты » цояйын, тусш ген Kici тусш ер. Tyciii6ereH Kici тусш бес деп, Райш аныц K,asipri хал ж , езппц рашыцтыгын ж умбацтап елецге цосып, эн шырцап цоя бердь К,ожаш елецш аяцтап, цолындары домбырасын Райшага карай усына берда. Отырран боэбалалар да, Серразы да: — Жарайды, дурыс айтасыц, жиен,— десть F айшага елец айт деуге бата алмай, Серразы Жумашца: — Домбыраны алып, шетшен айттыра бер,— деда. F ай- ша кулгмареп: — Ертерек м1ндет1м1эден цутылайыц,— деп цолына дом­ быраны алды. К,ожаштыц айтцан елец! басцага жумбак, болганмен. Рай- шара жумбак, емес. Т утш дей булыццан iurreri ш ердщ тиепн агытып, кепке муцын шаццандай уш -терт ауы з елец айтты. А йтып болып Fafiina цолындагы домбыраны тастай бе- pin, К,ожашца царай суйешцшреп, содан 6ip ж эрдем Kepin, пана табатын адамш а тырылыццырап отырды. К,ожаш та сыртынан оц цолымсн е зш е царай тарты ццырап ж ур т шулап жатцанда, Райшаныц цулагына аузын таяп, сыбырлап: — Мен ceHi цутцарамын... Турлыцулдай бай емесшн, цара басыма р азы болсац...— дедь К,утцарам деген с е з д 1 ес- TireH Райш а буыны д1ридеп: — разым ын, разымын,— деда. 111

К,ара келецке бола бсрген кезде, ауыздарын жацындастырып cymcin алды. Булардан баска да кы з-бозбалалар cymcin жа- ты р, 6ipaK, бул екеущщ cyfiicyi, жацындыгында риясыз дос- тык бар. F айшаныц елецш еспген сол уйдеп эйсл-еркектердщ ой- га цалмаганы жок,. Б1рсыпыра цатыпдар жылап та алды. Ж ылаган цатьш дардыц ne6i — малдыц куилмен амалсыз келгендер. Kefi6ipeyAepi Гайш ага ж аны ашып жылап жатыр. K efi6ip бозбалалар: «И тбайды ц e3i шын ит nici екен гой, Гай ш а сыцылды баланы, неше бай болса да шалга бере м е ?» — деген ойга цалысты. С ер газы , а з алдына калыц ойга Tycin, бозбалалардыц ойын-кулюсше алацдамай, тесегшде шалцасынан жатып, «Р а с, Гайш а жас, Турлы цул алпыста ма, одан да артык па. аппак, ш алга барып бишара калай адам болады; жаксы , imep тамак, киер кшмнен кем ш ш к кермес, 6ipaK оныц Гайшага пайдасы н е? Ойын-кулюде е т т з е т ш балгын м е з п л т 6ip шалмсн калай 6TKi3cin? Биш арага ю нэ жок,, кайтсын байгус. Калай зарлам асы н !.. О бал... О бал... А лгаш цы кезде осыныц обал-сауабына ю рккендей болып ем, енд1 рет! келсе, куты- луыиа себепкер болсам...» деп ойлап жатты. Б о збалалар б!рсыпыра елец айтып болган соц «алакан сокпай» ойнап, одан ортада отыргандарды Kefiiii отыргызып, 6ipiH-6ipi i«0Tepin, ойнады. Ш ? м кар а келецке болган мезпл- де, кы з-бозбалалар cyfiicin к °я д ы . К,ожаш пен Гайш а сез- дерш збдсн 6iTipin, уэдеш тастай кып байлап, ендш эцпме. ретш тауып Турлыкулдыц торынан цутылу болды. Бозба­ лалар эбден таркап болгасын, К,ожаш тесек салдырып ж а­ тып калды. Энеукуннен берп кайгы-цаареттерш умытып, куанышты калыппен Гайша да уйше келш жатты. Бул eKi гаш ык, ек1 жерде ж атып, eKeyi де тац атцанша уйыктай алмай шыкты, кашан цосыламыз, кашан муратка жетем1з дегеннен баск а ой бул екеушде жок,- Е ртец п кун бул екеуше кеш болмады. Bip сагаттыц узак- тыгы жылдай керннп журдк Гайшаныц ете кец1лд1, 6ip жер­ де сабыр етш отыра алмай жургенш Ацсулу сезш, сурауга ибалык етсе де, 6ip оцашалыкта: — Гай ш аж ан, нйлделжке 6apyFa кун кашан батады деп асыгып ж урсщ бе, цалц ам ? — дедк — Я , апа, барамын, 6yriH кешепдсн ертерек барамын, тунде ойынга жнен келдь ап а; екеум13 катар отырдык, жиен e3i ж аксы гой, апа... М еш «mipireH жумыртка болдыц гой» деп рас айтыпсыц, апа,...— деп Гай ш а жылап коя бердь 112

Апасы да жылап, 6ipas кец ш н басып алгансын: — Ш ы рагы м , Гай ш аж ан! Е сщ д е болсын, жиенмен к,алай ойиап кулсец де мен сендерге урыспаймын,— дед!. Апасынан мундай с е з еспгенсш Гай ш а; ке ц Ы Т урлы кулдан мулде к,у- тылып кеткендей болып: — Сен болмасац, апа, мен не адам болар ед1м? М аган kimiuh, ж аны аш ы р едк а п а ? — деп тары ж ы лап к,оя бердь Е кш ип кун1 кеш, пплделжке ж иналган к,ы з-бозбалалар кешепден repi азырак, болды. Гай ш а мен К,ожаш, кешег! к,ал- пынша к а тар отырды. Eneyi де к,аЙЕы-к,аырегп умытк,андай. Bipcbinbipa ойнап отырып, кеш еп уйк,ынын, эсерiнеи ж а- лырура айналып, тун ортасы ауа берген м езп лд е к,ы з-бозба- лалар тарай бастады. А у ы з уйде Ke6iciH та б а алмай, к,ы здардан кешн калган Гайшага Сергазы: — Гай ш а шырарым, сен калып, б1зге шай к°й ы п 6epmi, уй арасы жакын рой, артынан барарсы ц,— дед!. Сергазынын, Катыны да: — У к ш м , К1шкентаи самауы рды коя к°й , ш ырагым , Kici а з гой,— дедь Гайша сенек ш ж д е самауыр к°йы п жургенде, Серразы К,ожашка: — Жиен, Гайша екеущ шц ыцкайыцды байкадым, Тур- лыкулга бергенге шешес! мен к ы зы р азы емес, пэлен деп не Кылайын, осы ауылда р азы емес ю а ш ц 6ipi мен, маран еш- нэрсешн, Keperi ж ок— М ен сендердщ т!лектерщ де, осы куш он,аша жер гой, барыц'а к амыцды жей бер,— деп кулш, К,о- жаш ты уйден шыгарып ж1берш кулд! де, катынына: — Е ш к 1мге сыр шашпагайсыц, Балкумш,— дед!. К,ожаш далага шыкты. Самауырга шок салып жаткан Гайш а артына жалт карап, К,ожашты корд! де, к °ЛЬ1НДагы шымшуырды жерге тастай 6epin, каРсы журдп — Жиен, саган шай к °я м деп токып к алд ы м !— дед!. Eneyi сагынысып KepicKen адамдай, куш актасып, cymcin, жолдан тайып, кораныц карацгы бурышына карай кетть.. К,ожаш уйге барайын деп жур'е бергенде Гай ш а турып: — Жиен, енд1 к,ашап келесщ ? — дед!. К,ожаш ойланып, биыл Т обы л га шеп шапканда бес кун кем! бар ед!, соны втеп, содан сон, калага баруы бар, соны есептеп айналасын тогы з кунге толтырып: — Енд1 торыз кунде 6ip оралы п согармы н,— дед:.

Ш ай imin болган сон, Гайш а кайткысы келмей, артында CipAeMeci умыт налган Kiciuie, арты на нарайлай-нарайлай yfii- не к,айтты. Т е р уйде С ер газы мен К,ожаш кецесш, кепке дешн уйык- тамай жатты. С ер газы бастан-аяк Турлынул мен И тбайдын Куда бо- лып, мал алганын, memeci мен ны здьщ разы болмай жылау- да екенш, Г а й тан ы Турлы кулга беру маслихатыньщ imiiiAe ®3i де болып, ж азы нсы з ж астыц обалыиа налдым ба деген- дей ойда боп жургенш ацпме кып айтып отырды. Осы бай- густьщ кез жасынан нутылудыц амалын ойлап ж ургендтн де айтты. К,ожаш та Сергазыдан сыр жасырган жон, Гайшаны кер- геннен гашын болып, айттырайын десе тоныньщ келтелшнен жазып ж ургендтн е дешн айтып намыгыцкырады. О дан энеугуш И тбайдж ш е к°иганын, натыны мен ныздыц сол кунп сезш сн байнаган калпын, кешеден 6epri Гайшамен сейлескен сез!н, еткен уэдесше дешн тастамастан айтып, ке- ц1лс1з емес екенш б1лд1рдп Сергазы: — Ж арайды, жиен, енд1 е зщ ешммге сыр берме, келш- KeTin жургенде тусетш уйщ осы уй болар, абырой сактайтын ж агын да ecnepin, кеш келш, ерте найтып уятка б:э де кал- майтын жагын ескерерсщ , е зщ е де абырой керек кой.— деда. Гай ш а да ушне келш , кендлдеп муддеда бггкендей болып р акаттаны п, апасыныц бас жагында салулы туркан TeceriHe жатып, ешнэрсе ойламастан, imineH «то гы з кун», «тогы з кун» деп кайта-кай та айтып, 6ip TypAi тыныш, тэтт: уйныга к е з: кеттй Е р тец ш е К,ожаш атын ерттеп, Kemeri олжа TyAKicin Сер- газы га байлап, енд1 аттануга айналды. — 0 з 1ц1пц де ж олыц болатын peTi бар екен гой,— деп С ер газы кулдн К,ожаш атына Minin, ж олда И тбайдж ш е ту- cin, Гайшамен ди дарласа кетешн десе-дагы, К¥Р Tycin атта- нудыц peTin таба алмай, тура елше кайтты. EciAfli ж агалап, аян,-жортакпен келе ж атканда, аттарын сумектей кылган, ездер1 сак-сак кулген уш ж ш т ж олы кты .. Б у лар: Ж уш с, Элкен, Bipne дейтш бурын К,ожаштыц^ойнап- кулш журген iitirirrepi екен, амандасып болганнан кейш: — Жиен, кайдап кел есщ ? — десть К,ожаш ж енш айтка- сын, Ж ушс турып: — Сергазы н ы ц катыны ул тапты деп еда, инлделжте бол­ ган екенещ гой,— дедн

— Варган жумысым ойын емес ед!, 6ipaK, кез келгенсш ойында болдым,— деп К,ожаш KyAiMcipefli. Элкен кулш: — Жиен, юмтпц кы зы ны ц цасында отырдын,? Шынын,- ды айтш ы ? — дедк — KiMHiH кы зы екенш б!лмеймш, эйтеу1р 6ip кыздын, Касында отырдым,— деп кулдь Жушс турып: — 0HeyryHi, мен 6ip И тбайдж ж е барганымда, Гайш а осында 6yriH жиен конып к е г п деп аузынан тастамай отыр ед1, дэу де болса, F айшанын, касында отырган шыгарсын,,— дед1. — О л байгус 6ip цор болган бала гой, экеЫ ш алга бер- геннен 6epi карай кусаланып жудеп Kerri деп ж ур едь калай Kepineai, байкадыц ба, жиен ? — деп, BipKe К ,ож аштыц бет1- не карады. — Сейлескем ж ок, 6ipaK KGH,iAi ж ары м ю с ш щ калпы бар кершедь — « И т жегенше, Kici ж есш » деген 6ip макал бар еда, сол Еайшаны сен алып каш сацш ы , жиен. Осыдан елщ е аман- есен 6ip жетш алсан, кутылганын, гой. С онау К екш етауга ар- тыкнан him !здеп барар д ей ац ,— деп Ж у н к ж олдастары на Карады. BipKe турып: — Олай деме, Ж уш с, жиен F айшаны алып к аш са, арты- нан \\злеп барушы болар, 6ipaK жиеннщ e.\\i де ipreAi ел емес пе... Бул елд1 алсак, бу да суттей уйып отырган ел емес... Т урлы кулдьщ «e c ip i уш ш еле кетуш! шамалы болар. MiHe, Т у рлы кул уш ш елм ейтш ш ц 6ipi мына мен,— дед!. — Е , Т урлы кул ана жылы, б1здщ, e3i сорлап cin,ipi шы- гып отырган Куекецнщ ж еарш , тал тусте,.Эб!ш бас болып, ауылыидагы He6ip байппгештеу К,ыдыр дегенге алып бер- ген жок па, сонда б1здщ канш а ж азы гы м ы з бар ед1? — деп Элкен зьтырлангандай болды. — Ж азыгымыз кедейлш м!з ш ьтар , котанды кой, yfiipai жылкынын, ж октыгы шыгар...— деп Ж уш с те муцайган тэ- piafli болды... Куекецнщ жеЫршщ кетуше себеп болган — ана жылгы Kici елген ш татта, 6i3fliH, М едеудщ Т урлы кул ж агында бол- магандыгы гой. сонан 6epi 6i3re не icTerici келмей жур. Жыл- Кьщды шацдатып, ауыл устше бастырып, Тасеткелден суар- ма дегешм1з, бурынгыныц устше к°сы м ш а болып, болыс, билер е з жагында болгасын, б1здщ мын, мая шыгатын Кец- шалгынды тартып алмакшы болып журген ж ок па... Еайша- 115

ны алып цашцан Kicire ж аяу калсам да астымдагы атымды цосып берер ед1м,— деп Bipne курсш дг Р а с -ay, ойда жок, жерде, BipKe, сен eflayip эцпме айт- тыц-ау, к,удай ж енш 6epin, Гайшаны алып цашатын 6ip ер- кек табы лса, есте болатын ic екен,— деп Ж ушс те к,айраттан- гандай болды. - Жак,сы, ж1гггтер, « С е з сезден туады, сейлсмссе цайдан ту ады » деген мак,ал бар efli, Итбайдын, к,ызын Турлыцулга бергенш ц e3i байлар мен би-болыстан кедей, нашар атанын, керген кемцплж, к,оршылык,тарын к,озгап, к,ай-к,айдагыны еске ту ар д й ау . Сендер оны айтасыцдар. Bip жылы мен ау- ылдагы ж аман Ток,пай деген сасык, байга шапке тургам. Тамак,, KHiMfli жендеп бермегешмен жай цоймай, кунде бок,- тап, басыма цамшы у т р е бергенсш, шыдай алмай, шыгып KeTin ем. С о л ит кунщд1 б т р м с й шыктыц деп 6ip айлык, ецбек ак,ымды эл1 бермей ж ур. «С аган ацымды аабермесгпн» деген cepTiM бар ед1, сол ЭЛ1 KeTin бара жатыр... — Б1здей сорлылардын, к,ур аузы айтатыны болмаса, к,о- лынан не келунн едй— деп К,ожаш тагы муцайгандай бол­ ды. Bapi де ат уст!нде, к,амшыга суйенш ойга к,алгандай. — К,ой, к,ур турып ерте кунд1 кеш цылмайык,, не нэрсеш уак,ытында кврерм1з... Жиен, «ж ас-ж асты ц TiAeri 6ip, ж1бек- т щ туйпп 6 ip » деген, 6i3fli езщ е сана. Е нд! 6i3 ж урешк,— деп Bipne атыныц басын бура бастады. 0 тк ен ш таттан 6epi Турлык,улдын, жатса-турса ойынан шык,пай, ту й тш лд ен т, мазасын KeTipin журген — Медеуд!ц еткен ш татта ссцына epMereni 6ip болса, екшпп, жылк,ысын Тасеткелден суартпаганы. О ныц 6ip кепн М едеудщ ж е ар ш тарты п алып к,айтарып efli, оган Mice тутпай Кецшалгын eci- нен шыкпай мазал ан а 6epymi едп Bip Kyui Турлык,улджше, би-болыстар cay eTin тусе к,алды. Булар байджш де, раздай цалк,ып, уйректей ж у зш еш-уш кун ж атты. — М ы н а Медеуден кект1 к,алай алам ы з, мен1ц к е ц т м ж ал гы з ж еарм ен Mice тутатын емес, К ецшалгынды алып, Тасеткелден ж ыл^ымды суармай кепм бггпейдй С ейтш 6ip сол кедей немелерд! табаны ма салып, эне 6ipey селтецдеп журген к,у TipceK BipKe д ей тш ш щ eKniHiH басып к,ойсам дей- мш,— деп Ту рл ы к ул Байгазы мен К,урымбайга к,арады. Б айгазы , К,урымбай: 116

— Байеке, жалгы з а з д щ емес, сол М едеудщ ызасы бэ- рЕапэдщ де ес1кпзден кетпей жур-ау, колдагы ел аман болса, ы зд щ бул п л е гв д з орындалатын Т1лек к,ой,— деп ийрешсш- iuipeiiicin отырды. 96im турып: — О сы К ецш алгын р етш де бай мешмен кептен ак,ылда- сып, С1здерд1 шак,ыртып ж1бермекип де болып ж ур едй «Б1тер к т щ басына, жак,сы келер к,асына» деген, cipa, (Н здщ байдын, бул iciHiH, сэт1 келер,— деп кул1маредг К,урымбай «ж ер деген « з г е оцай гой » деген Kiciiue, кете- рш ц м р еп, насыбайын кагып ж1берш: — Олай болатын болса, осы ж олы б1ржолата байдын, iciH 6ixipin кетешк,— дедь О тырган ж ур т ацылдасып, Ту рл ы к ул га тагы калган дос- жарларын шакыртып, Кецшалгынды тартып алу ушш Ме- деу устше жиылыс курмакшы болды. Т у рлы кул Медеуден Кецш алгында даулайды екен, би- болыстар сол ауылдын, ycTiHe с ъ езд курады екен деген хабар дуцк ете тусть Бул хабарды есткен журттын, б1рсыпырасы «сорлы Ме- деуге ш тат, ерлж , билж не керек ед1, Т урл ы кул ды ц етепнен устап, дегенш ктеп отыра бермес пе»,— дегендер де болады... BipKe, Ж унк, Элкен бул хабарды есткеннен кейш ауыл аксакалдарын, тагы баска агайындарын жинап алып, акыл- дасып, жиналып тебелест, би-болысты ауылга туармей та- р атсак кайтеш ,— десть Аксакалдар турып: — К,ой, ш ырактары м, олай болганда ауы рлы к сендер- ге тусед1 гой, сендердщ бастары ц байланып журсе, артта- рыцнан 1здейтш адам ж ок, алса ж ерш ал ар, кундерщ ту- са кврерсщдер! — деп, тебелес кы луды токтатты . BipKe ту­ рып: — Жарайды, с:здер унатпасацыздар о да болсын, 6i3 та­ за «ниегп к азага» енешк деп ек, олай болса, алатын жерш вздер1 ала берсш, 6ipaK ауылга к е л т опыр-топыр кылмасын деп алдынан Kici ж!берешк,— дедь— Ж1берешк, ж1берешк,— деп, би-болыска Ж уш еп аттандырды. Ж унк ауылдан шыга бергенде, топтанып би-болыстар да к е л т калды. Медеуде би-болыстар еккуш конып, мазалап, эптер-тэп- тер кып, басып-квктеп Кецшалгынды алмакшы болып ауыл- найга карай кетть — Е л кыдырып кецЫн,1зд! к в т е р т кай ты ц ы з деп Т у р- 117

б е р ^ ЛДЫ ДЭ еРТ'П КеТТ' БарМаРын т‘степ Б 'Ркелер кала ма ^ н ! ИШЭРа КедеЙ' ау! С агаи Да атаР тац, шыгар кун бар К еш тетш К,ож аш ушне келдк -Далада су экеле жаткан жецгеа кулш: — Т у с щ ж ы лы кершедй кенжем. Ж олыц болды м а? А т- келМн, есен б е ? — дед!. К,ож аш кул ш преп, есен деп уйге м р д ь Кец1лс1з емес екендМн жецгес| сезш , аныгын 6iAyre асык,са да К,ожаш кеп К,умарланып тыцдап отырран ж ец геа: — Жарайды, к,айырлы болсын, 6ipaK, торыз кунге дейщ сен к,алай шыдап журесщ, Гайшац цалай шыдап журед1? — деп эз1л тастады. К,ожаш KyAiMcipen: — Bip caFaT та Kepice алмай отыра алмагандаймыз, 61- рак тым ж ш бара берумен кезге Tycin, к,¥Р сезшт1 боламыз рой? — деп к°й д ы ... г — К,ожаштыц ауылында, цандай сырлар болса да жасы- рьГвпайтын Бекарыстан дсйтш 6ip жолдасы болатын. С о л ж1пт 6ip кун1 К,ожаштан: — кейде кеп,1лдй куаныш- /гы, кейде ж аб ьщ кы ж уресщ , К,ожаш; маран сырыцды неге К,ожаш бастан-аяк, барлык, сырын айтты. — Енд1 мен кур бозбалашылырым болса, бетен. 6ipey ccTin сезсе де ешнэрсе етпес едй кудай буйырса, осы ж аз алып каш амын ба деген ойым бар, еиш м ге сезд!рме, Бека­ рыстан, е з щ ат салысып маган жэрдемш1 бол,— деди — Ж арайды, к°л дан келген жэрдем1мд1 аямаспын, КУР' былык былай турсын, Турлыкулдан кек алу ушш де кщ е KipiceMiH. А н а жылы жогалган 6ip биесш накактан-накак уй- де кар ап отырган б1здщ Ж анарыстаннан Kepin жаяу тастап, ж ал гы э аты мен 6ip сиырын алды гой, сондагы Жанарыс- танныц кш эсы — бие жогалган KyHi кешше 6ip тайын 1здеп, Ту рл ы к ул ды ц ж ылкысын аралаган екен. И тбайдьщ кызына ез1м де с е з айттырайын деп ж ур ед1м, енд1 мен койдым. О гад а осылай болсын. А л енд1 ертец У рки ян ьщ Kyfleyi келе- д1 деп ест1д1м. Сэрсенбй бейсенбке ойыны болса керек, соган

барабык,, К,ожаш. М ен щ атыммен ертен, агам кал ага барушы еда, сенщ атыцды жегем1з. — Ж арайды, барабык,- Ертецш е бес-алты ж т т боп, К,ожаш, Бекарыстан Y p- киянын, тойына баруга шыкты. Т о й Ту рл ы к ул аулымен кер- пнлес отырган А лты бай аулында. Б у л eKi ауылдын, ipreci ай- рылып кврген жок. Ж азак тьщ кар баскан аулы, пештщ мойнынан шыккан --гутшшен болмаса, кай жерде уй бар, кай жерде уй жок екешн адам сыртынан карап б и е тш емес. К,орадан шыгып журген бейсауат мал да кершбейдг А уы л сыртында кар те- yin ж аткан он т а к т ы арык,-турак- С ы рттан ауыл жым-ж ырт. Ауылдын, ш етш деп 6ip уйге Tycin, той етш жеп бола, бер- ген м езп лд е сырттан: — А тш а б ар , атш аб ар ! — деген дауыс ш ыкты. А уы лдан топтанып шыккан KiciAepre epin булар д а бар­ ды. Булар келсе, 6ip ж агынан Б1рке, Элкен, Ж уш стер де ке- лш калган екен, 6ip-6ipiHe к осылып ш уркы раса кетш , 6i- рьщгай отырды. Булар бэйгеге Ж ун ктщ кара керш экептг С ол ж ылы кы с ж ещл болгандыктан, дэмел1 бозбалалар астындагы 6ip-6ip атын ж аратып тастаган екен. Булардьщ ш ш д е BipMaH деген а к кен,1Л, алацгасарлау 6ip ж1пт бар ед1. Журттын, бэйгеге к осайын деп ж аткан аттарын Kepin делебеа козы п , мен де атымды шаптыра- Bipne, Бекарыстанньщ кой дегенше болмай, тым болмаса 6ip тац асырмаган атын бэйгеге косты да ж1бердь Сонымен К,ожаш, Б 1ркелерден бэйгеге eKi ат косылды. А тты айдап ж1берген сон,, ж иналган ж урт eKi жарылып курес салды. BipMaH жайшы лыкта квршгенмен алысып, ж улыса беру- mi едь 9р ю м мазактап , «BipMaH балуан » дегенд1 малданып журсе керек. Бас балуанга ез1м тусем, жол 61зд1к1 деп, бел- ceHin ортага барып отырып алды. Жиналган журт, жол дегенге сез айтсын ба, Б!рманга ба­ луан шыгарды. Eneyi устаса Kerri. Ю м жыгылганы б ел гш гой. Б озбалалар Kypecin болганша, ат та келш калды. Жушс- ТЩ кар а Kepi мен 6ip торы ат бвтен аттардан окаш ада, ал- дында катар келе жатыр. Т о р ы а т — Б айгазы ны ц баласы, Шалканнын, белгш жуйрш торысы. Ш алкан менщ атым озып келед1 деп mepTHin, ту лм тымагын кисайта киш, ортага шыга бердн — Ш алкан, кетн тур, аттарды жаскантасьщ, юмнщ аты 119

о зы п к ел г ен ш ж урт перед! гой,— деп Ж ушс те каракшыга Карай жупрда. Торы дан кар а кердщ, мойыны озып каракшыдан erri. Ш а л к ан : бас бэйге мешкк былай шыга ме!Йц атым озды деп ж ан ж ал шыгарды. Ж уш с: — бэйге меш м, мешц атым озып келген, ж ур т, Kopin отырсыцдар,— деп cim rc ба- сып ортага барды. — О нбагап Медеу, саган не кылган бас бэйге? — деп Ш алк ан Ж уш си камшымсн eKi-уш рет ал те п oTTi. Ш арт- шурт тебелес болды. Ж урт кой-койлап, тебелесп токтаткан соц, Ш алкан ту- рып: Бэлем М едеу, кеше катыныц мен жерщд1 алып ек, бу- дан былай басыцды алармын,— деп атыныц басын бурды. BipKenin С майыл дейтш 6ip шалы тойга аягынан кездескен. М аган шапан бермей, Том анга ки п здщ дер, мен! ырымкан KYP тастагандарын, кеш еп штаттан калмай журген киюлжщ гой деп: BipKe, Ж уш с, ат к а мпнцдер... Букы ц тойын да, езш де...— деп боктап тагы ж анж ал шыгара туре келд1. Тулш - бай дейт1н сол ауылдыц аксакалы : — 6ip аш уыцызды б1зге бер!ц13, Сэке,— деп Смайылды токтатып, 6ip «кок шолак» ырымын эпердь Т о й таркагасы н, кеше ойынга жиналган бозбалалардын, басы курала бастады. К ,ожаш, Бскары стан, Б!ркелер де жол- дастарымен 1здеп келген жерлер1не барып, кыздармен ара- ласып отырып алды. Кожаштыц, тундеп Сергазып!к!ндеп Гайш амен 6ipre отырганы, сойлескен сездер!, кылыктары есш е Tycin, касы нда yKiAepi ток,пактай болып отырган кыз- дарды менс1нбей, бул ойында жонд! елец айта алмай, вте коц!лс13 0TKi3fli. О йы нга 6ip кезде Шалк,ан кел!п: — М ына Медеудщ бозбалаларын шыгарыцдар, жаудыц б1зге кереп ж ок! — деп айкай салды. BipKe: — Ш ы к сац е з щ шык- ©з1це ж анж ал керек болса, уйд! булд1рмей далага шыгып тебелесешк! — деп белсен!п тура кслдп Ж урт ею ж агына да жалынып, токтатып, ойынга оты- р а бердь «Бэлем ту ра ту р »,— деп Ш алк ан ашуланып шыгып кетт1. К ,ыз-бозбалаларды ойнатуга Туркеш , Н уры ш дейт!н ек1 ж!г1Т шыгып, 6ip к ы з, 6ip бозбаладан отыргызып, КазаК\" шылык, к альшпен рет!мен олец айт'кызып, «сакина алм ак». «алак,ан сок па» дейт!н ойыидарды ойнатып болганша тан, атуга жакындап калды. Отырган кы з-бозбалалар шаршап, Kefi6ipeyinin уйкысы келш, кейб|реулер! келсцкелеп, сулап, бетен эцг1меге айнала бастады. К уйеу косшысыныц, бозбала- 120

лардыц ырымын оперт ойынды тарцатайык, деп, Нурыш, Туркеш барып ырым сурады. К уйеу цосшысы Э л 1мбай деген 6ip Tic цаццан ж!ггг ед!. Ж арайды берейш, «орамал тонга жарамаганмен ж олга ж арайды » дегеи мацал бар ед1, кэне не аласыцдар, ж т т т е р ? — дед!. — Жиылган цыз-бозбала кеп, он съмныц кум1С1н бере- с!ц,— дед1 Н урыш . — О н сомды цой, уш тецгеш ц куипсщ алып, соны жет- ш зе берсецдерпп. — О р азд ы ц малый аяйсын ба, уш тецгемен ойын тарат- цанды к,ай атац да Kepin е д щ ? Т унеугуш М едеу Салыцтыц кы зын узатцанда, куйеуден он сомныц KyMiciH алганбы з. Сол Медеудщ бозбалалары да ойынга келш отыр, оларга та- ба болары мы з жоц,— деп Т у рк еш дауласып отырып алды. Ацырында куйеу-цудадан сураган кэдесш алып, цыз-бозба- лаларга апарып у л е сп р т 6epin, ойынды тарцатты. А улы шалгайырац К,ожаш, Бекарыстан, Б!рке, Ж ушстер У рцияны ш ыгарып салып, ертец б1ржолата ц ай там ы з деп, сол ауылга цонып цалады. Ондагы ойлары: «Н е болса да, осы ойынды аяцтап кетешк. Ш алцанды цудай 6ip кездест1р- мес пе екен, осы Турлы цулды ц цосагын цосацтап, 61збен бай- ланысып ж ур гой, болмаса онын, б1зде Heci бар. О сыныц суйегшен кетпейт1н б!р тац б а салып ж 1береЙ1к. Турлы цулды ц ж алгы з цызыныц куйеу! Ш алц ан таяк, жеп ц айтса, ол Т у р- лыцулга да тиген тацба болады гой »,— деген едь Е ртец ш е Урцияны шыгарып салуга, ауылдан уш шацырымдай жерде отыэ шамалы бозбала, б!рсыпыра цыздар жиналып тур едь Ж иналган ж Ы ттер Б1ркешц ыцгайыидагы б!рсыпыра кедей- лер едь Турлыцулдын, цосагын цосацтаган Байгазы дан 6ip OAin ек. Ш алцаны тагы масцарасын шыгарды-ау деп, ж1гер- ленш, эцпмелесш тур едн К еп узамай-ац цасында Т у р л ы ­ цул ауылынан он шацты ж ш т бар, ылги тулю тымац, сем!з ат мшгендерд! epTin Ш алц ан келд!. А р ты н д а е м шана Y p- циялар келе жатыр. Буына нан шскендей болып, ж !г!н белектеп Ш алц ан кеп тура цалды. ¥рк,ня келгес!н М едеу ж1г!ттер! куйеуден «д е ц асар» ырымын сурады. — Сен цу т!рсектерге не «дец асар» керек, А лты бай мен Турлыцул ауылыныц цуда-куйеушен «дец а с а р » алуга ж етш пе ед!цдер,— деп Ш алц ан тусе цалды. — А лты бай мен Турлы цул аулы м м ед1, аламы э,— дед!. — Е , Турлы цул м м болмаса, кеше цаты ныц мен тал 121

тусте Кецш алгынды к,алай б е р д щ д е р ?— деп торы атпен ор- TaFa карай келденецдей берд1 Кецшалгын Кулагина тиген соц манадан шыдамай турган Ж ушс Ш алканды сепз кырлы Камшымен nepin-nepin втть Т урлы куд Кецш алгын туралы Медеуге ктеген зорлыгын ертец гай ш ага да ктеш н деп отыргандыгы eciHe тусш , К,о- ж аш та шыдап тура алмай, б!леудей камшымен Ш алканды 6ip-eKi тарты п еттн Ы зага шыдай алмай турган янпттер мыр- залард ы сойды д а салды. Ш алкан шекеш канап аттан К¥\" лады. — 1с бггп, 6ip KeKxi алдык,— деп Bipne ж кггтерд! алып, ауылра карай ж урш кетт1. К ож аш ушне келш , оны-муны ш аруа жумыстарын бггке- ciH, ертеде Гайшамен уэде еткен куш , кайткенмен де барып, 6 ip квруге асыгып журген рашыгыньщ кец Ы н б т р е ш н деп аты на мш д1. Ж аксы KepeTiH ж ец геа К ож аш ты ц атыныц ба- сын устап турып: — С ап ар ьщ кайырлы болсын,— деп кулш калды. Ж олдаи EipKe, Ж ушстерге сога кстсйш деп, Б!ркешк!не тусе калды. Эц пм елесш отырып EipKe: — Б1здщ аксакал дар, Кецшалгын мен Тасвткелд1, тары энеуп е зщ е айткан жеЫр эцпмесш умытпаган кер1нед1. «Осы И тбайды ц кы зы ны ц тусында, Турлы кул байдан KCKTi 6ip алып калуга болар едь 6ipaK сол кы зды экетет1н еркек ту- маган шыгар»,— деп отыр. — Ж уш с, Элкен болып ез1м1з акылдасып ек, сол Гай- шаны алуга ceHi лайыктап оты рмы з, жиен, сен калайсыц, шыныцды айт, осы кы зды ц тусында «а т журмеген жерде Калмакш ы» болып оты рмы з. Сен талап етсец, peTi келетш орындар бар. К олдан келген ж эрдемд!, Турлыкулдан 6ip кек эперуге ж арасац , сенен аямас едж ,— дед!. — Ж арайды олай болатын болса, мен сендерге сендш, ж ас-ж асты ц TiAeyi 6ip деген бар едк ж алгы зы лж т! кйпмш гой, маган да жолдас керек, сендер жолдас болам десецдер, маган ж арайды ; 6ipaK менщ айтатыным — ею сейлемешк, с в з 6ip болсын,— деп кол алысып К ож аш атына мшд1. Б1ркемен сейлесш отырып, айналыцкырап калган екен, кештетщюреп К ож аш Сергазыш кш е келш конды. Сергазы да к°н агы на куанып, калдырмастан амандыкты сурап жа- тыр. 122

К,ожаш та амандыкда к,анып: — 9 л п жаман немелерщнщ деш сау ма? — деп жалпыл- дап калды. Ш ай iiuin отырранда, С ерразы катынына: — Маиа F айша екеущ не сейлесш отыр ед щ д ер?— дед1. Bafi6iuieci KyAiMcipen, К,ожашк,а 6ip карап цойып: — У к ш м е кешке кел, екеум1з отырып ic Tirefiin деп ед1м,— дедй — О лай болса, бйегенеден соц, эл п цойшы баланы ж!- бере кой, шакырып келсш. Муны ecTireH соц К,ожаш куанып, Гайш аны кергенше асыгып отырды. B ipas уакыттан соц, ас nicyre жакындаран мезплде, ау ы з уйдеп к,ойигы балара к е л т С ерразыныц бэй- — Ш ырарым, барып У кЫ м д ! ш акы ры п кел. Жецешем ic й геш к деп айтады де; 6ipey-Mipey уйлерщ де цонак бар ма десе, ешюм ж ок де, бар... К еп кеинкпе, ка з Ф ас TycipeMiH,— деп сыбырлап ж умсап ж1берд1. К,ойшы бала И тбайдж ш е жетпей, ею ортада келе ж аткан F ай шага ж олыкты. — Сен! ш акы ра келе ж аты р ед1м, апеке, жецешем ипбе- pin ед!, ic й геш к деп, жур, апа,— дед!. — К,арагым, уйлерщ де ш м б а р ? — Жецешем сураган жанра айтпа дегён, сен айтып к °й - ма, апеке, уйде энеугунп пнлделжте сенщ цасыца отырран ж1ггг конып отыр. — Антурган, енд! бетен 6ipeyre айтып к°йм а. Айтсац, жсцешеме айтып, ж аньщ ды шыгарам,— деп к ° нактын, ю м екен!и сезген Б а й т а , куантаннан ж уп р е басып, уйге калай жеткенш б1лмей калды. К,ожашты керген соц, eKi бет1не кан ж уг!рш , кы зары п, 6ipep рет ке зш щ астымен К,ожашка карап к°й ы п, ептеп б а ­ сып, жецгесшщ касына сызылып цана отырды. Ш ыитак,тап ж аткан К,ожаш, F айш а келген соц басын ке- Tepin, кец ш м ен кушацтап суйгендей болып амандасты. Байкаган Kicire, бул ею гаш ыктыц ам андасцанында да 6ip TypAi ж акындык. эдеп, сыпайышылыц болды. Eneyi де, 6ipiHe 6ipi, торыз куннен 6epri керген б1лгенш айтпакш ы , 6i- р ак оран уацыт жок. 123

A c iniin болгасын, б1рсыпыра ас басып, эц г!м елест оты- Ры п’ С ер газы мен К,ожаш тер уйге тесен салдырып жатты да, J -айш а мен Ссрразынын, эйел1 ау ы з уйде ic Tirin отырды. К,ойшы бала элдекаш ан уйьщтап к,алган. — Ш ам сенген сон, С ерразы К,ожашк,а к,арай аунап ту- cin, сыбырлап: —■ А н ау кунп ойыннан 6epi, Райш а осы уйге келпштеп ж ур. Балкум кпен сырласып журсе керек, к т ер щ ш ц бет алы- сы ж ам ан емес сык,ылды кершедн О сы сен не ойлап ж урсщ, ж иен? Ж аз да Tipi Kicire жак,ындап к,алды. Итбайдын, кецЫ , енд1 6ipep жет1ден соц Турлы кулдан мшетнин мш ш, арты- нан алатын ак,шасын алып, беруге даярлана бермек, кур боз- балашылык,, уак,ытша рана нэрсе рой, тупкшк™ жолдастык,- к,а кецЫ н, к ,ал ай ?— дед!. — Би м сй м ш , нарашы басымды Райш а уш ш циган Kici- MiH, 6ipaK к,орк,амын-дагы. Т у рлы кулдьщ жалрыз уйл1 мен TyriA ipreAi елге icTen отырганы анау: не басында, не жершде, не ж е ар ш д е еш билщ ж ок: п эл еа тары е з алдына; не icTen, не к,оярымды б1лмей ж урм ш , ак,ылыцды айт, нарашы, не Кыламын ? — Yfiinfli мунда тастап, Райшаны елщ е экеткенде, мун- да ж ал р ы з агацды жундей жеп тутш к,ояды рой. М еш ц ойлап ж ургеш м ж аз, к,ар кете салысымен елще кеш. Е лге барып к,осылрасын ж айланып, 6ipep Ж1гк-е р тш келш экетсец дурыс болады-ау деймш. Е лге келеек, бул ел де тап-туйнацтай ты- ныш отырран жок,. Т у рлы кул болсын, оныц жаны ашыр ж алрыз к,удасы Б айгазы болсын, оныц cepiri К уры м бай, бас­ к а би-болыстардыц, былайгы к,ара бук,арага туягы тимегеш жоц, солардыц к,ай-к,айсысыньщ болса да атынын, суршгеш- не ж аны аш уш ы кеп емес ш ыгар. Эйткенмен де, ж еар ш [здемей к,арап тары отырмайды, сендер де ipreAi елещдер, Ty6i 6ip жен! болар, ел цалпы осылай. Е н д ш 6ip жак,ын болып сырласатын адамдарын, е з ауыльщныц бер жарында- Fbi ж ар тас мацындагы ел. О л елдщ ана жылы, бм есщ гои, суатк,а жылк,ын,ды ауыл уетшен айдама дедщ деп, Кецшал- рын деген шабынын тарты п алып оты р Foft Турлыкул. 'Тары сонын, ызасымен 6ip ж е а р ш тарты п алган. Сол елд1н, Элкен, Ж ун к, BipKe деген ж М ттерш е бар да, олармен K,ayinciH6eH сы рлас; к,олдан келген жэрдемш аямас, Турлыкулра азуын басып жургендердщ 6ipi солар. О сы сияк,ты ел жайымен К,ожашты эбден таныстырып, 124

Gipcbiribipa кецесш жатып, уйцылары келгесш С ер газы тосе- Т а ц уэац, ic тш лш болды. Серразы уйццтап цалды. Уй- де ж атпаган адам жоц. Ж алгы з-ац 6eciKTeri баланын, анда- санда щгэлап, ьщырсып жылаганы болмаса, К,ожаш, Рай- шаны мазалайтын ешюм жок,. Bipey-Mipeyflin кезше тусш, ceaiKTi болармын деп, К,ожаш ертемен цайтып Kerri. Райш а уйге барып, твбеге шыгып, К ,ож аштыц царасы уз1лгенше царап турды . • Райш а мен К,ожаш кеткесж , Балку-Mic С ер газы га: — О сы У к Ы м , жиен дегенде iuiKen асын ж ерге цояды. «Bip caFaT кврмей отырсам, тутцында болгандай боламын» дейдк Eneyi де 6ipiHe-6ipi лайыц балалар рой, Турлы цулга барранда байрус не кун керер е к е н ?— дедк — Осыныц квз жасына ортац болмайын деп ктеп жур- ген iciM рой, оны е з щ де сезш журген шырарсыц, енд1 сен ешюмге сезд1ре керме, егер жиен мен _жоцта келсе, ез1ц рет- теп ж ур ер ац ,— дед1 С ергазы . — О сы цалыппен ц ар кеткенше К,ожаш келш-кетш ж ур- да. О ныц келш-кетш ж ургеш н сезе к,ойган nici жок,. К,ожаш, cipa, кеш келш, ерте кетупп еда. С о л ауылда ж алры з-ац Жу- маш деген ж1ггг cesin, С ерразы га айтып ед1, Серразы : — К,ой, шырагым, о да езщ дей бо збала гой, болса боз- балашылыры бар шырар, болмаса жок, шырар, кореец де кер- мегенс!п журе бер,— деген. Серразы сыйлайтын агасы болрасын, Жумаш унд1 цойган. К,айта соцры кезде, сырра эбден цаныц болрасын, И тбайды ц ж азы цсы зд ан -ж азы ц сы з А мантайра 6ip сабатцаны бар ед1, сол кеНм цайтсын деп, К,ожашца толыц \"плектес болып ал- ран. Э р нэрсенщ уацыты ж етш , ж ы л мойыны болса жацын- дап келе жатцансын, 6ip куш Турлыцул 96imTi шацыртып — Итбаймен ic б т р с е к , цайтед! деп ем,— деп ацылдас- ты , бэйбйие цайтцаннан 6epi, уй шаруаш ылыгыныц жудеу- ш ш кке айналганын тары да жырдай цып муцайды. — Ж арайды, цайырлы болсыи, уэдел1 кун болса жацын- дап келедц ic 6iTipeM деущ1з Tepic емес, И тбай да момын адам рой, уэдесш бузбас, 6ip Kici ж1берш шацыртып алы- ц ы з,— деда Э б ш . 125

Т урлы кулдан ш акы ра Kici келгесга, калай барып цона- цасы ш у д щ амалын та б а алмай отырган И тбай куанып Калды. Е ртец ш е А мантайды ертш , 6ip Ж1пт косшы алып, Тур- лыкулдш ше ерте-ак KeAin калды. К уда цошаметше ауыл адамдары жиналып, 9 6 iui те келген. Булар эцпмелесш неп отырды. Э ц пм еш ц Ke6i уй ша- руасы, мал жайы болды. И тбайды ц куанышы е з алдына: «Бул не деген тэрбие, бул не деген к о н а\\асы , нерпе, ж астык, байдыц 6afi6iuieci ел- месе, бул тэрбие курметке колым жетпес ед1-ау»,— деп, 6ipe- се оц жагындагы, 6ipece сол жагындагы жастыкка суйенш, шынтактап отыра алмай отырды. Е ртец ш е Э б1Ш байдыц И тбайды шакырган жумысын, ic 6iTipeTiH м езп л д щ жацындап келе жатцандыгын айтты. Итбай, Амантай жарыса: — Б1зде eni с ез жоц, уэдем1з — уэде. К айы рлы бол- сын,— деп жалпацтап калды. 9 6 iu i пен Ту рл ы к ул акылдасып, И тбайды керкейтш ж1- беру ниет1мен, MinicKe eni К¥Р ат, А мантайга арыктау 6ip денен мшпзбекип болды; шапан-шапкыты езш е баска. Е м ж уз елу сомды санап, калтасына белек туйш алып 06iui ку: — М олдеке, мынау eni ж у з елу сом акш а, санап алы- ц ы з. Жапырак, емес цой,-— деп кулш И тбайдыц алдына тас- тай берд!. Итбайдыц журен лушлдеп, колы калтырап, ацшаны ею- уш кайтара санап, эйкелше сыймаган соц, жаман орамалына кайта-кайта Tyfiin калтасына салды. И тбайды ц ыцгайын байкаган 9 6 im КУ• — М олдене! Б1здщ байдыц жайын е з щ !з Kepin отырсыз гой. Тез1рек ким ылдацыз, эйелдщ 6ip кешншектеншре бе- peTiHi болатыны бар да,— дед!. Итбай тагы да: — Уэдем — уэде. Осыдан баргасын, калага барып, керек- Ti нэрселерд! алып даярлана берем, ездер1ц1з де хабарласып ту ры ц ы здар ,— дед! (М уны сы Турлыкулды сыпайылап ша- ц ы р га н ы .) К удалар 6ipep конгасын, ат жекирш кайтуга айналды. А т жегетш бала турып шыга бергенде, Итбай: — Эй, шырагым, байды ц берген eni атын жен,— деп К°- киланып койды. Амантай отырып: — Ж ацсы, Т у рлы кул, ц урм етщ кудайдан цайтсын... 126

Эйел баланы куйеуге берерде Kici осындай орын 1здейд1 гой баласына, мундай орынды жер кездесе берсе жарайды г о й !— деп, И тбайга к,арап: — К,ош, енд1 ж урешк,— дед!. И тбай к е те р ш ц м р е п койды. А т даяр деген хабар келгесш, кнплер кише бастады. 96iiu к у И тбайдыц KyniciH кипзш, белбеуш, тымагын оперт, бэйек болып жатыр. И тбай 6ip ceMis Kiciuie уЫлеп, ырсылдап к и ш т болды. Д ал ага шык,к,асын Kicixep к,оштасып, 96im И тбайды кол- тыгынан KOTepin шанага м ш п зд ь И тбайды ц Te6eci кокке eKi-ак, eAi жетпей к,алды. Ж аздай к,ур журген байдыц ек! атымен И тбай бурк,ы- ратып келе жатыр. Кецлшде eoi6ip муцы жок, муддес! — Райш аны аман-есен Т урл ы кул га узатпак,. А ксул уга сенбес- т1к етед!; 6ipan, «сол ит эйелдн!, цолынан не келунн едЬ> деп, к ец ш н е ток,тау бередь А ц ш ан ы ц цызуымен И тбай белш де буган жок,. Жолшыбай Амантаймен екеушщ кецеа Турлыцулдыц байлыгы, одан корген сый-к,урмет1 болды. BipimH,-6ipi сезш к,остап, байды мацтап тауыса алмай келе ж аты р. А мантай - дыц к езш ала 6epin, акшасын байцау уш ш , ц алтасына цолын да салып цояды. Eip ауылдыц устш ен ете бергенде, божы устаган ж т т к е: — Бала, шауып от! — дедл — Ж арайды,— деп атшы ж т т , ту регел т, колындагы Кунтын булгап, анда-санда айцайлап цойып, ш аба ж енелд!, суаттан ала шолак, сиырды айдап келе ж атцан 6ip ке м тр д ! басып кете жаздады. — К,утырып кеткен нсме ме о зй болмаса мае па, oATipin кете ж аздады гой,— деп к е м т р саск,алак,таган бойымен к,ала бердь Бул ауылда буларга жолыкдан енш м жок, жолыгып жен сураймын деген болса да булар токтамай, бурцыратып ете шыгар едь Жалгыз-ак, бес-алты ит арсылдап, абалап буларды ауыл- дан 6ipep шакырым жер шыгарып салды. Жер уйдщ тебесше шыгып турган 6ip Kicire, корага кой Кайырып мрпзш журген 6ip бала: — Э й , ага! Э л п 6ip Kici Бал эжемд1 OATipin кете ж азда- 127

ды,— деп аузын томпайтып,— ездеpi жынды б1лем, cipa,— Yfiflin тебесш де турган nici барж nepin турып, бурк,ыра- тып бара жатк,андардыц и м eKeHin танып: — Е , шырагым, ол шснпц жынданса, жынданатын жен! бар,— дедь Кешке api тоцып, api ш аршап аЬлап, уЬлеп отырган кем- nip е з ш eATipin кете ж аздаган ш сш щ к ш екешн 6iAin: — А ды р а цал-ау, mipKiH, былай Сэрсекке цызын бермей жургеш осындай 6ip мал цылайын деп ж ур екен той, ит, ке- з!ме 6ip кврш бейдьау, ит TepiciH басына Gip к,аптар ед1м,— деп KyniciH жастанып, дем алуга цисайды. In,ip мезгш н де жын тогымен турган eKi ат барлытып, аяцты басуларын су­ пыл та бастагасы н, енд1 ж уре берсек турып алар деп, бос алган е з аттары н ж епп , ж урт шайын iiuin бола берген мез- п лде И тбай мен А м антай ауылга орец ж стть И тбай уйге Kipin, тер де ж аю лы жатцан керпешеш е з астына тер т к,а- баттап салып, yh деп отырды. Ш а й iuiin отырганда, ауылдан цыдырып келген еш-уш бала-шагага кш тке Minren аттарын мацтап, ак,ты-кектш1 шатып оты р ды .' Итбайдын, бул ce3i А ц сулу мен Райшапыц к,улагына Ki­ pin те шыкдан жок,; булардыц е з к,уанышы ез1мен, кеше Д о­ ж а т ы тагы келш кеткен. А узыпын, суы к,урып, манадан Итбайдын, сезш тыцдап жатк,ан К,арак,ул ушып туре келш: — К,ап! У йге Д эркеш к,ойып кетш, божыны ез!м устар бармаган екем, етке 6ip тойып келетж ед1м,— деп екшп- отырды. — Асык,па! Эл! элденеше рет тоярсыц, бар, аттарыцды догарып, паналау жерге байла, оралып к,алатын болмасын,— деп к,атынына 6ip царап к,ойды. Балаларга Итбай аттарын сипаттай бастады: — Аттын, 6ipi — к,ара кер ат , 6ipi торы 6ecTi; к,ара кердщ Tici ecKiAiri болмаса, байды ц цылауына к,ыл жуытпай жур^ген 6ip атак,ты аты екен.— К,арак,улга царап, KiciMciHreH бойы- — Ж аз, кексок,тада, баптап, к,аск,ыр к,уарсыц, шыра- гым,— дед!.— Bipi — торы 6ecTi, пул болатыи мал сыцылды кер!нед!, ж а з к,ур ж1берш, ку з сатарм ы з деп, 6ip аягын кеи- лш ж1бердь Тунде жатк,анда, И тбай Ак,?улуга сыбырлап: __ Сен ит, Райш аж анды шалра бердщ деп, жаратпаган болып ж урсщ -ау, ит болмасан, к,удай сонша мал, сондай ду- 128

ние берген KiciHi адам кем!те ме екен. Е н дуниеге, бара кури ете тусетж Райш ам бацытты емес пе, Т урлы ц улды ц ел де­ сен, ел1 бар, мал десен малы, бац десен, багы бар, сол ел, бак,, мал Р ай ш аж ан д ш емес пе,— дедь Ак,сулу ешнэрсе демедь О сы арада цаты нды сезден ток,- таттым-ау деген Kicime И тбай рак,аттанып ж атты . Е ртец ш е, тан, аткдннан кешке дешн, И тбай мен К,арак,ул- дыц жумысы ки1тке мшген ею ат болды; ycTiH цырып, ж а- лын тарап, сылап-сипап, келген кеткен Kicire мацтап, оттап журген жершен айдап ж у р п зш KepceTin, ж ан уарларга дамыл бермедь Ж атса, турса ойлайтугыны — к,алын,нан алган малы, кштке мшген ею аты. К,ызыры басылмаган аттардын;, 6ipece 6ipiH, 6ipece 6ipiH Minin, кунде жылцысын аралап к,ояды. Ж ылцыра барган са- йын, б у аз биелерш ею-уш ц айтара санап к,ояды. Кешке ушне к е л т к,атынына: — 0 з 1м1зд!н, торы жорра бие б у аз болса, ж а з он ею бие сауады екенб1з, ак, Ky6ire ц ы м ы з сыймайды рой; ыдыстын, цымызы жак,сы болушы м а едь ссгы м TepiciHeH ыдыс icTeft- сщ бе, болмаса Турлык,улдшшен 6ip саба алды рам ы з б а ? — деп Ак,сулудын, мазасы н ала бердь— Сен ит, к,ымызды эр- юмге 6ip куйып, шап-пуштап, астын, берекетш а.ла’тынсьгц, енд! цалыпты б э й бш еш ц салтымен, будан былай асты бе- рексленд1рш уста,— деп угггтеп к,ояды. Н е шаруаныц болса да уакы ты жацындап, Райшанын, бе- рет1н м езгЫ таянып келе ж атцан сон,, ж асау алу уш ш И тбай к,алага бармак,шы болды. Бурын к,ыз узаты п кормеген адам, не алып, не цоюдын, peTiH таба алмай, Ак,сулуга: — Райш аж анга не ж асау ал ам ы з? — Мен бйшеймш , балацнын, Heci бар, Heci жок, екенш е и ц бимеймш щ , peTine к,арай ал а бер, к,алада не бар, не жок, екенш мен цайдан б1лешн,— деп А ц су лу жаратпаган адамнын, к,алпын керсетть Катынынаи жонд1 сезге ж арымаган соц, Карак,улды ж 1- 6epin, Сергазыны шацырып алды. Серразы келгесш: — М ына мешмен 6ipre к,алара журсец к,айтед1, Райша- ж анга ж асау алайык,,— дедь С ерразы: —■ М е т ц жумысым бар едь к,алага бара алмаймын, аз- гантай ацшаны жумсап келе алмайсын, ба, ешю мд1 ертпей-ак, е э щ барсацшы,— лещ. 129

С онда да не аламын, не цоямын деп мазалай берген- нен сон,. Сергазы: — Сен iuriK, к1лем алмайсыц, бетен ж асаудыц да Тур- лыцулга керсп жоц. Райш ага кш м, тесек-орын, к,ол сандыц, сабын, айна, тарах, сыцылды нэрсе аларсыц, мен енд1 шаруа- м а барайын,— деп орнынан ту ра бастады. Райш а муцайып буры ш та Tepic царап отыр едх Сергазы coFaH шыдай алмады. И тбай: «О ты р , ас iiuin кет, С ер газы ,» — деген болды. — Жок,, алда р а зы болсын, уйде Kici бар едь— деп С ер­ газы уйден шыгысымен Итбай: — Т а р т ы п отыр, сен и т а асца царатып хайтейш,— деп жан-жапяна фарады. К ,арахулга: «Э б зел , шанаиы даярлап цоярсыц»,— деп, ж аты п к,алды. И тбай уйде жок,та, Райш а ылги апасыныц к,ойнына жату- ш ы едх агаоы x,aAaFa кеткесш, 6ip куш тесекте ж атып: — А па, осы агам женДешп кетштРау? — дедь — Tan,ip алгырдыц с е т сатып алган малый квтере ал- май ж ургеш гой, б1з д 1ц не ойлап жургешм1зд 1 цайдан (Илсш! — А п а , осы агам меш жацсы кврем деушд едй онысы бекер екен-ау? — С е т жак,сы квргенмен де, бай мен малды сеней де ар- ты гы рах xepreni гой... — А п а , осы адам в з баласын кем ш ш к , к,оршылык,к,а к,а- лай ц и яд а екен? — Рас, к,алк,ам, х азац ты ц к,ызды « ж а т ж урттыкда жара- тылган бал а» дейтшд бар Fofi. KiM болса, соган, тек мал бер- се бере салады, сондыцтан гой х ы з байгустыц: «Б а р ма екен ата-анадан бауыры хатты , баласын элпештеген малга сат- ты ...» деп елец айтып жылайтыны. Райш а ундемей 6ip a3 муцайьгп ж атты да, хатты Kypcinin: — А п а , осы к,ар ц аш ан кетед1, цырга цаш ан кеш ш шы- г а м ы з ? — дед!. — К,амалдыц бупн он 6ipi Fofi, енд1 кеп кеннкпей цар ке- тетш шйгар. О сы цалыппен кецесш жатып, эбден уйцысы келш талыц- цасын барып уйыцтап халды. 130

К,алага бара жатып И тбай, жолшыбай ат шалдырып тус- тенген, цонган ж ерлерше цалага не уш ш б а р а жатцандыгын, мммен цуда болгандыгын, не алып, не цойганын айтып, к е к т отырды. Турлыцулды бглетш б1реулер: «О нын, e 3i ш ал, ба- ласы ж оц деупп едь цалай цуда болып ж у р и ц ? » — деупплер де болды. Б1реуде б1реудщ не жумыоьи бар, сонда да И тбайды ц сы- рын б1лген кейб1реулер: «К,ой, сырым, б е л г ш болды, айтпай- ац цой,»— деупйлер де болды. Ж олшыбай пар атпен ауыл устш ен шауып е тш , бож ы ус- таган балага: — П ардагы атты цырындатып цой,— деумен келе ж аты р. А ц ш ан ы байцау уш ш , анда-санда цалтасы н а цолы>н са- лып цояды. Итбай сол бурцыратумен цалага мрдй Е ртец ш е И тбай пэтерден ертерек шай imin, коп дукеншц ортасында турып: — Е й ж уз елу сомныц саудасын ктеймш , цайсыц мата- ларыцды ар зан 6ерес1ц дер! — деп ауылдагы цалпымен айгай салды. Итбайдыц даусын еспгендер: — Б1зге келщ13, 61ЗД1Ц кибггтен бар керепц1з таб1ылады, б1зден табылады,— деп дукенпнлер жан-ж ацтан шацырып жатыр. Итбай 6ip дукенге й рд ь — Узататын цызга ж асау керек едц— дегесш, саудагер Итбайдыц алдына: батсайы, шайы, цырмызы, барцыт, верен сыцылды товарлардьи жайып салды. И тбай д а 6U rip ккйше, за ттар д ы ж аратпагансы п, 6ipiH «томен цол екен» деп, б!рш 1ц «арц ауы ж ш екен» деп коп сау . даласып, KepeKTi нэрсесж алды. К,ырдан келген шаруаны жеп цалган саудагер уялмастан- ак, нэрсесше ей -уш бэсш сурауды бйлдь И тбай да саудаласып Kopin едй 6ipaK, жеп цалган саудагер ш аруага ж е п зс ш бе... К,алран ацш асына «Турлы ц ул менен есеп суp an жатцан жок, цой» деп уй imiHe керекй нэрсе-цара алды. Ацшаны жумсап болгансын Итбай турып: — Е н д 1, бай, шьгныцды айтш ы , е з 1ц ес б!лгел1, мендей тугае ei<i ж уз елу сомныц саудасын ктеген nici бар м а ? — дедь Саудагер де Итбайдыц цалпын сезш : — Ж оц, бай, кормед!м,— деп теpic айнала 6epin, цасын- дагы б1рканш !пне к езш цысты. 131

E , eaiM де солай ойлап ед1м,— деп И тбай дукеннен ШЫК.ТЫ. И тбай уйж е KeAin, шанадан туспестен, цорада мал жай- лап журген К,арак,улдын, даусын естш : — М ал аман б а ? Бупн жылк,ыга бардыц б а ? К,улында- FaH бие бар м а ? — дедь К,арак,ул айцайлап: — Ж ылцыдан элпнде келд1М, таянып журген биелер бар. К,ул1ындаганы жок,. Суш ина, торы ж орга бис бу аз шыкды!— И тбай ншиен: « Е , цудай, бере кер, биыл ж а з он о н бие сауады екенб1з ,» — деда У й ш е Kipin бара жатып, ес!к алдыида самауыр цойып журген Райшаны керш: — Райш аж ан, саган ж асау экелд1м, апац мен екеущ уйге енг!з1цдер,— дед!. У й ге Kipe 6epin, ау ы з уйде 6ip шаруасын ктеп жатцан ца- тынъвна: — Э й ! Б у пн барыцды ас, Райшанын, жасауына той к,ы- лайык,, ак, к,ойга пышек, ти пзб е, оны Турлыцул келгенде бу- зарсыц! — деда — К,ойшы, не болса соны айта бермей! Тойды б1ржолата icTepMi3,— деп А цсулу Итбайдын, с е зш ж аратпай айнала И тбай цаладан келд1 дегенд! естш , ж асау керем1з деп кел- ген ауылдыц цилз, келж ш ек, тагы басцаларына алган нэрсесш KopceTin, цалай алып, цалпй цойганын мэшстеп, кек!п отырды. Амантай шал: — К,айырлм) болсын, мундай жасаумен бу-л жерде к.ыз узатц ан ж ан жок, ш ыгар,— деп И тбайды кетере сейлеп отырды. Итбай кецмдешп: _ — Э й , к,атын, асын, ш ст! м е? Т е з nicip! — дед!. Базарлмк, ж ейш деп келген ауъмдын, толып жаткан бала- шагасын уйден цуып шыгып, И тбай А мантай га жалпылдап жатыр. А м антай И тбай с езш кур цостай беред!. Тунде жатцан да Итбай цатынына сыбырлап: — Райшанын, ки!м!н TireTiH машинашы цайдан табылар екен? — дед!. — Ралым тжпей ме? 132

— Еалы м Tirefli Foil, Cipan, Еайш аж ан ды биылпьи А лпыс- ты ц к,ызы кусаты п журмесе. — К,ойшы! Н е болса соны ай та бермей...— деп Ак,сулу ж аратпаган тэр^зденш Tepic к,арап ж атты . — Онда ертен, К,арак,улды ж !бврш шак/ыртып аларм ыз- дары,— деп И тбай бэй(Ншесш е зш е карай тартты . А рэсыныц ж асау экелш, к и ш п г е т ш машинашы. !здеп даярлана бастаганы Райш ага батады , 6ipaK, ам ал не? 1Будан былай карай, кен,Ыне эр турл ой Tycin, туннщ кебш уйык,тамай е тю зе тш болды. К е ц ш н д е К,ожашпен кетпеймш деген eui6ip ой жок- А га- сы цаладан келердщ алдында, К,ож аш келш ею к,онып кет- кен, 6ip куш Серразынпсше, 6ip KyHi Ж ум аш тш не. К,ожаш Кайтарда: «Е лге кешердщ алдында 6ip келш кетермш,»— деген. Байгустын, ойынъг'Н Ke6i «К аш ан ка р кетш , каш ан кек шыгып, кашан ел жайлаура кеш ер екен» деумен болды. Мшекей кар кетш жатьгр. Кун жылынды. К ек шыга бас- тады. А д ам зат , ж ан-ж ануарларда кец1лд1 екес 6ip ж ан жок- К ы с жешл болып. кар ерте Kerin, 6ip малы ею болып: сиыр бузаулап, бие кулындай бастаганына ш аруа да кен,'лдь Кун жъплынып кещгенше м акулы ктап да кещлдд; мекен!не келш. жайлднранына кустар да кещ лдь Ауылдан шакыоым- дай жердеп келде к а з кацкылдап, шагала шацкылдап, уйрек бырылдап жатыр. А ккудын суцкылдаган даусы еспледь E cia бойында буталарды паналап сайраган сандураштын даусы кайгылы кец1лд! жубаткандай, ертемен шырылдаган б о з торгэйдын, даусы, уйкылы-ояу, к ш з уйде ж аткан ш аруа- ны тербет!п ояткандай, ж азды ц болганыма балалар да кеш л- ДЙ ауылдан он шак,ты, не одан да артык, болып шыгып, 6ip шьгбыкты ат , 6ip ш ы бы кты к,амшы кы п ойнап, 6ipiH-6ipi божылап жегш, кара жерге аунап, эбден шаршап, ауылга б!р ж олата кун баткасын келедй И тбай да кец1лдй калыцнан алган биелер! кулындап ж аты р. ЕнесЫ н, касында шолтан,- дап, ойнактап сею pin журген кулындарын, сарынып керген баласынан жаман «айналайын кулыншакайым» деп кояды. KoKiAAi болмай кайтсын, ж а з сауатын он eni бие, а з гана малы кыстан аман шыкты. Еайшаныц кшм! т т л т болып, ж асау даяр, узату га елд1Ц жайлаура шыгуын к у т т отыр. Ештемен! сезген тэр1эд1 емес, кец Ы нде Kayin ж ок. Ж азды ц болып, уэдел1 уакыттыц жакындаганына, апасы мен Гайше. да кец1лдй Ж алгы з-ак: К,ожаш кашан келер екен деп ты- Кыршиды. 133

Т урлы дулд ы жес1р дауымен аладдаты п, ку з ылри дара таяк, кедейлердеи ж уз ш амалы орадты Кедшалрынга саламыз деп, Bipne, Ж уш с, Элкен де квд1лдк T ip im кедмденд1рш, агаш -швпке аж ар 6epin турран аспандагы кунш д кез! де бе- ciKTe ж аты п, ырж ыцдап кулген баладай ке д ^ д й Жер-дуние ж ап-ж асыл, эр турл1 мэнер1 бар шлем жапдан сыдылды: Кы­ зы л кызралдак,, квк, жасыл, сары гул жапырактар шыгып желшлдеп тур. К,ыстау Teniperin.aeri ж азрытургы шаруасын 6iTipren сон,, в лд щ алды бие байлап, арты байламай жайлауга кеше бас- тады. Ж амантай ауырып, наудасы датты болгандыктан, А м антай ауылы эл1 ж айлауга кеше алмай отыр. И тбай иькдыршып, маса-шыбынга жем болып отырамыз ба, эр TypAi ш аруам ы з бар гой, бие де байлаган ж одпыз, нау­ касы «.айтуш ы ед1, тедге салып алсад та кешу керек деп, А ман тай , С ергазы ларра адылдасып едй Жамантайдыд наудасыныц ту р ! ж аман болгандыдтан, олар ырыд бере дой- И тбай 6ip жерде отыра алмай, уйге 6ip Kipin, 6ip шыгып, 6ipece Ж амантайдми, кедхлш сурап, уйден шыга 6epin: «И т, e3i елетш болса елм едйау!»— деп, 6ipece жылдысын аралап журдд. К улы ндам аган eKi-уш биесш айналдырьш: «К,ашан ду- лындар екен?» — деп, ез!мен e3i кедесш, тары ушне барып, eKi арада сенделш журе беоетш болды. А у ы л кешпей турып, Турлы дулды д уш нщ амандырын в Ы п кг лееи, дайтед1 деп, К ар ад ул д м ж!бсрмекпп болды. — Б а р да, 6ip донып дайт, байга менен сэлем айт, б!з даярланы п болдыд де, К,улыкелге кеш ш барган сод хабар ез1М1зден болао, оныд бер ж агында бай келем десе; келш дайтсы н де,— б!о сыпырадан хабар болмаган сод, агам эдеш и й б ер т e.ii дегейсщ ...— деп дайта-дайта тапсырып Ж1бердй К.ар Kerin, ж ер аягы босагасын-ак, К,ожаштйй ceri3 жыл отыоган нагашы журтымен ренжкпей е з елше кештй Райш амен айтыскан с е з , алыедан дол— уэдеш д нык екен- Д1Г1Н ел азаматтарьч С ер газы , Ж умаш, Ж артас елшдегИ31рке, Ж уш с, Э л кен щ riAeKTecririH ж едгесшен атасы Т у лк1байга ер- теден айттырган. А расы муны ecrireH сод, унатудыд да, унатпаудыд да * e j HiH таба алмай, 6ipa3 ж урш , К ,ож аш тыд Райш аны алмай 134

тодталмайтындыгын сезген соц, елге квшуге белш ертеден нык байлаган. О сы ж аз, дудай амандыд берсе, 6ip-6ipiMi36en ренж кпей турганда, « Е р туган жерше, ит тойган ж ерш е» деген мадал бар едь елге кешем дегенд1 ертеден дуладтандырып журетш. Сол себептк.. Тулю бай неге кеш -ri деген еш м м жод. К,ожаштыд жолдастары: Б тк е , Элкен, Ж ушс, Бекарыс- тандар айтдан свзшен шыдты. Bipi жиендж деп, 6ipi тамыр- лыд деп, 6ipi замандастыд деп жеткпеген келж, арба, эбзелд! м у л тш п з дыпт сайлап 6epicTi. К ,ожаш, F айшасына барып, 6epi болса, он жетт кун, api болса он тогы з кунд1 уэде дып келген. Ж умаш, Bipi<e, Элкен. Ж ун к, Бекарыстан жиырма ш адты ж кгг болып, сем1з ту дой сойып, К,ожашты елшен мыдты 6ip кеш жер шыгарЫп салды. Т у рл ы ду лд ш н е барып К,арадул ею конып каиттьи Б арса, амандыдда, ic б т р у д !д уэдесш алып келуге Турл ы ду л да Итбайга к к ! гюберейш деп жатыр екен. К,арадул келгенсш бай куанып далды. А мантай ауылы ж айлауга э з!р кеше к.оймайтын болгасын, Туолы дул 9 6 iu m шадырып алып, И тбайдж ш е бары п келсем кайтеsi леп едь Эбдп: — Н е кыласыз, аларда б1ржолата барарсыз, далыцдыд ойнайтын ж ас емесЫз дой,— деп токтатты . Жамантайдыд наудасы алгашкы кезде датты болса да, арт кезш де терлеп Teyip болы ддырап, дер тш щ аягы тер су- зекхс айналды. Bepire байлаган ладтай аландап отырган жал'гыз ауыл, Ж амантай TayipipeK болгасын, 6ip тунде ж айлауга к в и т . «А уы л кеше алмай, уэдел1 жердей табылмай далам б а ? » — деп 1шжен д ауш ойлап журген Райш а кешкенге шама- дан тыс дуанды. Кэд1мп к а зак тм д Kemi: балаларьг тайга м ш ш , ш алдары кеш бастап, ды з-бозбала сал т Minin 6ipiHeH 6ipi «ж о л азы д », «кеш азы д» дейтш ырым сурап, ададауласып келе жатты. Б озбалалар балаларды жарыст'ырып, тура далып KypecTipin, жыгылгандарым мазактап, кеш женекей ермек етедк К улыкелге келш, А мантай аулы жьллдапьл орнына донды. Ертедше жан таласып бие байлауга даярлана бастады. Ыд- гаилы балаларды, ыцгайлы аттарына MiHri3in, айгыр ушрле- pin желйпн басына карай дайырмалады. Т оптанган Kicim кергеп сод, кекке то й ьт ecipin турган жылды желнпд басына 135

ж уымайды. Кд'лынын epTin цашцан биелерд! цуып жел^ге ты- гып, айгэй-уйгай уласты. К,ашцан биеге 6ip жагынан ит те цосарланады. Сорына царай, Итбайдыц цалыцнан алган биелершщ 6ушеу-TepTeyi жуген, цурыц тимеген шу асау малдар екен, со- ларды устап байлаудыц 031 ip ж умыс болды. Е ртеде И тбай Т асм аган бет деген байга молдалыцца тур- ганда цулын устап, байдыц асауларымен айпалысып эдкте- Hin цалганъо мундай жацсы болар ма, бие байлаган кезде куш керсеткен е з1 болды. Би е байлауга деп асцан e rri, жел1-жел1нщ басына цыды- рып ж у р т ацсацалдар жеп жатыр. И тбай К,арацулды желнпц басына цулын оралып цалма- сын деп тастап кешке дейш жумысы бие суарумен болды. Б5р жет!дей цунттап сауган соц, И тбайдыц сабасы толды. И тбай ауыл ацсацалдарьгна барып:— осындай ас жиналып ту рганда, Турлы цулды шацырып алып, б1рж олата жумысты 6iTipin ж:берсем цайтедь— деп ацылдасты. С ер газы турьгп:— ц ы мы зды ц алдын ез!м|‘з шшей, жумыс 6iTipeMi3 дегенш, не, жумыс б т р у г е тапы ас жиналмай ма, ц азац ты ц ырымын куртайын деп пе е ц ? — деп субелеп бол- мады. Е рт ец И тбай цымъга мурындык, бермекш! болды. CepFa- зы н ы ц булайш а ж анын салып субелеу1 — уэдесше жетсе. К,ожаш ертец кешке, болмаса уш кун етш тертшпп кун! кел- Bip кун, жарым кун болса да кешжкенге, апаем мен Раи­ т а куанып калды. К,ож аш аман-есен, туып-ескен ел!не кеш ш келди А га- йын-тугандары царсы алып, Ж у с ш тш Kemin келшт! легенд! ест!гендер келш , амандасып ж алпылдап цуанысып жатыр. К,уанганныц 6eArici кезек-кезек цонацца шацырып. мал сойы- лып, кы мы з !ш !л!п ж аты р. С ый-цурметпц, ацыры бслатын К ,ож аш тыц Райш ага берген уэдел1 кун жакьгндап, асы- гып, тыцыршып барады. С ол ауылда улкен ж ес!р дауы болып, Ж у с ш тш Kemin ке- лер царсац да би-болыстар ем-уш куниен 6epi опыр-топыр кы п ж аты р ед!. B ip жагынан, агай|ындарын шацьгрып дэм татцызаиын деп, екшнп жагынан, К,ожаштыц жумысы туралы ацылдаса- йын деп, Т улк!бай 6ip бойдац цойын сойып, ауыл ацеацалы, би-болыстарды цонацца шацырды. 136

Буларга акдалдаспай icreyre Т у л м б ай мен К,ожаштын, ша- маоьр бар м а ? Буларды ц кун бурын аузы н алы п к,оймаса, ертец ек!талай жерде Турлык,улга, К ,ож аш ты eciriH Typin к,ойып, шауып бермей м е? Киллер кел т, ет жеп болгасын, Кожаштын, 6ip агайыны к.ымыз э к е л т , ж урт к,ымыз iiuyre айналды. Тулю бай отмры п бастан-аяк, К,ожаштыц талабы туралы эцгш е бастадил E c u елшщ, де тап-туйнацтай емес екендлгш, С ер газы , Bip- ке, Ж ушс, Элкен сыцылды ж!ггг агалэрыныц уэдесш, осы icne idpicKeHiflirin де айтып отть О тырган би-болыстар, акса- цалдар, » e c ip дауы он,ай емес екендлпн, Турлыцулдын, да осал жау емес екендгш айтып дагдарысцандай больга б\\раз отыоды. Булардыц неге дагдаргандай калпын сезген соц, Тулк!бай А лш ац деген ацсацалды оцаш а шыгарып алып, к е ц ш н Тулш банмен эцимеш б!ткеннен кеш н, А л ш ац ацсацал уй- ге кел!п отыръш, б1р аздан соц с ез бастады. — ©ткен-кеткендл тере келеек, вз1мш ц осы жясымныц 1ш!нде, Е с!л елш е б]зден кеткен жеелр, барымта-оы рымта сы- кылды мал а з емес, талай мал 6epin, алайын деп отырган же- cioiMi3 KCTin жендл мал да ала алм аган кундер!м!з болган. Сендео би м ей тш шыгарсыцдар, б^збен бес ж ыл дауласып, баягы д а— «К о к аты зды ц салпуы» деген ек! ел туй!с!п жай- лайтын жайылымымызд1ы. да алган болатын. С онда мен бала Ж1г!т ед!м. Ко-гшетаудын кызбясынан келе ж аты п, осы ай­ тып отырган Турлыцул б!здщ Койбагарджш е туседг Женд! цоиацасы бермедлц деп, елш е баргасьлн 6ip атын барымталап устатып алган болатьпн. О сы сыцылды б1зден кеткен а з емес, ондяй кек эперетш бала табы лса— ыстыгына куйе'мн, суы- гына тоцамын, ат ж арамаган жерде цаламын, былайгы коп не яйтатындары1н,ызды е зд е р щ б!лес!цдер,— деп кез!мен ай ­ кала отырган ж уртты 6ip шолып етш , болысца царады. Болыс А лш ацны ц с е з сарынына туеш е к,алды да: — Е.^Алшеке, олай болса с!зд!ц соцыцыздан ермеймш деп к1м айтар дей ац . Осындай кезец! келген жерде ел намы- сын !здеп, ата Kerin цайтарамын десец!з, ж урт ш зд щ етепц!з- ден устады,— дед!. О-пьпрган ж урт б1рауыздаи К,ожашк,а батасын берД1, ауьм ацсяцалларыныц 6ipi турып: — Ж арайды, олай унатып, баталары цы эды 6epreciH, бул балага MincTiii мыцты ат керек, цаемна epeTiH царулы ж!ггг керек, Ж усш уй Ы ц ж айы ездерщ ! зге белил! гой,— дед!. 137

«Ж азгы атты ц майын жаудан аям а» деген мацал бар ед1, бул ж ау емес, кек эперетш баламы э гой, мен е з!м С ары ала атымды берем,— деп А л ш ац кесемадп Bip ж й т турып: — М е т ц Доусогарымнан мыцты мал жок, — 6ipiiie сол жарайды,— дедь У ш -терт ат шыгарып, мыцты-мыцты жкггтен цасмпа ею житг ертпекцп болып ж урт тарады. Киллер тарагасы н, К р ж аш пен цасына еретш ж т т т е р аттарын алдырып, азыцтаоын даярлап, 6ip атты Гай шага бос алып, ж олга шыцты. Ж аксы-жацсы ат к а MiHreii жас ж ь п т тер д щ к е ц Ы кетер Ы п , елец айтып, К,ожаштан Гайша ж аиынан эц пм е сурап келе ж аты р. Ж олшыбай елс1з-е \\cia жерлермен ж урш , жандьг ц ар ага квршбестен, арада ею цо- нып, ушшпп Kyui тунде Элкен, BipKere ж етп. К ,ож аштыц келгенше Элкен, BipKe цуанып,-*- Е нд! ат ты- ньгцтырып жатыцдар, вздерщ де тьшыгыцдар, деп Ж у тсп А м ан тай ауылына хабарга Ж1бердп С ер газы д а К,ож аштыц келгенше цуанып: «Д аярлан а бер- с ш ,»— деп А ц су лу арцылы Гай ш ага хабар айтып, оны да цуантты. — Е р т ец И тбай дто ц ы м ы з мурындык, береди кешке кел- ciH, К,ож ашты е з 1Ц epTin келерсщ,— деп, С ер газы Ж ушст: цайырды. Е р тец ш е кеш ке К,ожаш, ж олдастары цасында, Ж у т с п ep­ Tin ая ц ж уркпен А м ан тай ауылыныц сыртына, ел эбдсн жат- цан кезде келю тоцтап, Жуннгп С ергазыга жгбердь Ж унк келгесш, С ергазы турып, шам жагулы турган Итбайдйин Kepin: — К ,ыз бен uieuieci жатпай KyTin отырган шыгар, с.ен ба- рып атты ц цасьшда цал-дагы, мунда К,ожашты гшбере цой,— дедь К рж аш келю Сергазымен амандасып болганнан хеши, CKeyi далага шыгып, аягын ептеп басып, И тбай ую ш ц арба- СЫИЫ1Ц Ty6iHe таман жацындады. А р бан ы ц тубш де б1рсы пыра отыоып, олай-булай журген адам KepiH6ereciH, С ер газы К,ож ашты арбаныц тубше тастап, o3i уйге царай журди У йге жацындап цулак, салып тыцдаса, апапьп мен Гай ш а сыбырласып оцпмелесю отыр екви Тесектщ устшде цорылдап, шалцасынан туею, Итбай уйыцтап ж аты р. Булардан бетен уйде ешю м ж ок. К,арацул бес кун ©Tin алтынш ы Kyui к ел ерац деп Т у р л ы х у л м хабар ай та кеткен. Бетен адам болмаса да, юру1мшц ж ею болмас 138

деп, даладан дыбыс берудщ жешн тагы таба алмай, ездер! далага шык,пас па екен деп, С ер газы арбаньш, тубш деп К,о- жашкд к,арай ж урдь Уйден ap6aFa к.арай журе бергенде, есж алдында уйген 6ip к,аптай тезектщ тубш де жатк,ан И тбайды ц Kapi тебеть бвтен адамньщ nicin сезш , туруга epinin, басын кетерш , 6ip- eKi per ypai де, к,айта ж атты . К,ашан болса да, бетен KiciHi кергенде, бвтен итше ш абал авьш урмей, Heciiie с езд 1рш кана ж ататын Алыпсок,тын, эдет1 едн Квп свклссш, жалыгып, К,ожашты купп отырган апасы мен Гай ш а и тпн даусын есттген сон,, 6ipey-Mipey бар шыгар деп далага шык,ты. Булардын, далага шыкданын Kepin, К,о- жаш сабыр тутып тура алмай, анырын Faна дыбы с бердн Бул дыбысты еспмей Гай ш а б1рдемеден к,орык,к,андай апасына тыгыла тусш, сыбырлап: — Элгш де Алыпсок, Kicire урген сык,ылды болып ед1, апа, ешюм керш бейдьау,— дед!. — Жиен келген шыгар, 6ip дыбы с ш ы кдан сык,ылды Гайшаныц дауысын анык, естшен сон,, манадан шыдамай турган К,ожаш пен С ер газы дыбысын шыгарьщк,ырап, отырган жеошен турегелдь BipiH-6ipi танып амандасып бол­ тан сон. Гайшанын, апаоы алачдап ж ан ж агына к,арап: — Жиен, ж алгы з келдщ бе, жолдасьш, бар м а ? — дед!. — E ni Kici жслдасым бар, олар сы ртта тур. К,ожашты кврген сон, Гайш а куангаинан 6ip турл! жу­ рен луп!лдеп, тула бойы м уздап, топтан адамнан ж ам ан д1- р!лдеп, тура алмай турды. — BeperipeK кел!ндер,— деп С ер газы буларды арбадан аулагыоак, шыгарып алып: — Гайш аж ан, ceni Турлы кулга бергенн!н ш ш д е мен де бар ед1м, ceHin peHimiiyu ce3in, к в з ж асьщ а налам б а деп жур ед!м , одан 6epi мы т ау жиенмен к е ^ л щ кооьмгаи сон, осы icKe Kipicin журген мынау аган мен ед!м . Бер!лгеи уэде бойынша, ту К екшетаудан мынау жиен к е л т ту р, к,айте- с щ ? — дед!. — Берген уэдем— уэде, кен1Л1м— кен'л, мен елеем де, осы жиенмен 6ipre елем!н... — Жарайды, шырагым, олай болса, енд! ушне барып киш1п 'келе к,ой. — Мен б!рж олата ки!н!п кел!п, даяр турмын. — Олай болса, жол ак,ысы журсе 61тед! деген е в з бар

ед1, тан, болса к,ыск,а, енд1 ж урщ дер, аддай беттерщнен жа- рылцасын,— деп CepFaabi орныиан турды. — Ж уретш мезг!л болды, жолдастарым да алак,тап тур- ган шыгар,— деп к,алтасыпа кол салып: — Н агаш ы, орамал тонга жарамаса да, жолга жарайды деуш! ед1, мына 6ip ю шкентай,— деп, Райш аныц апасы мен Сергазмга буктелген кагазды усына бердь — О йбай, жиен сепен ешиэрсе дэме етпейм!з, сеидер ба- кы тты болсандар, 6i3re гол болады. Б !зде баска тм ек жок, муныцды калтац а сал. Е н д! токтамацдар, ж олдарыц бол- сын,— деп С ер газы асыцтыра бастады. Райш аныц апасы Райшамен амандасып: — К,арагым, енд! кудай бетщнен жарылкап, бакытыц ашылсын,— деп колын алып, бетжен суйпп, куш актап, куша- гын айыра бергенде, артынан манадан 6epi тыцдап турган Итбай: — Е ... е... е... и ттер! Н е кылып турсы ц дар? — деп тура умтылды. Б у лар бет-бепмен каш а ж енелдь Райш а есжен та- нып, сасканынан калш ня каоап турьгп калдьр. Райш аны б!- лепнен устап, 6ipaybi3 с е з айтпастан, желкеге ею Tvfiin уйге енг1з1п, ecbcri сыртынан тастай кы п 6eKiTin, е з 1 есж тщ ал- дында ж аткан бакандм колына алып, «аттанш ылап» айкай- лап, манаты жерге карай Kerri. О л жерде ешюмдд кере ал- май. 6ip олай, 6io булай жупрш , айкайлап, «ж ау шаптылап» ойбай caAFan бойымсн уйж е келд!. К елсе ес!к e3i байлаган к.алыпта, катыны жок. те р д щ алдиянда он жок, туе жок, буынын то ктата алмай калтм рап турган Райш аны Kepin: — T v o a тур, бэлем, эл! бул куноди де квзщ нен 6ip-6ip ушкандай кылармын,— деп зею рдь Е сж тщ алдына кайта шыгып, айкайлап, Амантайды, С ер га зыны шакырып, ауылд|ьп басына кетердь 1с бузылгасын С ер газы , К,ожашпен уйд1ц сыртына та- ман epin бармцкырап: — Жиен, енд! бул ic булай болды гой, маган рен'шщ ж ок шьшар. BipaK кудерщ д! yam , тауыц шагылмасын, енд1 Т урл ы кул га 6apFaH сон, ацдм еац, колга оцайырак Tycipepcin. Б!ркемен акы лдаса кетер ац , 33ipine елге аман есен жетудщ Камын ойла,— деп аттандырып, ушне келд!. С ер газы «Аман- тай л ап !» ш акырып ж аткан дауысты естш , ешиэрсе сезбеген Kici кусап, И тбайд!к!не карай ж урдь Мезг!лс13 уакыггтагы дауы ска ауылдьщ эйел, еркегх Teric оянып, Итбайд!к1не жи- налып калган екен. — Н е болып кал ды ? А м ан ды к п а ? — деп С ергазы да 140

уйше Kipin келдн Bip-6ip баласын цуш ацтап, цулацтарын ту- pin И тбайдыц сеэш е тамсанып цаты ндар отыр. Тврд1Ц алдында есюлеу цой жун шекпенш буркент А мантай оты р. А нда-сан да: «Б у л не деген сумдыц, бул не деген пэле!» — деп цояды. Былайгы ж астар ж агы eAipicin: — Юм екенш 6iAfliH, бе? К,олга да Tycipe алмай цалган екенс!ц, сойып алатын...— деп кеукеулесш отыр екен. И тбай керген-б1лгенш С ер газы га да баяндап eTTi (М ан а турган ккйлердщ him екенш айы ра алмай цалган екен). И т- байдан цорцып цаты ны ЭЛ1 уйге Kipren ж оц. М анадан зар- лап жылаган F айш а керегеш цуш ацтап эл1 ж ылап ж аты р. Bip-eKi ж ас эйелдер твсект1 ж агалап, жубатайын деп, Рай- шага жацындап: — Е ркем , неге жьвлайсын,? Ж ы лама!.. К,ой, цой, шыра- гым, ботен 6ipey ecrice уя т болар, агац саган урысып отыр- ган жок,, апаца аш уланып отыр, цой шырагым,— деп ж убат- цан болып eai, болмады. Б1рсыпыра мезплден соц Амантай: — Райш аж ан, ж ылам а, ш ырагым ! М ундай ic эрюмде де болатын, 6ip цате болган шыгар, ештеме етпес, цой, шыра- пьрм! — деп жубатцан болып ед1,— буган да болмады. Райша жубатцанга болмаган соц, Амантай: — И тбай, енд! сен де цой! К ,азац та мацал бар д а : «адас- пан деген ж ш г т царацгы туман адасты рады » деген, сондай- ац 6ip цате болган шыгар, келш де эйелдж цып, баланы аз- гырган шыгар, кетш цалса цайтер едщ, ээ1р амандыц цой. Ашуыцды бас,— деп Итбайга царай ауды. Bipa3 отырып: — 'Э л п келш цайда екен? У ялы п уйге келе алмай журген шыгар, бар, Ж умаш, шацырып келпи, мъина молдамен табыс- тырайыц,— деп кетер ш ц ш р еп цойды. К,атыны уйге Kiprecin, И тбай ушып турегелш , манадан цысып турган ашуымен цатынына оттыц басындагы 6ip куй- ген шаланы ала умтылып ед1, ж ур т ж1бермей тоцтатты. Жи- ылган ж урт И тбайды ц ашуын тоцтатайын деп, ана-мынаны эцпме цып сейлесш, тац атцанш а отырды. Т а ц атцан соц, Амантай: — Енд1 6i3 тарайы ц, цалган бес-алты кунге 6epiK бол, И тбай, сацтыгыцныц пайдасы'н 6ip кер дщ гой, еткен icTi цозгап, уй ш ш щ , мазасын ала берме? Ж умаш, сен бугш осыпда жат, деп далага шыгып цотанды 6ipep айнала айтац- тап, ушне кета. К,алгып, шулгып отырган цатындар да уйыцтап цалган балаларын жылатып, уйлер1не цайтысты. 141

Гай ш а жылап-жылап, эбден талыццан сон, коз! уйцыга кеткен. Е сш се ш ш ен юсен салып, Итбай да жатып цалды. А ц су лу ды оцаш ада сабайын деп ед1, Ж умаш бой бермей са- бай алатын болмаган сон, цойды. Амантай ушне келш, цатынына: — Гайш аны алып цашайыи деп журген kim екен? Осы ауылда о сы кы б м етш 6ipey бар гой... Сен с езд щ бе, цаты н? С ергазьпик1не жиен не цып келпш теп жур ед1? — дед1. С ер газы деген сезд1 цаты ны ж аратпай: — © з щ алжиын деп ж урсщ бм ем ! М и р за ж1птте не б а р ? © з басыц аман гой! Ж ай журсейпп,— дедн Бул — Амантайдьщ алгашцы цатыны А ж ар елген соц алган тоцалы, 03i би Kici. К,атыны жацтырмаган соц А ман­ тай жым болды. Т альш ьт уйыцтап жатцан Гайша туе керштк Тусшде К,ожаш буны алып цаш ып елж е апаргаи екен. К,ожашт1Ы1Ц аулы 6ip келдщ жагасында. А уыл айнала жатцан мал, езш 6ip оцаш а уйге енп зш тн У й д щ iiui TipeAin турган жасау, 6ip босагасында шлмей турган ц ар а саба, уйдщ inii толган ц ы з-б озб ал а екен. Б о зб ал ал ар домбыра тартып, елец айтып отыр. Гай ш а о ларга ц ы мы з цуйып 6epin отыр екен. Осылай отырганда, уйге eni к е з1 ц ызарган узын бойлы, жуан, денел1 6ip ш ал Kipin келш , Гайшаныц цасына отырды. Ш ал келген соц ц ы з-бозбал а асып-сасып, 6ip-6ipaen уйдеи шыга бастады. Ш алд ан цорцып esi де шыгайын деп едн отьирган орнынан тура алмай цалды. Е нд1 есжке цараса, уст! басы алба-жулба, уйге Kipyre б а та алмай К,ожаш тур. Е сж к е шал цараса, К,о- ж аш кешн nierinin, Гай ш а ц араса, 6epipeK келш, есжте кепке дешн турды. Гайш а: «Н е цылып турсын, жиен? Уст1цдеп кш м щ ц а й д а ?» — деп есжке царай бергенде, цасында отыр- ган шал: «О нда нец б ар ?» — деп ацырды. Ш ош ы п оянып кетсе, уйдщ iuii шай imin отыр. Итбай цаты нына шаццылдап урсып оты р екен. Э л п н щ 6api Tyci екенш 6iAin, неге жорудыц ретш таба алмай, тундеп оцига eciHe Tycin, Гай ш а Tepic царап жатумен туске дешн ж атты. А п асы ж анына 6ipHeiue рет келш: — Гай ш аж ан, тур, кун туе болды, ш аршадыц гой, цал- ц ам ! У й ге 6ipey-Mipey келсе, уя т болар, ш айьщ цайнап тур,— деп ед1 Гайш а: — Басы м ауырып ж аты р, апа, тура алатын емесшн...— дедь 142

Bip мезплде Гайшанын, жанына И тбай келш: — Турмасан, ж ат! CeHi мен Т урл ы кул га бергем, Турлы - кулдан K,bDpK,a матап к,ырык, ж е тш щ малым алгам, сен желж- кен екен деп мен енд1 Турлы цулдан айры ла алмаймын! Суйгешце бере алмаймын! Ата-анаоынын, берген жерше ра­ зы болмай юмнщ, к,ызы бет1мен суйгенше кетш ж аты р? Осы- дан елмесен,, турм а! О л ciiypi шык,к,ан кедейде Турлы кулдан артык, не бар ед1? Турлы кулды ц малы анау, багы анау, ка- райган би-болыс е зш ж ь ак,ша десен, ак,ша да сонда. Мен с е т Т урл ы кул га бергенде, iuiep тамак,, киер кшмнен кенде болмай, бара бэйб1ше болатын жер деп бергем,— деп уры- оьип-урысып, к,атынына: — Т у р , бие сауайык,! — деп уйден шыгып Kerri. Бие саудырыо журш Итбай кдтынына: — Басыцда 6ip шайнам миын, жок, ит болмасан,, Ту рл ы - кул болмаса, осы малды 6i3re kim берер ед1? Ж ан-ж агы ца к,арашы! 1луде 6ip уй болмаса, он e «i бие сауып оты рган юм б а р ? К,ызы1Н,ды 6ip кедеймен к,ашырып Ж1бергенде, ертецше Турлыкул келш осы малды тук тастамай айдап кетпей ме? © 3i азулы бай, к,арайган би-болыс е зш ж ь Б1здЩ кш ге тетеп бергендей шамамыз бар,— деп И тбай урсумен болды. Би ш ара Гайшанын, жарык, ку,ндер1 к,аран,гы болып, кенд- л ш е куаныш 6epin, сенш журген ici орнына келмей к,алган сон,, к,айгырып, к,апаланьгп ку р сулдес! гана ж урдй Байгус- ты ц ешнэрсеге к е ц ш ж ар бермей, жвнд1 тамак, iiue алмай, алмадай Кызыл бетш щ нуры солып, ж уртта к,алган ку шу- беректсй бозарып, ел 1м хал ш деп ауру адамдай гана куш к,алды. Ж атса-турса К,ожаш eciHe Tycin, к е зш е елестеп, кен,1- л!нен еш уак,ыт кетпед1. Гайш аны бул халш де керген адам, к,андай к,атты ж ау ы з болганмен де: «Е й , биш ара-ай,..» дер- л ж болды. Бул дергпн, устше И тбай Гайш аны кунд1з кезы нен eKi ел1 таса к,ылмай, тунде есш ке шсен салып ж уретш болды. Турлъпкул келетш Kyui, И тбай ауылынан: шлем, карпе, жастык, жинап, тесеп, уйд1 ж айнатып к,ойды. — Бес-алты куннен 6epi жинаган 6ip саба к,ымыз шлмей тур. Сол KyHi дуниеге к,олы reric жеткен адамдай кец!лд1, куанышты журдй Т у е ауганнан былай к,арай, уйде дамыл керш отыра алмай, далага 6ip шыгып, уйге 6ip Kipin, Ту рл ы - 143