С.Көбеев Таңдамалы шығармалары

цулдыц келетш жагына арбага шыны>п царан тынышсыздана бастады. Екш нпден жогарырац шацдатып келе жатцан eni арба- лыны Kepin, арбадан ceidpin тусш , сурш т-цабы ны п уйге К1рд1. Куйеу к е л т цалганда, цатын, сен не цылып отырсыц! Т у р ! Гайш аны А м антай дж ш е апар, сонан сон, кел дс, саба­ ны nice бер, тур! Т у р ! — деп e3i цайта далага шыцтьг. Ь сж алдында турып Итбай дауыстап: — Куйеу келш цалды, Tycipin алайыц, мунда келщдер!— деп Амантай, Сергазыны шацырды. И тбайды ц дауысын ecTin А мантай асып-сасып, цыстыгу- Hi Турлы цулдан киген кш т шапаныныц 6ip ж ец ж киш, 6ip ж ец ш кимей суршш -цабынып уйден шыцты. — К е л т цалды м а ? К,ай жерде желе ж а т ы р ? — деп Амантай да асып-сасып куршлдеп жатыр. — К елдц ш ацдатып келе ж аты р! А й , Эмеке-ай! К,анша айтса да, бай жацсы-ау, кедей болса арыгын котке туртш итпектер едц ана царашы, бурцыратып келе жатцанын! — деп, И тбай цъгрдан цулаган ц ар а ж олга царап цолын шо- шайтты. Итбайдыц дауысына ж алгыз Амантай емес, ауылдыц бала-шага, цатын-цалаштары да жиналып цалды. К,уда, куйеу де келш уй сыртына оцашалау турган арбага тоцтады. Итбай ж уп рш барып, цолын цусырып Турлыцул- га сэлем 6epin, цолын алып, цолтыцтап Tycipin, ж албацтап ж аты р. 9 6 im цуды А м антай цурметтеп алып, амандасып, бу да ж албацтап цалды. А мандасы п болган соц, И тбай цонац- тарды уйге царай бастады. Туксиген ц алыц цабацты, сацал-мурты буырылданган ен- гезердей, ж алпац мурын ц ара шалды корген ж ас эйелдердщ бгрсыпырасы: —- М уны ц байлыгы цурсын,— деп, Kei“i6ipeyAepi: — Е рк ем ш ц садагасы KeTcin,— деп беттерш шымшып, уйлерше KeTTi. Сол кеткеннен булар: «Еркежанды малга цызыпып елер- дей iuaAFa бергеш n e ci?» — деп, ойын-тойга келген де жоц. Уйге таман келе жатып 96iiu цу: — М олда, ана жетектеп цара цунажын, тойга союга экелген малы мы з едц жетектен menrripin алып белек байла- та сы з ба, ц ай тес!з? — дед!. Байталдан коз!н айырмай турган И тбай: — Ж ануарды ю с ш щ K03i циып соятын мал емес екен. Ж умаш, ана байталды ана арбага байлаш ы,— дед!.

KiciAep uieuiiHin отырмастан-ак,, И тбай к,атынына: — Т у р, мынау куйеу, к,удамызга цы мы э к,уй, кун ыссы, бай швлдеп келген ш ыгар, шайды асык,пай коярсыц,— дедь К,ымыз iuiin отырганда, И тбай Турлык,улдан амандык, суpan отырып: — Бай, биыл неше цульшды биен,1з б а р ? — деди Амандык,ты айтып, биеш ц санына келгенде Турлык,ул курмелщмрей 6epin еди 06im отырып: — Байдын, HeciH айтасыц, биыл тайына дейш к,улында- ды, уш ж узге тар та бие ш ыгар,— дед!. И тбай котерЫ цю реп, А м ан тай га к,арап: — Б1зге соныц жартысы 6iTce де ж ар ар ед1-ау, Эмеке, э ? — деп жымыцдады. — Е , к,удай буйырса бггер,— деп А м ан тай аягы н бо- KiciAep к,ымыз imin, эз1лдесш ойнап-кулш отырып, сал- к,ындайык, деп далага шыцты. Д ал ада булар тек отырмай, жумыстарын 6iTipe оты рды ! Экелген кэделерш щ ж еш и ecTireH сон, И тбай: — Bapi де ж арайды Fofi,— «и т ы ры л датар», «бак,ан ат- т а р », «к,ол устатар », «отк,а к,уяр» деген ырымдарын, бар ш ы ­ гар, 6ipax, б1зд1н, бала байдын, астынан ат мш ем, устш ен KHiM аламын дейд!, онын, peTi а<,алай болар екен? — дедй — Мунын, мэш сш мен б1лмеймш, куйеущмен сейлесш кврейж. С!зд!н, к,алаган улкен жирен мен ырысак, торыны бермес, берсе, К,арак,ул MineTin аттар ы бар гой...— деп Э б ш жер шук,ып томен караган болды. — Ой, к,улагын,двд урайын, еш мэстекте не тур едй жы- латып-сык,татып Райш амды да берейш деп отырмын гой! — деп И тбай орнынан ту ра келд!. Амантай: — К,айда барасын,, молда, оты р! А шуланганмен кермей- тш жер емес, бай естш, ашуланып журер,— деп Итбайдын, етегшен тартты. Бай деген сезд1 ecTin, тебеге ургандай отыра к,алып: j — Tafiipi, атты мен цайтейш... Э л п бала болмаса,— деп куйб1ж 1ктей 6epfli. — А т туралы мен баймен ак,ылдасайын деп,— Эб1ш Т у р- лыцулга барып, Итбайдын, с еэш айтып едй бай аш уланып: — Ось» итин, цызыпа бергенш а з ба? Болмаса мешц малыма к,ыз табылмайтын ба едй неге маган булдана береди epericce мен мына малымды айдап кетермш ,— деп цылка- нын тш рейте бастады. 06iiu: 145

— К,ой, бай, аш уланбацы з, бггейш деп турган кке би те салм ацы з. Жалъвдыштьпмыз гой, буган жылцыдан 6ip бест: бернцз, кшм дегенге он сом ацш а берйцз. К,ызын алган сон, 6i3 де ^цуйрыцты сыртца салармы з,— деп ацыл салды. Бай ашуын баса алмай, б1рсыпыра Зфшлдеп отырып эрец К0НД1. А т пен ацш аны ecxiren соц, И тбай цулдыц урып цалды. ^Тунде к к и е р цонацасын irnin жатцан соц, И тбай Аман- тай мен С ергазыны оцаш а шыгарып алып: — Той ды цалай к теп , цалай ц оя м ы з? — деп ацылдасты. Амантай турые: —■ Т о й деген н е? ! Е р т ец ана экелген байталды жаныца цалдыр да, 6ipep цой сойып, осы е з 1м1зд щ ауылдыц шалда- рын ш акы р да, батасын алып, балацды ж енелт! Улкен той цылып, топыр сайлаган соц, былтыргы К,удабайдыц тойын- ш а тебелес болады, ш к еи мае, жеген тоц, уацыт жоц, сейтш арты 6ip ж ан ж ал болар,— дед1. Байталды жаныца цалдыр деген с езд 1 И тбай те р к кер- — б зд е р щ е унаган маган да унайды гой,— деп сезд1 кв- цш пздеу шубалта салды. Турарда Итбай Сергазыга: — Ш ы рагы м , сен Эмекец ушне барып, Байш аныц жы- лауын цойдыршьг, ана кк и ер д е н уят та,— дедь (Кешеден Б а й та дым татпастан жылап жатцан.) Тесекте жатып Итбай цатынына сыбырлап: — Сен, цатын, тур, Сергазыныц ушндеп келшге бар, Байш аны экелш Турлы цулды ц цасына жатцызсьгн, бойы уй- ренуге ж ацеы гой, ба р ! — дедь — Н е болса да, барган соц б!рж олата керер,— деп Ац- сулу И тбайды ц с е зш ж аратпай, те р к царап, ауыр K.ypciHin ж атты . К,атынымен ж анж ал шы таруFa И тбай да уялып, ды­ мы цурып, керпесш cepnin тастады. Bipcbmbipa жатцан соц, Итбайдыц кецШ не цорцыныш Kipin, эрнемеш 6ip ойлап, еткен тундер! есш е туеш , туйт- юлсш уйыцтай алмады. Байшаны цашайын деп жатцандай керш: — О й , 6ip масцара болармын, ек1 тунде уйыцтамай-ац цояйын, амандыц болса, уйцы цанар,— деп жатцан жершен TypereAin, сол туш и уйыцтамай, А мантай уйш айнала журш, тацд ы к е з 1мен атцы зды . Е кннш тунд1 де солай е тм зд ь Кунд13П той болмаса, Tyiiri ойын болмады. И тбай муратына ж етш , Байшаны женелтш, царасы ке- 146

ршбей кеткенше царап турып, эбден кершбей кеткен соц, «y h !» — деп демш б1р-ац алып: «Ж ат ж урттыцца ж араты л- ган бала деген осы-ay, цызды бала деп асы рауды ц керег: ж оц цой е зц »— деп, ушне к!рд1. Гайшаныц арбага мжерде жылауга да шамасы келмедь Бес-алты куннен 6epi женд1 ас iuineft, жылаумен болтан бай- гус — бугж талыцсып eccis адамш а сенделш кетп. Апасы апарып салган соц 6ip жет1 цонып елше цайтты. А пасы кеткен соц е з ж айнала жаудыц 1шш де цалгандай ко- pin, жатса-турса К,ожашты ойлап, em 6ip хабар болмаган соц, к у н т ц коб!н жатумен е тю зш журд!. Гайш аны ц бул iciHe Т урлы ц ул р азы емес, е зж е к е ц ш толмай жургенж эбден б!лдь Турлыцул бурын: «Кедейдщ ц ы зы гой, мына дэулепт корген соц. менщ шалдыгым ес!нен ш ы 'ьш , eAirin кетер. 6ipTe-6ipTe уйренген соц аягымды сый- пап, мэЫмд! тарты п, кутет!н болар,»— деп ойлауш ы едь Жок,, ол ойдан шыцпады. «М уны эуел1 6ip тэтт1 т!л, жумсац кещлмен алдап кере- шн.»— деп, олай етсе, булай отсе Гайшаныц асты-устше ту- cin бэйек бола бастады. B ip м езп л цасына отырып: — Басыц ауырып жатыр м а? Неге кец ш ц шабады, шай цойдырайын ба, ет астырайын б а ? — деп те суpan цоялы. Е лге келген 6ip саудагер ногайдан ж аца кейлек, цыр- мызыдан камзол эперш, керепце ж умсарсыц деп он шацты тецген!ц KyMicin де 6epin цойды. B ip ж ердей остш Kepin едй Гайш а оган ел1гетж болмады. Гайш аны ц цалпын корген соц Турлы цул: «К,ой, аю га н ам аз уйреткен таяц деп ед1, бул куц- fli Цорцытып кореши», деген ойга келдй Bip куш ж оцты сыл- тау цып, Гайшаны жатцан жершен суйреп сабап, ацырып, зешрш, цорцытып та кердй болмады. Тунде белек жатцан жершен суйреп тесегше жатцызып та кордь— Болмады. Осьгмен, 6ip жетц он кундей e ir i. С орлы болтан Гай ш а, басца тускен icKe кенбегешмен амал жоц, суйектен еткен соз бен еттен еткен таяцца шыдап журдй B ip куш, кунд!з ыссы дала ш аццай ту стщ талм ау мезгШ , бай ipreHi Typaipin, царнын синап жатцан. Гайш а ас уйде бет1-цолын жуып отыр едц цойшы бала — А п а, сен не б и д щ , мен!ц саган 6ip с о з айтцым келш тур,— дед!. __ — Н е айтасыц, айта гой,— деп Гай ш а тац цалып, цой- шыныц бетiне царады. 10» 147

К,ойшы бала есж ке к,арап: — Осы цотаннын, шетшдегг анау улкеН к,ара уй 61ЭДЩ уй. Bi3 осы ауылда екьуш жылдан 6epi цоцсылык,та отьир- мы з. Б1зд1н, BipKe дейтin ж иеш \\пз болатын. А гам сол жиен- д|кше ам апды кда барып, 6yriH келш отыр. BipKe саган сэлем айтыпты, К,ожашты epTin 6yriH тунде келемш, саган даяр турсын депть О лар келе к,алса, мен саган хабар беремш. Мс- н щ хабарым ке з к,ыск,ан болар...— деп, 6ipey ecTin к,алган жоц па деген Kicirne, жан-жагына к,арап, жымиьш кулдь Р ай ш а: «К,ойш ы,»— деп, нанарып да, нанбасын да б1лмей, шпнен немк,урайдылау к,ып: — Ж арайды,— дед!. О сыны айтып к,ойшы бала шыгып Kerri. М уны еепген сон, Райш а рас екенж де, eripiK екенш де б|ле алмай ойга ц алды; к,ойшы баланыц о сы ауылдын, к,оц- сы сы мы з дегеш рас-ау, cipa, энеугуш Турлык,ул урысцан- да,— ^ацгы рган неме, кул к,ылып ушырып ипберейпн,— деп ж аты р efli,— к,оцсы болса, цоцсы шыгар. Рас болганда, к,ал- цамнын, тауы шагылып меш умытпай жургеш гой, к,айткен- мен де даяр турайын,— деп к е ц ш селт еткендей болды. Кешке байдын, Tecerin салыи ж урш , к,ойшы бала Райшага к,арап к е зш к,ысып, 6eTin тыржыцдатып к,ояды. Бай тесеп- не жатцасы н, к,ойшы бала керпесш жауып, к,олымен нукы- гандай болып, Райш ага к,арап кез1н тагы 6ip к,ысып, далага ш ыгып Kerri. К ун деп к,алыппен Райш а б!роьшыра отырып, К.0ЙШЫ бала Kipin, шыгып к езш к,ысып дамыл бермеген сон,, шапанын буркешп далага шык,ты. К,ойшы балага epin уйден «э у » дегендей ж ерге шыкдан- да, к,арацдаган ею Kiciiiii; к,арасы кершдк Жак,ындап кел!п К ,°ж аш ты танып, Райшаюыи, ж уреп лу- шлдеп, буыны ц алты рап, мойнына цалай асылганын б1лмей де к,алды. Ш ам асы келш айтк,ан ce3i: — Раш ыгым, тен,1м, ц утк ,ар !— деген с е з болды. Кецйм пз болып журген Турлык,улдыц далага игьждан Р айш ада жумысы ж ок, бэй бш есш ecine Tycipin, баласы жок- ты гы да ке ц Ы н е Kipin, турл1 ойга тустк «Ж ас к,атын к,ушак,тап кецш м /Ц жасартып, Hicri болам ба деп бул к,апы>нды алып ед1м, онын, ж еш келет1н емес. Бул 148

катын булай болганда, осы кунд1 ваш е кеп цылайын, егер бул цылыгын цоймаса, осы малдыц арцасында, тагы 6 ip к,а- тын алайын; сей тш муны куц есебш де жумсайын,— деп ой- лап жатып, кец Ы н ж убатцандай болып, кез1 уйкдлга кет-п. Тацертец бай далага шыгайын деп турса, кундеп букту- cin ж ататын ж ерш де Райш а жок,, босагада цойш ы бала жа- ты р. К,ойшы баланы оятып: — Э л п осы уйдщ, цаты нын кер дщ бе? — дед!. — Жок,, тунде тесепн салып 6epin ж атцы зы п, есж т! бай- лап, шамды coHflipin ж атцам, сонсын б^м ей м ш ...— деп цой- шы кезш уцалай, тырбана турегелдь — Тур, осы мацайды байцашы! — деп далага шыгып кел!п, жатайын деп efli, ту йтм л сш ж ат а алмай, киш е бас- Д ал ага шыцты. М ацайда Райш а квршбейдк А уы л уйден !здеп кеткен цойшы бала да келдк Райш а жок,. Т урлы ц ул 6ip сумдыцтьгц болганын б!лш, ауыл адамдарын шацыргып А у1ыл тег!с!мен жиналып келгеннен соц, осы ауы лга бей- сау ат келген адам бар м а ? — деп тасцабацтай цагыстырып тексере бастады. Ондай сезшт! ешнэрсе таба алмаган соц, жылцыны ерте экелс!н деп хабар 6epin, ат алдырып, жан- жак,к,а 1здете Kici шаптырдм. B ip KiciHi И тбайга ж!берди Т уске дешн 1здеп жоцш ылар таба алмай келген соц, бул К ,ож аштыц ici екенш 6iAin, бо- лыс-билер дос-жарларын ш ацырта шапк,1ьгн Ж1берд1. Y m -терт куншц 1ш!нде Турлы цул ауылыныц уст! опыр- топыр болды. Турлы цулды ц цаты ны кеткен!н намыс керген би-болыстар, байлар, цорыцса да, агайын тугандары жина­ лып келд!. Ж алгыз-ак, Ж артастагы агайыннан ж ан жок,. Е м - уш Kici ж!бергенге келмеген соц, Т урлы ц ул эдей! 9 6 iu m ж1- бердь — Бар! Е л ме екен, ж ау ма екен, соны б ш п кел,— дед!. 96iui барып: __— А гайын емес пе едп<, ер наммсы — ел намысы деген цайда? Турлыцулдай байы м ы зды ц цаты ны KeTin ж атцанда, шацырса да келмедщдер, ел екендер^цд!, не ж ау екендерщд! в з аузыцнан бМ п кел деп ип жацсы би-болыстар ж1берт отыр MeHi,— дед!. Ж артасты ц ц ы зы л сирац кедейлер1, BipKe, Элкен, Ж ушс бас болып: — Е , Медеу дейтш ел, кедей болсак, та, 6i3 де Аттыгай- дыц 6ip баласы емес пе едж ; жазыгымвдз жок, едй 6ipaK, бес- 149

алты жылдан 6epi к,арай Турлык,ул 61зге не керсетпедь Со- дан 6epi 6i3 де ж аумыз. Бастаран вз\\. Кедсй арайынын басы- на кун туганда рана тапты м а? Ж еа р намыс болатын болса, ана жылрьи б !зд |ц жес1р1м!зд^ к.айтароын, жер намысы бола­ тын болса, Ксцшалрынды к,айтарсын. Н анса, бул icne 6i3flin К,атысымыз жок,, нанбаса, e3i б1лед1. BipaK, тен,д1пм1зд1 ал- май, б1зде арайыншылык, та жок,, о да есщ де болсын, Mine — б!здЩ ай тары мы з осы,— десть — Мешн, 6iAeSiH деп келгешм сол ед!,— деп, ылги ке- дейдщ , ыцрайын танып, ботен сеэ айтпай 0 6 iui ауыльша К,айтты. 0 6 iiu келш, МедеудЩ келмей ж атцан мэш сш айтк,ан сон,, бастыры Турлык,ул, би-болыстар болып кур1лдесш, пэледен- пэле' тастамай орнатпак,шы болып, BipKe, 0 лкендерд1ц басын С ибирь Ж1бермекш1 болы п: «К,ой, ол к,олда рой, мынау ici- Mi3fli реттеш к», деп ак,ылра салды. Ж иылган журттын, б1рсьгпырасы: — С айлап к,ырык, — елудей Kici аттандырып, таза сол Катынды тарты п алайык,,— дед!. Bipcbinbipacbi: — K ici аттандырып, ел шетш ен мал алдырсак,, сол к,а- тьгнды е ц б е к а з , толгак,сыз е з 1-ак, экелш тастамай м а ?— дед!. — О ны да к,ойып, муны да цойып, Kici » i 6epin, алдынаи отсек к,айтедь 6ip тентектщ iciHe бола, ел арасына от салмас, Катынды к.айырар,— дегендер де болды. 0 p i ак/ылдасып, 6epi ак,ылдасып, «О -дагы ел Fofi, оный, да nri жак,сылары бар гой; ен; эуел! алдынаи 0TyiMi3 жон болар»,.— деп к,асына бес-алты ак,сак,ал epTin, 0 6 iu j, Байга- зыны Ж1бермекнп болып, 6ip ж ерд ей 6epi опыр-топыр болып жатк,ан ж ур т тарк,асты. EKi-уш кун сайланып, ж андарына жол бьлетш уш-терт ж!г1т ертш , ne6api он шак,ты Kici бол1ьш Байгазы , 0 6iiu К а_ рауылдан ж еар даулай шыкды. Булар ту ра ж ур ш отырып, М ь1р заш дсйтш болы стш не келш тусть Ж он сурасып, келген жумыстарын айтк,ан соц, М ы р заш , А лш ац ды , тагы бетен ел адамдарьгн шак,ыртып алып, ю а л е р д щ келген жумысын айтгы, А лш ац турып: — Ж арайды, мундай ж умыс бурынры-с0н,рылык,ты бола- 150

тын, ipreAec отырган е лд щ азар ы болса да, 6e3epi болмас деген. А хм ет, сен бас болып мына ю ал е р д щ шаруасын б т - рщдер,— деда. К,ожаш Гайш аны алып келгеннен 6epi к,арай билер! ала- тынын алып, дауш ыга айтатын ce3iH ацылдасып, 6ip ауы зды болып цойган ел 6ipep кун сойлескен болды; ж иналган ак,- сак,алдар: — Келген жес1рД1 к,олдан бере алмаймыз, беретш тен,Д1- riMi3 де жок,; ол елде б1здщ де талай тецд!Г1М13 кеткен. би- болыстар алдымен соны эперсш , болмаса 61здщ 6rriMiMi3 жок,,— деп А х м е г п билерге к,айтарып ж1берди Ахмет, Байгазы, 96im, М ы рзаш А лш ацга келш сез бас- — B is жиылып, 6ip-eKi куннен 6epi ц арай api сейлесш, 6epi сойлесш ешнэрсе б т р е алмадык,. К е п тщ айтатыны мы- нау: «1ргелес отырган ею елдщ арасында, муидай ж е а р дауы ж ал гы з бул емес, ертеден у з1лмей келе жатк,ан ауру гой,—• дейди Оиыц бер ж агында, ж е а р керек болатын болса, Байе- кец мен Эбен, су асып, дау к,уып келген соц, елд щ мш детш алып келген ш ыгар деседй 1с б т р у деген жак,сы нэрсе, елдп!, ты н ы т т ь т ы б1здей inapyaFa керек к,ой, еткенд! Tepin, суймес- Т1Ц iciH ктемейгк, Байекен, мен Эбен, алдымен соцгы ею-уон ж ылдагы ж е а р дауын 6iTipciH, сонсоц бул ж умыстыц 6iTyi оцай гой»,— деседи — А н а жылгы к,ы збадан келе ж аты п Турлык,ул ак,сак,ал, тоцтыны Mice тутпай, женд1 к,онак,асы бермедщ деп, б !зд щ жаман К,ойбагардыц атын барымталап ciij,ipin кетш отыр. О ган не айтады екен Эбен, мен Байекец дейд1,— деп А хм ет С03И1 тоцтатты. Bip кезде Алшан, к,ысылып, цынжылгандай боп с е з бас- — Ж урттыц бул не к,ылганы. А хм ет, сен эл1 де болса да бар. «А н т аумай, ат шаппас» деген, 6ip тентек ymiH елмен ж ауласып, к,ы рыламыз б а ? К,айтарсын Байгазы ны ц ж е а- . pin! — дедь А хмет турып: — Е лге баратыиы) ж оц, елд1ц coai к,ыск,а, уз!лд1-кеалд1 элгнп айгты да, опыр-топыр болып осында к,ы рыламыз ба деп ездер1 тарап кет™,— дед!. — Онда с ез 6irri гой,— деп Алшан, жанында турган жастыкда к,нсая Kerri. 131

Е л д щ ыцгайын байцап, ic бггпейтш болганнан соц: «Енд1 бет1м1зден керетш болдыц цой»,— деп, Ticrepiii цайрап, Бай- газы, 06im жолшыбай цона-тустене елге цайтты. Бай газы , 0 6 im елге келген соц Турльпцул ы зага, намысца шыдай алмай, тагы да ат шаптырып, е зш е цараган би-бо- л ы старды , елд1 жинап алды. Жиылып келген ж уртца Турлы- цулдыц айтцаны мынау болды: — Бф нш пдеи, ц ы зы н желйспрш цашырып ж !берж отыр- ган Итбайдыц e si болмаганмен цатыны, одан малымды алып берщдер, тары сол А м антай аулында С ер газы дейтш 6ip не- ме осы цатынды аэгырушыныц 6ipi деп естимш, одан ат-тон айыбымды эперщдер. Екпш п, шздерден 6ip Т1лепм, кеткен цаты н KeTciH, мынау К,арауылдан кепмд1 эперщдер, сол е м •плепм бар сендердеи,— деп туксиген цабагын царе жауып, томен царады. Ж иналган ж урт opi-6epi сейлесш , К,арауылдан мал ал- дырмацшы болып одан келетш пэле-жалага Турлыцул бо- лыс, Б айгазы , К,урымбайлар не болмацшы болды. Ж урт ба- ры м тага аттан уга сайлаиып ж атцанда, И тбайдаи малды ца- йырып, С ергазы д ап а й ь т алмац уш ш Байгазы , 0 бп п Kerri. Булар А м антай дж ш е Tycin, келген жумысын айтты. А м ан ­ тай момын шаруа болганмен де намыскер, табан жолына мыцты Kici едь K iciaep асын imin болганнан соц, Амантай Байгазы , 06iuiKe: — О з д е р отыра туры цы здар, мен И тбай мен Сергдзыны шацырып алып, а з д щ ж абдыгыцызды сейлесешн,— деп да- лага шыгып, Сергазы, Итбайды шацырып алды. Агайында- рын шацьгртып алып, та ц атцанш а оцаш а кецесть Бул кецес- те жиналган момын шаруалар: — Ж азьты м ы з — Турльгцулдыц жаоына царамай кыз берген ед1к, цорыцеац, сыйласац та, би-болыстардыц т1лег1н- де болган едж , келсе жалпылдап цонагасымызды берген ед1к, e iu i мунысы ц алай ? — дест1. Ж умаш турып: — К,олына берген соц цатын'ыма не болмадыц деген Турлыцулдна не соз, ат-тон айыбы не?— деп шацц ете тусть С ер г азы деген не с о з! К ,ыз бен Ж1п тт!ц бозбалашылыгыныц те й п осында ма e ai? — деп Сэрсенбай да ереуидедь Олай-булай сейлесе келгенде, жиналган шаруалар: 152

— К,ой, Т урлы ц ул мен би-болыстар дегенш icren отырсак,— ел екен де, дегенш ктемесен,— ж ау екен! Т е р т- бес ж ыл араздасцан Медеуге де ештеме к,ы льт отырган жок,. С ол Медеу 6i3 сык,ылды момын ш аруа гой, бары п к,осыла- йык, та, тк ек тес болып отырайык,, к,удай сак,тар! — дедн Жнылган журттын, бул сезш Амантай да унатты. Ертен,ше мал тупл айып та ала алмай, Байгазы мен 96iui кайтып келе ж аты п: «Б е т цайтыс бола бердьау, к,ырсыцца бастаган 6ip жумыс болмаса ж ар ар едЬ>,— деп муцайысад1Ы\\ А м антай Сергазы н ы шак,ырып алып: — Сен ж аньщ а мына ауылдан Kici ертш , Медеумен сей- л е с т кел, мэн-жайды айтарсыц, ipreAec отырган агайынды момын ел гой, уэдеш нык, байлап кел,— дедь С ер газы он шак,ты Kici болып барган соц, Ж артастагы ел: — 6i3re де дос табылатын кун бар екен Fofi,— деп к.уа- нысып, ж1бермей, ею-уш к,ондырып, лагы бары лак, сойып, ток,тыс ы бары ток,тьи сойып, сыйлап к,айырды. Ж урт швпке тусер кезде, Кецшалгыиды шабуга Сергазы о ты з орак,шы берд1, ш ш д е И тбай мен К,арак,ул да бар. Осы Налыппен Медеуге де ел табылып, бурынгы билеп-тестеп журген елшен айрылып бара жатк,асын, акдяры к,алай бола- ды деген ойга к,алып, алдыцгы болашак, icTi еске алып, болыс енд1 Кецш алгынга бой сала крймады. Байгазы , 96iiu келе даярланып турган барымташыларды аттандырды. К,алган ж урт аман мал экелсе екен деген т1лекте. Булардын, TiAeri де болды. К вп узамай-ак,, барымташ ы- лар ж уз елудей Ж1ылк,ыны айдап келдь Барымтанын, ак,ыры мунымен б1ткен жок,,— К,арауыл да тек жатпай, ел шет!нен о да мал алгызды. Бул барымтанын, шпнде б1реудщ жалпьрзы, б1реуд1ц eKeyi кеткендер не сан. Барымтаныц сорацгелдесшен адам влу де болды. Сойыл- га жыгылган не сан... 1стш, басы бары м та болса да, аяк, ж а ­ ты бары м та сылтауььмен урлык,к,а да айналды. Турлык,ул мен Байгазы ньщ ею ж уздей жылк,ысы ба- рымтага Tycin, сагы тагы 6ip сынды. Бары м та бес-алты жыл- га meHiH созылып, eKi елд1ц тынышы кете бастаган соц, ара- ларына ара елдеи Kici жур!п, барымта-сырымтаны! ток/гатып, алыс-бер!сс!з eKi елд1 б т р д ь .. 153

Б айгазы Е см уратты ц келМ Ж1бект! ешшмге бере койган жок. едй Жиенбай ж уз тенге ацш а мен бетен малга разы бол- ганымен К,аракср атымды цаты нсы з втсемде бере алмаспын дейтш. К,урымбай: © з:ц аман болсац, ат табылмаушы ма едь Байгазыга атыцды бер де цатын ал,— дейтш. Е сек домел! болып Байга­ зы журупп ель B ip куш Б ай газы Ш алцанды Ж1бекке ж !берш: — К елш ана-мынаны цойып, Турлык,улга тисш. Болмаса басып-кектеп Есмураттыц озше цосамыз. Тацдауы езш ж ь О сы е м тацд ауд м ц eKeyiiie де конбейш деп ацылсыздыц цы- \\ы п ж урм есш !..— деп с ез салды. Е см ур атты ц KeAiHi ж иырма-жиырма ушке келген Kici eai, 03i^ тым куйеу тацдамастыц та эйел емес едь Шалцаннан байды ц сэлемш ecTireH соц, opi ойлап, 6epi ойлап, элдек1мге цосацталып кетем деп, «тием» деген уадесш бердь Б ай газы Турлыцулды пгацырып алып, Ж1бект1 арбасына салып ж1бердь Е см ур ат: «MeHi ц а й т е с щ ?» — деп жылап ке- л т ед1, «Сен ит, 03 цаты ныца ие болсац ж арамай м а»,— деп Турлы цулдан б1рл1-жарым цара о п ер т, оныц кецЫ н Будан кешн он ж ыл етть Шепт1 аяцтап, егш шц шскен кез! едь Т а л а са б!ткен, жыныстай цайыц мен царагайлы агаш тыц алаццысында, цыстаудан шацырым жарымдай жерде, орта- оьшда жалтырагаи суы бар томардыц жагасында, цоцырлау бес ц ан ат уй TiryAi ту р. Б ала жасырынатын сыбызгы цурай мен cap бас жоцы шцаны сы зы п, арцасы гана керш ш , уй- ден ш ацырым жарымдай ж ерде, ipiAi-уацты он шацты сиыр жайылып жур. Y ш цулын байлаган желппц басында жетйсепз жылцы уйездеп тур. М айы са б1ткен шие мен булд!ргенд1 араласац, т 1зеден то- менп ж ерщ цанга малгандай болады. Т ом ар ды жагалап, иы- гына орагын салган орта бойлы 6ip' Kici уйге карай келе жа- ты р. Уйдш, ж анында беттер! цызарып, шекелер1 торсыцгаи- торсыцтай eKi-уш бала ойнап жур. Осындай коц1лд1 жайда TiryAi турган уй м м д Ы ? Мынау суйммдй ypin ауы зга салгандай балалар ммд1м?.. 154

М алдары к,алай аж арлы сем1з едП.. Бул Tiryai турган К,ожаштыц отауы . И ыгына ораж, салып, шептен кеде жатк,ан да сол, ypin ауызга салгандай балалар да К,ожаштЫ , Гайшасы уйде шай цойып жатыр. Y йдi айнала жатк,ан мал, е зд е р Ы ц табан ак,ы, мацдай тер^мен тапк,ан малы. Ж арайды, ж т т ! К,айырлы'болоьсн турмысыц!



Ор щ ш ш р м н жыл



БАЛАЛЫК ШАК, Туган ауыл урынгьг Т opFafi облы сы, Н иколай уез! (о л кезде К,ос- танай Николаевский деп аталаты н), Обаган болысы, K,a3ipri К,останай облысыныц Мецд1к,ара ауданындагы К ы ­ зы л Т у ауыл советше к,арайтыи А лакел алкабын к,оныс еткен Ш ак,а деген 6ip рулы ел болды. Бул ел алты атага белш етш де, соныщ 6ipi— Бэшец (Б а й э д и ) аулы деп аталы- натын. Бул— б1зд!Ц ауыл едь Башен, аулы Ш ак,аиыц ш ш д е п ен, кедей ауыл болатын. Б !зд щ ауыл сияк,ты Ш анадан тарайтын алты атан ы ц imiiifle- ri М ацгы бай.Тацы бай деген ауылдар да кедей ауылдар ед1. Ш ак,а руыньщ йшндеп ен, мык,тьг жуан ата— К,он,ь|рш а бо­ латын, бугаи таяу ауыл Есенбай деген ауыл едй Б1здщ Бэшец аулъюдагы бас кетерген адам — Байтал! Аманов, Байжан Иманов, менщ экем Жансупров Кабей, Мангыбай аулында бас кетерген адам — Нургали Бошанов дегендер едй А л К,оцырша аулы озбы р бай ауыл аталатын. К,онырша аулында устемдж еткендер TiaeMic деген атак,ты байдыц балалары Сауы тбай , С андыбай, Дэндгбай деген бай- лар едь Булар, аргы ата-бабаларынан бастап ездерш щ ба- лаларына дейш осы О баган болысындагы би, болыс болган шонжарлар сдь Сондыцтан да С ауытбай, С андыбайлар А лакел ман/ыи- дагы шурайлы мал epiciH де, жансы шабындык жерлерд1 де, ен ак,ыры, балынты келдерд1 де ездерш е к,аратып алып, ма- Пындагы кедей шаруаларды ж ерш з к,алдырган. Ооьпган бай- ланысты Ш ак,адан тарагаи алты ауылдыц арасында к,иян- 159

кеск1 талас-тарты с болып келдг А уы л адамдары, мен ес б1лген кезде, С ауытбай, Сандыбай, Дэнд1байлардын, озбыр- AibiiFbiii i<e6ipcK эцпме е тш отыратын. — Бул залы м дар кец epicTi к,ызганып, К,исык,ты елт1р- ген цаш пезерлер Fofi,— десетш. Мен бул уацига ж айын кеш ш рек бид1м. К,исык, деген адам Бэшецшн, ш ш д е п 6ip момын кедей ш аруа екен. М енщ ек1-уш ж астагы шарымда болса керек, б1зд1ц ауылдыц адам­ дары Сауы тбай , С андыбай, Дэнд1байлар иеленш журген мал epici туралы дау шытарып, малдарын сол epicne багатын бо- лыпты. К,исык, деген ш аруа, кеш ш л ж тщ уйгаруы бойынша, осы ерктердеп малдыц басында болды. Б1здщ ауылдыц мундай «басы нуына» ы за болтан Сауытбай, Сандыбайлар «бул ауылдыц эбден бетш цайырмл, тауын maFbin, енд! кай- тып беттей алмайтын ету уш ш » О лж абай деген 6ip есерсоц, урдажык, адамын ж1берш, мал багып журген К,исыцты ца- пы да сокды га ж ыццызып ©ATipiiiri. С ол кезден бастап шацалыцтар е зар а цырцысып, ацы- рында, 1899 жылъи А л а к е л yrniH eni жак, болып тебелескешн, тагы да бас жарылып, цол сынып, цызыл цан болтаным е з коз1ммеп KepreniM бар. Б 1здщ аулы мы зда ооындай шиелешскен улкен тартыс бар сдь М уны ц е з 1 ауьглдагы бнлеп-тестеупн бай-болыстар мен жок,-жук,а кедей шаруаларды ц арасындагы тарты с едг Осы тарты с сол кезден бастап, мен есейген шацца дешн, ре- нолюнпяга дейш, барган сайын ерш и туспесе, бэсецаген жок,. Бул ж агдай Kcfiiin менщ ой-niKipiM мен дуниеге квзцарасым- ныц цалыптасуына, эрине, эсер етпед1 деуге болмайды. Сон- дыцтан да в з аулымдагы элеуметтж цубылыстардьг, ез1м ес б1лген ш ацтагы ж алпы жагдайды, ауылдаты таптык, цайшы- лык,ты, цогамдык, болмысты, цысцаша болса да, баяндап вт- Е н д 1 эц п м еш туган- уй imineii бастайык,. вй т к е ш , уй imi (сем ья) вскен орта юмнщ де болса мшез-цулцына, оныц кезцарасы кыц жэне жалпы ой-санасыныц цалыптасуына ул­ кен эсер етед! гой. М ен щ экем, К вбей, Ж ансупр деген кедей шаруаньщ ба- ласы екен. К ебей уш агаймнды болыпты. У лкеш К ебей, OFan тетес1 Т ебей , одан Kiiuici Сэрсен деген адамдар екен. 160

М еш ц экем орта бойлы, ат ж ацтылау, сирек шок,ша сака- лы бар, к,ыр мурынды, к,ияк, муртты, аж арлы адам едь Экем- ш ц к,айда оцыганын, цалай оцыгаиын би м ей м ш , afireyip, ол мусылманша ок,и б и е тш . Экем сезге саран,, ел эцпмесш е квп араласпайтын, дара- шылдау, сабырлы, оиын, ececiHe шыншыл, турашыл, 6ip ал- FaH бетшен к,айтпайтын, еж ет адам едь Онын, 6ip ерекш елН , кей б1реулер сияк,ты, тутш шык,к,ан уй ацдуды, кыдырып к,ы. м ы з iuiyAi, не с е з тасып, не 6ipeyre жагынып, 6ipfli-6ipre со- рып тамак, асырап, кун керуд1 ж ек квретш адам едь Мен ес б и ген кезде экемш ц 6ip аты бар ед1 де, б1реуден сауынга алган ж ал гы з таррыл сныры болатын, 6ipaK, мал а з болганымен, жанью квп ед 1 — ж е п улы, 6ip к,ызы ба р едь Осындай 6ip топ жанды асы рау оран оцай тимесе де, ол Kiel е агш д е журмей кеткен адам. © з ушнде етйс Tirin, кез1 кел- генде балташылык, ioci6iMeH де шурылданып, кун кврген адам болдар. Экем ауылдары бай атаулыга мейлшше жаны к,ас Kici едь Байлар д а оны жацеы кермейтш. Сондык,тан да Сауытбайдыц Ш аяхм ет деген баласы, Сандыбайдын, Ерден деген баласы меш ц экемд1 мазак, еткен влецдер шыгарып, ауылдан' ауылга таратып, оны мысцылдап мшеп журетш. С ол мешц бала кез1мдеп экем туралы шыгарылган елецдер- д щ 6ip шумагы aa i ес1мде. О л мынадай еда: «Кебен агам келед, BipaK, экем байлардын, осы сияцты улы мазацтары на ке- ц и аудармайтын, оны ылтипатк,а да алмайтын. « И т ypefli, керуен квшедь.. мейл!, уре 6epciH» дейтш. Экемд1 байлардын, ж ек квретш тары 6ip себеб! — ол ба- лаларды ок,ытпак,шы болып, квб1рек эрекеттенген адам ед!. Б у к и 6ip болыс елде алты-жет1 сауатты адам болса сомын, eKeyi мешц араларым— Э бж ан мен Мук,аш ед1. Е кеу1 вздер1- HiH, ок,уыныц аздырына. царамастан, ауылда бала оцытып «м олда» атанып ж урдь Экем кеш шрек Meni де OK,yFa берд1, онын, ооьр «цылырын» ауылдын, «ж ацсы л ары », «адам кара- лары », аксацалдары, шонжарлары вте epci Kepin, кейде в зар а эцпмелескенде: « А я з элщ д! 61л, кумырсца жолыцды б и демекип, эл!н бимеген элек болады деп, осы цу кедей К ебей дЫ не екен ж арбацдап» деп шенеп отырады екен. 161

М енщ анам— А й тб оз деген адам еда. О л бурынгы Торгай уезш де Тосы н болысына царайтын К,арсак,басы К,аракел де­ ген ж ердеп аргын К,арабас руыиан шыклан К,уандык деген шаруаиыц кы зы . Мен ес 6Uren кезде ceri3 баланыц анасы болтан, едэу!р ж астагы ток,таск,ан Kici ед1. А н а м ы з е з аулымызда ете К,ад1рл1 адам болды. © з! ете цайратты жэне ecri Kici едй А нам , оцымаган к,арапайым ца- зац эйелй бушл 6ip ауылга ортак, ана сияцты болатын. Ол ез1 балалары на да, басцаларга да удайы: жаманд1ьпкда бас- пацдар, шыншыл болыцдар, адал сцбек eTin кунелтщдер, деп ацыл айтып отыратын. Жет1 ул, 6ip к,ыз бала тэрбиелеп ecipreH, олардыц ш ек аз мехнат-бейнет!н тартцан, уй шаруасындагы 6ip эйел болган ан ам ы з не цабагы н шытк,ан, не балаларын урсып-согып, ж аман с е з айтцан адам емес едг Балалары, б1здер де, оныц с е зш eKi е-гпейтшб1з, тыцдайтынбыз. Экем1збен eKeyi тэту тураты н, 6ipiH-6ipi сыйлайтын. М ен ес 6iAe, эке-шешемнщ рен ж ккеш н немесе 6ip-6ipiHe цатты с ез айтцанын еспген eMecniH. А н а м ы з шыншыл адам болды. К,иянат атаулыны, есек-аяц айтушьшы цатты шенеп, мшеп отырушы едг Ана- мы зды ц осы м1нез1 балалары б1здерге де улкен эсер eTin, ешпес i3 цалдырды. К еп жасаган узак, ewipiHfle е з балалары­ на да, езгелерге де не ce3i, не к,олы rain кермеген ардацты анам ы з 1936 жылы, 96 жасында, цайтыс болды. Э кем нщ iiHAepi Тебей де, Сэрсен де ертеректе кайтыс болган. Сэрсеннщ K,a3ip exi HeMepeci бар: 6ipi колхоз Myuieci де, ею нцпо— университет 6iTipin, К,азак, С С Р пялым акаде- миясынын, аспирантурасында ок,ып жур. Тебейден тер т бала цалып едй О ларды ц 6ipeyi ертеректе цайтыс болды. М уста- ци деген баласьг О тан согысында к,аза болды. Б1лэл1 — Отан согысында болып, майданда керсеткен ерлж ici унйн орден- дер ж эне медальдармен наградталып, елге аман цайтты. К,а- 3ip ол А ц су ат мектебшде мугал1м болып 1стейдй К,асеш— K,a3ip колхозшы. М ен щ ез!м мен 6ipre туган iHi-агаларымнан ц аз!р Тайкен- ж е деген iHiM гана Tipi, ол колхозда уста болып штейдй К,ысцасы, К вбей дщ ага-ш1лер1мен е зш щ балаларынан ep6ireH урпак, осы кунде 6ip топ ауыл болды, булардыц^кеп- ш ш п ж огарыда аталган К,ызыл Т у ауыл совет!не царайтын «А ц су ат» колхозыньщ мушелерй K,a3ipri уацытта К ебей дщ немере-швберелершен тараган 6ip неше мугал1м, агроном, TeMip жол маманы, комбаиншы, тракторш ы , шофер т. б. мамандыцтыц иелер1 бар, сол сияк,- 162

ты жалпы б ш м беретж орта мектеп келемшде ондаган бала, жогары оцу орындарында б1рнеше студенттер ок,иды. Bip мак,тан етерлж нэрсе — Ж ансупрден ep6ireH урпакта не Kici ецбепн жеген, не халцына циянат, к,ылмь1С icTereH 6ipfle-6ip адам болтан емес. Эр! суыцта, эр! муцтаж ксэде Мен 1878 ж ылы 1 октябрьде К,урманбай вткелГ деп ата- латын кузекте туыппын. Менен бурын бес баласы, 6ip кы зы бар ата-ана, мен дуниеге келгенде, cipa, куана коймаган болу керек. Е с б ш п , етек жапк,ан кез1мде ан ам ы з: «сен sp i суык,, api катты муктаж дык керген кез1м1зде туып е д щ » деуип едь Кузекте, кузп кара суыкта, азык, жаты тапшы кедейдщ ка­ р а т а к ш з ушнде босану анага к,иын сокса, не ж агаты н отын, не эйелше калжата асар ет тауып бере алмай киналган экеме де оцай тимеген сешлди Сейтш , мал дегенде ж алгы з тугыры тана бар кедей атанын, колына карап отыртан 6 баланыц ус- тш е мен жетшнн бала болып к°сылыппын. А лай д а, тун уй- кысын тер т б е л т мэпелеп ecipreH сол меш рбан ата-ана- ныц аркасында сэбилж кезден етш , балалык шакка да жетштн. C eris ж аска келген кез!мде Э бж ан мен М у кат дейтш ата- ларымньщ enuiiAepi баска ед1 де, К эмел, М и зам , Оспан деген агаларым Kici е стш д е журет1н, ал Тайкенж е болса, axi сэби болатын. Экем мен шешем eni с е з ш щ 6ipiHfle менщ бола- шатымды айта берупй едь — Осы С панж анды окытсам деп ед!м...— деп ойга шо- мып кетет!н экем. — Соны айтам, осы баланы окытып, адам катарына к ос\" сак, ж аксы болар едй— деуип efli анам. — Kepecin, бе, б у и л ауылда тым курымаса молда устатан 6ipey жок,— деп экем кынжылатын. Bip куш С ауытбай той жасап, букйл Ш а к а руынан ep6i- ген азам аттарды Teric шакырыпты, сонын, ш ш д е ежелден кыркысып келе жатцан б1эдщ ауылдыц да адамдары шак,ы- рылыпты. — Баралык,,— дед! экем ауыл адамдарына,— абакты те- ri оны тузеген болу керек, атайын, ел-ж урттыц керек еке1Йн бурын бимесе, енд1 (Ялген шытар. Окушымда азуы алты карыс Сауытбай сиякты байлар нелжтен, калайш а абакты га камалып ж ур деген ш убэ кал- 163

ды рмас уliiiн, ауел1 тойдан бурын Сауытбайдыц неге абак,- ты га цамалгандыгын тусш д1ре кетешн. Сауытбай бул жолы да езннц цомагайлыгынан тартса керек. Э цпм е мынадай екен: осы мацдагы Ш одыр (Ф едор) деген орыс байы дуние-мулжпен жэрменкеге аттанады. Бул кезде Сауытбай кернплес А рацарагай елппц болысы Мш- ай дар деген баймен бэсекелес, iuiapa3 бон журедй Ш одыр жэрменкеге баратын ж олда осы М ш айдардыц аулына цона- дьь Е ртец ш е Ш оды р ол ауылдан аттанып кеткеннен кеГйн, бай орыстыц дуние-мулкже к,ызык,к,ан М ш айдар болыс, е з 1- н щ 6ip топ урылары мен ж тгг-ж елецш жинап, е зш щ iHici К ,аз деген nicini бас етш Ш одырды елт1руге ж1беред1. Бул топтыц iiuinfle ак,ын Н урж ан Н ауш абаев та болады. Соны- мен М ш ай дарды ц ж1пттер1 к ел еа тунде жол тосып жатып, саудагер орысты OATipefli де, дуние-мулкш, ат-арбасын тонап алады. BipaK, тебелес уетж де К,аздыц аягына ок, тиш, жара- ланып ц алады да, Ш оды рды ц атцосшысы цашып цутылып E iifli М ш ай дар болыс цылмыстыц i3iH жасыру ушш, К ,азды ж уртца дабыра цылмай, уйге жасырып цояды да, С ауытбайдан кек алмак, боп, саудагер орыстыц жегш келген догасы мен мойнына тагып журген к р е с т алып барып С а­ уы тбай аулыныц ipreciHfleri келдщ ж агасына, шьмктщ inline тастатцызады. Ертецш е доганы жылцы цайырып журш Сауы тбай аулыныц жылцышылары тауып алып, ауылга эке- ледй Дуниецор Сауы тбай , сырлы эдем! догага цызыгып, доганы зорлыцпен e si алып цояды. Ш одырдыц цашып цу- тылган атцосшысы барысымен i3fleyuii отряд шыгартады да, цолма-цол т1нту журпзд1ртедй С ей тш , баягы тауып алынган дога Сауы тбай ды айыпты eTin, устап беред1 де, ол абацтыга алынады. А бацты да 6 айдан аса отырып, Сауытбай уезд начальнипне парадан-пара 6epin, дуние, мулкш судай ша- шып журш, доганы тауып алынган депзш , цагаз жасатып, босанып шыгып, елге цайтады. Сауытбайдыц тойы — езш щ «ацтал ы п» елге цайтуына байланысты той екен. 9кем осы тойга м е т де ала барды. Тойда сстчген эцпме Сауытбайдыц тойына коп адам жиналыпты. Бэшец ау- лындагы, кедей де болса, бас кетерген адамдардыц 6ipi — меш ц экем болгандыцтан, оны да ортадагы улкен ак, бо з 164

уйге Tycipfli. Bi3 уйге мр сек, ж урт лык, толып, ц ы м ы з iuiin отыр екен. Ак,сак,ал, к,арасак,алдын, алуан-алуан Typi осы уй- де. Т ер д е мес царын, доп-домалак, к,ара буж ыр 6ipey отыр. Бул — Тырж ык, деген бай екен, сэлде киген 6ipey оты р — ол молда болып шык,ты. BipaK, жиын 6ip гана адамнын, аузы н а к,арап отырган си- я^ты . О л — орысша кшнген ак, куба, шок,ша к,ара сак,алы бар, орта бойлы адам. Б у л — Ы брай А лтынсарин екен. Bi3 кел1п отырганда, балаларды орысш а ок,ыту, мектеп салу туралы эцпме болып ж атты . Э ц п м еш к,озгап, осы ауылдыц «адам к,араларына» ауыр-ауыр с вз тастап отырган Ыбрай едь Ыбрайдын, сезшен кейш ж урт 6ipa3 тым-тырыс отырып цалды. Ты н ы ш ты кты eciK жак,та отырган 6ip жупы- ны KHiMfli адам бузып, С ауы тбайга царап свйлеп ке тп . А р - тынан еспсем , бул сол ауылдагы А буй ы р деген 6ip OTKip, eTi Tipi, кедей ш аруа екен. — С ауы тбай , тойыцнын, устш е KeAinni3. Енд1 осы жак,- сылык,тыц ак,ырын баянды етуд! кездеу1м1з керек. Бул сешц в з цолыцда сияк,ты. «BiTep icTiH, басына, жак,сы келер к,асы- н а» дегендей, аулыца ел1м1здщ 6iperefi apAarepi Ы бр ай ке- лш-п. Бул кШ шц буйымтайын есп дж . ©3i уш ш емес, ел ymiH к,олк,а сап отыр. О баган болысыныц элд1, бай-мырзалары 6ipirin, 6ip мектеп салатын болсын. Сейтш , ауыл ортасынан е й жылдык, мектеп ашып, балалар орысша оцытылатын бол­ сын, дейд! бул Kici. Кэне, не ай тасы ц дар? Ж урт тагы да 6ipa3 у н а з отырып к,алды. — Е й , С ауытбай, ей С андыбай! Н еге ундемейсщ дер? — дед1 эл п ж!ггг. А р гы ата-бабалары цнан 6epi к,арай уы- зыцнан арылмаган урпак, едщ , болыс та , би де сен едщ. BipaK сол байльщтан тагщаныц не? К,ай атан, к,андай мура к,алдыр- ды ? Т1лем!стен туган С ауытбай, С андыбай, Д энд!бай, эрк,ай- сыц мьщнан-мыцнан жылцы айдап отырсын,. С о л цыруар малды ацыретке айдап кете алмассьщдар. Мына ж урт Ыбе- кецнщ C03iH макулдайтын сияцты. Ёндеш е сол халык,тьщ цараж атын ж ина, мектеп салгы зуга бас бол, улес к,ос дегел1 отырмын,— деп с езш аяк,тады. — Дурыс сез. — Хак, сез,— дед1 теменнен орын алып отырысцан 6ip- eKi ак,сак,ал. Басы молда, Тыржык, болып терде отыргандар тосыр- К,ап цалды. О л ар жагынан ешю м Tic жарып, т1л к,атпады. — И э, алла тагалы уэтэбэрэкэ,— деп тек молда гана eci- неп к,ойды. 165

_К,ымыздан кейш ж урт сыртк,а шык,ты. А уы л сыртында тойга келген ж ур т тепе бас к,оск,ан жиылыс болды. Ыбрай А лтынсарин с е з сейледь О л e3iniH, сезш де гылым да, енер- б Ы м де орыс журтында. Б 13 гана сол гылым, сол enep-6i- л|мнен куралак,ан калып келем1з. Буган ец алдымен ез1м1з К1нэл1. ©йткеш e3iMi3 талпынып, е з 1м1з эрекеттенбесек, 6i3fli ескерш , к,амк,ор болар эшм жок,. З ам ан eiiepAi, бшмд1 болу- ды талап етедь С ау атсы з к,арацгы ел озык, ел деп саиалмай- ды. ©ткенге екш у1м !з пайдасыз. ©нер жастан шыгады деген екен улкендер, ендап жерде сол жас еренд1 ок,ыту керек, ок,ытк,анда орысш а ок,ыту керек. Bi3 6yriHri тацда эуел1 еы жылдык, ауыл мектебш ашуды гана кездеп отырмыз. ©йтпес- ке ам ал ы м ы з жок,. Т е р т жылдык мектепке сабак, беретш ок,ытушыларымыз жепспейд1, к,аз1р оган оцушыларымыз да жок,. Сондыктан тер т жылдык мектеп таяудагы келсшек- т щ мэселесь Е ш -у ш жылдан Kefiin болыс-болыс ел орталары- нан торт ж ылдык мектеп ашпакшымыз. М уньщ ушш ец ал­ дымен мектеп уйлерш салып алуымыз керек. Ауылдык, мек­ теп — мектеп уш салынган ауылда гана ашылады. Мектеп аш уга бушл ел болып ат салысуымы з керек. Ы брай дьщ сезш ен соц, ж урт азды -кепп niKip алысты да, ек1 ж ылды к ауылдык мектеп ушш уй салынсын деген ток- тамга келдь Х алы к тан мал, кар ж ы жинайтын, мектеп ушн салгызатын Сауытбай болды. BipaK 6ip катар байлар, ец алдымен молда, балаларды мусылманша окыту керек дести Буган Ы брай : «Балаларын, алдымен б Ы м беретш пэндерд1 окиды, орыс tiaih уйренедй сонымеи 6ipre, мусылман дш ш де окитын болады »,— деп ж ауап кайырды. Жиын тарауга айналды. Bip топ адам жиылыстан белппп, еэдерйпц отыр- ган уйлерше карай кетть А с жеп болганнан кеш н, ж урт тарай бастады. А уы л ак- сакалдары адамдарын жинап аттанысты. Сонымен, той тар- Катар курсе те, бэй п де болмады. Дегенмен б1ркатар ел мек­ теп ашылатын болды, деп куана аттанды. Молда алдыпда Сауытбай елден жинап алган каржы, малды шыгарып, мектеп уш ш уй салдыруды кенпкире бердк С ей тш жургенде онын, туысы — Сандыбай молда ж алдап, ауыл балаларын мусылманша окытуга KipicTi. Эрине, байлар уш ш мусыл- 166

манша ок,у пайдалы едь Е к ! жылдык, мектеп салынбай Калды. Эуелден ок,ытк,ысы келш журген экем, м е т сол мол- дара ок,уга бердй С абак бастары на ж ыйырма тыйын кум!с 6epin отырып: — М олдеке, балам ок,уга ынталы. Т ен тек те емес, е з 1 TiA алрыш. BipaK, титтей нэрседен кецл! к,алып, екпелеп к,а- латын мшез1 бар, соны е ск ерер аз, ярни урып-сорушы болма- Сабак, бастар уш ш елден ерекше ж ыйырма тыйын берген экеме ризалык, б!лд!рш : — Яри-яри, иншалла цинамиша ок,ытарбыз,— деп мол- да уэде бердь Сонымен, мен торы з жасымда молда алдын керд1М. BipaK, э дегеннен молда екеум1здщ ж улды зы м ы з к,арсы болды. Т а ­ тар молданын, TiAiHe тусш е алмай, не айтса, соны цайталап айтатын болдым. Мэселен, ол маран: — А ц л а , хайван! — дейдй — Ан,ла, х ай в ан !— деймш мен де оран. А лраш цы кун-ак, к,айын,нын, к,абырына « э л т » , «б и », «ти », «си » деген «сабак,тарды» ж азы п 6epin ж аттауга бу- йырды. О сы тер т apinTi танып, ай ы ра б|летшдей ж аттап алудыц 03i 6ip аптага жуык, созы лды. Bip Kyui сэске туе кезш де к,алгып кеткен екем, солцылдак, шыбык, шып eTin жонымды осып в тть А р к ам удай аш ып, мен бацырып, жылап ушып турдым. М олда жылама деп урысты. — Ж азы гы м н е ? — дед1м вкеш турып. — Ш аяр м а, доцрыз баласы ,— дедк М ен де оран: — Ш аяр м а, дон,рыз баласы,— дед1м. М олда тары да шыбыкпен осып-осып цалды. К,олынан шыбырын жулып ал а к,аштым. М олда ту ра умтылды. О л Ke6iciH кием дегенше эу дей пн жерге зытып кетп м . О л сырт- к,а ж уп р ш шык,ты. MaFaH жете алмайтындырына квз1 ж етсе — Т у т хайваины,— деп уйдег1 балаларга айкайлап буй- рык, бердй Б алалар шыга-шыра жуг1рд1. С ауытбайдыц HTTepi де шэу1лдесе цосылды. E i;i екпемд1 Колыма алып, цояндай зы ркы ратып ж уп рш отырып, бес шак,ырымдай ж ердег! уш- ме лезде ж етш келд1м. Ен,1рей Kipe, кейлепмд1 шеш ш аркам- ды кврсетт1м, экем мен шешем айналып, толганып эрец уатты. — К ерм егеш м молда б о лсы н !— дед!м. 167

.“ 7 М олдадан ок,ымасац, ок.ымай-ак, к,ой, шырагым.— Буитш сабай беретш болса, эбден кеще болып кетерсщ,__ дед1 экем. А нам да ссыны макул кердь Мешн, мусылманша оцуымныц басы да, аягы да осы болды. О куы м керек деген ой маган жансерж болды. BipaK к,ай- да окимын? О сы ой экем мен шешеме де арман болып кала бердо. «С о ры цайнап, ок,и алмай к,алмаса и п едЬ> десш кмн- жылды. Мен де к,ынжылдым. BipaK, амал к,айсы, ауылда бас­ ка мектеп жок, ед!. Н е кт еу керек? Бул жумбак, е.до Зорлык Ж анжалмен тынган «окудан » кейш, мен шаруашылык,- пен айналысуга THic болдым. С ол жылы 61зд1ц ауыл кектем- нен бастап Э ш м тайж ары к шабындыгын меншжтеп алган ед1. О л 6ip кезде (иэдоц ауылдардыц шабындык жер! болады екен. BipaK, оны да С ауытбай, Сандыбайлар ездерш е к,ара- тып алыпты. Сауы тбай сол шабындык,ты 6ip орыстын, байына сатпак,- шы болып журед1 екен. М уны ест1ген 61ЗДЩ ауыл мен Мац- гыбай аулынын, адамдары ен дш жерде шабындык,ты ездер1 пайдаланбак,шы болып, Сауытбайга свз салады. Сауытбай eni уш ты ж ауап цайырып: «Агайьгн, к,арындас ед!к... М аган осы 6ip уй орнын- дай шабындыкды цимаймын деп тагы да атысып-шабысып ж атам ы з десецдер, м еш лдерщ ...» — депт1. Ш в п ш абу Mep3iMi жеткеннен кешн, ею ауылдыц адам­ дары цос-к,ос болып шабындык, басына барып к,онды. А га- ларым мен1 де 6ipre ала барды. Менен баска да балалар барыпты. Дуйсек, Дуйсенбек деген мешмен дос балалар кел- ген екен (цаз1р «А к,суат» колхозыныц мушелерО. И ю ль айынын, imi еде Ж азгы нйлденщ тамаш а жайлы кундер1 болатын; шабындык, басы маган унады. Ш алгын швп м ац ы з, масатыдай к,улпырган к е зь Тацертен, к,алыц ш ы к Tycin к,алады. Ш абындык, ортасыньщ суы эл1 тартыл- маган екен. 1н,1рде, та ц алацда сусылдап уйрек ушып, кешке Карай, салк,ын тусе, к °К ыР самал желпш ескенде, жасыл ш вптер ж айкалып, эл декан дай ж ан серптер хош Hie ацкнды. Т а ц cepiri б о з торгай шырылдап, квл табанында К¥с шулап, жылкы пыекырып, KiciHen, твЦ1рек одеMi унге толады. Кун шыкпастан шшеннплер шалгыларын иыктарына салып, ша-

бындык, басына барады. Ш алгы лары н ш а^ыр-ш укыр жаны- сып алып, ал те й бастайды. У зы н ж асы л бидайык, жапыры- лып ж ыгыла береди К ,ажырлы жшггтердщ к,атар ту р а к,алып, асыцпай, баппен кен, толгап, 6ipbiH,Fafi сермеген етш р шал- гыларыныц дыбы стары эралуан ун к,осып, шабындык, басын ецбек кушне белегендей болады. Мен1ц м ш депм шеп жинау, атк,а MiHin, шемеле Тарту бо- латын. BipaK, мен буган Mice тутпадым. Е ал-дерт1м шшен шабу ед1. — Мен енд! nimeH шабайын, маран д а шшен шабуды уйретщдер,— деп агаларым а м а за бермед!м. — Сен SAi жассыц, niuieH ш абу к,иын болады,— дед!. А к,ырында, к,ын,к,ылдап к,оймаран сон,, араларым талепм- fli орындап, MeHi nimeH шабура уйретуге мэж бур болды. Е ю - уш куннщ ш ж д е мен шалгыны к,алай устап, к,алай ciATey э д к -тэа л ш уйренш алдым. BipaK, агаларым кунж е еш-ак, рет: тацертец п жэне кеш ш салк,ында FaHa nimeH шабура рук,сат erri. Баласынын, nimeH шабура ж ар ап кдлганына м э з боп к,у- анран экем 6ip марканы несиеге алрызып сойып, шшениплер- д1 жинап той ж асады. Ж'-.л ты м ы к, ай ж ары к, жаздын, там аш а ж айлы 6ip Kemi едй ГПшенинлер 61зд1ц к,ос сы рты нда тугел ж иналган бола- тын. Сол кеште болтан эцпмелер ш ж д е Ыбрай Алтынсарин туралы айтылран ацы з aai еам де. — Ыбрай ж еи жыл оцып, жет1 журттыц т!лш бш пть Ж ер жиЬанда ол ж етш б1лмеген ок,у болмаса керек к,ой! —• дед1 6ipey отырып. — Эйтпесе, оны губернатор к,онак, етер м е ?! — дед! тары да 6ipey. — О й , тэшрй губернатор дейдп.. О рынбордагы бас улык, — жандаралдын, 03i де кешеде коргенде Ы брай га ба- сынан берю н алып, и Ы п сэлем 6epin е тетш керш едй — дед! — Патшанын, eaiH де т1лдепт1 деген с е з р ас па екен? — деД тары да 6ipey. — BipaK,,— дед1 6ip жйчт,— анау 6ip кун! молда 6i3fli- кшде болып едн «Ы брай балаларды орысш а оцытамын деген болып, шок,ындыргалы журген адам » деген свздер айтты. — О сы сездЩ ж аны бар с в з емес пе екен?..— дещ тары 6ipey. — Молданын, cesi бос свз,— дед! мешц экем — Сауыт- байдыц тойындагы жиында Ы брай свйлеп, молда-к,ожалар- Дын,, бай-мырзалардын, осы сияк,ты всектерш эшкерелеп, бет- 169

тер ш эбден т!лген!н есйкен болатынбыз. Мектептерде орыс т!л‘ мен к а тар мусылман дш шен де сабак бер1лед! деп айтцан ж ок па ед! о л ? М олдалардьщ с езш е еруге болмайды. 9кем с е зш аяктай кеп: — Bi3flin Ж амалетдиндер: Ы брай казакты н эдал туган окымысты , 6iperefi азэм аты , халык камын ойлайды. К,?зак- тыц кезш ашып, адам болып ел катарына косылуын кездеп журген адам дейд1,— дед!. А р ад а 6ip айдай уакыт еттй Ш еп шауып бола берген кез ед!. Сауы тбай тш еннплерге 6ip Kici ж !б е р п т . «Агайын адаспасын, женге бассын! Ш абы н ды к басынан кешсш, ка- шаннан иелешп келе ж аткан шабындыгымды kim кершгенге шаптырып. малымды ш ш е н а з калдыратын жэйым жок,. Сол шабындыктан б!р уыс п1шен аламын деп ойлайтын болма- сын» депт!. Сауы тбайдьщ мунысына ж урт квнбед!. — Байга айтып б а р : туптеп келеек, бул жер Бошец аулы- н!к!. М аса-шы бынга жем болып, TepiMi3fli те п п шапк,ан uie6i- М1зд !ц 6ip талын да ешк1мге бермейм1з,— деп к,айырды С а- уытбайдын, адамын. О сы эцпмеден кейпн шш ешшлер швптер!н жинап, мая са- лып болып, енд! ертен, ауылга кайтам ы з деп отырган кеште сойылдарын суйреткен 6ip топ атты адам кел т, шабындык басындагы костарды коршап алды. С ауы тбай ж^берген адамдар екен. С вздер ! келте, б!лекте- piH б и ей сейлед!. — Ж ыгыцдар к.остарыцды! К ,ы зылжоса кан болгыла- рын, келмесе, дереу квш щ дер! Ж ер де, шшен де байД1к!! Бул неткен басынгандын,! — дед! 6ipeyi Y3enriciH ийренш турып. — С ауы тбай га айта бар: жер кудайдЫ , одан калса 6i3- дщ ауы лдш , басынган 6i3 емес, Сауытбай. Е н дш жерде сез устасар тересш айтсын,— дед1 мешн, экем мен баска nimeH- Сауы тбай адамдары кайта евзге келген жок, шшеннплер- д1 сойылдай бастады, б1рсыпырасы костарды сабалап кират- ты . ГЪшенннлер де 6ipeyi шалгы, 6ipeyi тырма алып ай- касты... К вп кеннкпей шабындык басындагы мая-мая шеп ертенш кетт1. ГПшенд! Сауы тбай ертеткен! анык едь Bi3fliH, ауыл мен Сауы тбай ауылынын, арасында тагы да шиеленккен тар- тыс басталды. С ауы тбай дьщ аулында мектеп аш ылады деген лакап 170

тараган ед1. MeHi сол мектепке 6epin оцытамын деп журген экем, енд! одан да мулде кудерш уздх. — Эй, cipa, ок,удыц cari туспейтш болды рой. Сауыт- бай, Сандыбайлар енд! менщ баламды мектепке алгызбак, ту п л , аулынын, мацынан д а ж ур п збес,— деп кы нж ылды Ym t coyaeci С ен тябрьдщ бас кезь К,оцыр ку з. Экем екеу1м!з уй сыр- тында турм ыз. К ун кешке айналып калган м е зп л ед!. С ауы т- бай аулы жагынан келе жатк,аи уш аттылы керш дь М ацда- йы — б!зд!ц уй. Экем оларды алыстан-ац шырамытып та- ныды. — А н ау Н уррали... О ртадагы сы Н у р та за. А л енд! мына ж ак ш еттеп п н ? Э , Т а ц ата р болды гой ол,— деда. А тты л ар 6i3flin, уйге келш ту сть Э кем Э бж ан агамныц ушнен 6ip мал алдырып сойып, казан асылды. Нуррали шай iuiin отырып: — Сауытбайдын, аулында ек! жылдык ауылдыч мектеп ашылатын болыпты. Е л устш е жак,ын арада о я з К ар ау л ов пен К ар к а с о в , Ы брай А лтынсарин келетш кершед1 деген с ез — Рас, болса Hri,— дед! экем.— Мектеп саламын деп ел- ден жинаган мал-каржыны Сауы тбай жеп к,ойыпты деп жур рой журт. — б зш щ 6ip уши бермекпп. Журттан жинаган мал мен Каржыны уй акысы деп ciH,ipin кетпекпп. — И э, онда, Спандиярды да сол мектепке туыруге бола- ды екен гой,— дед1 Н ур таза. — Эбден болады,— дед1 Тац атар,— келетш мугал!м Дос- жаннын, inici гой. А л , Д осж ан болса, осы елд щ Kyfieyi — 6 з 1м !здщ Бейсеннщ цудасы рой,— дед1 Нуррали. — Ж амалетдиннщ e si-ак, алгы зады ,— дед1 тары да Н ур- Ж амалетдин Бейсеннщ баласы еда. О рынборда оцытушы- лар даярлайтын мектепт1 бгирш шыццан ж ас оцытуш ы бо- латын. — Бул 6ip сот! тускен ic болды,— дед1 Нуррали, — бала- ларды орысша оцытады, жататын орып да, тамак, та цаэына- дан деседй Т е к мектеп ашылсын десещзцп.

К айдан бьлеШн,— де/U анам к,ынжылып.— Балалары- мы зды ок,уга алса ип-ау. К едейдщ баласын алмайды екен де- сш жур гой. С олай деседп— дед1 экем.— Сауытбайлар менin ба- ламды оцайльщпен ал гы за к,оймас. «Эш мтайж арыцтагы» эцпм еш есш е Tycipin багады sAi олар. М ен щ ж урегш лугплдеп, аузы м а тыгылган сияцты бола- ды, элдецандай 6ip yMiT с эу л еа елестеп цуангандай боламын, 6ipece кедейдщ баласы алынбайтын болса, меш де алмайды гой деп налып ренжимш. Н е керек, осы кештен бастап, мен сол мектептщ ашылуын ацсап куткен балалардыц 6ipi бол- Ку'ац еспгенд! коз перед! Bip кун1 балалармен ауыл сыртында доп ойнап ж ур ед!м, экем дауыстап шацырып алды. — У й ге ж ур, балам! К,улак, ест1генд1 ко з керед1 деген рас екен! М ектеп аш ылатын болыпты. Багым ызга к,арай Ж амалетдин де, TinTi Ы брайдьщ e3i де келш ть Баралык, ПУДай сэтш салса, iAirin кетерсщ, к,арашыгым,— дед1. А н а м да айналып-толганып, бар б1летш Т1лепн айтып, мен1 ки1нд1ре бастады. Экем менен бурын KiiiHin алган екен. — Тез1рек болсайш ы, бэйб1ше, кеш к,алып журерМ13,— деп п°яды- Bi3 аттан тусш, мектеп ушне царай журш келе жатцан- да, Ж амалетдин к,арсы шык,ты. Экеммен сэлемдескеннен ке- — Н емене, ак,сак,ал, Спандиярды ок,уга экелдщ бе? — деп сурады. —- И э, т ы р ап я м , ок,ысын деп экелд1м. б з щ айтып Kipri- 3in кер,— дед1 экем. — Мак,ул, Кобеке, жур1ц!з,— деп Ж амалетдин б1зд1 мектепке epTin журд1. B ia таялып келгенде сыпаны кшнген, цолында к,ара папкасы бар, орта бойлы 6ip жас ж т т мек- тептен шык,ты. Бул осы аш ылгалы отырган мектептщ мепге- pymici екен. Ж амалетдин онымен 6ip-eKi ауы з орысша сей- лескеннен кешн, ол 6i3fli epTin кеп мектепке ю рпздй М ешц аты-жешмд1 сурастырып ж азы п алды да, экеме к,аРап: — Е н д1 болды,— дедь Э кем тусш бей к,алса керек, 6ipece маган, 6ipece мецгеру- uiire алак,тап к,арап турды да: 172

— Ш ырагым, алынды м а ? — деп сурады. — А лы нды , алынды! — деда ол.— О ц у декабрьдац 10 KyHi басталады, балац ы зды сол куш э кел ер аз. — бр к е н щ ecciH, ц а р аг ы м !— дед! экем. — Р а зм е т, ацсацал, цош болы цы з! — деп мецгеруип 6i3- Д1 шыгарып салды. B is мектептен шыга келеек, сыртта Сауытбай ацсацал тур екен. Экем сэлем берда. BipaK, ол сэлем алудыц ор- — М ынауыц не? — дед1 маган басын изеп, бейне Meni ж ансы з за тц а тецегендей. — MeHin балам гой. — Н е дейд1? Э й , осы сенщ цанша балац б а р ) — Ж ет1 ул, 6ip к,ызым бар. — К,удайым аямай-ац бере берген екен. М ы науы ц не- шеде? — Тогызда. — Ойбай-ау малга сабак, болып цалыпты гой. — Ж ас цой эль — Ж ас деген Heci, малга сабац болып цалган баланы ? Эй, осыныцды маган 6epmi. — О ны цайтес!ц? — деда экем. — Б у зау бацтырайын деп едам. — Оцытайын деп ед1м, байеке. — Мынаны м а ? — деда тагы да MeHi нусцап. — И э, осыны. — Э й , К ебей, cipa, сен1ц денщ дурыс емес uibiFap,— дед! бай куле сейлеп.— Д е ш дурыс Kici мал багатын баланы оцыта ма екен? © зге ж ур т бала оцытам десе 6ipcapi екен, ал сен!к1 н е? Б ала оцыту сегнц не тецщ . Сорлы-ау, одан да б1реуд!ц бузауын баццызсац, мал таппай м а ? А йтпацш ы , сен1ц 6ip балац ж а з д ы г у т молдамен тебелес1п, оцымай ца- шып кеткен ж оц па еда? С ол цайсысы ? — О сы бала едц— дед! экем KyAin. — Е нд1 цайда оцы тпац болып ж урс1ц ? — Осында жацадан ашылгалы жатцан мектепте. —- О ры сш а оцытпацшы боласыц б а ? — Иэ, орысша оцытпацшымын. — Э й , Кебей, айттым гой, cipa, сен!ц ден1ц дурыс емес,— деп С ауытбай цылгынгандай шыйц-шьжц eTin кулд1. Ы зам эбден TepiMe сыймай турган мен: — С ен щ ш е ? — дедам. 173

Э й , мына мундар не дейдц э ? — деп бай маран тура умтылды. bipaK. экем колынан устай алды. К,ап, сен мундарды ма... саран осы мектептщ ecirin аттатсам , кэш р к,ауымында етешн,— дед! де Сауытбай журе бердк ... Улкен той болды. То й да манаты мектеп мецгерухши жиналган журтца кысцаш а цуттыцтау сез сейлед1 де, Ыб- pafiFa с е з бердь Ы брай оку ж айында узак, с ез сейледь Ыб- рай сейлеп болран соц, мецгерупй мектепке алынран балалар- ды ц экелерше мектепке Kipin шыруларыцызды сураймыз, дед!. Экем екеум!з мектепке келеек, ес!к алдында 6ipa3 адам жиылып тур екен. О ларды ц арасында узын кар а шинель киген, жуп-жуан, ею 6eri торсыктай, ала кез, бужыр кара адам сейлеп тур. О л уезный начальниктщ орнына келген opi письмоводитель, api переводчик Х а м з а К,аржасов деген екен. C e 3i 6i3re унамады. О ныц айтуынша, бул мектепке ец алдымен патш а уюметше сешмдц патш ага шын бер!лген адамдарды ц балалары алынура ти к , онан кешн к азак ау- лындагы беделда адамдардьщ , демек, билердщ, байлардыц балалары алынура тш с. С оларды ц балаларынан орын ауы- сып калса гана ж ай ш аруаларды ц балалары мектепке тусе алатын тэр 1здь С ол жерде турран Н уррали Бошанов, Н урж ан Жет!баев тары баскалары: «Буш л халыкка ортак мектеп емес пе, кара ш аруаларды ц балалары неге кейшге калды ры лады ?» деп айтып Kepin ед1, Х а м з а колын 6ip-aK, ал тед г О сы арада мектептен Салмугамбет болыс шыкты. Б1здщ децгешм!зден е тш бара жатып, м ети, экеме бурылып карап: — Сен не кутш турсы ц ? — дедь — М ы н а баланы ж азы п алып едц мана... Тары да мек­ тепке Kipin ш ы гы цдар деген соц, келш турраным foh, — дед1 экем. — С ен щ балацныц орнына О лж абайдыц баласы алы- натын болды... Жолыцнан калмай-ак цойсац да болады, — деда болыс. — О н ы ц M3Hici калай? — M anicin ест1ген жоцсыц ба, ана Kici не ай тты ? — деп К,аржасовты иусцап койды. — Ж арлы -ж ацыбайдыц баласы оцуга алынбасын деген зац бар ма ? — дед1 экем. — Б а р екен,— дед1 болыс,— бул мектептщ е з! элд1 адам- дарды ц балалары уш ш рана ашылран кершеда гой. 174

— О не, о не? — дед! 6ipey. Ж алт карасак, Алтынсарин екен. — М ына Kici,— дед1 болыс кум1лжи сейлеп,— Кебей деген кедей адам. М ына 6ip баласын мектепке ю р п зе м ш деп алып келген екен, 6ipaK, орын жетпей к,ап... — Ш ы рагы м Ы брайж ан,— дед! экем,— баламды мана ж азы п алган ед!. Д екабр ьдщ 10-да ок,у басталады, сол кун! экелш салыцыз, балацыз оцуга алынды деген. «Е ц алдымен элд1лерд!н, балалары алынады» деп меш ц баламды т1з!мнен шыгартып тастаган улык,тар болу керек. — Д уры с емес. Бул ж алгы з байлардын, балалары ок,ы- сын деп аш ылган мектеп емес, жалпы казак, балалары на ор- так мектеп. Ш ы нында, мектепке ец алдымен нашарлардын, балалары алынуы керек,— дед! Ы брай. Осы арада мецгерупп мектептен шыгып б !зд щ касы мы зга келдь Tyci ашулы сиякты кершдк — Ы брай-ага,— дед1 мецгеруци,— мынау уезд ж улыц- тар, болыстар, кедей балаларын шыгарып, тек бай балала- рын алыцдар деп жатыр. Мен ондай нускау жок деп керш ед!м, «бурый болм аса, енд! болганы. Мектепке алынатын ба- лалардын, TiaiMin карап шыгып, 6i3 беш ту!м !з керек» дейд1. Олай болатын болса, мен!н, бул мектепте мецгеруип болып icTeyiMHiH, каж ет! кан ш а? 6 з щ ! з барда осы мэселен! уз!лд1- KeciAfli memin калуым ыз керек ш ь та р дейм1н. Эйтпесе, эк1М- дерд1ц мына с е з саптауларына Караганда, ме1Йн, кажет1м ж ок сиякты. Ы брай кабагын Tyfiin, ж уз! суп-сур болып кетт1. Ек1 кез1 шатынап, сазарган куЙ1нде ойга шомып элдекайда алыска Kapan 6ipa3 ундемей турып калды. Салмугамбет болыс 6ipece мецгеруш!ге, 6ipece Ы брайга ж алтак-ж алтак карап, TiAi курмелгендей кекештен1п: — Е -е... еш-ак бала гой... Ек1-ак, бала Т1з1мнен шыга- рылган... Е-е-е... 6ipeyi б!эдщ е з агайынымыз мына Кебей- д1ц баласы да, 6ipeyi... 6ipeyi осындагы 6 ip н аш ар адамныц баласы. ByriH окуга KipreniMeH, ертен, шыгып калатын бала- лар. О я з, болыс киянат eTin ж аты р деп, тундш желп!лдет!п жатудын, каж ет! к а н ш а ? — дед! кипактап. Ы брай онын, сезш мулдем еспмед! ме, немесе елемед! ме, 6iAMefiMin, Men,repymire карап: Мектепт!к жалпы казак балаларына арнап ашылып отырганын 6iAeci3. Бай балаларына арнап ашылган мектеп емес. У езд1К улыктардыц да, болы стардыц да мектепке алынган балаларды т1з!мнен ш ь тар ы п тастауга хакы жок- 175

М гнщ руцсатымсыз 6ipfle-6ip баланы т !з1мнен eiuipyiui бол- мацыз. Мектеп auiyFa жиналган царж ы, осы кедей шаруалар- д 1к1. халык,тш екен1 е а щ з д е болсын. Болыс пен байлардыц К,анша к,аражаты шырыпты буран?» — дед! ектем дауыспен. Мецгерупп менщ экеме к,арап: 3 нег® °к,ь1тпайтын болдыцыз балацызды ? — дед!. — Оны айтып журген ю м? — Болысын, айтты гой. ©Tipin айтады,— дед! экем,— баламды ок^дан шыра- рып тастады деп мына Kicire ары з айтып турган жок,пын ба? — Н еткен опасыз, не( деген ж ауы з адамдар еда! — дед! м е ц г ер у ш !. Ы брай менщ мацдайыМнан сипап, бет!ме у ц ш п карап: — Ок,исыц ба, балам ? — дед!. — Ок,имын. раП:— О цы, балам. Жак,сы ок,ы! — дед! де, мецгеруцпге ка- — TieiMHeH emipUreH болЛсд*, к,айта ж аз. Кедей балалары да ок,у керекГ М ына балага кезщ ш ц к,ырын сала жургейсщ. C ipa, 9Keci осы елдщ мыкдыларына жак,пай, 3o6ip керген адам болу керек,—• дед!. Мен бул сезге к,атты к,уандым. Ку- анрандыгым сонша, алдым^И турран децгелек к,ара сакалды дембелше келген адамды к,ушак,тап сушп алура сол минутта 33ip ед1м. Б!рак, балалык,, уялшакдык, Жецген мен ipKixin цалдым. М ен ок,уга алындым. Сонымен 1887 жылы 10 декабрьде ок,у басталды. Бвлпрйстер Мектепке, он бес, жиырма бала интернатта жатып ок,ыды да, С ауытбай, Сандыбай, Дэнд1бай сияк,ты бай балалары в з уйлер!нде, алыстары ауылдардан келген бай балалары ауыл уйлершде жатып оцыды. О лар интернатта жатып оцитын кшмдер1 жупыны балалардыц жауы болып алды. Кунде 6ip- eKeyiMi3fli жылатып кетед!. Ш етш ен тентек, деген «берш щ 6eATipiKTepi» едг О ларды ц басш ысы он exi ж асар Нурпешс деген бала. 0 3 i мейлшше урыншац, сотк,ар, тентек бала еда. О л e3iH «болыспын деп, ал Сауытбайдыц баласы Ш аяхмет пен тары 6ip бай баласын старш ын» деп атайтын. Байдыц балаларынын, iiiiiHAe он бес, он алтыга келш к,алран ересек балалар да бар еда. 176

Булар алрашцы кундерде шынында да «би, болыстар- дыц» рольдерш атцарып журдь Интернаттагы балаларга т!пт1 кун керсетпейтш болды. С абац та отырранда да ты- ныштык, бермейдь Н е шымшып алады , не цараз-царында- шынды лацтырып тастайды, ал сы ртца ш ьщ сац, не сабайды, не бермцд1 лацтырып, ит айтацтап, м аза бермейд! . B ip куш сыртк,а шыгып, ею бала ойнап ж ур едж , Н ур- nefiic ж уп р ш келд1 де мешн, бврю мд! ж улып алып, лацты- рып ж1бердь Берюме царай жупре бергешмде ол аягымнан шалып, етпет1мнен цулатты. М ен турып ж ал т ц арасам, м эз болып кулш тур екен. К,аным цайнап Kerri де, бар пэрмешм- мен ж уп р ш барып, басыммен immeH тушп келш цалдым. Hypnefiic шалцасынан TycTi. Д ереу устш е мнпп алып, ею цулагынан устап, басын жерге ур келш... Осы арада интер­ нат балалары да жиналып цалды. — Будан былай тш сем!с!ц? — дедп.1 мен. — Ж |б е р !— дед1 ол. — Жок,, ж 1бермеймш. А й т, будан былайры жерде тш- сесщ бе, жок, па? — Жок,! — И т болайын тшссем де! — Тш ссем , ит болайын... — Доцы з болайын де! — Т ш ссем , доцы з болайын... Босатып Ж1берд1м. Т у р а сала тары да ж арм аса кетед! рой деп ойлап efliM, жок,, ж армаспады. Орнынан турды да т1л цатпастан жатцан ушне царай тартты. Интернат балаларынын, гшшдеп мешн, достарым — BipKe мен Т у рм ан , 6ipeyi берюмд1 экелш киг!з1п, 6ipeyi уси м ш ц шацып царып жатып, бул «ш айцастан» ездерш ш е цортынды шыгарысып: — Ендшэр1 булармен тек тебелесу керек екен!— десть — О л ар тары да жиналып келедь— дед1м мен. — К елсе келсш ! — дед1 Т у рм ан .— Тебелесем1з! Сол кун! кешке царай сыртта ойнап жур едш. Айтцаны- мыздай, Hypnefiic бастаган бес-алты 6eATipiK ж етш келдй Олардын, iuiinде жуген узген М ы рзахм ет, Ш аяхм ет те бар сдь Bi3 он шак,ты бала едш, бурынрыдай цаш пай, тобымы з- ды ж азбастан турып алдык,. Белт1рштер THice алмады. 1н,1р тускенше, интернатты торып ж урш , цайтып кетть С ол кун- нен бастап, олар аяцтарын ацдап басатын болды. А цырын- да, ею-уш айдан Kefiin Hypnefiic пен б1рнеше бай балалары оцудьи тастап, ауылдарына цайтып Kerri. 17»

М ен, 6ip рет ауырып к,алраным болмаса, узбей оцып бул мектепт! 1892 ж ылы 6iTipin шыцтым. Б ‘зд щ ец алгашцы оцытуш ымыз Орынбор к,аласындагы (цаз1р Чкалов цаласы) оцытушылар даярлайтын мектетт 6iTipin шыццан ж ас ж1пт едь О л в31 оцытатын дэршше же- TiK, е з iciHe тап-туйнацтай, аса уцыпты, мейлшше мэдениегп адам едь О л А лакел деп eKi жылдыц ауылдыц мектепте де, кешн К араган ды келдеп (Б о р ово й ) тер т жылдык, мектепте де орыс тш н е н сабак, берген едь 0 3 i орта бойлы, мурты жаца Faiia тебшдеп шыгыи келе жатцан, кара торы ж1пт болатын. Кш нпеш л, MefipiMfli, сабырлы Kici едь Эл1 еам де, сабак бас- талран куш орысш а оцудыц мэн-мацызын айта келш, орыс- тын, рылымын уйрену уш ш ец алдымен т!л!н жетйс 6iAy ке- рек екендМн айтты. О р ы с тЫ н нерурлым ж аксы бисец, солгурлым орысша жацсы Tycinin, жацсы оцитын боласыц. О рысш а жацсы оцысац, енер-бЫ мге кенелесщ, зешнщ арта- ды , ацылыц молыгады. Ы брай агай осылай дейдь О л Kici ездери!, сияцты ц азац ты ц балаларын гылымга кенелд1ру уIIгiIг орысш а окытып ж ур. Б 1зд 1ц де оцуымызга себепкер болтан сол Kici. О л келш оцуды тексерген уацытта, уялып цалып ж урм елж . Ж ацсы оцылыц деп, цайткснде жацсы оцу- Fa болатындыгы туралы кептеген мысалдар келпрдь Будан кешн 6ipneiue орыс сездер ш 83i айтып шыгып, оныц цазацшасын тусшд1рдь Е ц алдыцгы цатарда отырган Шаяхметке царап: — К эш , сен т у р !— дедь Ш аяхмет турды. — «К ар ан д аш » деп айтып кврпп,— дед1 оцытушы. — К ары н даш ,— дед1 Ш аяхмет. — Ж оц царындаш емес, орысша «карандаш ». Дурыстап — К ары н даш ,— дед1 Ш аяхм ет. ■— Ж оц, царындаш емес, «каран даш »,— деп цайта айт- ц ы зды . YiuiHiui айтцанда Ш аяхм ет дурыс айтып шыцты. О сы дан KefiiH «п ар та», «сто л», «стул », «чернила» деген си­ яцты свздерд1 элп ретпен барлыц балаларга кезек-кезек оры сш а айтцызып шыцты да, олардыц цазац ш а не деген свз- дер екенш тусшдардь А лгаш цы Kyuri сабацта да, келеш кунг1 сабацта да осындай болды. Муныц 03i Ыбрай Алтынсарин 178

мектебшщ дэстур1 едь О ры сш а уйреткенде, балаларга езнп ц тещ регш деп нэрселерден, уй ш ш д еп заттарды ц атынан бас- тап уйрету керек екендш , орысш а б1рден ж ацсы сейлетш уй- рету керек екендйп А лты нсариннщ цагидалары болатын. Осы цагидаларды мен б1летш сол к ездеп жэне онан кейш п оцытушылар да цолданушы ед1. О л ар цандай с в з болса да, жалпы алганда, цандай сабак, болса да, оны балаларды ц кв- кейше цондырып алмай турып, екиши свзге не сабакка кеш- пейтш едь Екниш 6ip ес1мде цалган нэрсе: 61зд1ц мугал^м 6ip куш осы ауылдагы балалардыц туысцандарын шацырып алып, жиылыс етш здь Ж иылысца, 6i3, балалар да цатыстыц. О л жиылыста балаларды окуга умтылдыру женш деп ата-ана- ныц мшдеттерш айтты. Умытпасам, ешш мшц атын атагаи жоц, 6ipaK, сезш цорыта келш, жиынса мынадай 6ip мысал келт1рд1: — Kefi6ip ата-аналар,— дед1 ол,— ездерйпц балалары- на: «Ж ацсы оцы, шырарым. Ж ацсы оцып, орысша жацсы б1лсец, т 1лмаш боласын,, necip боласыц, улыц боласыц, ж урт сенен цорцатын болады, бай боласыц» деседь Мен муны ж ш-ж ш ecTin ж урм ш . Бул — баланы ж ацсы эдетке, внерге, бш мге ынталандыру емес, цайта терю тэрбие беретж жа- ман ж олга царай буру деген с в з болып ш ь тад ы . Балаларды ез1М!шлджке, баццумарлыцца ынталандыру болып ш ьтады . Халайыц, балаларыц жацсы оцысын, адам болсын десецдер, Ы брай агац сияцты т1лс1зге й л б т р е т ш внерпаз, ел цамцо- ры боласыцдар. Жер астыида жатцан не 6ip асыл кендердц алтын мен KyMicTi, цоргасын мен мы сты, болат пен те- MipAi, мунай мен KOMipAi 1здеп табаты н галым, инженер боласыцдар. Сол сияцты мал маманы зоотехник, мал дэрЕерц ауру-сырцауды емдеп жазатын адам дэршерц ездерщ сыцыл- ды балаларды оцытатын оцытушы болып шыгасыцдар, сей- тш халыцца цызмет ететш болсацдар, балаларыцды жацсы- лыцца бастап iarepi ц арай суйреулер1ц керек,— деп насихат айтты. Осы с езд щ в з 1 оцушы 6i3re де улкен эсер е тй . М ен, шы- нында, не уш ш оцитыиымды, цандай мацсатпен оцитынымды туцгыш рет осы жиылыста гана ацгардым. Мугал1мшц элп свздер1 кекешме цонып, e3i сияцты оцытушы болсам екен деп арман е т т отырдым. К еши те р т ж ылдыц болыстыц, мектепте, одан соц К,останайдагы exi класть! орысша-цазац- ш а мектепте оцыган жылдарда болаш агым а ж ол йлтеген шамшырагым, меш iArepi жетектеген осы арманым едк 179

©aiMia/Un туцгыш оцытушымыэ туралы менin, ерекше е ам д е цалгаи оныц ад ам герш ш к сипаттарынын, Kefi6ipin керсетет!н ж айлар осылар едй Bipan, не керек, ол кеп eMip суре алмады. 1893 ж ылдыц ж азы нда к,айтыс болды. Ауыр цаза А р ад а 6ip жылдай уак,ыт еттй 1889 ж ыл болу керек. А в ­ густ айыныц бас кез1 едй Б1зд1ц ж азгы демалыста журген кез1М1з едь Ок,ы тушымыз да елше к,айтып кеткен болатын, кенеттен мектепке к,айтып келдй Bip-eKi кун еткен соц, кои адам к,атыск,ан жиылыс е тю зд ь Бул жнылыск,а Обаган бо- лысыныц адамдары тугел жиылды. Т уске таман ауыл сыртыпдагы ксн, квгалда ж урт алца- цотан отырып, молда к,урап ок,ыды. Ж урт цолдарын жайып бет сипасты, осыдан кешн б1зд щ мугал!м с в з сейледп — Е й , халайык,! — деп бастады ол сезш .— Орасан ауыр к,азага уш ырадьщ , байтак, далацдагы ж алгы з жарык, жул- ды зы ц сендй царацгылык, баск,ан шел сахарацда к,олга ус- таган шамш ырагы ц о п т . Бук1Л саналы eMipin халык, агарту iciHe багыш еткен, жаргак, кулагы жастыкда тимей, езнпц туган елш , e3inin каны 6ip, TiAi 6ip туган халк,ын агартуга бук1л eMipiH сарп еткен тамаш а адам, ардакды азаматым ыз Ы брай А лтынсарин кайтыс болды... деп е э ш щ туган халцын сол енерд! уйренуге,— ец алдымен сол внсрд1, сол бЫмд1 орыс халк,ынан уйренуге шацырган ардак,ты улын, арацнан е т п !.. Сол i3ri улыцныц жолын уста- FaH, ат тебелш дей а з гана болса да, 6ipaK, ездернпц устазына мак,саттас ок,ытушылар журтш ылы гы, ж ац а гана шешек ата бастаган балгын гул сияк,ты ж ас талапкер ок,ушылар жет1М цалды! бздер й п ц улы к,амк,орынан айрылды...— деп ipKiain цалды. О л жылап тур екен. вте л м ес к,аза цайгысы сол сэтт'е санасына жетш эр жер- де ауыр курсЫ п отырган адамдар, азалы хабардыц аягын кутуге так,аты жетпей: — К,айран Ы брай! 180

— Арысым! — К,амк,орым!— деп Kyuipeiiin кетп. Ы брай мешн, к е з алдыма келш елестеп, тары да сол ет- кен жылры сияк,ты, мацдайымнан сипап: «О к,ып журмнпц, балам, жак,сы ок,ы!» деп турган тэр 1зд 1 болды. Мен экеме царадым, к,арсы алдына телм!ре к,арап калган экемнщ ж узш - де улкен кездерш ен буршак,-буршак, ж ас сорралап отыр екен. Мен де ен,1реп к,оя берд1М. О сы ар ада мурал1м eKciriH сэл басып: — Е л-ж урты м ! — деп жиынга иш ара етть— Ы брай арайдын, арманы — ж ас урпак/гы оцытып, рылыммен енер- 6iAiMAi е з халк,ынын, HriAirine айналдыру efli. К,ур жылама- йыц, халк,ым. Ы брай арманын орындап, ж ас ecnipiM урпак,- ты ок,ыталык,. Кемецгер ульщ а орнатк,ан M3H,ri ескертк1ш1м1з осы болсыи! Ы брай арай кез1н1ц TipiciHAe К,арарайлы кел1нЙ1, басынан тер т жылдык, мектеп ашпак, едк Енд1 ел болып, ж урт болып ат салысып осы мектепт1 ашалык,,— деп ол се- зш аяк,тады. Ж урт 6ip ауыздан бул усынысты к,абыл алды. О сы мэсе- лен1 icKe асыру Ж амалетдинге тапсырылды. Ыбрайдын, eAiMi мен1Ц ок,ытушы боламын деген ынта ниет1мд! енд1 б1ржола- та баянды етш бек1тт1... 1892 жылы К,арарайлы келде те р т жылдык, мектеп ашыл- ды. 1892 жылдыц жазында 6ia ауылдык мектепт! он терт бала 6iTipin шыктык- Б1зден 6ip жыл бурын он е й бала 6iTi- pin шык,к,ан еш (мен наукастанып оци алмай к алрам)- С ол жылы кузде 6apiMi3 К,араганлы келдег1 тер т ж ылды к мек- тепке барып орналастык- Болыстык мектеп О ц у басталды. Bi3Ai мектепке Жамалетдин орналастыр- ды. BipaK Жамалетдин де кеп кешжпей баска мектептерге ауыстырылды. М уида да мектепке арнап салран уй ж ок eai. М ектеп yfii сол поселкедеп Поспелов дегеннен жалдап алган уй екен. BipaK А лакелдег! С ауытбайдыц yfiiiie К араганда, бул кэд1м- ri мектеп сиякты ед1. Kefiin осы уй 1500 сом ел карж ысына сатып алынып меткепке басымен бер1лдг М ектепте елу бес, алпые бала окыдык. О ныц жартысынан Ke6i уйлершен ка- тынап окитын орыс балалары ед1. К ,азак балалары интернат- та жатып окыды. 181

Алгашк,ы кезде орыс, к,азак, балалары болып жжке бе- Ainin, 6ip-6ipiMi3fli жатсынып, тосырк,ап журсек те (кейде TiriTi те б е л е с т те ц алаты нбы з) кешн ту сЫ сш , тэту дос бо­ лып кеттак. В 'зд щ орыс балаларымен 6ipre оцуымыз, олармен кунбе- кун орысш а сейлесш, 6ipre жур1п-турганымыз — казак, ба- лаларына орысш а тЦд1 жак,сы уйренуге зо р себеп те болды. Оцытушылары.мыздыц нуск,ауы бойынша болса керек, осы поселкедеп саналы, парасатты , кез1 ашык, орыс шаруалары- ныц естияр окушы балалары казак, балаларын уйлерше ша- к,ырып, 6ipre сабак, даярласып, ездср1 де интернатк,а к е л т журдь Сондай окушылардыц 6ipi Василий Вахмяков дегсн ба­ ла едк Екеухпз к,атты дос болдык,. Кейш Вахмяков та ок,ы- туш ы болды. К,аэак. балаларынан мсшмен 6ipre оцыгандар: Kciiin б с л г ш ак,ын болтан Бекет ©тсйлеуов, Эбубэш р Бэй- Timee, Ш ы н тасов Т урм ан деген балалар едь Бэййш ев эм ок,ытушы. Бекет 0тет1Леуов 1949 жылы к,айтыс болды, ол да ок,ытушы болатын. Ш ы н тасов Турм ан кейiп ветфельд- шсрлж мамандыгын алын шык,ты. О л Kici 1922 жылы к,айтыс болды. Ауылдык, мектептеп сиякты, болыстык, мектепте де Т у р ­ ман, BipKe ушеум^з дос болдык,. Б1рке сабакда зерек, мшез1 момын, шыншыл жацсы бала болатын. О л А рак,арагай бо- лысындагы Сертай деген орта шаруаныц баласы едк Болыстык, мектепте ок,у басталгалы 6ipneiue ай еткен болатын. И нтернатта жатып оцитын балалардыц 1ш1ндег! ец озык, балалар да ушеулйз едш. Б Ь д щ м1нез-к,улк,ымыз да, дагдылы эдеттер1м1з де 6ip-6ipiMi3re усан,к,ырайтын. Сон- дыцтан ба, элде сабацтас болгандыктан ба эйтеу1р, Турман, Bipne, ушеум1зд1ц ж убы м ы з ж азылмайтын. B ip кун1 орыстын, масленица дейтш мейрамы болды. Bi3 мундай мейрамды бурын ешуак,ытта кврмеген болатынбыз. Бул мейрамда эдетте адамдар боянып, эралуаи маскалар KHin, кш мдерш элем-жэлем Tepic айналдырып Kiiin, думай К,урып журед1 екен. Мейрам к,атарынан б1рнеше кунге созыл- ды. Бурын мундай мейрамды кврмеген казак, балалары жа- так, уйден шык,пастан отырып алды. О лар сы ртка немесе кв- шеге шыгура сескендь 182

BipaK, 6ip KyHi кешке царай BipKe цы зы кдан болса керек, ешюмге айтпастан шыгып кетм, кешедеп 6ip топ мае баи саудагерлердщ арасына барып шредк М астар оны цызык керш, орталарына алып, эралуан турге енш цоркытады. По- селкешц шетш е алып шык,са, BipKe к,орк,ып, ейнен танып к,алады. Е с й з жатцан баланыц уетшен шык,к,ан мектеп ку- зетш 1лер1 оны ж атак,ханага алып келдк BipKe ес-тусын б1лместен уш кун ж атты . О н ы ц аулына хабар айтылды. BipKeHi шошытып, азапца салган адамдар табылмай к,ойды. Х а л уетш де ж атцан BipKeHi урейленгеи экей келш алып кетн . Бгркенщ мектептен кету^Турм ан екеу- м1зге цатты батты. B is оны кеп ж ерге д е т и шыгарып салдык,. BipKe 6ip айдан хеши кайтыс болыпты. Б1ркешц е к ш ш т eAiMi б1зге к,атты батты. Сонымен 6ipre 6ip к,атар балалар- дыц окуды тастап кетш цалуына да себеп болды. бйткеш BipKeHin хабарын еейген ауыл адамдары , б1здщ де балала- рымыз сондай халге ушырауы мумкш деп, балаларын алып KeTicTi. С ол ж ылы к,ыс ортасында мен цатты ауырып цалдым. Камел агам келш, меш ауылга алып к,айтты. Менщ, ауру- ы м — шешек болып шык,ты. Науцасымнан т е з айыгып кете алмай, сол ж ылы окудан д а к,алып цойдым. 1893— 1894 оку жылында рана к,айта кел1п окуга туейм. Мектепте Оразбаев деййн оцытушы турыпты. Оразбаев та кеп кешжпей баск,а ж ак да ауысып, оным, орнына З еф и ров деген оцытушы цалыпты. М ешмен 6 ipre ок,ыган балалардын, б1рк,атары Т у рм ан , Василий Вахм яков К ,останайдагы ею класты орысша-к,азак,ша мектепке окуга TycinTi. Мен достар- дан журдай болып, ж ал гы з цалыппын. А м ал жок,. Оларды сагынып ж ургешмде кешжпей Михаил Д енисов деген ба- ламен дос болдым. Екеум1зд щ де ушшпп класта ок,ып журген xesiMia едк М и ш а екеум1з 6ip партада отыратын едж . О л узд ж оку- шы болатын, мен де одан к,алыск,аным жок,. Bi3fliH, достыгы- м ы зга 6ip партада отыру ж эне екеум1зд щ де окуды жак,сы мецгеретш алгырлыгымыз дэнекер болды. Bi3 осы мектепт! ею ж ыл ок,ып, 1894— 1895 ж ылдыц жа- зында 6iTipin шыцтык,. М унан api оку упнн К,останайга бару керек едь Бул менщ ем1р-мак,сат сапарында ею айыр жол- Дыц арасында турган шагым едк О ныц 6ipi — уезде ic ба- сында турып шен 1здеу немесе ауылда цалып ел билеу мэсе- лейне араласу едк Еюнпп жол — Ы брай ага есиет еткен 183

гылымныц узак, сурел! сэра жолы еда. Мен сняк,ты болыс- тык, тер т жылдык, орысша мектеп 6iTipreH к азак баласына 6ipiniui ж олга тусем деп шырмалу ол кезде аса к,иын емес-Ti. BipaK. экем мен те ш е м ушеум1з отырып акылдасып, Ы брай аганыц жолына тусуда уйгардык,, Бул ушеум1здщ де ежелг! арманымыз болатын. Келеш епм айк,ындалып sp i ок,и беруге бел будым. Е н д т жерде К,останайдагы ек1 класты орысш а-цазацша мектепй бтргеннен к етн , б!зге Орынбордагы окытушылар даярлай- тын мектепке барып тусуге болатын еда. Окытушылар мек- Te6i сол кездегч 6ip елеул1 б ш м , мамандык, беретш ок,у орны болатын. Мен енд! К,останайга жетуд! ацсадым. К\"ст«най О л кезде К,останай улкен ц ала емес еда. вй ткеш Коста- найдыц к ал а болып салына бастаганына 14— 15 жыл рана болран. О сы жерде К,останай каласынын, салыну тарихы ту- ралы Gip-eni ау ы з с е з айтцым келеда. Бурынгы То р гай облысыныц кешннен К,останай ye3i болган 6ip уез1 — ол кезде Николаевский yeai деп аталы- нады екен. BipaK, ол уезд щ аты болмаса, орталык к,аласы жоц екен. А л мунын, е з 1 уезд щ орталыгьш ан эшмнплж баск,ару орындарын КУРУга мумкш ш Ы к бермеген. Сондык,тан Орын- бордыц генерал-губернаторы 1879 ж ылы декабрь айында K asipri К,останай к,аласы турран жерден уезд1к орталык, бо­ латын поселка салу мак,сатымен, 1000 орыс шаруаларын к°- ныстандыру ymiH оларра 13 мын, 3 0 0 десятин жер кесш бе­ руге рук,сат етеда. BipaK кепке дешн бул ж ердщ меж ей белплснбейд1 де, Тобы л езеш нщ жагалауындагы казак жершен орыс шаруа- ларына TeriH жер 6ер1лед1 екен деген хабар бойынша, жер- ci3 отырган орыс ш аруалары осы жерге лек-лепмен Kemin келе бастайды. К елей ж ылы 13 мын, 3 0 0 десятин ж ердщ орнына, орыс ш аруалары 4 0 мын, десятин жерд1 мекендейдк С ей тш осы кунг1 К,останай каласынын, Heri3i каланады, ею- уш ж ы лдьщ ш ш д е -ак 10 мыц ж аны бар поселка пайда бо- лады. Ж ер жагынан алып каРаранД®> патша еш м етш щ Казак, шаруаларына колданган отаршыл саясатына непзделген зор- лыгы бола турганымен, К,останай каласынын, салынуынык зор тарихтык пайдалы жагы да болды. К азак халкына базар 184

жацындады, орыс халцымен к,арым-к,атынас кушейдй Мун- да ею класты орысш а-цазацш а мектеп аш ылды, кешн eKi класты педагогикалык, курс уйымдастырылды. Д емек, К,ос- танай цаласы сол ещ рдеп 6ip мэдениет ошарына айнала бас­ тады. Б 1зд щ болыстан 6ipHeme бала боп келш, б !з К,останай цаласындагы аш ылган ею класты орысша-к,азак,ш а мектепке ю рдж . Баск,а болыстык, мектептерден де казак, балалары ке- Ain Kipin ж атты. К,азак, балалары мунда да интернатта ж а- тып ок,ыды да, орыс балалары е з уйлершен цатынап окитын болды. М ундагы eKi класты мектептщ у ш Боровойдагы мектептщ уйшен сзулептрек едй К,аланыц ортасында куйд1рген к,ызыл юршштсн салынган 6ip цабат улкен уй болатын. О сы мектеп- Ti салдыруда да Ы брай А лтынсариннщ улкен ецбеп ац ген . Бул уйдщ ед ет де, цабыргалары да сырланган едк Партала- ры ж ац а, кластары кец, жарык,, кэд!мп, yAriAi мектеп сияк,- ты ещ. Bi3 турран жатак, уй де кец, жайлы болатын; эрб!р бала- ныц жеке KepeyeTi, тесек-орны бар едй Мектепке алынган куш-ак, 6i3/ii моншага rycipin, е з кшмдер!м1зд1 сацтатцы зып к,ойыи, ж ац а кшмдер бердь М ектептщ мецгеруппа Л арин деген Kici едг О цытушы- ларымызльщ шпнеп еимде калгандар Жамалетдин Бсйсенов пен А . Попов деген оцытушылар. М ектептщ тэрт1б| цатац болатын. B ip кезде мунда Гре- ховодов деген оцытушы мецгерупп болып, ол езш ш е тэртш орнатцан екен. О цытушылар кезектесш кузетте отырады. О ларды ц мшдет1 — балаларды жатак, уйден ешцайда ж\\- бермеу, сырттан ешюмд! келирмеу, тэртш с!здж ктетпеу бо­ латын. С эл гана тэртш бузган не сабарын yAripe алмаран бала­ ларды буры шца царатып туррызып немесе еденге жупнд1рш отыргызып цоятын. А са тентектж жасаган балаларды тэулж бойына царацры карцерге отыргызып цамайтын. Эрине, ок,итын, демалысца шыгатын, ж ататы н, туратын, тамацтанатын, ойнайтын уацыттардыц 6api де куш бурын белгженш цойылган едй Оны ешюмнщ бузуга правосы жок,. Егерде 6ip бала жазатайым осы белпленген тэртшт1 бузса. 185

онын, ж азасы карцер болатын. О сы т э р т п т ерекше кулшына Колданган Тенянакин деген 6ip ок,ытушы болды. Жамалетдин мен А . Попов сияк,ты оцытушылар Грехо- водовтыц осы педанттык, тэрпбж е мейлшше царсы едк Олар Колдарынан келген хал-каддршше балаларга дурыс педагоги- калык, тэрбие 6epin, тек сол арцылы балаларды тэртшке баулуга тырысатын. Осындай к,атал жагдайда ок,ып, б ш м алуга тура келдг BipaK, сондай к,атыгез тэрт1б1 бар окудыц е зш е ол кезде жуз- ден б ф д щ гана к,олы ж ететш . Б 1зд 1 окуга ынталандырган ж агдай да, 6ip есептен, осы болды. Мектептеп озбырлык,к,а, жалпы ауыр жардайра шыдап, 6i3 ойлаган мак,сатымызга — улы орыс мэдениетшщ асы л нэр1мен к,оректенуге жету ушш жумылдык,. Бекет 0тет1леуов, Эбубэжр Байтш ев, Ермантай Алда- шов, Василий Вахмяков, Турман Шынтасов, Иван Ш иряев— 6apiMi3 сабацта да, уйде де, ойында да тобымы з жазылмай- ты н, «к ж /и п 6 ip » достар болдык,. Зрк,айсымыздыц эртурл! 6HepiMi3 бар-ды. Бекет пен екеум1з елец ж азам ы з, Турман эн ш ы ркайды, Василий Вахмяков скрипка ойнайды. BipaK, сол кезд щ езжде-ак, бэр1м1зд1н, мак,сатымыз 6ip едг Bi3 ок,ы- туш ы болуды арман еттж . К еш н, айтк,анымдай, Турманнан баск,амыздыц 6api де оцытушы болып шык,тык,. О к уш ы ларды ц imiHfle улык,, эю м боламын немесе т1лмаш боламын деген мацсат квздеп ок,ып журген балалар да бол­ ды. О л а р бай балалары ед!. О ларды ц арасында жастары жиырма бестен аск.ан, элдецашан бала-шагалы болтан оку- шылар да бар ед1. С оларды ц арасындагы С айы м деген 6ip окушы жайында айта кетюм келедь Медетов ж»ие Сайым Bi3 алтыншы класта ок,ып жургенде, Медетов деген ок,ы- туш ы келдй У зы н бойлы, сопак,шалау жузд1, кездер1 улкен, етк1р, оты здар шамасындагы ж1пт едк Медетов к,атац ок,ы- туш ы боп шык,ты. У дайы кекеп сейлеп, сабак, бимеген бала­ ларды мыск,ылдап, мук,атып, кейде т1лдеп отыратын. BipaK, сабакды жак,сы беретж едь О ныц берген сабагында тусжж- ci3 еш нэрсе болмайтын. К ластагы эрб1р бала сабакды эбден TyciHin болганш а ол к,айта-к,айта сураулар к,ойып, балаларга айткы зы п, кейде 63i де кайталап айтып 6epin отыратын. Окуш ыны api кадагалап , api жетектеп отырып, flapicTi оку-

шынын, кекешне эбден коидыратыи. С ол ce6enTi оны ок,ушы- лар жак,сы керетш , к,ад1рлейт1н. BipaK, оны кад1рлемеген, онымен ж улды зы к,арсы болын кеткен 6ip окушы болды. О л М усабай болыстын, баласы Са- йым деген окушы едк Сайымныц бурын кайда окыранын б1лмеймш, 6ipaK, К,ос- танай мектебше э дегеннен алтыншы кл асса келш TycTi. С а- йым жиырма терт, жиырма бестер шамасындагы, мурт шы- рып к,алган Ж1пт едк Быртиган деней партага ш ацца леген­ де сыйып, ырыс-ырыс ет!п демюш оты раты н, сабацты да жак,сы б1лмейтш. Медетов осы Сайыммен 61рден-ак, келк се алмады. Сабак, сайын оны кекеп, ылги шенеп, мшеп сейлейтш. — С аган оку не керек? Болы с болу yuiiH б е ? Экен, окы- май-ак болыс болып ж ур рой, сен де соныц жолын кУса>*- шы... Оцып кай тей ц , эуре б о л ы п ?— дед1 М едетов. Bip куш тацертецп сабакты бастар-бастамаста Медетов ызгарлы шш шмен балаларра 6ip к,арап етш , грамм атика па­ шней сураура Kipicri. Bip-eni баладан сурап етш , Сайым отырган партага жакын барды да: — А л , сен ш е ? — дедк — Н емене? — дед! Сайым басый партадан арен, кетерпк — «Н емене» ... Э депй окушы турып ж ауап берер болар. Сайым орнынан к°згалран жок. — Мен сенен не туралы сурап турм ы н? А н а балалар- дыц айтканы дурыс па, деп турмын мен саган. Сайым ундемедк — Неге ун дем ей сщ ?— дед1 окытушы. Сайымда ун жок,- — Элде дайындалган жоксыц ба? — Дайындалган ж ок ед!м. — Неге? Сайым тары да ундемедк — К,онакта болдын, ба элде? — Болып ед1м. — Т у р ! — дед1 окытушы. С айы м турды. — Бар, ана бурышка барып тур! — Н еге? — дед1 Сайым кы зарактап. — Бар, тур бурышка кар ап !— дед1 окытушы ызгарлы дауыспен. — А кы рм а,— дед1 Сайым,— мен бала емеспш, акырра- ныцды кой, атып ж!берсец де! 187

— Солай м а ? О нда шык, к л а ста н !— дед! окытушы, енд! шымымен ак,ырып. Шык,са^ к,айтед1 екен? Шык.сам шыгамын да кете- м*н> Дед1 Сайым ориынан ыргалыгт-жыргалып эрен, турып жатып. Сайым о кы ту ш ьта айналып 6ip к,арады да, eciKTi сарт етш зш жауып шыга женелди Мен енд1 окытушы шмге тш- сер екен деп сескешп отыр ед1М. BipaK, окытушы ашуын тез басып, сабагын кундеп эдетшше сабырлылык,пен ок,ытуга ni- picTi. Б1раздан кенш М едетов: — К,андай сурак,к,а ж ауап бере алмай тайды эл п «бо- л ы с » ? — дед1 кулш. Балалар да ду кулш ж^бердк BipeyiMia турып сурагын eciHe салдык,- С ейтш , у з ш п кеткен сабак, к,айга жалганды. Сайым сол KeTKeniiieH б^ржолата кеттк Е л ш е барган- нан кешн коп кенпкпей-ак болыс болыпты. О л болыс болып турран кезш де Медетовке к,арсы к,олынан келген зияндык эрекетш аянбады, 6ipai<, онысынан ештеме шыгара алмады. Э ц пм е, мумкш, б1тпес те едк 6ipaK, Сайымныц тепкюшен к,орлык,-зорлыктын, 6apiH керген ызалы халык, 1916 жылгы кетерШ сте оны кссшлеп елт1рдь Енд> 6ip армян 1897 жылдын, ж азы нда eni класты мектепт! 6iTipin шык- тык- 6-класта ок,итын алты казак,, алты орыс баласы едж. Ceri3iMia тана б т р д ж . С ей тш , 6i3 алты жылдык мектегтц келемшде 6 Ы м1м1з бар, орысша едэу1р жаксы б м етш жас- ecnipiM Ж1п т болып шыктык- Мен елге кайттым. А уы л м е т зо р куанышпен к,арсы алды. Экем мен шешем е з элшше той жасады. А у ы л адамдары менin, алып келген ю таптарыма та- цырцанды. Мен квркем эдебиет классиктершщ томдарын кеб1рск алып келген ед1м. О ларды оцып б!лмесе де, колда- рына устап, мукабаларьш сипалап керш жатып ауыл адам­ дары: — М ына кальщ мтаптардыц бэрш окыган болсац, С пандиярж ан, сенщ бм мейтш законын, мен гылымыц кал- маган шыгар, к,арагым!— десть — Болы ска necip де бола алатын шыгар,— д е т 6ipey. — Н е айтып отырсын, е з щ ? О я з е з 1ме ти м аш болып кал депт! Fofi,— дед! TaFbi 6ipey. — \"Плмаштыкты не гылсыи! Соларыкныц талайынан 188

озык, 61л1мд1 еш ет!л' болатын правоеа ие боп к е г т рой б!здщ Спанжан,— десть Той устжде осындай деп ездершше жорып, ауыл адамдары маран ездерш ш е «ылайьщ тап тон niuiicin» тарцасты. М е т ц 6ip к,уанран нэрсем: ауыл халк,ы еткен кездепдей еуес, к,аз1р ульщ тан, ти м аш тан repi оцыту- шыра, окуга мэн бере бастаган дэрежеге карай бет бурран М ешц, максатымды ел кешн 61лД1. Будан 6ip ж ы л бурын Семиозердеп болыстык, мектепте мецгеруип болып гстейтш Жамалетдин к,ыс бойы маран хат ж азумен болран. О л хатын- да О рынборда ок,ытушылар даярлайтын мектеп бар, ем класты мектепт! 6iTipreH балаларды алады , соран окуга туе, деп ж азгаи. М еш ц арманым енд1 сол мектепке туеш оку болды. Ж орарыдагы ел адамдарынын, евздерш де де шындык, бар едь К,останайда е м класты к окуды б тр г ен н е н кешн, 6ip кун! кешеде Х а м з а К ,арж асов кездесш: — B is мектеп басшыларынан окуды бш рген к а зак ба- лалары жешнде мш ездеме алып ед1м, сонда ceHi мактапты . С ондыктан басты к cem 6ip болы ска necip ет!п ж1берелж немесе тьлмаш етш алып калайык, легенда айтып ж ур. Сен буран калай кар ай сы н,?— дед!. Мен бул усыныстан ат-тонымды ала каштым. — А рай, мен элГ жаспын рой. Эл1 де окырым келед!. М е т эурелемей-ак К °й ьщ ы з,— дед1м. — Ш ырагым-ау, осыдан арты к тары кандай оку керек? Т ам ак асыраура осы окудык 63i жетпей ме? С езд щ шыны- на келеек, мешц окуым саран жетпейда. С онда да эйтеу!р осы елдщ мацдай алды адам караларынын, 6ipi болып ж урмш рой. Балалы к етпе... Басы ца конгалы турран бакы ттан бас тартпас болар. Жас екен!ц рас, 6ipaK алгашкы кезде ез!м кемектесш, к,амк,орын, боламын рой. Бес-алты айды ц iuiiHAe эйдак тм м аш болып ш ыга келес!к,— дед! К,аржасов. Осы шыныменен айтып тур ма, деп бетш е карасам , eui6ip Калткы сыз шыраймен айтып тур екен. — Ракмст^ aFafi, ондай жумыс мен!к колымнан келмес, мен! эурелемей-ак койыцыз,— дед1м мен тары да. — Онда, е эщ 6iA... К,оян колецкесшен к°РК аДЫ деген сен боп ж урмесек nri... Ендеш е, бетщнен ж арылкасы н... — дед1 К,аржасов ренж1ген niuiiHMeH. К,аржасовпен екеум!зд!к арамызда болран осы э ц п м е т 189

Кэмел агам а айтк,анмын. О л мен1 ауылга алый к,айту ушш К,останайга ат-келж экелген болатын. А уы л адамдарыныц ац ы зы осыдан шык,к,ан еда. Мен^ц api ок,имын дегешмда ecTireH ауылдыц «бетке шы- гарлары» эке-шешеммен агаларымды 6ipa£ азгырып кередь TinTi олар мешц экеме купил сырларын да айтады. — Ж урт баласын окытса, эк1м-улык, болады, ел билей- Д*- мал табады деп ок,ытып ж атыр... Спандиярыцмен катар окыган пэлсншешн, баласы болыс, тугенш ен ш т1лмаш, necip боп жур. А л сеш ц С паны ц ояздын, т и м а ш бол деген усыны- сына кенбей, басына конайын деп турган бак Кусынан ка- шыпты... 9 p i окимын, эл1 окимыи деп ауре болмасын. Осы­ дан ар ты к окыса «ж ан дарал» болады деймкйц? Сен муны ойладыц ба, кабыргацмен кецестщ бе? Баланды айтып кен- д1р; Бэш ец ереншен де 6 ip эшм шыгатын кез1 ж егп де. 1с ба­ сына турып, эке-шсшецд1 асырайтын кезщ болды гой. демейсщ б е ? — деп упттейдй Экем ауыл адамдарына: «кв- рерм1з » ... деп еы уш ты ж ауап кайырыпты. Y fl iuii тепе жиы- лып отырып, мэн-жайды тусшюкен сон,, экем мен шешем api окуыма ризашы лыгын Серди Сонымен июльдщ аяк кезшде Орынборга, окытушылар даярлайтын мектепке окуга тусемш деп а р ы з ийберд1м, 61- р ак ары зы м Keuiirin барыпты. Е м айдан кешн: «Биылгы оку жылына улг1ре алм ады цы з, кел еа 1898— 1899 оку жы- лыныц карсацыида, августыц жиырмаларына келш экзамен берущ1зге болады » деген ж ауап алдым. Бул екн йш п де, кУанышты да хабар едй в м н ген себе- 6iM — биылгы оку жылына улп ре алмаганым е/и де, куанган ce6e6iM — келес1 ж ылы Орынборда окитын болганым еда. Мен емтихан бере алмаймын деп сескенгем ж ок, ейткеш eKi класты мектепи ж аксы 6 m pin шыккаиыма карамастан, ауылга кайтысымен-ак езбепм мен узбей даярланган едам. Е н д 1 онын, устш е тагы д а 6ip ж ыл бойы е з тусымнан окып жаксы даярлануга мумкш ш ш к алдым. С ей тш , мен енд1 ауылда жатый api еткен сабактарымды пысыктап, api орыс классиктерш щ ецбектерж окумен бол- дым. Сол жылы Крылов шыгармаларыньщ толык жинагын, Пуш кинш ц, Л ерм онтовты ц, тагы баси,алардыц жеке шыгар- маларын окып шыктым. Сол кезден бастап, маган жазушы болсам деген де ой келда. BipaK К¥Р т1лектен баска жазушы болуга aa i eui6ip ж агдай eAeci де тумаган кез|'м едь 190

KeiuneAi ауылда оцуды ацсап, зары гы п куткен 6ip жыл етть А вгуст айы туды. Енд1 жол журу1м керек. Е ц алдымен К,останайдагы инспектордан тш сп цагаздарымды тузетш алып, одан кешн Орынборга баруым керек едь М е т ц мехнатымды е з мойнына кетерш алгандай, Кэмел агам осындай сапарларга шыгарымда KyHi бурын цамдана бастайтын, о да даярланып болды. Б1з К,останайга келш , па­ тер уйге тустж . Ж уынып, т а за кш мдер1м1зд 1 киш алып, екеу- Mia мектеп басты гы. А . Л аринге барып жолыцтыц. — Инспекторга ж олы ц ты ц ы з б а? — деп сурады Л арин. — Жоц, жолыццаным жоц. — О н да, сол Kicire ж олыгуыцыз керек. C ipa, К ебеев, С13, О рынборга бара алмайтын ш ы гарсы з. б й тк е ш осында кептен 6epi втеттлеуов деген 6ip м ы рза сен in, орныца езш Щ осы м е к тет т 6iTipe алмай ш ь в д а н баласын ж1бермекш1 бо- лып эрекеттен1п жур. У е зд басты цтары да соны цолдайтыи кершедг Инспектор да царсы емес сияцты,— дед! Ларин. Орынбордагы оцытушылар мектебше барамын деп жыл- дан аса уацыт у м й жетегшде болып келген, сол оцуды ац- сап журген маган бул свз жай огындай тидп Б1рден-ац тауым шагылып, ецсем Tycin KeTTi. Мешн,, цатты налып, т у а м бу- зылып кеткен болса керек, Л арин 6 ipaa ойланып отырып цалды да, орнынан турып: —■ BipaK, уацасы жок,... О сында ею ж ылдыц педагогика- лык, курс аш ылатын болды, соган Tycin оцырсыц,— деп ар- цамнан цацты. А мал цайсы, агамды ертш алып, инспектордыц ушне бардым. Bi3, байцамай, eciriH цацпастан мргеш м1зге инспек­ тор цатты ренж ш цалса керек. И нспектор 31лд1-31лд1 свздер айтып царсы алды. О л 03i ден еа жуп-жумыр, ш у й деа мен мойны тутасып кеткен, цасца бас, тар мацдайлы, цоццац мурын, бады рац квз, узыны мен квлденец1 б1рдей, аласа адам едг О сы адам eciKTi аш ар ашпастан-ац icesin баж ы райты п 6ip ц арады да, табалдырыцтан аттай бергешм1зде-ац: — Руцсатсы з неге ю р ес щ д е р ?— дед! зею п. Б 13 не дер1м1зд1 б1лмей, у н а з гана шегшшектей бердж . — Н е керек? Н е жумыспен келдщ дер? — деда инспек­ тор. Мен журексшд!м бе, бж м еймш , айтайын деп келген с ез1м де сол сэтте аузы м а туспей цалды. М уд'ф ш сейлей 191

алмай, келген жумысымды арен, дегенде айттым. Орынбор- дан алган цагазымды усынып ед!м, инспектор алып корд1 де: — Би ем ш ... О сы цагаздын, KemipMeci 61зде де бар. Bi- рац менщ ойымша, сен осындары педагогикалык, курста окуыц керек. © й тк е т Орынбор алые. Онда элдЦердщ бала- лары FaHa оцымаса, нашар адамдардын, балалары ок,уы киын. А л сен кедей адамныц баласысыц, к,аржын, болса кем. Демек, ок,уга шамац келмейдй Сондыцтан осында цалуыц ке­ рек,— дедй — М еш ц шамам келер едц— дед1м. — Бос сез, мумкш емес. Сешн, шамац келмейдй Орынбор ойыншык, емес. Ондай алые жерде ок,у уш ш куш-царжы керек болады. Оран Minna 0тет1леу мырзаныц баласы бара- ды,— дед! инспектор с е зш у з1лд1-кес1лд! тужырып. «М ы н а» деп нусцаран жагына царасам, оц жак, цабырга тубшде турган 6ip жумсак, диванныц уетшде 0тет1леу бай мен оныц цасында У м к б ай деген баласы отыр екен. Ум1тба- йы oip кезде б1збен 6ipre ок,ып, емтихан бере алмай оцудан шыгып цалган еде Мен кушп кегпм. — И э... Умггбай, сен баратын болдыц б а ? Bip кезде сеш мундагы мектептен де нашар оцыраньщ ушш шыгарып ж^берген сдi. Е н д! емтиханды цалай бермекнпещ! — дед1м. Умггбай, бет! цып-цызыл болып томен царап, ундей алмай калды. — Э ц п м е емтиханда емес цой, балам...— дед1 0тет1леу. — Э ц пм е, царагым, ц алтада. К,алтац цалыц болса, емтихан- семтихан деген багет бола алмайды,— дед1 0тет1леу диван арцалырыиа шалцая Tycin. — О н да балацды оцытып азапца салып цойганша, ок,у- ды цап-цабымен сатып ал а берсецип...— дед1 Кэмел. Жылан шагыи алрандай атып турегелш, 0 тет1леу: — О ны пзден сурамаспыз...— дед!. B is ундегешм1з жок,. — Б ары ц ы з, Греховодовца жолырыцыз... Педагогика- лык, курсты ц бастыгы сол Kici. Eiifliri мэселецд1 сол Kici ше- шед1,— дед1 инспектор. А мал цайсы, 6i3 шыгып кеттж. Ш ыга бере Кэмел агам: — Бул неткен ци ян ат? — деп жерге туюрдь П этер уйге цайтып келш, api ойлап, 6epi ойлап, акырында педагогикалык, курста оцитын болдым. Осы цалада ею класты мектепте 6ipre окыган Алексей Климов ^деген бала- ныц уш бар едь мен ок,у басталганша соныц уйшде цалып цойдым да, Кэмел агам цайтып Kerri. 192

Сонымен, К,останайдагы ек: жылдык педагогикалык. курста ок,уга мэж бур болдым. А р а д а eKi айдай уак,ыт еткенде, 6ip куш 6тет1леуд1ц ба- ласын жетектеп педагогикалык, курсца келш турганын. кор­ дам. Баласы О ры нборда емтихан бере алмапты, байлыгы медет бола алмапты. Сонымен баласын педагогикалык, курс­ та ок,ытпак,шы болып келген екен. BipaK, курсты ц басты гы: — Ок,у басталып к,алды ж эне орын жок,,— деп баласын ок,уга алмады. 1901 жылы педагогикалык курсты бтрд1м . С ол жылы июнь айында емтихан тапсырып, куэлж ^ агаз алдым. Баста- уыш мектепке ок,ытушы болуга право алдым да, к,ай мектеп- ке тагайындалганым туралы буйрыцты ел1мде кутешн деп ел1ме к,айттым. Жаздын, 6ip ашык, куш тацертец ертемен К,останайдан елге к,арай ж урш кеттж . У й лер ш щ TyTiHi ж е л а з тынык, ауа- да, аспанга найзадай т ж к е те р ш п жатк,ан к,ала мунартып ар т жагымда узап к,ала бердй У за ган сайын К,останай к е з1ме ыстык, кершдп М еш ц 6ip кезде ауылдык,, болыстык, мектеп- терде талаптанып ок,ып кез1мд1 аш цаннан кей ш п ж ердей к,ызык,ты жастык, шагымны ц бес-алты ж ылы К,останайда е т т едь О сы ж ы лдар ш ш д е мен едэу!р к,иялап б Ы м бш й - не шыгып к,алган ед1м. К,иялга цан ат 6iTin, ойга ой цосылган шагым ед1 ол 6ip кез. К,уанышы да, циыншылыгы да мол болган ок,уда еткен сол жастык, шагым К,останаймен 6ipre арты м да к,ала 6epAi. Бул сапарда елге к,айтк,анда мен ем 1рд1Н, ж ац а белдерше шыкдалы талаптанып келе ж аты р ед1м. А лд ы м да туып ескен аулым. Мэдениеттен кенже к,алган к,аран,гы ауыл. Мешн, е н д т eMipiM сол ауылда етпекип. С ол ауылда цолымнан келгешмше мэдениет шамш ырагы н жак,- пак,шымын. Bip кездеп ез1м сияцты, KipmiKci3, т а за , уы з тЬ л екй ж ас жеткшшектерд1 ок,ытып, олардын, к е зш аш ып, гы- лым жолына, мэдениет сок,пагына TycipeMiH деп асыгып ке- лем1н. __ Т е р т кун журген узак, ж олда, у н й з келе ж аты п ойлаган ойымнын, узыпыргасы алдымда турган осы к,асиегп мшдет- тердщ жайы болатын. 13 с. 193