С.Көбеев Таңдамалы шығармалары

Мен ок,у б т р е р д е н 6ip жыл бурын, мынадай 6ip к,ызык, ок,ига болды. К,ыск,ы демалыс кезшде елге келген кез1м еда. А уы л А лакел д1ц жагасында болатын. Д екабрьдщ 6ip аязды куш . К е л басында 6ip к,ауырт жиын бар сияк,ты керж дь— шогыр-шогыр атты адамдар толып KeTinTi. Тацертецнен 6epi уйден шык,пай, жумыс 1степ отырган Кэмел агам, сыртк,а шыгып келд1 де, ас эз1рлеп журген ше- шеме каран: — К е л басындагы не ж и ы н ?— деда. — О йбай, сурама, к,арагым; тагы да к,ырылыск,алы жа- ты р. Сауы тбай ды ц озбырлыгы журттыц шыдамын тауысып болмады м а? Н ургали ж ур т жиып, Сандыбайга к,арсы шы- гыпты. Э кец де сонда журген шыгар. Сен екеущ бара кер- мецдер, к,арак,тарым,— дед1 шешем меш нуск,ап. Bi3 шешем1здщ с е я н тыцдамай, ол Kici шаруага айналып жургенде, ептеп басып сыртк,а шыгып кеттж. К эмел екеум1з эл п кел басындагы жиынга келеек, сойыл- дарын суйреткен ж уз царалы адам 6ip белек топ, уш жузге таяу адам 6ip белек топ болып тур екен. Е ю топтыц орта- сында, 6i3 келе жатк,ан соцпак, уетшде бес-алты Kici сейлесш тур. О рталары нда Н ургали Бошанов пен Сандыбай кершдн Bi3 келш сэлем 6epin едж, ешюм кец!л белмедн Астындагы ок.таудай боп ж араган, сом тулгалы сем1з торы аты ауызды- гын шайнап, к,ар Teyin турган, Н ургали п з г ш ш тежеп: — Эй, С андыбай, кудайдан к,орык,! А гайы нды, елд1 тагы да арандатпа. М ынау елдан, балык, аулап кун керш отырган келш ез1не цайтар. Елд1ц талабы осы,— деда. С андыбай, ж алы алабуга балыкуай куж1рейген к,ара ала айгырга м1нген. А йгырын ушрден жаца устап MiHce керек, iiiiiH тартпаган екен. У стш д еп иесш щ ауыр денесше 6eai к,а- йысса да к,айта-к,айта азы нап тыпыршып тур. Сандыбай, до- йыр цамшысымен айгырын баск,а 6ip тарты п ж1бсрд1 де: — Э й , Н ургали,— деп тамагын керней сейледй— осы ел- fli куты рты п, булш иплжке салып журген сенсщ. Басыца пэ- ле TUeriH, келмесе, каз1р ана журтты таратып ж1бер! Эйтпе- се, кан тепледН — дед1 де узен пеш ннрене Tycin, дойыр к,ам- шысын 61ледь — TiAeMic балалары, епцде болсын, жазык,сыз момын К,исык,ты елт1рдщ. О л да Шацанын, 6ip шацырагы едн 0 з бауырыцны ц к,анын iiuTiH,. А н а ж ылы Бэшец, Мацгыбай ауылдарынын, ата к,онысы шабындыгынан шапк,ан шебше 194

шешн ертеп амбердщ. Енд1 келш , алты ата Ш ац ан ы ц шабак, аулап, кунелтш отырган келш орыс байына сатып отырсыц. Бул цай зорлы гы ц? А р цайда, уят цайда? К ел кептж! Кеп- ш ш к квлд1 саган саткы зы п цоймайды, 63i пайдалангысы ке- ледц озбырлыц ж асам а, цан тегем деп урдатпе. Е л боп отыр- гыц келсе, кешшлш талабыи орында, А панас байга келдщ 6ip бау цамысын да, 6ip шабагын да алгы збай м ы з. О дан ал- Fan ацшаны ел кенбед1 деп е зш е цайырып б е р !— дед! тапя Нургали. Бул кезде Н ургалидыц кун керерл!ктей гана дэулет! бар­ ды. Ет1 Tipi, пысыц ж ш т едь Е л ш ж д е беделш з де емес-Ti. K,a3ip онын, соцында уш атаныц баласы бар екен. О л ар Н ур ­ галидыц е з аулы М ацгы бай, б1здщ ауыл ж эне Т ац ы бай ау- лыныц адамдары еда. У ш ауылдыц ymeyi де кедей ауыл бо- латын. Н ургалидыц соцынан epin, атца MiHin шыццан адам- дарды ц ж уз царалы гана болуыныц ce6e6i де осы еда. (О цуш ы лары м а с е з арасында ескерте кету1м керек, Н ургали кешн мал 6iTin байыды да, кедей ауылдардан ipreciH аулац салып, Сауытбайлармен ауы з жаласып, халы ц муддесш са- А л К,оцырша атаныц ауылдары бай ауылдар. Олардыц мыцтылары TiAeMic балалары Сауы тбай , С андыбай, Д эн д ь бай, солардыц атца мшер балалары Ш аяхмет, Салмугамбет, Мырзахмет. Осы уацига болган кезде булар уш болыстыц болыстары еда. Б !з д щ ел устш де уш ж у з царалы цол жинап келгсндер де осылар екен. К ел басындагы осы жанжал, еткен ж аз басында баста- лады. TiAeMic баласы С ауытбай, М ихаил Семенович А ф а ­ насьев дейтш байга Алакелд1 ceri3 ж уз сомга сатыпты. Со- дан кешн Афанасьев: «балыгын урдатеиц» деп цазацтарды кел мацына жуытпай цойыпты. Сандыбай Нургалидыц сезш белш: — К,ысцарт мундар! Бул келде ешдамшц цосцаны жоц. Муны Сауытбайга жандаралдыц e3i сыйлыцца берген. Та- ту-тэ'п-i агайынныц арасына ерт салма! 0 u iip ц арацды ! — деп ацырды. — К,азацтыц жер-суында губернатордыц не ацысы бар? K o ai кеп болса, сол е з келшен 6 e p c in !— деда Н ургали. Сол арада Сандыбай езппц арт жагында турган топца: — А т мына ж ауы зды ! — деп айцайлап буйрыц берда. Мылтыц атылды. Оц суылдап тебем1зден асып кетть Y рысца даяр турган еда ж ац уран шацырысып, ат цойыс- 195

ты , сойылдасып шайк,аса бастады. К,ым-к,игаш к,ик,у, сарт- сурт тебелес болды да к,алды. — С андыкем сойылга ж ыгылды! — деген кенет ойбай ес- TlAfli. — Сандыкемд1 eATipin кеттП — деген дауыстар шык,ты. — Болды, енд1 тарт! — деп Н ургали е з адамдарын бас- тап, дурл1ге женелдг — Сандыкемд! eATipin к е т ш !— деп шулаган 1\\оцырша ауылдарынын, адамдары, м уз устшде жосадай к,ан болып децкш п жатк,ан С андыбайды опыр-топыр жабылып кеп цор- шап алды. Бес-алты адам оны эрец к е т е р т шанага салып, аулына к,арай ш аба женелдй Оныц соцынан «некерлерЬ де женелдь М узды ц устшде тагы 6ip адам жараланды. Ол Нургали- Fa ерген ж ш ттердац 6ipi К,уттыкож а деген екен. Сандыбай «н екерл ерш щ » сок,к,ысына жыгылыпты. Содан Kefiiin кеп ат- ты ц аяк, астында талып калыпты. Осы сокдыдан кешн Сан­ дыбай eni-yui ай ауырып ж аты п ж азы лды да, К,уттыцожа к,ыс бойы ауырып шык,ты. Бул уацига кедей ш аруалар мен байлар арасындагы ежелдеи болып келе жатцап таптык, тартыстын, баяпя 1880 ж ылы К,исык,тын, ел1мшен кейш шиелешсе тускен кезецдерж сипаттйатын 6ip 6ciineci едй О сы таптык, тарты с 6ipTe-6ipTe шислен1се Tycin, 1916 жылгы кетерШ ске келш уштасты. Осы урыстан кешн А лакел кепнплжтщ езше кайтарыл- ды. BipaK, Н ургали кудалауга, к,угынга салынды. О л е з ау- лында ту ра алмай, баск,а ауылга барып паналап журдь М ен ок,уды 6rripin келген ж ылы ауылда осындай 6ip ул- кен уак,ига болган едь Б ала кезден бастап, жоцшылык, зар- дабын кеп тартц ан, к,орлык,-зорлык,ты кеп керген мен, кедей ауылдардын, е з праволары уипн бас кетергенш зацды , де- peKTi уацига деп ацгардым. Мен е з аулымнын, адамдарына удайы осылай ету керек деген шмрлерд1 де айттым. «Ж уас туйс жундеуге жак,сы» дегендей, ж уас болсац, шонжарлар басына бередй деп ескертш журд1м.

МЕН ОКЫТУШЫ Ойлар I I I I жылдын, август айында маган инспектордан к,а- * тынас к,агаз келдй Бул к,агаэда сол ж ы лгы 15- августан бастап, Ы р гы з уезш деп Т олагай болысына к,арай- тын Kimii<,yM дейтш ж ердеп ауылдык, мектепке ок,ытушы болып тагайындалган екем. С ен тябр ьдщ 6ipiHe дейш сол ауылга кдлайда болса жетуге т ш с п бо.лдым. BipaK мен! кеп ойландырган осы кдтынас ц аг аз болды. К ш щ у м К,останайдан мын, шацырымга жуык, жер едь А л енда, муныц устш е бул ж ерд щ 03i мен туып ескен ауылдын, жер1 СИЯК.ТЫ кок шалгын сулы-нулы жер емес, к,ы зылшагыл, шацытып, цулазып жатк,ан байтах, 6ip белес-белес к,ум, шел деп еститшмш. Мен!ц неабеме api шалгайдагы, api шелдеп ауыл титан кеп толгандырды. Оныц толгандыратын да орны бар едь Элд1 адамдардын, балалары болыстык, мектептерде, жацсы жерлерде орнала- сып цалып жатцанда, м е т шийцумныц шелше айдагалы отыр. Э лде бугаи К,арж асовтыц суык, к,олы тид1 м е? Болмаса уездж улыцтыц цаЬарына ушырадмм ба? Тдлмаш болмадыц деп, не болысца necip болмадыц деп, адамды жер аударуга бола ма екен? Осы хабарды еспген ауыл адамдары да наразы болды. Экем мен шсшем: — Бармай-ак, цой, шырагым,— дей бастады. У лкен ага- ларым да мацул керген жоц. — М ы ц шацырым ж ердей шелге барып ц ай теац ...— де- 197

Д1 Э бж ан агам 6ip сезш де, одан да елде бол, 6ip-eni жыл тынык,, дем ал ,— деген кецес берда. BipaK, осы акыл-кецестердщ бэрше де ыцгай бермеген 1\\эмел агам: — О сы н ш а оцыганда, ауылга келш жату упнн ок,ыган ж оксыц гой. А лы е болса к,айтед1? О н да да осы ез1м1з сияк,- ты к азак емес деймкщ дер? А лы е деп уйде бугып жатуга болмас, баруы ц керек, С п ан д и я р!— деген ацыл айтты. К вп ойландырып, кеп толгандырган к,ыруар ойларды, ацырында, 6ip ой ж ецдь О л ой — шалгай болса да сол к,ум- нын, 1ш ш деп ауылга баруы ц керек. Мэдениет шамын сол ж ерге де барып жак,. B ip кездеп е зщ сияцты еал дерт: ок,у болган, 6ipan, сол оцуга колы жетпей отырган нашарлардыц балалары н да окы т деген ой едй К эмел агам екеум1з эке-шешемд1 де, калган туган-туыс- Кандырды да кенд1рш, енд1 сол KiuiiKyMra журу камына Ki- pice бастадык- М ен ayexi К,останайга согуым керек. Одан хе­ ши Торгайды басып етш , Ы рпяз аркылы Юцнцумга баруым Уйренген дагдылы эдет бойынша, осы сапарымда да К э­ мел агам м е т К ,°станайга дейш шыгарып салды. К 0СТанайга келш KepeKTi оку К¥РалДаРын сатып алдым. Документ1мд1 тузеп алган соц ы лау жалдап KiuiiKyMFa тарты п кетт!м. Бул мен!ц е.\\нр1мдеп туцгыш рет шеккен алые сапарым еда. Мен осы сапар уетшде талай хикая еспд1м, талай уациганы да, ел imiiifleri эралуан соракылыкты д а кордам. Оцушыларым- ды сол кездеп ауылдын, жалпы жагдайымен таныстыру ушш 6ip-eKi ок,игага тоцтап otkim келедй Мен элденеше ы лау алмастырып сапар шеккел1 жет1 кун- дей болган. Уш ы-циыры ж ок, кулазы п ж аткан мещреу да- ламен ж урш келемш. Осы дала е л а з жершде «кус ушпас, Кулан ж ортп ас» шел сахарага айналып кетедн С ол сахараны суыт ж урш , ар алары шалгай ж аткан 6ip ауылга тустенш, 6ip ауылга цонып келемш. Е л а з ж ерлердеп шашау-шашау KepinreH ecKi о балар мацында кекте ж алгы з-ж алгы з цалыц- таган к аРак,¥стаР гана керж едк жол бейында цазы цтай шан- шылып шик-шик еткен сарш унак дауыстары FaHa ест1лед1. B i3 Толагай болысынын, шетше ixirin, тагы да 6ip тэулж журген1М!зде Ю инкум эл! де ж етш эер сиякты емес едй

Бары eni атты рана ж олаушы едш. К ун узы н ат шалдыр- май ж урш, шаршап, тШм1з аузым ызга сыймай шелдеп кед* жатып, кешке царай ел царасына iAecTiK. Ш етш рек конган 6ip ауылдын, ортасындары уш -терт ак, бо з уй дщ сыртына ке- лш тоцтадык,. А уы лра жак,ындап келе бергешм1зде атш ы маран ф ара­ ды да: — C i3 бул ауылдын, мэн-жайын, эдет-рурпын б1лмейс1з рой... коп ундеупн болм ацы з, ci3 уппн мен-ак, сейлесешн...— деген болатын. Онын, неге олай дегенш тусшбеген мен: — Мак,ул! — дей салган ед1м. О ртадагы улкен уйден узы н бойлы, к,апсагайлау келген ак,сак,алды nici шырып жен сурады . А т ш ы меж дэрш теп та- иыстыра бастады: — Бул Kici,— дед1 атш ы м е т нуск,ап.— П етерборда ок,ып- ты, содан Орынборга келш, одан шырып Кос'танайра барып- ты. Костанайдан шырып, Т ср гай арк,ылы Ы рры зга барып, одан шырып енд1 елд1 аралап келедй Е л д щ турмысымен, ха- лык,тыц хал-ахуалымен танысып келе жатк,ан адам,— деп ты- нысын 6ip-aK, алды. — К о ш кел двдз, тусй ^з,— дед1 ак,сак,ал. Т у стж . У йге ш рдш . Бет1-к,олымызды жуып, жайласып отырраннан кейш к,ымыз келдь Ак,сак,ал мал экелуге буйыр- ды. Б эй бш е сш щ к,ы змет1ш с1 болса керек, жупыны кишген 6ip эйел сыртк,а самауыр к е т е р т шырып кетп. — Бул ш сш щ лауазымы к,андай?— деп сурады бай, 6i3 тавдай ы мы зды ж !бпкен соц. — Л ауазы м ы ,— дед1 атш ы ,— ешет1л. Былайша айтк,анда улык,. Демек, осы елдег! улыкдардын, устш ен к,арайтын ен, эйдж улык,. Мен ж аратпаган т ш ш м е н атш ы га к,арап ед1м, ол *тек оты р» дегендей, басын шайк,ап, ернш пстеп к,ойды. — Бараты н ж ерш щ багдары к,айсы жак,? — дед1 тары да — Юппцум. С ол жердег1 6ip шаруалардан п атш а агзам- га ар ы з тускен екен. Соны патш а агзам тексерш кел деп, осы Kicire мшдет етштт рой... Мен байдыц кезш ала 6epin: — Ж етер ендй дорар,— дед1м атш ы га Ky6ip eTin. — Кулдык, так,сыр,— дед1 атшы,— к,ойдым. М уны м ы з к,упия ма ед1? К упия деп айтып койсаны з еда. — Нет? 199

— Э й , к,обшы spi,— дед1м мен. — К,ойдым дед!м гой, шырагым, койдым... К ун кеш болды. Б |з сыртк,а шык,тык,. М ал да сойылып, К,азан да асылыпты. Б1з тускен уйдщ мацында 6ip топ адам жиылып калыпты. О л ар б!зд!и, келген хабарымызды ecTin: «У лкен 6ip улык к е л н т , ез1 орысша кеп ок,ыган казак, дей- Д>.” С оны кэрехпз» деп колген адамдар екен. Мен^атшыны оцаш а ш ыгарып алып, катты урыстым. Сес- кенд!рейпн деп: — Баскац-баска, е и р ж антканын, к ал ай ? MeHi «осы ел- дег! улы ктарды ц устш ен к а рап журген улкен улык» деущ К алай? О сы OTipiriiyu эйплеп, ел алдында маскаралайын б а ? — дед1м. — Ойбай-ау,— дед! атшы тацданып,— бала екенсщ гой... ©31Ц ш м ш ц ушне Tycin отырганыцды б1лесщ бе? Э л п шал осы ауылдыц к¥Дайы емес пе? «Улкен улыкпын» дсмесец, уйпне ж ан TycipMefiriH нагы з К арынбайдыц е зь Байды ая- сац , зз!н, 6iA... гйтпесе мундай сасьщ байды к°РКытып жеген асы ц д а сураусы з, коркытып мшген атыцнын, Tepi де адал,— деп атшы ойындагысын айтты. — М уны ц дурыс. Т е к езщ дей ж ш тк е oi'ipiK айткан жа- распайтын снякты,— дед1м. — Мен саган айтсам, эл п КУ шалдыц торт эйел1 бар бо- латын. Ен, соцгы эйелш биыл алган-ды. Юшпсумдагы момын шаруанын, к,ызы болатын. ©3i ж ас к ы з сд1, он ж ейде ме, он с еп зде м е ?.. Бишаранын, xaAi не болды екен? Сонын, халга б!лмей осы ауылдан аттанбаспын,— деп атшы ауыр курйш п ойланып калды. — BipaK ендк кисынсыз eTipiK coFa берме! — дед!м. — К исынын келпремш гой!.. К,исынын келйре алмайтын болсам, е й р ш айтып нем б а р ? — деп кулд! атшы. — Ж ок, батыр, эл п айткандарын, да ж етер, енд1 догар... — М акул,— дед! атш ы , 6ipaK peTi келш калып,... лаж- сы здан айтуга ту ра келмесе, айтпай-ак Коянын.^ — CeHi 6ipey зо рлар дей м кщ , лаж сы здан айткандай ? — дед1м мен кулш. — Кейде peTi келш калады , к¥Рьш аРырдыц... — Р е и кел1п калса Да айтпа. — Б ауы ры м, енд1 оган к олКа салма, peTi кел1п калса, айтпаска болмайды...— деп атшы кум1лжш калды. Bi3 уй ж ак ка кай та оралганда, 6ip-eKi аксакал адам 6isAi Карсы алды. Сэлемдес!п, аман-сау сурасканнан кейш, бэр1м1з уйге ю рдж .

Д астарцан жайылып, самауыр KipriaiAfli. Ш ай устшде элдецандай 6ip аурудыц жайынан эцпме басталды. У й neci 6ip ыргалы п, тамагый кенеп: — О л кш ден айырылдыц...— деп бегелщ ш реп цалды.— К,айда кеткен!н, KiM экеткенш 6iAe алмай дал болып отыр- мы з,— дедк — А йтпацш ы , К,ара бацсыра царатып ж аты р деп ед! рой,— дед! ацсацалдардыц 6ipeyi. Шет1рек ауылдыц адамда- ры екешн ацгардым. — К,аратуын ц аратцан едак, б!рац К,ара бацсыныц цолы- иан келмед!... т!пт! ол даснпц e3i масцара болып цалды... О л Kici Ka3ip тоцалдыц уйшде ж аты р. Бацсы аурудын, иелер1 келш эйелд1 кетерш экетт1 дейдц— деп бай элпдепден repi ашыла сейлей бастады. — Eneyi оцаш а уйде ме ед1? — дед1 менщ атшым, — И э, оцаш а уйде болатын. А уы лдан оцш аулау, А пан- дыквл басына в з алдарына уй Tirin бергенб1з,— деда бай. — Онда, эрине, аурудыц иелер1 болды рой. «А уруды ц иелерЬ> мыцты болса, 6ip баксыга куш бере м е ? в л т!р !п кетпеген цай та!.. Б1здац елде де осындай 6ip уацыйра бол- ран...— деп атш ы маран 6ip царап цойды. — Э бу ш р бергенде Tipi цалдырыпты... К,удайдыц кере- мет1 десецдершй Бурый ec-Tyci дурыс эйел, баксымен eneyi оцаш а уйде цонран TyHi-ац жынданып, бацсымен алысып шырыпты. KeAeci кун! жы лап шырып, уипний куш тун орта- сы ауа берген кезде уйге уш эйел KipinTi,— деп бай муд!рш цалды. Е ю конак, ацсацал жагаларын устап «астапы ралда» десть — У ш еу Ы ц де цолдарында эйдж цамшылары бар дей- Д*.— деп бай атшыра 6ip царап цойды.— Eneyi бацсыныц кеудесше мш ш алып, дыбысын шыгартпай цойыпты. Bipeyi эйелд1 э дегенше сы ртца алып шырып к е т т т к К,алран ею эйел бацсыныц сацалын журдай eTin кузеп тастапты . О л а з екен... iui кш мш сыпырып алыпты да, ундей алмастай рып аузына нырарлап тыгыпты. Кейлегш басына Typin, эйдж цамшымен сойыпты... Урып-урып eciH таидырады да, Tepic .царатып, аяц цолдарын керегеге керш тацып тастапты... С ей тш , езде pi райып болыпты... • — А стапы ралда, жын-шайтан болтаны м а ? — дед1 6ip — Енда к1м болсын?.. K,asip бацсы ауру... Эйел содан 6epi жоц. Бацсыра бал ашып кор десек: «бал аш а алмаймын, KiciAepiM келмейд!» дейдк 201

— Аурудын, иелер1 болды гой... Дик» nepici екен...— дед1 еда ацсак,алдыц 6ipi. — А д ам nepici болу керек...— деда атшы. — А д ам nepici де бола ма екен? — деп цалды бай. „ — Болады,— дед! ipid лместей атшы,— болганда цан- дай... К,аптауыпыц apFbi бетшде туратын 6ip тайпа адам пе- piAepi бар деседь.. Мен эйел ш м ед1? — деп сурадым. Ак,сак,ал сэл бэгелщ- Kipen отырып: — М ен щ Kiuii эйел1м efli, биыл алганмын. Жасы он то- гыз-ж нырм ада болатын. К,ыздай «кырык, ж етЬ 6epin, ел журтыныц рнзалыгммен алып cfli.M... Сонын, аягы осылай бо- лып шык,ты,— дед1 бай. — П ерзен т уш ш алган гой баягы,— деп к,ойды 6ip ак,- сацал. B ip даярш ы ж1пт уйге nipin, цолымызга су цуйды. Дас- тарк,ан жайылып, табак, тарты лды. А тш ы екеум!здщ тесе- riMi3 сыртк,а салынган екен. А тш ы етшш шешш жатып мырс- мы рс кулд!. — Н еге кулесЩ? — дед1м тацданып. — Эбден оцдыр.маган ек е н !— дед! атш ы KyAKiciH жи- МЭИ_ KiM? кеткен жМттерд! ай- — ЖНттерд1 айтам. — К,айдагы ж1пттер ? — Бацсыны сабап, эйелш алып — Сен к,айдан бм ес щ ? — Н еге бьлмеймш? Осы сияк,ты уак,ига 61здщ елде де болган... Т е к 61зд1ц елде мундагы сияк,ты эйелд1 алып кет- пей, баксынын, е з ш матап куды кда салып кеткен едС . «А дам nepiAepi» деген!м сол e,ii. Туб!н де ecTipMi3: эйел болып KeAin ж ургендердщ 6ipeyi к,ы здыц гаш ык asirrri болу керек те, цалган eKeyi epTin келген жолдастары болу керек. Ертец осы ауылдыц 6ip адамы ci3 Minren ылау атын алып к,айтуга epin шыгар... С ол атшыдан сурай калсацы з, эл п цожанын, хикая- сына эбден канасы з... А т согып шаршап келд!ц!з гой. Тан, болса к,ыск,а. 0A i де еда-уш кун ж ол ж у р е а з. Жайлы жатып, жацсы туры цы з, деп атш ы е з елш де болган уак,ираны айт- к.ысы келмедь — Сендей ж1ггг ке з келсе, жак,сы...— дед1м мен уйкым келе ^оймаган сон,, атшыдан тагы да с е з тартайын деп. — А уы л арасындагы уак,игалар шын болса, ак,ыры 202

ж уртца аян болмай ж атпайды гой,— дед1 атш ы уйцылы-ояу дауыспен... Тац ер тсц шай, шайдан кешн ц ы мы з iiuin, журу цамына nipicTiM. KimiK,yMFa дешн байдан ылау ат мш ш , сэске тусте sp i ж урш кетт1м. Надандыц Курбаны Осы узац сапарымда менщ атцосшыдан жолым болды. Э л п ауылдан ерген атшы да 6ip кезде болысца шабарман болган, езш щ айтуынша, «ат арцасына ерте мшген, талай жерд! шарлап, дуние керген» адам екен. 0 3 i эцпмеинл де nici екен. А уы лдан ш ыга бере-ац аты- ж еш м 1зд 1 сурасып бШ скен соц, е з жайын ай та KeAin, маган: — Э л п цонып шыццан байдын, юм екенш жацсы б1лмей- тш ш ы г а р с ы з?— дед!. — Бк м ей м ш ,— дед1м мен. — О л б1зд1Н, 6ip ж ам агайьш ы м ы з болады,— дед1 ат­ шы,— К,осак, деген Kici. Биыл ж е т т с т щ жетеушде гой дей- м ш . ©зннн, бурын уш эйел1 бар едй биыл он тогы з ж астагы 6ip цызды алган болатын. Е р т е ц кешке сол к,ыз аулыныц тец 1регшде болсац керек. К,ы руар мал 6epin алып едь.. C is, К,ара бацсыныц хикаясын естпси ш ыгарсыз? — И з, шет жагасын еспген ем,— дед!м. — Ест!сен,13, ц ы зды алып цаш ып кеткен гаш ыц ж ш т боп шыцтм. — Бэлш м, басца б1реулер шьш ар? — дед1м мен. —■ Басца б!реулер емес, гаш ы ц ж ары . Н е керек, ц ы з да, ж ю т те байды тацы рга отыргызып Kerri. Б1здщ байдын, e3i- не сол керек! У ш цатын жетпегендей... E c i бар, д е т дурыс адам ж е т т с же-rire келгенде он то гы з ж астагы ц ы зды алар м а? Бар айтатын сылтауы «балам ж оц» дейдй К,удайдыц бермеген баласын тарты п алмацшы ма екен? О збы р лы ц , асцацтыц не ктетк1збейд1? — Е суасты ц! — дед1м мен. — О ныц 3Ai цызыгы бар,— дед1 атш ы ,— e s i царапайым ц ы з болса екен-ay, оцыган ц ы з! — О цыган деймкйз? — И з, оцыган да, кэду1лп Ы р гы зда орысш а оцыган. А л цы зды ц гашыц ж ш т , аз д е н несш жасырайын, 61зд1н, жие- HiMi3 болады. А ц ты , цараны айыра б1летш, аздап болса да, шимайлап ж аза б1летш ж ш т. Осындай кез! аш ыц ж астарга 203

жармаск,ан и м десещ зин ? А лж ы ган к,у бас. Т е к баягы мал- га сенген 6ip тон, мойын надан. — Я пыр-ай, ок,ыган к ы з болса, эуелде оган налай кенд1 е к е н ? — дед1м мен. — Эй, шырагым-ай,— дед! атшы,— заман мыктынЫ гой. К ,ыз бармаймын-ан деген ш ыгар, ж ылаган шыгар... Bipan агайыны ырын бермеген соц, ныздын, колынан не келсш? Эйтсе де, ппркш, оныганга не ж етсш !.. Ш алдын, касына 6ip кун тунемей-ан Kerri. Ойбой, б!зд!н, бай оган не керсеткен жок,? К ,ызды кокала к°й дай к,ылып сабады да, кудыкка да салды, «ш унац кун,» деп отынымен Kipri3in, кул!мен шыга- рып, кунде сьлеп конд!рмек болды да... Bipan жеце алсыншы! «Т е ц тек!м ен, тезек кабы м ен» деген бар емес пе? А кы р ая- гы к ы з тец 1н тауып каш ып Kerri. Н еткен тагы лы к. Сексенге к е л т калган шал он eerie жас- тагы кы зды кал ьщ мал 6epin сатып алады. О л к ы з каусаган ш алдан та я к жеп, корлык-зорлык, Kopin, ауруга шалдыгады, оны тук б1лмейтш надан баксы «емдейд!». «Н е деген сум- д ы к ? Н е деген к ар ац гы лы к ?! Бул каракгылыктан халык Кашан ж ар ы к ка ш ы гад ы ? Бул гурып пен салт кашан жойы- л ады »,— деп ойлап келем1н. «Э ттец , осы туралы журт, кеп окитын роман, хикая, эцпмелер ж азар ма ед1! Сол романды ел iminfle таратар ма едП BipaK сол эцг!ме, хикая, романдар- ды ж азатын жазуш ылар кайда? Оны бастырып шыгаратын баспа орындары кай да? О ны окитын сауатты адамдар кан- ш а ? » — деген де 6ip ой келд!. Т у сте б!р ауылга тустегйп аттанган соц, кештете кел!п 6ip ауылга кондык,- У й д!ц neci кы ры к, кы ры к бес шамасындагы момын гана ш аруа екен. К,аралы уй екен. Baft6imeci кеше гана баладан кайтыпты. Б1лмей т у е ш т з. У й neci, шагын ган а дэулет! бар, О р а з деген момын адам , 6i3 ж айласып отырганнан кей!н, эйелниц калай кайтыс болган ж айын айтты. Эйелппн, баласы Tepic келе ме, калай, 6ip тэул1к толгаты п босана алмай к,иналады. Комек керсете- тш дэр1гер атаулы ж ок кез. Урейленген О р а з бак,сыга шаба- ды. Бак,сы эйелд^к тамырын устап каРа йды да: «албасты иектеп ж аты р екен... О т к а май куйыцдар, туз^салы цдар...» деп, онсыз да хал ! 6iTin, ол1м уетшде ж аткан эйелд! камшы- мен урады. Эйел 6ip уакы тта квз1н аш ып: «О раз-ай, елт!рд! гой м ы нау!» деуге гана т ш кел!пт1. Осыдан кейш талып ке- Tin, тун ортасы шамасында цайтыс болыпты. Ш ар уа етел- мес кайгысын eKi коз!нен еплген жасы, молт-молт erin, 6eTi- не соргалап отырып айтты. 204

— Уйелмел1-суйелмел1 уш бала к,алды биш арадан,— дед1 шаруа даусы бузылып.— Улкен балам — алтыда, ортаншы- сы — тертте, ец Kimici — ешде. Ж астайынан жетйм к,алды ба- лапандарым. К,айтермш? — деп кущрешп ауыр курсшдь Ж айлап отырып кец1л айтк,аннан баск,а к,олдан келер еш- нэрсе жок,. Т е к KeKiperiM к,ак, айырылып, ш ш н е н гана: «неткен бацы тсы з, неткен сорлы халык, едж . Эл де к,ор бо- лып, цуруга бет алган халык, па е дж »,— деп к,ынжылып оты- рып, бф аздан кешн сыртк,а шык,тым. А тш ы да ере шык,- ты. О л мен1ц к,ынжылганымды байк,ап к,алса керек, маран ц а р а п :. — Ш ы рагы м , цынжылма! Бул елдщ керген куш осы гой. Мунын, эл1 талайын кересщ , будан д а сорак,ысын керерсщ . С орлы болран халык, емес пе, ц ай терсщ ? б з д е р щ сияк,ты квз1 ашык,, оцыган ж астар елд1 епздей ерге суйремесе, к,ул- дырап бара жатк,ан ел рой бул,— дедь С ау атсы з, царапайым адамнын, C03i меш к,айран цалдыр- ды. Халык, 93 хал ш щ мушшл екендпчн сезе бастаган екен деген ойра келд1м. Е л санасынын, ояна бастаган ж айы меш api к,уандырды, api маран к,уат бергендей болды. TinTi ецсем ке те р ш п , кен,Л1м ecin к,алды. 6з1м келе жатк,ан К1инк,умдары елдщ де осындай талай ecTi адамдары бар болар, K93i к,а- рацгы болса да, кещ л сайраган ойшыл адамдары , TinTi 6i- рен-саран емес, кеп те болу керек. Ж умысымда соларра арк,а суйеу1ме болады екен деген ой, меш 6ip cepriTin тастады . Ш аруан ы ц ушнде к,онып шырып, ертецш е кун кетерж е iarepi к,арай ж урш кеттш . К еп кешжпей-ак, Ю шщумра да ш рдж . Y зын сапарымда жумбак, болып келе ж атцан Kiuii- К,ум, сырынын, шет жагасы аш ылып, «барра M33ip е т » деген- дей шацытып ж атты. Мын, шак,ырымдай жол ж урш , кешпел1 к,азак, елш щ шел сахарасын кектей е тш келген маран, Ю шщумдагы ауылдар онша тосырк,арлык,тай болып керш бедк Белес-белес цумда- ры рана болмаса, цалпы да, салты да б1рыцгай, мал бакдан, бытыраццы ауылдар екен. Ж ерЫн, ерекшелИ тек к,ана к,ыр емес, белес-белес, к,ы- зылшагыл к,ум болады екен. С ол цумдардын, кец к,ойнаула- рын жайлаган шорыр-шогыр ауылдар. К,ум цойнауыныц ше- 6i шуйпн, оты мол болады екен. К,ойнау табаныны ц суы да 203

жак,ын керш едь Ж арты метр КУДЫК казсац , туп-тунык, меп- мвлд1р муздай суык, суы шыга келедо Ж ерш щ тары да 6ip езгеш елЫ — ж азы узак,, к,ысы api к,ыск,а, api ж ылы болады екен. А з ж ауган к,ары кеп жатпай epin кетш , тутеген борансыз, ысцырран ая зс ы з кара суык, болады да турады. К,ысы бейне бш дщ ж ердщ цоцыр куз1 сияцты. . к,ыстау болмайды. Ел1 жазында да, к,ысында да к т з уйде отырады екен. BipeH-саран байларда гана малдыц телж е арнап салыиган Kipnim уйлер болады екен. Юонцумды жайлаган ел Тслагай болысындагы _малды ауы лдар екен. К шпкумныц койнауынан ymp-ySip жылкы, Кора-кора к°й ередо Соншалык,ты тец керЦ ш ж аткан кы руар малдыц жузден сексен! б а й л ар д ш . 0 p 6 ip байдыц yfiinin, касында 15— 2 0 к а­ р а т а кш з уйлер отыр. Бэр1 де байлардыц тепн малшылары; 6ipi койшы, 6ipi ж ылкыш ы, 6ipi туйеин, байдыц малый жа- йып, суаратын да солар. Байдан алатын акысы жартымсыз сауын, 6ipeH саран ат майы. BipaK бай, кедейге буш рш шы- тару уш ш емекспедо К,ытымыр байдыц тастаган cyfieri сор- лылардыц eKi буш рш емес, eisi кезш шырарардай едо Kiiui- цумдагы меш ц керген ауылдарымныц табири жэне элеумет- т1к ж агдайлары осындай едо Бай ушнде А уы л ды к мектеп Ы брай деген бай уш н!ц мацынан ашыл- ран екен. Сондыцтан сол байдыц ушне келш тустж . Байдыц ушнде б1зден бурын келген ею-уш цонац отыр екен. Bi3 Kipin сэлем бердж . BipaK 6i3re ешк1м тврден орын бере цоймады. С эл KiAipin турып к алДыК- — О ты ры цы здар ,— дед1 уйдщ сол жагындагы тесепнде отырган кар а сакалды жуан адам. Ы брай бай деген осы екен. Bi3 босага ж актан орын алып отырдык- А тш ы екеум!зге ею тостаран кы м ы з куйдырып бердо Т е р д е отыргандарды баи- Кап карасам , 6ipeyi молда екен де, 6ipeyi не болыс, не стар- шын сиякты адам екен. О ларга таяу царапайым 6ip шаруа да отыр. Ол Оспан деген Kici екен. — Ж ол болсын, танымадык,— ДСД* бай. — Элей болсын,— дед1 атш ы .— Мен атшымын. Мына 206

Ж1Г1Т осы ауылга бала ок,ытуга келе жатк,ан адам. А ты Спан- дияр. — И э, э л п К,останайдан келед1 деген еш е п л бала осы екен гой,— дед! старшынга ук,сатк,ан KiciM. — Д эл,— дед!м. — К,ашан ш ы ц ты цы з? — О н тер т, он бес кун болды. — Орысша ок,ытасыз ба, мусылманша ок,ытасыз ба? — Орысша. — И ман ш арт ок,ытыла м а ? — дед1 молда. — Ж ок, иман ш ар т ок,ытылмайды. — Н ам аз сабагын оцы тасы з б а ? — деп сурады молда. — Ж ок, ок,ытпаймыз. — А л г ая зы биллэ,— деп м олда ыршып TycTi. Молданын, TeriH сурак, к,ойып отырмаганын ацгарды м да, сак,тана бастадым. — Д ш сабагы,— дед1м мен,— ауылдык мектепте емес, торт жылдык, болыстык, мектепте ок,ытылады. Ауылдык, мек­ тепте балалардын, сауаты гана ашылады. Сег1з-тогыз жаста- гы кара танымайтын балаларга дш сабагын бергенмен, олар 6api6ip укпайды. М усылманша ок,ытканда да солай гой: элшпиден бастап ежжке Tycin, одан кейш сурен1 окып, сон- соц барып дш сабагы окылады. М олда ундемедь — О ры сш а окы тканда, орыстыц AiHi де окы ты ла м а ? — дед1 бай. — Жок,, окытылмайды. — Бы лайш а айткаида, орыс т Ы гана окылады екен гой, — дед1 терде отырган шаруа. — Д уры с айтасы з,— дед!м мен. — О ку к аш ан басталады ? — деп сурады старшын. — М ектеп yfii дайын болса, кун1 ертец де бастауга бо- лады. — М ектеп yfii дайын гой, 6ipaK окитын балалар бол­ са...— дед! бай. — Бул елде бала ж ок п а? — деп к ал ДЫм мен. — Бала неге болмасын? Б ала бар... тек ата-аналары о к,ы тса?— деп бай маган 6ip, отыргандарга 6ip кар ап кой- ды. — Осында мектеп ашылатын болыпты, балаларды орыс­ ша окытады екен деген хабарды ест!гел1 ж уртты ц 03i бала- ларымызды орысша окытып, солдатка экеткел1 ж ур екен деп, к°ркы ц кы рап, балаларын окыткысы келмей отыр,— дед!. 207

— И э, алла тагала уэтэбэрэкэ,— цайтсын бишаралар, ж андары сезед1, к,удай тагала 6iAflipin тур гой,— деп молда сацалын 6ip сыйпап цойды. — Оцыйтын бала табылады гой,— дед1 старшын,— ме- нщ exi балам бар, болыс тер т баласын опытам деп отыр, ушшцй ауылдыц 6ip езж ен гана 15 бала ж азылды. — М ен де оцытцалы отырмын,— дед1 шаруа ж т т . — Сенде к,анша бала бар efli? — деп сурады старшын. — Е кеу еда. — Айтамын гой, бала жетедп— дед1 тагы да старшын. — Б1здщ балалар да оциды,— дед! бай куми ж ш . — О н да эцпме тек мектеп ушнде цалыпты foA. Мектеп дайын болса, 6ip-eKi куннен сон, ок,уды бастау керек,— дед^м ■— М ектеп уш дайын,— дед1 тагы да бай,— сацгырлап тур. K,a3ip керущ1зге де болады.. — Керелж. — К еретш Tyri де жок,,— дед1 старшын,— сацгырлап тур. Бурын-соцды бул ендрде тап осы мектептей уй салынды ма екен, Ы рэ?! Э й , к,айдан салынсын, салынбагап шыгар? — Жан,а келген адам Fofi, KepciH,— деда бай. — К ерсек керелж,— дед1 старшын. — Ж урщ 1здер онда,— деп бай цозгала бастады. Уйде отыргандардыц 6api де, басы молда боп, орында- рынан турды . Bi3 де турдык,. Б э р 1М1з сы ртца шыцтык,. М ацайда мектеп ушне уцсас уй керш бедь Мен мектеп алы ста шыгар деп ойлап, тец1рект1 шо- лып турып цалдым. «Мектеп» Мен мектеп цаш ыцта шыгар деп ойлап турганымда, бай 6ip цызыл темпеш керсетш: — Эне,— деп к,олын алтеда. — О н е? — дед1М мен. — Эне, мектепт! айтам. А лды ц гы KyHi гана салып бол- ды. Эдем1-ак,. — Мектеп дегенвдэ анау ма? __ И э, сол, мектеп. Элде даздщ кен,лщ13 толмаи к,алды м а? Ен, ayeAi iiuiHe Kipin керщ1з. «С ыртына карап iuirneH ту- н,1лме» деген бар емес пе? Б1здщ ел1м1зде тастан салдырган сарай болмайды, осындай ж ер уйлер гана болады. BipaK, жер 208

уйдш, де жер yfli бар... М ынау эйдж жак,сы уй! — дед1 стар- — Жак,сы, iuiiHe де Kipin керелж . — LLIerin жатцан к,ызыл нар сияцты екен S3i,— дед1 ат- шы кулш. — Бул елде к,ыстау болмайды, осындай 6ipeH-capaH жер уй болмаса,— дед! шаруа. К ун ертец балалар ок,ысын деп салынган мектепке де ке- лш К1рд1К. О н тер т ш арш ым етр шамасындай жер уй екен. Как, тебесш де ж алрыз те р е зе а бар, онын, да кез1 эйнек емес, к,арын. Пени жок,. Ж ер е д е т т е п с те л м е гт. E c iri дё цонды- рылмапты. Bip буры шта х ш з уйдщ сык,ырлауык, eciKTepi тур. — M ine, eciKTepiHe дейш экелш цойдык,, тек енд1 к,онды- ра к,оюы рана к,алды,— дед} бай сол есж терге к,арап. — Эдем1-ак, емес п е? — дед1 старшын маган. — У ядай екен,— дед1м мен. Bipai-c, мешн, кекеаш м д! ту- сшбеген бай: — HeciH айтасы з, сацгы рлап ту р ! — дедк — Эйбэт, эйбэт,— дед1 молда. — Т е р д е балалар мен еэщЕз о ты расы з, есж жак,та к,ыск,а к,арай 6ipeH-capan кенже туран арыц-турак, телдер турады,— деп бай жалпы жардайды тусшд1рш жатыр. — Мектепт! те л к,ора етуге бола ма екен? — дед1м мен. — Т е л цорасы Heci? — деп к,алды бай едэу1р ренж ш. — BipeH-саран арык,-турак, телдерш айтып тур бул xi- ci...— дед! старшын. — Т ы м курмаса еден1н TericTey керек ед1,— дед1м мен. — Тегктелед1 рой,— дед1 бай,— анау ойк,ыл-шойк,ыл жерлер!не топы рак, Terin тепстейд! эль — О л оцай рой. Е р к,осы журе тузелед! деген емес пе,— дед! старшын байды цостап. «М ектептен» шырып, уйге к,арай ж урш келем1з. М енщ тагы да ецсем Tycin кетть Мектепт!н, сик,ы мынау. Е л д щ бас- шылары, адам каралары деген ю ал е р д щ айтып келе жатк,ан сездер! мынау. Булардын, арасыида айтцанды угар адам жок, сияк,ты.^ Н с icTey керек? «С абасы на к,арай nicneri» деген осындайдан шыкдан макал екен рой деп ойлап келем!н. Бай касына ерген молда мен старшын мектеп жайын умы- тып, ел арасыныц есек-аяцын айтып ездерш ш е сылц-сылк, KyAicin, мэз-майрам болып келедк Yfire м р дж . Мен к,асак,ана терге барып отырып алдым. Молда мен старшынныц ырысын,к,ырап, мешн, ек! жарымнан 14 с. 209

отырганына бай ундеген жок,, 6ipaK, жаратпай к,алды. Тагы да цы мы э келдй — Болы ска хабар ету керек, мына мсктепке тм -ю м н щ балалары алынады, Т1з1мш жасап беру керек uibiFap?— деД1 бай к,ымыз iiuin отырып, старшынга к,арап цойып. — Кеше осы ауылга согып цайтамын деп отырган. Ер- тен, болыстыц e3i де келш к,алса керек,— дед! старшын. ■— Ьул бала к,айда ж атп ак ,?— дед! кенеттен молда. — К,айда ж атсы н ? Баидыц ушнде ж атады да,— дед1 старшын. — Ж ататын уй табы лады гой,— дед1 шаруа. Бай ундемедь — У й табы лса, ж алдап алар ед1м,— дед!м мен. — К,атын, балац ы з бар ма е д 1 ?— дед1 бай. — Жок,. — О лай болса, уй табылганымен, ол уйге ю мпрз к,арай- ды ? А с-суы ц ы зды ш м д ая р л ай д ы ?— деп калды тагы да М ен оган т и цатк,аным ж ок. К,ымыз жиналып, ас келдй А с жеп болган сон,, молда К¥ран оцып, ж ур т тарай бастады. М ен шаруамен 6ipre epin шыгып, сонын, ушне бардым. B ipa3 эцпмелескен соц, одан шыгып баягы мектепке келд1м. М ектеп деген аты FaHa болмаса хал1 м уш ки ед1. А м ал неипк, будан баска сацгы рлап турган уй жок- М аган калайда эйте- yip Heri3i каланган жер уйд1 мектеп eTin ш ыгару керек. Ен- fliri жерде осы мэселеш е з колы ма алмасам, болмайды екен деп, мен муныц жоспарын ойлай бастадым. Е ц алдымен еденш тегктету1м керек. Одан кейш eciriH Кондыртып, iuiiH ж аксы лап сылатып, мумкш болса, пеш сал- дырып кору керек. М ектептщ iuiKi жабдыктарынан да тук жок- П арта орнына казак тьщ двцгелек устелдерш койгызып, та к та ж асату керек... Н е керек, эйтеу1р бггпеген жумысы жет- KuiKTi едь А л осы ж умысты ктей тш ю м ? Муны ктететш де, кт ете алатын адам да осы ауылдагы бай. Олай болса, э з 1рге осы байдын, «TiAiH та б у » керек, баска колданар шара жок- Мектептщ eciriH кондыртып, iuiiH сылатып, еденш тепс- тетюзд!м. Т а к т а жасаткы зды м. Улкен уш децгелек устел Койдыргыздым (балаларды айналдыра отыргызып опыту 210

уипн). К,абыргаларга эрштер жазылган кестелер, кернеш Курал, суреттер цадап, в31мше едэу1р ретке келт1рд!м. Ten,ipcKTeri ауылды аралап, ок,ыгысы келетш балалардын, т!з!м ш де алдым. М е т ц ойымша, мектеп мацындагы ауыл- дьщ балалары тугел оцыганы дурыс едь бйткеш алыстагы ауылдардын, балалары ц ы сты гу т оцура келе алмай цалуы ыцтимал. М ен мектепте, кундеп эдепм бойынша, ок,у жабдык,тарын реттеп жур ед1м, 6ip бала келш: — Болы с келд1, байдын, ушне Tycin, ц ы м ы з iuiin отыр. Ci3fli шацырады,— дед!. — К ,аз1р к,олым тимей ж аты р, кешн барармын,— де- д1м мен. BipaK, баргам жоц. Б1раздан кешн болыс, анада керет1н старш ын мен Оспан деген ш аруа, болыстыц хат- шысы, бай ж эне б1рнеше адамдар келд!. Болы с ж уан, кысык кез, цара сацалды быртиган адам екен. Сэлемдескеннен ке- — К,айырлы болсын, мектеп сацры'рлап тур екен,— дед! болыс. — Нес!н а й та сы ц ?..— дед1м мен кекеп. Кекеп айтцанымды болыс тусш ген жок,. Старш ы н тагы да мектепт! мацтай ала женелдь — Cipa, бул мацда мундай мектеп болмас! — деп аяк,- тады ол мацтау сезш. М е т ц к,ай елдщ адамы екешмд!, ата-тепмд!, цайда ок,ы- ганымды сурастыра келш: — К,арадан хан болдым де...— деп болыс ырж иып 6ip кул1п К.ОЙДЫ. — Хан да емесшн, болыс та емеспш, учительмш, — дед1м мен. — Бул ж!ггг . asiAfli кетере алмайды, э з 1лдеп (мрдеме айтсац, шамданып цалады,— дед1 бай болысца царап. — . Ж ас адамныц бас асауы болады foA,— дед1 болыс. — З рин е, былайш а айтк,аным рой...— деп бай мырс етш 6ip кулш цойды. — Кэш ,— дед! болыс хатшысына царап, — мына оцыту- шыга окитын балалардын, TisiMiH бер. Х атш ы тес цалтасынан алып терт буктеул! 6ip кагазды усынды. TieiM екен. Б!рден «ж асы нешеде» деген сызыцша- га квз!м TycTi. Бул сызык.ш ада... «1 5 , 20, 25, 3 0 » деген ци- фрлар ж азулы екен. Мен хатшыга царап: — Мына «20, 25, 30» цифрлары балалардыц жасы м а ? — дед!м. 211

— И э,— дед! хатш ы маран тацдангандай. — К елк кен ек е н !— дед1м мен. Болыс маган аж ы рая 6 ip фарады да, шыгура ыцгайланды. — Бала, сен де жур,— дед1 бай маган. Yfire к е л т отырганнан кейш бандыц бэйб!шес1 ас даяр болды дедй Бай к,ак,ырынып, 6ip ыргалып к,ойып: J — KaHi, бала, к,уман алып, мына болыстыц к,олына су к,¥Й,— дед1 маган к,арап. — Жо-жок,... мен к,уямын,— деп ш аруа жнчт турегелдк — Ж оп, баланын, 03i к,уйсын,— деп бай оны к,айта отыр- гы зды да,— тур, шырагым, ш а л с р д щ колына су цуй,— дед! тагы маган парэп. — Keaiipin,i3, бай. Мен мунда болыстардын, цолына су К,уюга келгем жок,, бала ок,ытуга кслд1м,— дед1м де орным- нан турып шыгып кегпм. — 9 й , мыпаныц KiciMcinyin к,арай гор! — деген сездерд! кулагым шалып калды. Мектепке карай кетш бара ж атыр ед!м, 6ipey жупрс басып, мен!мен катарл аса берд1 де: — К,айда б арасы з? C iздi шацырып ж атыр гой,— дед!. Бурылын ц арасам, Оспан деген ш аруа екен. — KiM шак,ырып ж аты р? — Бай да, болыс та... — К,олга су к,уюга м а? — Жок,, болыс мешмен табак тас болсын,— дейд!. — Рацм ет,— деп мен api к,арай ж уре берд1м. Оспан iAece ж урт: — Б арм ады ц ы з б а ? Барсац ы з ед!..— деп куб1рлеп к,ала бердь Меи мектепке к е л т KipfliM. Бул жолы мектеп шынын- да да маган сацгы рлап турган сэулетт! сарайдай болып KepiHAi. Мыцты бод «К,айран менin, е з у ш м — кен, сарайдай бо з у ш м !» деп Ж иреише шешен 6оск,а айтпаган екен гой. «К!ш кене гана жер уй пандай кец, к,андай салкын, к,андай т а з а !» — деп децгелек устелдердщ eipeyimn уетше отыра кегпм. «C ipa, мешн, суйенер TiperiM де, барар жер!м де, басар тауым да сен боларсын,, Ю пннумньщ к!шкене гана жер уйнн- ri! Т алай узак, тацдарды сенщ к,абырганда атк,ызып, мэде- 212

ниеттщ шамш ырагы н жарык, етш ж агарм ы н эл1!» деп ойлап отырып, манары болыстьщ т!з!м геам е туей. Жан цалтамнан алып ц арасам, т1з1мде жиырма бес бала жазылран екен. Балалардын, тец ж артысы аз1мнен квп улкен, жиырма бес-отыз ж астагы Ж1г1ттер болып ш ыкты. А тац ты адамдар- ды ц балалары екен, твртеу1 болы стьщ е з баласы — 6ipeyi оты зда, eKiHmici жиырма те р т жаста. О сы risiMfleri «б а л а­ ларды ц» он ж астан асцандарын енйргешмде, болашак, оцу- шылардан жет1-сег1з-ак, бала цалды. Мен енд1 отыра цалып, ж ацадан т !з!м ж асадым. в з ша- мамша он бес, он алты кедейдщ балалары к,амтылган сияцты. О ц ытудыц адгсш, суйенер TipeKTi ойлап, эралуан ойра шомып, кеп отырып цалыппын. B ip м езп лд е болы стар келд!. Болы с есжтен Kipe бере: — К,азак,тыц к,азак,шылыгы кала ма, шырагым... Байдыц «цолга су ку й » деген! сеш шетшреткен! емес, кем кк еш де емес, ез1мсшгеш рой. К ,азац дэстурш де улкен адам уй iuiiHfle- ri езш ен Kiuii адамды жумсай береди Байдын, ол с езш кец- лще ауыр алмасац да болатын едк— дедь — К,удай бьлед!, ойымда тук болсайш ы...— деп бай да е зш щ KinacbiH жуып-шэшп ж аты р. — Сонымен, оцуды цашан бастайсыз? — деп сурады — ByriH елд1 хабарлап, ертец бастай м ы з ба деп отыр- мы з,— дед1м мен. — М анаты TieiM бойынша рой? — дед! болыс. — Жоц, ол Ti3iM бойынша емес. — Неге? — BipinmifleH, оцуга баланы алатын оцы туш ы, екппш- ден, он жастан асцан баланы бастауыш мектептщ 6ipiHmi класына алура peri келмейдь О з д щ цалай есептейтшщ13д1 б1лмсймш, 6ipaK мына Т1з1мщ1здщ ш ш д е , менщ ойлауымша, бала жасынан асып кеткен ж1г1ттер де бар екен. Эрине, он- дай «балаларды » мен оцуга ал а алмаймын,— дед1м. Болы стьщ Tyci бузылып кетт1. Tepicm e сыймай, жары- лып кеткел1 ту р. С тарш ы н муньр байцап, элденеш айтып куб1рлеп Tepic айналып кетть Бай да темен царап цалды. Bip мезетте болыс касындагыларга «мынаньщ мунысы ца- л ай ?» деген шш шмен 6ip царап етш , маган: — О сы мектептщ 6HAiri к!мде бо лады ? — дед!. — У м м ет KiMfli басты ц eTin белг!лесе, сол кййдс болады. — Басты гы Kim бул мектепт!ц? — Мен. 213

— М ектептщ туп к,ожайыны шм> — М ектептщ туп к,ожайыны — О к у м и н и стр л т, ягни министр,— дед1м мен, эбден кудерш узсш деп. — О н да ci3 болы сца багынбайсыз екен foh? Мектеп жумысы ж ешнде, ягни балаларды окуга алу, оларды оцыту ж еш нде болыск,а багынбаймын. — Енд1 юмге багынасыз? — Инспекторга. — Инспектор дегеш ц kim тары ? — Хохлов. — О н да 6i3 боск,а келген екенб1з гой,— дед1 болыс стар- шынга к,арап. — Н е ге ? — дед1м мен. Боск,а келген жок,сыз. Мектепт1 к е р д ^ з . Енд1 ш абарм андарыцызды ж !б е р т , елд1 хабарла- ту ы ц ы з керек. C i s текке кел м епаз, к,онак, болдыцыз, мал жедщ!3. Сейтш , 6ipa3 жумыс бтрдщ 1з... — Т ы м KonipeK екеныз, тек ак,ыры к,айырлы болсын...— дед! болыс. — Э ц п м е кек!рект!кте емес, эцпме эр нэрсенщ атын 03 атымен атауд а, эр мэселе жешнде eiu6ip ipiKnecTeH ойга келген niKipAi тура айтып шыга б1луде. Сонымен, болыс, cia 6yriii мына ж аца жасалган Т131М бойынша елд1 хабарлатар- сы з,— д е д ш мен. — 0з1ц1э-ак, хабарлайсы з да...— дед1 болыс Tepic к,а- — Н еге, ci3 хабарлауы ц ы з керек, ол Ы здЦ мшдетщ1з. — К,ожайынмыи деп ту рсы з гой, ознцз-ац хабарлар- сы з... Б1здщ баска да ж ум ысымыз бар,— дед1 болыс. — 0 з щ ! з б ш ц 1з. Е л хабарсы з к,алып, оку Keinirin баста- латын болса, ец алдымен ci3 жауапты боласыз... Жуык арада о я з да, инспектор да келед!, сонда уялып цалмайтын бола- йык,— дед1м мен. Болыста ун жок- Оныц ыцгайсыз жагдайда калганын сеэген бай: — Елд1 хабарландыру киын жумыс емес кой, болыстар- ды ц м ш деп болса, мен-ак, хабарландырайын,— дедь — М аган 6api6ip,— дед1м мен. Болыс енд! кайтып и л де каткан жок, коштаскан да ж ок, шыгып ке тп . Оган iAece баскалары да шыкты. Мен жалгыз калдым. Ш онж арларм ен алгаш кы арбасуым жецкпен б!ткен сияк- ты. А з сезден квп магна шыгаргыш жэне а з отырып, коп сынайтын созу ар л ар бул кунп арбасуды ездерш ш е топшы- 214

лап, оган талай кем ген всектер к,осып, кортындылары «сымсыэ телеграф» аркылы ел арасына лезде тарап кететМ ез1ме аян еда. «М ы к ты бол, ж ас окытуш ы, ецсец туспесш », деп к,ой- дым ез1ме вз1м. Болы стар аттанып кеткеинен кейш, кешке карай 6ip кум- ныц ycTiHe шыгып тур ед1м, Оспан келдь B ip a3 свйлесш тур- ган сон. ол маган: — С пандняр шырагым, б1здщ уйге ж ур. Ш ай irnin, дом татып шык.— ДСД1. Мен карсы болган жокпын, iAecin ушне бардым. Сол куннен бастап, Юинкумнан кеткешмше, мен осы 6ip тамаш а i3ri адамныц ушнде болдым. Кел, балалар, окылык... Е ртец оку басталады деген куш мен уйктай алмай шык- тым. ©йткеш ем!ршде орысты кермеген, орысша 6ip ауы з се» бглмейтш балаларды орысш а окытуым керек. Т ы м болмаса, езшщ ана тЫ нде сауатын ашкан балалар болса екен-ау. 6 э ана т1лш бглмеген балалар баска улттыц т ш н калай мец- гермек? Bip кезде Алтынсарин ауылдык мектепте оку ем т!лде MypriaUyi керек, деп оку куралдарын да ж азы п, 6ipa3 екбек еткен еда. Оныц ке зш щ TipiciHfle б1ркатар жерлерде ею т1лде окытыла да басталып еда. BipaK А лты нсарин кайтыс болган- нан KcfiiH, бул басталган жумыс LArepi карай дамый алмады, кейш мулдем казакша окытылмасыи деген ереже шыкды. М уньщ в 31 ете 6ip киын жагдай ед1. Т зж р и б е деген жоктын, касы. 0з1мнен баска жен сурар, кецссер, акы лдасар адам тагы да жок- О к у куралы жетю лж - cia, корнем курал мулдем жок- А уы лдагы билеп-тестеунн байлардыц, молда, кож аларды к ш т ер ш д е: «аягы кды к ия басшы, кулщ д! кокке уш ы рай ы н!» деп багып отырган жау- лар да а з емес. Б1рден балаларды yfiipin зк етш , балалар ар ­ кылы олардыц ата-аналарыныц, туыскандарыньщ алдында беделд1 болуыц керек. О сыныц 6opi окыту oflicine байла- нысты. О рысш а окимыз, 6iAiM ал ам ы з деп келген балалардыц тауын шагып, кецлш калдырып, туц 1лд1р т те, шошытып та алмау керек. О куды к алгаш кы кунш калайда KOKiAai е т м зш , балалар аркылы мектеп туралы да, оку туралы да, окытушы 215

туралы да жак,сы хабар тарайтын болуы керек. Бул хабар- дын, eai балаларды гана емес, олардьш, туыск,андарын да цы- эьщ тыраты н, бук!л ауыл адамдарын суйсшд1ретш хабар бо­ луы керек едь Mine, узак, тун осыидай ойлармен втп. Т а н Да атып, кун де шыкты. О ку басталатын уацыт •га ж етть М ектеп мацына кеп адам жиналыпты. Е ц алдымен осы жиналган журтка кутты болсын айтып, кыскаша сез сейлеуге ту ра келдь М ен окудын, acipece, балаларды орыс- ш а окытудын мацызыи баса айттым. Будаи nefiiii ел ара-1 сындагы топас, такуа, сопы, молда сияктылардыц, надан адамдардын «балаларды шокыидырады екен, орысша окы- тып, солдатка алады екен» деген ет'фш есектерш эшксре- лед1м. Ж урт сез1мд1 ык,лас койып тындап, алгыс айтты. Мек- тепте балалары оцитыи адамдар тарамай койды. Балаларды Ti3iM бойынша, эркайсысыныц атын этап шакырып, мектеп- ке Kipri3,TiM. Б алалар мектептеп улкен уш двцгелек устелд! айнала отырды. ОлардЬ щ б1разы астарына тулак, тесеп, кал- гандары керпе тесеп отырды. Меи балаларра ец алдымен оцу деген не, оцыгандагы мацсат не, орысш а неге оцимыз, орысша оцудыц пайдасы цандай деп, осылар туралы цысцаш а тусппк берд1м. Тусппк- т1рек болу уш ш Ломоносовтыц жоне Ы брай Алтынсарншпц цы скаш а eMip баяндарын айтып шыцтым. О дан Kefiin оку ретш , мектепте цолданылатым тэртштй оцу уак,ыттарын айттым. Т азал ы к туралы, окушылардыц укыпты-цуитты, эд е гт, сыпайы болуы туралы кыска-кысца TyciHiKTep берд!м. Осы лардан Kefiin А лты нсаринш ц «К ел, балалар, оцы- л ы ц » деген елец ш оцып шыгып, балалардан: — Тусш дщ дер ме? — деп сурадым. Б алалар ундемедц б эр ш щ де цымсынып, журексшш .отыр- ганын ацгардым. — К ,айта оцып шырайын,— деп, асыцпай баппен, жак- сылап тагы окып шыцтым. Балалар уйып тыцдап отырды. Kefi6ipeyAepi imTepiHCH маран iAecin, 6ipre айтып отырран сияцты. бл е ц н щ ap6ip шумарыныц мазмупыи талдап тусш- д1рген сайын: «Кел, балалар, окыльж. Окыгаиды кещлге Ыкыласпсн токылык -» деп елецшц цэйырмасыН цайталап айтып, балалардыц се31мже сщд1руге тырыстым. 216

Bip сагатца жуыц уацыт втп . Мен балаларра сыртца шыгып 6ipa3 бой ж азы п келщдер, цоцырау соццанда цай- та ю р ер ац д ер , деп шыгарып ж!берд1м де, б1раздан кейш 93iM де шыцтым. Б алаларды ц ата-аналары, туган-туысцан- дары 9Ai тарамаган екен. Оспан агай балалардыц мацдайынан сипап, KyAiMcipen тур екен, меш керд1 де: — Балалары м ете р и за болып шыцты ,— деда кулш. — Н е айтады б а л а л а р ?— дед!м мен. — С урам а, шырагым! А й ты п тауы са алар емес. К,уа- имштары цойындарына сыймайды. бр кеш ц eccin! — дед! Осы арада баласын жетектеп 6ip шал келдь — Ш ырагым,— дед! шал,— анада осы баланы молдага оцуга бергем. К ,артайганда керген ж ал гы з балам ед1. М олда- сы цургыр сабац бимейсщ деп сабай берген соц, окудан шыгарып алып ед1м. K,asip сол с!зд!ц ал ды ц ы зд а болып шыццан едь Bip ауы з елец де жаттап алыпты. Жарлыныц жалгызына ыцлас салганыца алла разы болсын, царагым! Кеп жаса, элде болса, царт кедей агацныц жалгызына кез!ц- 1пц цырын салып, жацсылап оцы тцайсы ц? — дед!. — К ол дан келген ic халыцтан аяусы з, ацсацал,— дед1м де мектепке Kipin, сэлден кей1н цоцырау соцтым. Б алалар да KipAi. Тары да 6ip сагатц а жуыц уацыт эцг!м е етк!здам де, ертец 6eAriAi программа бойынша сабац басталатынын айтып, ба- лаларды таратып ж1берд!м. Мектеп е а г Ы ц туцгыш ашылуы жаман болран жок. А л- гашцы уйымдастыру жумысыныц e3i де цанагаттанарлыцтай сияцты efli. М уныц e3i MeHi 6ip cepriTin тастады . Элдекандай 6ip «irep, куш, сен!м пайда болтан сияцты. Мен енда ж ал гы з емес ед!м. Б ала достарым, Оспан сияц­ ты саналы агайым, балаларын оцытцысы кел1п отырган ца- лыц буцара бар ед1. Сескенер дэнеце де ж оц екен гой деген ойга келд1м. Дегенмен 6ip улкен eKimmiM бар ед!. Э ттец , осы балаларды ец алдымен ана Блщ де оцытып сауатын ашып алар ма ед1! Б1рац оган ушмет тарапынан руцсат жоц-ты, руцсатсыз оцытуга MynuinmiAiK те ж оц efli. Ce6e6i ц азац Ti- л!нде оцытуыма Ы брай ж азы п кеткен оцу цуралдары ол кез- де цолга туспейт!н. Н е icTey керек? Е гсрде оцу цуралын е з!м жазып керсем, сол оцу цуралымен оцыта бастасам, цалай болар efli деп те 6ip ойладым. 217

Ок,у басталганына уш айдыц жуз1 болып калган. Ш ел- дег‘ ауылга, бурын мектеп кврмеген цумдагы царацгы ауыл- м зо р мэдениегпц 6ip шшкене шугыласы тускен сиякты. Осынау шацытып жатцан шел сахрадагы казак балалары мэдениеп де, цабьлет! де ку ш и орыс халцыныц тЫ н ынта- сымен уирешп жатыр едк Оцудыц мацызын тусшгендер де, тусшбей отыргандар да бар ед1. К ,азац аулын билеп-тестеуин байлар, кож а, мол- далар орысш а оку туралы кунде 6ip осек таратады . Олар царацгы халыцты арандатып айдап салып, мектепт! ертетш Ж1беруден де тайынар емес-Ti. Н е 1стеу керек? Мундай жагдайда, эрине, алгырлык та, тапкырлык та, еп тЫ к те, и ке м д ш к'те , табандылык та каж ет. Булар оцыту- шыныц беделд1 болуыныц к¥Ралы болуга Tiiic. Х алы ц оцы- тушыны езнпц шын досы, акыл айтар данасы, царацгыда сэуле ш аш ар шам-шырагы деп 6iay керек. М уны ц уппн окытуш ы ец алдымен о з окушыларыныц алдында беделд1 болуы каж ет. О ныц 6ip н сп зп шарты — оцытушыныц е з дэр!сш жацсы мецгерген адам болуы былай турсын, оныц берген сабагы окушыра spi ете тусшнсп, api Конымды болуы кажет. О цытуш ы эрб!р сабацца жацсы да- йындалуы керек. Орыстыц улы педагог! Ушинскийдщ: окытушы, халык MyraxiMi, тек кана грамматика, тек кана есеп, тарих пен гео- графияны 6iAin коймай, сонымен 6ipre жаратылыс тану пэш- нен де, ауы лш аруаш ы лык гылымынан да, дэр1герлж гылы- мынан да хабары бар, ягни ж етш 6UiMi бар мэдениегп адам болуы керек деуш щ ce6e6in мен осы ауылдагы тэжрибемде жаксы угындым. Окытушы ауылда opi окытушы, opi мэдениет жаршысы, opi элеуметтж э д м е т т ш к т щ , ад ам герш ш к тщ насихатшысы болуга THic. О л колынан келген цадер1мше, халыкка квмек- mi болу, онын, ацгармай отырган нэрселерш ацгарту, б1лме- reHiH б1лд1ру керек деген токтамга келд1м. Сопдыктан эрда- йым кол бос уакыттарда ауыл адамдарын жинап алып жара­ тылыс, география, тарих, тагы баска гылымдардан хабар 6epin отыратын болдым. Солармен катар ц азацтыц ауы з эде- биетшен мысалдар келпрш, орыстыц ж азба эдебиетш езш - ше айтып 6epin отырдым. М уньщ ез1 6ip жагынан мешц ауы лда беделд1 болуыма улкен ce6erimi де болды. 218

Мен, Пушкин, Лермонтов сиякты акын, жазушылардын, шыгармаларынын, мазмунын айтып, тусшд!румен катар , aci- ресе Крыловтын, мысалдарын кеб1рек окып, аударып 6epin журд1м. Ш ынын айтканда, Крыловтын, мысалдарын ауда- руыма осы Ю ппкумдаты ж агдай себеп болтан еда. Д екабрьдщ ая к кез1 еда. Тан,ертен, мектепке келсем, мек- тептщ eciri аш ы к екен, балалар келш калтан-ау деп, 1шке шрсем, мектептЦ ш ш д е он ш акты к о зы , лак ж ур. Ойымда тук те ж ок, телдерд1 айдап шыктым. М ектептщ imm сыпыр- тып болтанша, балалар да келш к алДы. С аб а к басталды. B ip мезплде eHTirin бай Kipin келдн 0H,i бузылып, ашу- ланып KeAinTi, мулдем iciHin, жарылып кеткел1 ту р. Мен оны байкамаган Kici болып, балалардын, ж азуы н кар ап ж ур ед1м, бай матан: — М олда, мунын, к а л а й ? — дед!. Мен оран ж ал т кара дым да: — Кателесеы з, мен «м ол да» емесшн,— дед1м. — О к а емес,— дед1 бай,— молда болмасан, да эйтеу1р бала окытушысьщ гой. Толд1 ш ыгарткан сен бе? — Кай даты телд1? — О сы уйге каматкан телд!. — Бул мектеп емес пе? — Мектеп болса кайтед! екен? — Байеке-ау, мунда балалар окып отыртан жок па? — О кы п отырса кай теш н? О л ар малдан ар ты к дей- MiciH,! Мен не айтарымды б!лмей, 6ipa3 Kiflipin кал дым да: — EciH,i3 дурыс п а ? — дед1м. — О э д щ ш е? — дед! бай uiiMipiKnecTeH. — Мен мектепт! те л KopaFa айналдыра алмаймын. — Yfl мешки бул уйд! салдырган менм1н. А р ы к-тур ац тел!мд! далага коя алмаймын, матан мал керек алдымен, •— дед! де бай eciKii ашып яйбердь— К!рг!з1цдер-ай, айда 6epi! — деп элдек1мге буй рык бердн С ол арада-ак манаты Козы-лактар дурм реп мектепке Kipin келдй — Бай, булай ететш болсацыз, онда мен мектепт! жаба- мын,— дед1м. — М ейлщ б!лс!н, матан 6api6ip. М ы н а отырган к у мац- Каларыцнан матан тел артык,— Дед1 бай. Мен не айтарымды б!лмей, ал е ш п турды м да кал- — Heci бар?! — дед! тэты да бай шытып бара жатып,— окыта бер. Бул телдердщ тук зияны ж ок. «М ал адамнын, 219

бауы р eTi» деген цайда? М омын, сэби телден б е зг е т Heci мал кермепрдщ! Ы лаж жоц, оцыта беруге тура келдь Балалар оцудан тараганнан кейш, мен мектепте цалып Крыловтыц «Кел- бац а» деген мысалын аудардым. А удары п болып, окып ца- рап efliM, эжептэу1р аударылган сияцты болып кершдк YcTi- нен ецдеп, цайтадан ац ц агазга к е п н р т шыцтым. Осы аудармамды сэл гана ецдеп, кейш « У л г ш тэрж 1мэ» деген жинацца енпзд!м. М ен мектептен ш ыгарда Оспан агай келдй Балалар айтып барган болу керек, оныц б!рден телге к е з1 туей. — Балаларды таратып ж!берш, мыналарды «окытып отырмын»,— дед1м мен. — К,айтесш, шырагым... З ам ан к у ц т ш ю мен TicrimKi гой, «бетегеден бш к, жусаннан ал аса» болмасац, жер басты- рып ж у р п зер дейм1с1ц, олар. «Битке екпелеп, тоныцды отца с ал м а» деген, юшкене бауырларыц yuiiH т е зш бак,, калкам,— дед! Оспан. Уйге келш, тамацтанып болган соц, кундеп дагдылы эдет бойынша, Оспанныц ага-нплер! мен KepmiAcpi жинал- ды. Мен оларга орыс ж азуш ыларыныц, acipece К рыловтыц мысал елецдерш цазацш алап, ц ар а сезбен айтып беруин Буг!н мен оларга енд! елецмен аударылган «Келбацаны» окып берд1м. Бул тыцдаушы ларыма цатты унады. Тагы-тагы оцышы, деп, eKi-уш рет оцытты. 9 p i куле, api ойлана тыцдап oTbipFan Оспан агай : — Соцгы 6ip шумагын цайта оцышы,— дедк Мен цайта оцып шыцтым. О л мешц аударуымда: ©3i аман, дуниеш ерт алса да»— делшген ед!. — Бул 6i3flin, Ыбекец,— дед1 Оспанныц Kimi inici К,асен. О ныц Ы бекец деп отырганы Ы брай бай едь — Д э л 63i,— дед! тагы 6ip жшгг. Оспан агай «К елб ац ан ы » KemipTin алды. О сы елец кеп узамай-ац ауылдан-ауылга тепе тарап, «оцытушыныц Ь1бе- кеце шыгарган елец! екен» деген лацап хабар болып, жаиы- Бай телш мектептен шыгармады. Баймен екеум!з эбден 220

кыргн цабак, болып алдык,. B ip келгенде байды ц бул айуан- дыгын болысца айттым. Эуелден цырги цабак, болыс мешц арыэыма оиш а кулак, цойган ж оц, оныц бар айтцаны: — Бул ж ердщ к,ысы у зац болмайды, енд1 ею айдан кейш кектем де келед1 гой, ептеп б!рдеме етш амалдай туры ц ы з,— деген сездер болды. Осы арыздан кешн (болыс байга айтцан болу керек) бу- рынгы те л д щ усэтне тагы да бес-алты цозы -лац цосылды. Осыган байланысты мен К ры ловты ц «XaKiM т1леген келба- ц ал ар » деген мысал елец ш аудардым. Бул мысал д а дереу жатталып елге тарап кетть Осылайша мен Юийцумда К р ы ­ ловтыц он шацты мысалын цазацшага аудардым. Булардыц 6api дерлж ауыл арасында ж иындарда, ойын-сауык, кештер- де, той-топырларда айтылып журдй К,ыс еттй Ж аз шыцты. Б алалар ж азгы демалысца тара- ды. Балалар демалысца тарар алдында инспектор келдь Ба- лаларды сынацтан е тю зш , жацсы оцытыпсыц деп маган алгыс айтып кетп. © з аулыма цайта алмадым. Мен ауыл адамдарына Чеховтыц кулкШ эцпмелерш, Гоголвдц «0ai ж ан дар» деген шыгармасын, П уш кинш ц «Д убровскиш нл в з 1миилеп айтып 6epin журд1м. Ж азда болыстыц сайлауы болып, Ыбрай бай, цулардыц айдауымен болыстыцца таласып, коп шыгынданды. BipaK,, сайлауда бурынгы болыс цайта сайланды да, Ы брай отпей цалды. О сы уацигаларга байланысты мен К ры ловты ц «И тт!ц достыгы», « К а р а булт» деген мысалдарын аудардым. Бул мысалдар бай-болыстардын, намысына тиш, мен! бурынгыдан да ж аман кудалай бастады. М еш ц уст1мнен улы цтарга ар ы з- дар да жаудырылып жатты. Муны естш журген Оспан агай 6ip куш маган: — Ш ы рагы м , сак, бола кер. Би-болыстардыц Typi ж а­ ман. Колдарынан келсе, С13Д1 аяйын деп журген кершбейдь «Ж алгы з цазды ц уш шыцпас» деген бар, сацтануыц керек болар,— дед!. Ок,у цайта басталды. ©ткен жылгы сияцты, юшкене жер уйде телд! тереш етш итш!леп, бул цыста да балаларды оцы- тып шыктым. Биыл балалар мектепт! 6m pin шыгатын жылы болгандыцтан жэне жацын жерде болыстыц мектеп болма- гандыкдаи, балаларды сынацтан-етюзуге инспектор Хохлов- ты ц 03i келд1. Х охлов байдыц ушне тускен-д!. Балалар сынацтан жацсы отт!- Инспектор ж урт кез!нше маган алгыс айтып, цолымды 221

алды. Мен балалардыц api карай оцыгысы келетшдершщ Ti3i.MiH бсрд1м. Бай мал сойып, той жасаган болды. Х а л ы к квп жинал- ды. К урес болды. А т шаптырылды. Тойдан кешн Хохлов 6ip-eni кун дсмалып жатты. YmiHiui куш Х о х л о в мен! оцашалап далага алып шыгып, маган Min етш улкен айыптар тага бастады. — Е л д щ эралуан ce3i бар, саясат бимейсщ сен,— дед! Х о хло в маган салкын шыраймен карап, — улкен агаттык icTen алыпсыц. Е л д щ iuiiiifleri беделд! адамдарга: бай, бо- лыстарга е зщ д ! карсы койыпсыц. М уньщ мулдем кате бол­ тан, П атш а агзамн ьщ , патша YKiMCTiiiin, к а зак даласындагы 6ipAeH-6ip ceiiiMfli адамдары, Tiperi — ауылдагы беделд! адамдар — байлар, билер, болыстар, молдалар, тагы тагы- лар. М уны сен угынуьщ керек едй BipaK угынбапсьщ. Cips сен eiifli бул ауылда кала алмассьщ. Ce6e6i ауыл жаксыла- рыныц арасында беделщд! жойып алыпсыц. Ё нд! осы жер- ден ауылыца б1ржолата кайтатын бол. К,айда баратыныцды кейн! хабарлармы з,— дед!. -— М енщ eui6ip к,арсылыгым жоц, 6ipaK елдщ imiiiAeri надан, топас байлардыц, паракор, бузык болыстардыц жала жауып царалаганьша, оларга эк!мдерд!ц сенгенше жаным ку- йед!. Ж алакор арандатуш ылар арасында «бедел!мд! жойып алган » болсам, оныц есесше калыц халык арасында бедел!м KyuiTi. О сы жер! болмаса,— дед1м. — У гы ну керек,— дед! Х охло в,— халык деген тагдырды шешпейд!. О л к1тапта гана айтылатын с вз. 1с жуз!нде таг­ дырды шешетш сол халыктыц басшылары, демек, сол халыц- ты билеп-твстеуш!лер. Олай болса, сол халыктын алдын- да билеп-тестеуинлердщ ce3i тез1рек втед!. Билеп-тестеуип- л ердщ алдында бедел!ц болмаса, онда халык алдында да бе- делщ болмаганы. Осы акицатты айцын тусшу керек. У зын сезд!ц ыргасы, ci3 енд! бул жерден б!ржолата аттанатын больщыз. М ен онымен енд1 с ез таласты ргым да, ацталгым да кел- — М акул, с!зд!ц деген!ц!з-ац болсын,— дей салдым. Осыдан CKi-уш кун еткеннен кейш Оспан агай Meni Ыр- гы зга экслш салды. Ы р гы зда 6ip аптадай болдым. KiuiiKyM- га К араганда, Ь1ргыз маган ертедеп шэЬэр сиякты болып KepinAi. 1903 ж ылдыц июль айы ед!. Ы ргы зда болган 6ip апта imiufle мен кептеген кггаптар, 6ipeH-capaH ж аца журналдар 222

жинап алдым да, ауылга карай тартты м . Бес-алты кунде ауылга да келш жетт1м. М ен келген сон,, кеп кешжпей экем кайтыс болды. Тагы да вз аульшда Баягы ауыл. Е пщ анд ан е зг е р т жок,- А галар ы м мен ним бурынгысынша эл! кы сы -ж азы б!рдей байлар е агш д е ж алш ы , малшы боп ж ур екен. Экем наукас. BipaK, мулдем тесен тарты п ж аты п алган наукас емес, кебш е- се, турып ж уредь К,алайда бурынгыдай емес, к э р ш к каж ы - тыццырап тастапты : ол ел1мд1 Ke6ipeK айтады. М ен осы кел­ ген сапарымда экеме де, анама да, агаларым а да еж елп ойымды айта келш: — М ацдай тер1лерщмен 6ip-eKi бузаулы сиыр, 6ip ат, он, он бес к,ой-ешк1 ж инапсьщ дар. Енд1 бай eciriHfle журуд1 К,ою керек. А з да болса епн салып, балык, аулап, е з 6errepi- щ збен кунелтш, ел цатарына к,осылатын болы цы здар, — деп кекес бердам. Экем де, aFa-imAepiM де менщ кецеамд1 мацулдады. — М ен щ де ойым осы едй— дед! экем,— а з да болса. келж бар, азам ат бар, енд1 eriH салып та, баск,а турл1 кэс!п ктеп те кун керуге болады рой деп ойлап ж ур ед1м. А лгаш - К,ы жылы 6i3re оцай тимес. BipaK ана Батурин сияк,ты Keprni орыс шаруаларымен 6ipAecin ктесек, уйренш, дагдыланып кетекйз гой деп ойлаймын. Оцу жасындагы балаларды окыту мэселссш кетеpin: — Айтпакшы, осы ауыл оку жасына жеткен балаларын Кайтпекнн, окытатын ойы бар м а ? А уы л да болсын, мейл! TinTi баска жерде болсын, калайда балаларды окыту керек Кой,— дед1м. Сонда экем маган: , — Муны ауыл адамдары боп 6i3 де ойласкан едне. Осы Бэшен, аулына карайтын балаларды о кы там ы з ба деген ойы- мы з бар. Н е орыс, не татар окытушысын жалдап алып, бала­ ларды окытпай болмайды Fofi,— дедь Экем сезш е 6epiK 6ip алган бетшен кайтпайтын адам efli. Экем Tipi болса, эл п айткандардын, 6api де орындалады деп ойладым. Ш ы нында, солай болып шьщ ты. С ол жыл- дан бастап менщ aFa-miflepiM Kicire де журген жок, балалар да оки бастады. BipaK, сол жылы кузге карай экем кайтыс болды. Мен аулымда ж аткан кезде ез1ммен 6ipre окыган доста- 223

рым жэне Жерлестер1м Бекет в теп л еу ов, Эбубэш р Бэйт1шев кездест1. Екеуч де мен шамалас болатын. О лар да окьп ушы ед|; К,останайдагы педагогикалык, курсты 6iTipreH ж т т т е р еД1- О л ар да, мен сияцты, ауылда дем алыста жур екен. Кеп кешшпей-ак, ушеум1з цосылып алып, 6ipre цыдыратын бол- дыц. YmeyiMi3flin керген-б1лген эцг1мелер!м!з таусылар емес, 6ipaK, эрдайым Бекет екеу1м1здщ эцпмелер1м1здщ сарыны ок,у женш де, ауылдын, ж агдайы туралы болып шыгатын. Б 13 K06ine ел шпндеп байлардыц циянатыи, надандыкты, ауыл- дагы мектептщ жайын эцпме ететшб^з де, ал Эбубэшр, сту- денттер цозралысы, iuiKi Россиядагы жумысшылардыц на- разылыгы, ондагы шаруаларды ц к е т е р Ы а туралы мэселе- лерд! цозгайтын. Россияда патша уюметше царсы астыртын партия уйым- дары 6ai патша ум метш е царсы квптеген улкен б Ы м иелерй цаж ырлы, ц айратты адамдар бар деген хабарды 6i3 Эбубэ- шрден еспдйс. — О сыныц бэрш сен цайдан бёлесщ ?— деп кейде 6i3 оны аж уалайм ы з. О л оган цаймыцпайды. — Мен сендер дей м кщ , ауылда дуниеден хабарсы з жат- к,ан? М ен К,останайда босца ж ур дейсщдер м е ? — деп бул эцпмелерд1 шмнен есткешн баяндады. Э бу б эм р д щ К,останайда И ванов деген дос оцытушысы болыпты. О л К,останай’га imKi Россиядан жер аударылып келген револю пияш ыл адам екен. Эбубэю р осы адаммен дос болып сырласып журедй Э бубэю рд щ 61зге айтцан хабарла- ры сол адамныц аузынан шыкдан с е з болса керек. BipaK, кешшпей И ванов К,останайдан Семейге айдалып KeTinTi. Эбу­ бэш р К,останайда Ивановтын, сырластары жок, емес, 6ipaK, онын, сол сырластары м м скенш б1ле алмай цалдым дейтш. И ванов Эбубэю рге: «П атш а Ty6i пнркен, цатты 6ip да- уыл сокса цулагалы турган к,У терек сияцты. Е рте ме, кеш п е — sfiTeyip ол цуламац; онын, орнына халык, сайлаган ую- мет отырмак,. Бул таяу жылдардыц imiiifle болатын тарихи 6ip зо р е зге р к . Осы взге р кк е негурлым тез1рек жету ушш Казак, сияк,ты ез1лген улттар патша ушметше царсы курес- кенде, орыс жумысшыларымен к,ол устасып Kypecyi керек, сонда гана езм ген улттар бостандыкца жете алады » депть — Ж аны бар сездер. Е п д 1 осыныц аныгына жету ке­ рек,— деп туйд1к 6i3. К еш н 6ip кездескенде мен Жамелет- диннеи осы туралы ы з не 6iAeci3 деп сураганымда, ол ма- 224

— Мунын, 6api де дурыс. П атш а уш метш щ цулауы га- жап нэрсе емес. О н ы тек орыс халк,ы мулата алады . А л , 6 is сияк,ты е з1лген усак, улттар сол орыс халцынын, ез1лген жу- | мысшы, кедей букарасымсн к,ол устасып курескенде рана де- I гешм^зге жете аламыз. Эйтпесе, б1зд щ е з к.олымыздан келер * нэрсе аз. О дан соц, патш а ую метше карсы курес сак,тык,ты, сыр сак,тай б1луд1 керек етедь Сондык,тан мундай мэселе жешнде мммен сейлесш турганьщды, не туралы сейлесш турганыцды мыцтап ацгаруыц керек. Эйтпесе, е зщ д ! де, жолдастарыцды да к,уртып ж1беру1 ык,тимал. С ондыктан да мундай icTe сацтык, керек болады,— дедь 16 с

КИЛЫ КЕЗЕНДЕР Астыртын ушрмсде уылда 6ip ай ж арымдай болганнан кешн, мен Петро- павл ye3i Полуден болысындагы Н 1лд1 болыстык, мек- тебш е ок,ытушы болып тагайындалып, сол мектепке журш KeTTiM. Боровойдаты сияцты, Н1лд! мектеб1 де эжептэу1р мектеп екен. М ектептщ iuiKi жабдыкдары да жаман емес: партала- ры да, класс сайын так,талары да бар, ок,ытушы отыратын орындык,, столы да бар, былайша айтк,анда, к э д м п мектеп сияцты еда. М унда да казак балаларына арналган жиырма бес бала- лык интернат бар екен. Ел1шц ерекшелМ — окуга мрем деу- иплер Ke6ipeis екен. Ж ыл сайын би-болыс, байлар осы мек­ тепке е з балаларын алгы збакш ы болып таласка тусед! екен. М ектеп басты гына, жеке окытушыларга балалардыц экелерй туган-туыскандары 6ipi уезден, 6ipi болыстан эралуан ка\" газд ар экелсе, кейб1реулер1 мектеп мецгерунпсше пара беруге дейш барып, оку жылы басталар алдында улкен тарты с бо­ лып етед1 екен. С оныц салдарынан мектептеп окушылардын, Ke6i элд1 адамдардьщ балалары болатын. Мен Н мда мектебшде 1905 жылдын, кузше дейш окыту- шы болып ктед1м. О сы мектепте ею ж ыл окытушы болган кез1мде, педа- гогикалык мамандыгымды артты рып, е з тусымнан окып, 6i- AiMiMfli толы кты ра берд1м. Мектепте толык орта дэрежел1 6iAiMi бар 61рсыпыра ж аксы орыс окытушылары болды, олардын, ж аксы ютапханалары бар еда. 226

1905 жылы, август айында Омбыда бастауыш мектептер- дщ ок,ытушыларына арналган 6ip айлык, ауыл шаруашылы- гы курсы аш ылды. Эуелден ок,уга ынталы мен, суранып сол Курска бардым. Bi3re ж алпы ж атак уй 6epiAfli. О сы уйде жиырма шацты окытуш ы жаттык,. К ,азактан ж ал гы з рана мен ед!м. К еп кешжпей маран 6ip И ванов деген окытуш ы yflip бол- ды. О л менщ кай облыстан келгешмд1 сурасты ра KeAin: — Костанайда менщ де болганым бар. Педагогикалык курстьщ сон,ры класында окып журген 6 ip к а з а к баласымен жак,сы дос болып ед1М,— дед! алрашкы таныск,анымызда. М ен щ eciMe Э бубэк1р дщ айткан И ванов деген танысы сап ете туей. «И з, Эбубэю рдщ айткан И вановы екен рой» деп ойладым да: — О л Эбубэк!р Б э й тш е в деген жпчт, ка з Ф К,останай- да окытушы болып штейд!,— дед!М мен. — 0 т е ж аксы ,— дед1 И ванов. — Мен одан ci3 туралы е з 1ме мулдем тац-там аш а эцпме- лер е ет ш м ,— дед1М тары да. — Важ ап,— дед: тацданган шипнмен И ванов. — Мен туралы кандай там аш а энпме болуы мумкш ? Б эл м м , ci3 оньщ каидай эцпме екенш маран айтарсыз. Мен муд1рщк1реп калып, б1раздан кейпн: — Эн,пме c is туралы емес едй а з д щ оган айткан эн,пме- лершдз туралы ед!,— дед!м. — Aha,— дед! Иванов. BipaK осы «ah a» дан кешн ол менщ 6ip ж ерге барып ке- летш жумысым бар ед1 деп, KeTin калды. М ен ж атак уйге Кайттым. И ванов сол кеткеншен тун ортасы ауа келди — К ай д а б о л д ь щ ы з?— дед1м. — Bip уйде болдым, кешн оцашада езщ е айтармын, — дей салды. Иванов меш 6ip аптадай сынап, байкап журдп Мен муны онын, койган сурауларынан, кейб1р сездерш ен байкап жур- Д>м. А кы ры н да, 6ip KyHi ол маган: — Спандияр, бупн кешке 6ip ж ерге барам ы з. BipaK, eci- щ зде болсын, муны ешк1м 6iAMeyi керек ж эне ол уйге барып кайтканымызда да тек екеу!м1з рана б1лу!м1з керек,— дед!. — К ай д а ? — дед!м. — Кайда баратынымызды кайтарда айтайын. А са купил емес, дегенмен 6ip уйге барып отырып кай там ы з...— дед!. — Макул. — Е герде 6ipey-Mipey естш сурай калса, 6ip достын, ушне 227

барып цайткан едж дей саларсыц, мак,ул ма? — дед1 тары Иванов. — Мак,ул. К еш болды. Екеум^з 6ip уйге бардык,. И ванов eciKTi цак,- ты. Е ш ю м 1штен дыбыс бере цоймады. И ванов тары да eciKTi к,ак,ты. — Бул ю м ? — дед! 6ipey. — Кожаным уйшде ме? — K a3ip,— деп эл п адам есж ашты. — Рацым eriqisl — деп карсы алды. И ванов сэлемдескеннен кейщ, Meni таныстырды. — Беляев,— деп к,олын усынды. Ш аш ына да, сацалы- на да ак юрген, орта бойлы кексе icici екен. — К ебеев,— деп мен де оныц цолын алдым. Bi3 Tepri бвлмеге барып отырраннан кейш, Беляев менен Казак, елш щ хал-жайын, Kaci6in, эдет-рурыпын сурастыра бастады. Мен оныц op6ip сурауына к,ыск,а-к,ыск,а жауап к,а- йырып отырдым. О сы арада тары да ею-уш адам келд!. Олар сэлемдеап отырысцаннан кейш, тары да 6ip-eni адам келд!, сонымен сег1з-тогыэ адам болдык,- Bip кемшрлеу эйел стол- га 6ip-eKi тарелка паи, цант цойып, шыныаяцтарын жа- йып, самауыр ю рпздй Содан кейiи б1зге шай куйып бсрД1 де, 03i шырып KeTTi. BipaK, ешюм шайды ime цойран жоц. Беляев орнынан турып, терезен!ц алдынан 6ip газетт1 алды. Сол газетй устаган кушнде орнына цайта отырып: — Мынау «Русское слово». Бул революцияшыл газет емес, оны ездерщ 1з де жацеы б и етш шыгарсыздар. Бурын бул газет революциялык, толцынды эарелеп жазып корген емес-Ti. Эйтсе де мына немершде «i^aaipri козгалысты кез- дейсок, бунт деп царауга болмайды» деп жазыпты. Демек, бул козгалы с бунт болмаса, онда ол революция гой. BipaK, шындыцты ту ра айтуга газе ттщ TiAi жетпепт!,— дсп Беляев 6ip кулш цойды.— Солай жолдастар, Россия nasip ri кундер- де революцияныц карсацында тур. Романовтардыц, жауыз Н иколайдыц, самодержавиенщ кул! кекке ушатын куш енд1 алые емес. Бостандык, тацы ж арцырап ататын кун таяу. О сы сездерден кейin Беляев таяудагы кезект! мшдеттерд! айтты. Бул жешнде айтылган сездердЙ!, Ke6i дерлж маган ту еш ж й з болды. Сондыцтан олар менщ еЫмде цалмапты. БелневтЙ!, таяудагы мшдеттер ж еш ндеп айтцан сездершен ес1мде калганы революция ж е ц т шыццан соц, Россияда де- мократиялык, республика цурылады деген ce3i едк Беляев свйлеп болганнан кейш, оран сураулар бериди 228

Беляев' ap6ip cypayFa ж ауап K,ai KiM е з ninipH айтты. Б еляевтщ шамасында тарадык,. К,айтып келе жатк,анда И вановтан: — Беляев ю м ? — деп сура дым. — Бул Kici,— дед1 И ванов,— улкен революционер адам. П етропавловск камалы нда жиырмадан аса жыл отырып, би- ыл шыкдан. Орталык, ц алаларда турура рук,сат ет!лмей, осы Калага ж!бер1лген,— деда. Осыдан кешн 6i3 Беляевпен ем -уш рет кездестж . Bipinfle Каланыц шетшде 6ip жумысшыныц ушнде, тары да 6ip ретте 6ip учительдщ ушнде кездестж. Т ер тш и п рет (Из Б еляевтщ е з ушнде кездесетш болдык,. К ай куш , KiM к,ай уакы тта KeAyi керек, оны т ш е п адамдар аркылы кешн хабарлайтын болды. А р ад а 6ip аптадай уак,ыт erri. B ip куш кешке к,арай И ванов маран: — Банка барып, кыдырып кайталы к,— деда. Екеум1з бакк а бардык,. К,ыдырып эцпмелесш журдш . Кун батты. Иванов маган сыбырлап: — K a s ip шалдыц ушне барам ы з. Сен мешн, соцымнан epin отыр,— дед!. Бак,шадан шыктык. Ж ур!п келем1з. Bip кешеден етш , Беляевтщ ушне карай буры ла бергешм1зде, алдымыздан ат- ты жандармдар шыкты. О л ар 6ip топ адамды айдап келед1 екен. Т уткы н дар жанымыздан етш бара ж аткан да байкасам, олардыц imiiiAe Беляев та келе ж аты р. B is ipKiAMefi 6ipa3 жер ж урш барып, токтап, 6ipiMi3re-6ipiMi3 ац-тан, боп карап, Катып калыппы з. — Бул не? — дед1м мен тацданран кушмде, — П ровал,— дед1 И ванов,— енд1 бэр1м1зд1 де устауы мумкш. Б1здщ арам ы зда охраниканыц тыцшы адамы бол- раны гой. Эйтпесе, булай болуы мумкш емес едь — Енд1 кай ттж ? — Енд! тэуекелге бел байлап, гкатак уш м!зге барамыз. Т а н атканш а аман койса, ертен, Омсюмен кош айтысура тура келед1,— дед! И ванов. Ж атак уйге келдж. Катерл1 ешнэрсе сез1лмед1. B i3 тез1- рек шешнпп жатып калдык,- BipaK уйкы мы з келер емес. У за к тацды кез1м1збен аткы зды к. Тацертецг1 сарат ж еид е турып, жуынып, И ванов екеум1з далага шыктык. — Енд1 кайтем1з? — дед1м мен. — М енщ ж атак уйде TyriM де жок,— дед1 И ванов,— Заттар ы м баска 6ip уйде. Меи кете берейпн. Сен де ece6iH тауып 6yriH тайып бер. А л кош, Спандияр! 229

К,ош, Кымбатты И в а н о в !— деп Ивановпен кол алы- сып, цоштасып мен к,алдым. А рты н а ж алт-ж алт бурылып Карап, караган сайын 6epKiH KOTepin к,ош айтып, ол Kerri. Тутаибай калган врт Омбыдан цайтып баягы елге келсем, мунда да азан-казан. Бул елдс eKi улкен ру бар болатын. Bipi Керей, 6ipi Мата- Кай рулары. О сы eni рудын, басш ылары ру таласын к°зды - рып, елд1 6ip-6ipiHe карсы атыстырып-шабыстырып к°- йыпты. Е л д щ болысы Т о рсан TiAeMicoe деген болатын. О л К е­ рей руыныц басш ысы еда. А л , М атац ай руыньщ 6ip жуаны Н ау р ы з деген бай болатын. Сол Т о рсан мен Н ау р ы з болыс- ты к ка таласып, бурыннан елд! арандатып келе жатцан шон- ж арлар екен. Биылгы жылы Торсанга ешжкен Н ауры з, бую л М атакай ды Керейге карсы айдап салып, eni елдщ ара- сында улкен жанжал басталыпты. Тартыстьщ басталуына мынадай 6ip уакига туртк1 болады. Е ртеректе Торсан болыс esiiiiu Бекен деген 6eciKTeri баласына М атакай руынан шык- Кан Ж адыра деген элд'1 шаруаньщ кы зына К¥Да туседк Балалар ер жеткен соц, Торсан келшш сураган кеэде, Мата- Кай руыныц басш ысы Н ау р ы з: «К ерей атаулыга, одан кал- ды Т орсанн ьщ баласына ж е а р берпзбей м ш » деп карсы шы- гады. К ы з болса, осы елдщ Сулеймен деген Ж1г т н суйед1 екен — болыс баласына бармаймын деп шыгады. 9neci мен туган-туыскандары Н ау р ы здьщ айтканынан шыгып кете ал- майды. Bip кезде Торсан ел аралаймын депть Жолшыбай М атак ай елш е де согамын д епп деген лакап тарайды. О сы хабарды ест1ген Сулеймен М атакайдан жйтт жинай- ды. С ей тш , ж ттте р м е н Teric атка к°н ы п, ел аралап, болысты торып журед!. Муны еспген Торсан болыс та касына 6ipTon ж!ггг epTin, 6ip куш осы елге келедк А чды п журген жйтгтер болыс тускен бай уйд1 коршап алады. Жшггтер болысты не eAripin, не eAiMUii етш сабап куып Ж1бермекил болады. Бул уакигага тагы да 6ip ж агдай уш тасады. Кернплес орыс по- селкелерш щ ж т т т е р ! Сулеймендерге^ «О ры стар M 3ip пат- maFa карсы кетерЫ п, оны тагынан тайдырмак болып жатыр. К азак,тар, тым болмаса, взд е рш щ ж е р г ш к п болыстарын КУ\" уы керек емес п е ?» деседа. Сулеймен бастаган ж йтгтер: «О ры стар мынадай себеп- термен квтер!л!с жасап жатканда, б1здщ тым Курымаса 230

болыск,а 3AiMi3 келмей м е ? Ke3iH жойып, мулдем куртып ж1берелж!» деп сез байласады. Эрине, болысца мундай euiiry тек к,ана 6ip к,ы здыц мэ- селесше, ел арасындагы « ж е « р дауы н а» байланысты емес екен! е зж ен в з\\ анык,- Бул би-болыстардын, к,орлык,-зорлыгы зыгырлары н к,айнатк,аи халык, букарасыныц эбден ашын- гандыгынын, н эти ж еа еда. Б у л уак,ига 1905 жылгы револю- иияныц к азак даласындагы думпушщ нэтижесшде туган ша- руалардыц стихиялык, epeyUi екеш анык. Сонымен, Торсан болысты торып журген уйд! коршап алады. BipaK, болы стыц к,асына ерген ж т т т е р д щ 6ipeH-ca- ран мылтык,тары бар екен. О л ар мылтык, атып, уйд1 коршап алган ж т т т е р д 1 жаскантып жуытпайды. Ы за болтан жМ т- тер уйгг е р т к,ояды. б р т цаулап, жалын уйд1 цуш а бастаган кезде, болыс есебш тауып, ж 1пттер 1мен к,олга туспей к,ашып кетедк Т орсан осы уак,игалардан кешн Матак,ай елш е карай аяк баспайтын болыпты. О л Жадырамен кудалыктан да ай- рылысады. К,ызды Сулеймен алып к ащ ып кетед1. О сы тарты с 1907 ж ылта дейш созы лып KeAin, Керей руы 6ip болью, М атацай руы 6ip болью болып exire белшдй Б1рак, Т о рсан осыдан кей1н е з елш де де болью бола алмай орнынан тус!п, баласын болью койтызды. Мен О м быдан кайтып келген кездег! ел ш ш д е п 6ip улкен тарты с осы Сулеймен бастаган epeyiA болды. М ен му- ны к а зак ш аруаларыньщ ошметке карсы е реу и дер ш щ ж ал- Facbi деп бмдам. бй тк е ш ж е р г Ы к п эю м болы ска карсы ел ж М ттерш щ тепе ат к а Mmyi тек «ж еш р » мэселесше тана бай­ ланысты деу дурью болмас еда. Костанайдан хат Мен HiAfli мектебшен П етропавловск!д сп еы класты орысш а-казакш а мектепке бару га т ш с п болдым. М унда кел- геннен кёшн оку да басталып калды. М енщ бул кал ада та- ныстарым жок еда. Келген кезде О м быдагы уаки та eciMe Tycin, сак,таныцкырап, енш ммен сырлас болгым келмед!. Bip-exi ай тек балаларды окытуды тана б ш п , взаимен а з 1М болып журд!м де койдым. О к тябр ьдщ ая к кез1нде ауылдан К эмел атам келдк Е л ншнде эралуан хабар бар, С пандияр калай екен, б ш п к айт 231

дея т>тан-туысцандарым Ж1берген екен. Ел-журттыц аман- дыгын есип куанып калдым. Кэмел агам мешмен сейлесш отырып: — П атш аны так,тан rycipefli екен деген с вз не? Ел ш ж д е осындай 6ip лакап таоап кетт!...— деп сурады. О ны к!м айтып ж ур ? — дед1м, «ел к,улагы елу» де­ ген макал eciMe Tycin таиырканып. — K im дешц бар ма? Ж урттыц 6api осылай деп айтып ЖУР- Костанаида болган кезгмде де осындай хабарды эрк!м- К эмел К,останайда Бекет втет1леуовке кездескен екен, ол маган хат жазып ж !бертт!. Бекет хатында амандыкты айта келш, астарлы сездермен К,остапайдыц хабармн айтып- ты. «М унда не к еп — думай кеп. Алкакотан отырыс та квп, шешендер де кеп. Е л аягын батыл бзсатын болыпты. Адам- дардьщ т!л! кулаш-кулаш шыгады. Ж ер кудайы каусап, хал! 6iTin, елуге калыпты деген с е з бар. О н ьщ орнына енд! адам отырады екен деседй Б1здщ Эбубэю р де жаксы шешен бо­ лып алган. Bipep жиътлыста оныц с е зш де е стш м . Эбекец б1легш б1лей сейледь © зш щ койын-конышы таска баскан ка- газга тслган. О л отырып кеткен жерде сол кагаздар шашы- лын калады. С ол кагаздарды н. 6ipHeiue данасы менщ де Ко­ лыма TycTi. О кы п керсем, «ж ер КУДайы кеп кешжпей жан тапгы рады » делшген сездер жазылган екен... Бекетти), ж азган хатыньщ узын-ургасы осындай едй Эри­ не, мен муныц бдрш де тусшд1м. К,останайда жиындар жи! болып турады. П атш а уюметше карсы с е з сейлеупплер кеп, листовкалар тараты лы п ж ур дегенд1 мен бурын да ecTireH ед1м. BipaK, Б екеттщ хатынан менin, б1лген 6ip жаналыгым Эбубэю р Байтш ю в революпиялык к °згал ы ск а белсене каты- сатын болыпты. «©зпнц койын-конышы таска баскан кагаз- га толган» деген сездерд! мен листовкалар гой деп тусшд1м. Ш ынында да солай болып шыкты. Ивановтыц «ауруы» Эбубэю рге майдай ж уккан екен де/пм шпмнен. К ейш б1лддм, К,останайда ж ал гы з Эбубэю р емес, 6ipne- ше к а за к окытушылары мен педагогикалык курстын 6ipKa- гар окуш ылары да листовкалар таратып, кеиб!реулер1 жиын- дарда с е з де сейлеп, революпиялык козгалыск.а белсене катысты. Революция кушпен басылганнан кейш, 6ipKaTap ок,ытушылар мен окуш ылар окудан куылыпты, оларды педа­ гогикалык курстын, бастыгы, баягы Греховодов кудалапты. П етропавловск деп мектепте, К,останайдагыдай ашыктан- аш ы к кешеге шыгып, бой Kepcerin, с ез сеилеген к азак окы- 232

тушылары бола к,ойган жок,. BipaK, мектептщ в э дож де пат- шанын, суретш алып тастаган, патш а уш ш Дуга ок,ып илек плеуден бас тартк,ан уацигалар болды. Бугаи букарашыл багы ттагы окушылардыц бэр! де Teric к,атысты деуге болады. К,аэак,станныц солтустж аймагында 1905 ж ы лгы тун,- Fbim орыс революциясынын, думпу1 мен ж ацгырыгы осын- дай болды. Солтустж аймактын, к,алыц халык, букарасы , сол бук,а- раиын, арасынан шыккан азгана оцы туш ылар журтш ылы гы, революцияга дотей и лектес болып к,ана к,оймай, сонымен 6ipre ун де к,оск,ан едо. Аумр жылдар Мен П етроп авловски е eKi класть! оры сш а-казакш а мек- тепте 1910 жылдыц ж а з айларына дешн болдым. Бул мен!ц 9М1р!мдег! ен 6io ауыр ж ылдар болды. Револю ция жендлюке ушыраганнан кешн, ж ергш кт! еюмет орындары ец алдымен мектептеод! колга алды. Револю пияга ниеттес екенш б1лл:п- ген, патша ую метше карсы с е з айткан окы туш ы лардьщ 6ip- eKeyi айдалып та кеттг А й далудан аман калган окытушы- лар да катац бакы лауга алынды. Н е керек, реакция к,ара тунек болып тендь «А тты ц сыры шапканда бЫнедц ерлщ сыры сасцанда б!л1нед!» деген ете дурыс макал екен. Револю цияныц epTi лаулап, патша еюметшщ басына кун туган заманда аузы- мен о рак орып журген И ван Тенанякин деген окытушы реакция жылдарында аяшш, нагыз онбаган ею ж уэдш к бейнесш айкын керсеттг О л менщ уснмнен де шагым бердь О л маган, б!ршпнден, айдалып кеткен окытушылармен дос болган адам, екшппдсн. патш а ею м етш щ жецймне ун коспа- ды, ундемей калды, ушшппден, К ры ловты ц сыкац мысал элецдерш аударып, оны казак окушыларыныц арасыиа та- ратып жур деген кш элар такты. Полиция (жацылмасам, Петропавловсюдеп пристав бо­ луы керек) менен б1рнеше рет ж ауап та алды, 6ipaK айып- тауга em6ip дэлел таба алмагандыктан болу керек, коп ке- инкпей-ак менен ж ауап алуын токтатты. Алайда баскан аяк ацдулы болды. Енд! тек балаларды окыту, ез тусьщнан оцып, бЫмщд1 катере беруден баска ештеме калмады. Сен кайда бардын. мммен сейлестщ , не

айттын,— осыныц 6api де ацдулы едй Эрине, мундай жаг- дайда маган мунда оцытушы болып калуга мумкш емес едь Мен баска 6ip жерге ж 1беруд1 сурап ар ы з ж аза бастадым. О сы жылдарда (1 9 0 8 — 1909) мен баягыдан 6epi esiM аударын келген К ры ловты ц мысалдарын к,айта ецдеп, олар- дыц ycTiHe тагы да KepeKTi деп тапкан 6ipHeme мысалдарын аударып, кырык, тер т мысал елетун « У л г ш тэрж1мэ» деген атпен К,азан каласьш а К аримовтардыц баспасына Ж1берд1м. Т ерт-бес айдан кешн « а з д щ жинагыцызды кггап eTin бас- тырып шыгаратын болдык, келес! жылы баспадан шыгады» деген хабар келдк А р а д а 6ip жыл eTTi. К еп ар ы зд ар м аза бермеген болу керек, MeHi Kaaipri К,останай облысынын, Y зынкел ауданын- дагы Ф едоровна селосында ашылган eKi класты орысша- к,азак,ша мектепке (о л кезде Пресногорковскппц eni класты орысша-к,азак,ша мектеб! деп аталы наты н) окытушы етш ж1- бердь О л менщ е з аулымнан 60 шакырымдай ж ердеп село. М ен, эрине, катты куандым. О ган 1910 жыл июль айында келш, 1919 жылдыц к у з айларына дешн оцытушы болып турдым. Сагила Ж азгы демалысты ауылда етюэейш деп келгенмш. Е л Кыстан к\\й л | шыкдан екен. Ж атак,тардьщ erinaepi де жаксы шыгыпты. Ж ауын кеп, шеп эл1 ж ап-жасыл, мал сем1з, ауыл да кец1лд! екен. Демалыс ж аксы OTin ж атты. Кунде 6ip уй ш акырады. А у ы л ж1пттер1 менщ касымнан кетпейдк Бала кушмнен 6ipre оскен Дуйсек, Дуйсенбек (каз1р «А ксу ат» колхозыньщ MymeAepi) сиякты курбыларым: — Bi3 уйелмелг-суйелмел! балалы да болдык- Сен бол- сац, эл! уйленбепсщ де. Окыган болгандагы озганьщ сол м а ? Жасын, отыздан асып барады , уйлену ойыцда бар ма, cipa? Т ы м курмаса, кездегешн, бар м а ? — деп эз1лдей бере­ ди Мен де оларга: — З ам ан ы м ы з 6ipre кУРбы едж . Мен болсам, окытугаы- мын, к оЛ1Ь11М тимей, баска елдерде журмш. О з д е р болса- ц ы з, ауы лда ж у р а з . Бэлю м , маган деп ездерщ ^здщ коздеп Койганыцыз бар ш ы гар ? — деймш эз1лдеп. — Y паса, 6i3 коздеп койдык.— Дест1 олар,— Мына Ш е к т1бай аулындагы Баймагамбет детеншн, бойжетш отыр- FaH 6ip к ы зы бар,— аты С агила. О н с еп з, он тогы з жастар 234

шамасында. ©3i мусылманша хат таниды. А й десе аузы, кун десе кез1 бар— суду к,ыз. С ол к,ызды айттырып кершн С зд у деген ок,ыган агасы да бар. С эдудщ e s i юшшейьл, ус- тамды , ак,ылды ийггг. Э к е а к,ик,ацдайтын болса, сол С эду ар- к,ылы к,имылдаймыз. О л , с е з жок,, к,арындасын саган бер- п зед ь Т а л а й адам айттыра келген екен, С эду Сагиланы малга сатпаймыз, ез1 к,алап, суйген ж ю т н е барсын деп к,а- йырыпты). Сагиланы айттырып, соцынан к,алмай журген е зщ бйъетш Н уржак,ып, 6ipax, оны к,ыз унатпайтын Kepiнедй Кыздын, экес: Нуржак,ыпк,а 6eprici келетш сияк,ты. Б!рак, 6ip жагынан, к,ызы кенбей, eKimui жагьгнан, баласы кенбей, aneci к,ызын Нуржак,ыпк,а беремш-бермеймш деп ешнэрсе ашып ай та алмай созбидага салып журген керш ед!. Сен сол цызды керш!. — Керсек керелш. — О н да бугш-ак, барсак, к,айтед1?— дед! Дуйсенбек. — К,анша жер? — Он-ак, шацырым. — О сы жерде, и еки ц астында,— дест1 басцалары. Ж мтгтердщ маган к,амк,орлык, етуш щ ce6e6iH мен кешн б!лд!м . Эж ем мен агалары м : «О сы демалью кезш де Спан- диярга ю мш ц де болса б1реудщ к,ызын айттырып, к,уда гу- сей!к деп ед!к. Сендер, к,урбыларысындар гой, к,улак, цагыс е тш кврщдернп. Б1здщ ойым ызш а, Байм агам беттщ к,ызы лайыцты, совьи айттырайык, деп е д ж »,— деген екен. KeAeci кун! кешке к,арай уш »driT боп Ш еки бай аулына, Баймагамбетт!ц ушне бардык,. Bi3 уй сыртына жак,ындап келгенде ез!м ш амалас, сыпайы кшнген 6 ip ж !г!т уйден шы- гып 6i3re к,арай журдь — С эду,— дед1 Д уйсек. — Ж олымы з болды, иэ сэт! — дед1 eKiHmi жолдасым. Б !з ат устш де турып-ак, сэлемдес!п таньютык,. С эду ш - лы шыраймен к,арсы алып: — К о ш келдщ!здер, тусйцздер,— дед!. — К ° ш уакытта болы цы з,— деп Дуйсек тусе бастады. B>piMi3 де тустж . А ттары м ы зды байлап тастап, уйге к,арай келе ж атцанымызда, суцгак, бойлы 6ip ж ас кд>вз 6i3 келе жатк,ан улкен уйден шыгып, отауга царай журдй — Эне! — деп к,алды Дуйсек маган Ky6ip eTin. — О не? — депшн мен ацкау басым. •Дуйсек маган кез!н алартып 6ip к,арап, тагы да куб1рлеп: — T e r i сен Кожанасырдын, эцпмелерш кеп есп ген шы- гарсыц,— деп кулдй 235

— EcTiceM ше,— дед1м тагы да. — Бэсе,— деп кулд1 Дуйсек. Сол арада уйге де юрдж. Уйдеплер 1ргеден к,арап Kepin отырса керек, торге тесешш теселш, нерпе де жайылып Калган екен. Bi3 отырганнан кейж Сэду, эке-шешесше 61здщ him еке- н!м1зд1 айтты. j — Бэрекелдй келгендерщ жак,сы, шырактарым,— дед! Баймагамбет карт,— Сэду царагым, Сашла к,айда, самауыр К,ойсын. Малга кий Ж1бер. Сэду сыртк,а шмгып кетш, б1раздан кейш к,айтып келfli, Сэду екеуипздщ эчпмем!з б1рден-ак жараса калды. — Мына exeyi 6ipiHin т1л!н 6ipi таптаг. Bi3fli цойды,— Дед1 Дуйсек кулш. — Бэрскелдн тапк,аны жак,сы,— деп Баймагамбет акса­ кал сакалын 6ip сипап к,ойды. Сагила шай жасап, к!р!п-шыгып жур. Ойшыл улкен кез- flepi кап-кара, к,ыр мурынды, eni бурымы охтаудай, шашын мачлайына жара белген, устше кос етект! бурмел! ац кейлек киген, кара торы кыз. Сэду e3i Боровойдагы болыстык мектепт! б трш т! де, api Карай оки алмаптъг. Ол сез арасында карындасыньщ да api оки алмаганына кынжылып: — Мусылманша окьш, сауатын ашты да. одан api оки алмады. Зерен окитын едй боска 6aFt>i байланды,— деп Сол куш кешке осы уйде болдык- Ертецше Сэдудщ 6ip курбысыныкшде TycTeiiin, кешке карай аумлиа кайттык- К,ыз маган унады. Маган кыздыц ата-анасы да, агасы да, сэн-салтанаты да унады. Акыоында, агаларыси К¥Да тусш, Сагиланы маган айт- тырды. Неге екенш him 6iAciii. Баймагамбет аксакал Кызыл 6eprici келмепт!, элде дэулетт1 Нуржакыпка 6eprici келд! ме. Алайда Сэдудщ куштеу1мен экес1 кенш, кеп кеннкпей-ак ею ауыл куда болысты. Ж аз еттй Мен Ф едоровкага келген сон,, оку басталды. Сагиладан анда-санда хат келш турды. Мен де узбей хат ж азы п турдым. Екеум1з д щ арам ы зда бул хаттарды таси- тындар: Дуйсек, Дуйсенбектер едь 2U

Bip куш мектептен шыгыл, пэтер ушме келсем, Нуржа- К,ып отыр екен. Е м 6eTi нарттай к,ызыл, кездер! ойнакшы- ган, тапалтак, жшт. Мен сэлемдесш, отырганнан кешн Нур- жак,ып маран: — Мен, Нуржацып Нурсешт урлы, «зге, Спандияр Кебей урлына, жолык,калы келш отырмын. Ci3re айтатын 6ip сыр бар,— дед!. Сездершде элдек,андай 6ip кекесш, ше- неу сияк,ты леп сез!лд1. — А йты ц ы з,— дед1м мен. — Айтсам,— дед1 ол,— с!з 6iAeci3 бе, б1лмейс1з бе, мен Сариланы айттырьгп к,ойган ед1м. Сол туралы сейлескел! ке­ лш отырмын. Турасын айтуым керек, Сариланы мен саран бере алмаймын жэне сен оны ала алмайсыц. Сондык,тан ез ерк:н,1збен Сариладан безн^з, былайша айтк,анда, оган «мен ceHi алмаймын» деп хат жазьщыз. Сонда к,уда да тыныш, цудари да тыныш болады. Эцпме даусыз-жанжалсыз б1тед! Муны тек екеум1з рана б!лешк. Ок,ыган адамсыз рой, тусш- yini3 керек. ©йткеш ол к,ыз 6api6ip ci3re жок,. Ci3 ол к,ызды аламын дейтш болсацыз — м е т елпрш , суйепмнен аттап барып к,ана алаоьпз, тусшжтт ме? — Мен тук тусшбеймш, езщ^з не айтып отырсыз? — дед1м. — Н еге ту сш бей аз, мен ci3re к,азак,ша айтып отырран жоцпын ба? — Тусппкс!з, мырза,— дед1м сабыр тутып.— BipeyaiH, к,алыцдыгын эцпме ету1н,13, оны саудага салуынд>га жэне к,орк,ытуын,ыз ете тусшжс:з. Мен мундай куш кврсеткен сез- дерге тусшбеймш жэне тусшпм де келмейдц бул 6ip. Екш- ■шден, мен эйелд1 eni аяк,ты айуан деп царайтын, оны малга тецейтж топас, надан eMecniii. Мен Сариланы кермей-ак, айт- тыра салран цазак, емес. Оны вз1м керш, унатып, к,ыз да Meni унатцаи сон, рана айттырган к,азак,пын. Одан бас тарт деущ1зд1 озбырлык,, басынрандык,, цорлагандык, деп би.емш. BipaK,, мырза, ес!Ц13де болсын. Мен ci3 ойнайтын адам емес жэне азден к,орык,паймын. Мешц ci3re ен, соцгы айтар св- 31м: мумкш болса, уйд1 босатыцыз. — Солай м а ? — дед! ол.— Солай ма?! «Жаман атк,а жал 6iTce, жанына торсык, байлатпас» дегендей, саган элде жал 6iTe бастады ма? BipaK, байца, бауырым! Кезщд1 ашып К,ара! Мен де сен ойнайтын Kici емес. 0з1ц м е т эл1 танып жетпегенсщ Fofi деймш. Мен мм екешмд1 саган таныта ала- тын адамм!ын. «Элж б>лмеген — элек» дегендей, аягын, ас- паниан келш журмес1н, достым! — деп кетпей турып алды 237

— EpKiH,i3, 6ipaK, i(,a3ip уйд1 босатыцыз, кет1н,1з,—дед1м — Мен кетемш, 6ipaK, улкеи ыза, кек арк,алап кетемш. Осыны ойла! — деп ак,ырында ол орнынан турды. — KepepM ia дед1м. -— Кересщ, кергенде кеп кешшпей-ац керетш боласын,,— дед! де шыгып кетть Н е деген басыну, не деген надаидыц, зорлык, деп к,атты ыза болып мен цалдым. Арада ею аптадай уак,ыт erri. Мен мектепте ед|м, б!реу есж к,ак,тьг. EciKTi аша бергешмде 6ip жш т буктелген жапы- рак, K,aFa3 усынды. Хаттыц бетш ашып Ж1бергенде-ак, Сэду- Д*Ц цолын тани kcttim. Журепм луп!лдеп аузыма тыгылып, туда бойым ттркенш ^оя бердь Хатты 11шмнен ок,ып шык,- тым. Ym-тврт ауыз-ак, сез жазылыпты: «Тез жет, Сагила к,атты ауру, хал устшде жатыр» дспт!. — К,ашаннан 6epi наук,ас? — деп сурадым жМттен. — Ею-уш кун-ак, болды. — А т экелдщ бс? — 0келд1м. Балаларды таратып ж!берд1м де, мектеп бастыгыма юрш жайды айтып, бес-алты кунге рук,сат алдым. Аттыц айыл- тартпасын цаттырак, тартып алып, ж т т екеум1з желе жор- тып женелдж. — Алдыцгы кун!,— дед! ж!ггг,— корни ауылда б!р ойын болып, Сагила мен Саду exeyi сонда барган-ды. Сагила сол оймннан ауьирып х,айтты1. — Ойында Нуржах,ып болып па? — Болыпты. — Сагила ол ауылда тамак, жеп пе? — Жоц. Сагила 6ip тостаган к,ымыз iuiKeni болмаса, бас к,а нэр татпапты. Содан тун ортасы шамасында: «Ага, ауыл- га кдйталык,, мен ауырып отырмын»,— депт1 Сэдуге. Сэду уйге алып к,айтты. Сол тунде к,атты наух,астанып шык,ты,— Баймагамбет ауылына ат сабылтып к,алай жетхешм!зд! бимеймш. Жжгг маган Сагила отауда, дедь Мен, атымды байламастан, тусе сала тура отау уйге юрд!м. К,арт пен кем- nip 6i3Ai Kepin шыгып кетсе керек. Сагила 6Hi суп-сур боп, жецгесшщ тесепнде сулык, ту ст жатыр екен. К,асында Сэду мен келшшеп гана отыр едь Сэлемдесуге шамам келген жох,, Сагиланыц ^асына жетш бардым. — К,алайсыц, сэулем? — дед!м. Дауысымды танып, кезш ашты. 238

— Неге кеилктщ? М!нген атыц нашар ма е « ? — дед! Сагнла ляусы эрец шыгып. — Мацайда дэркер жок- Елу шакырымдай жердеп Бо- ровойга кос атпен Kici ж1берген едж, Фельдшер К,останайга неткан екен,— дед! Саду. — ЖсцЦ арба табылса, дереу уш ат жекюзш К,ос- танайга даркерге ж!беру керек,— дед^м. Саду дереу керип ауылдан арба алдырды. Аттарды жек- Kiain, К,останайга aici ж1бергел1 жатыр едж, Сэдудщ эйел1 уйдем жылап жупрш шыгып: — Журмрэдер, Еркежан цысылып жатыр.— дедк Саду екеум!з уйге жупрш мрсек, карт-ксмшр жылап отыр. Сагнла тынысы тарылып кмиалып жатыр екен. Та- мырын байкаймн деп к.олын устап ед1м, муп-муздай екен. Шошып KCTTiM. — Не idey керек? Н е ктеу керек? К,алай кеипкпм. К,ал- Сагила кантып тиге келмедк Арманды жас, ею кез1 жау- тацдап, 6apiMiaAi 6ip шолып HTxi де, журе берди. К,арт ата- ана мен ага-жецгенщ, кн|шп к,олац агайындардыц алдында, KipniiKcia, юнэсыз жас жан, суйген жаным кез алдымда бел- ricis дерттен к.айтыс болды. Yйдщ М ндеп адамдар шу ете к,алды. Менщ де кез!чнен жас шыгып KeTTi. Шыдай алмай сыртка шык,тым. Кун бат- К*н екен. Кокжнек куцпрттешп Tynepin, даланы тун басып келе жатыр ед1. Уйдеп жмлаган дауыстар кулагыма осынау мецреу дала- дагы халыктыц uiepi арылмаган кеп зары сияк,ты естидь «Мадениег берер MeKTe6i жок. ауру-сыркауын емдер дэркерй жок. мылкау табигаттьщ катал шсцгели1Деп кайран ел!» де- ген ой келгенде, кеюрепме «как сыймай порем жылап жо бер.ом BipaK ылаж камсы? Мен бойымды эрец билеп, екск пмд! бастым да. уйге кайта Kipin, Сздуд! колтыктап сыртка алып шыктым. ®**Miiui кап. сыры жумбак уакытсыэ болтам кайгылы ка- за. мадандыкк* К*Р«Ь1, есю ауылдагы тогышар билеп-iec- теуинлерге карсы зор ешпсндЫк ia калдырган ел1м болды . Сагиланьщ кагтык ойлаган 6ip адамнык жауыздыгынан к«- за тапкамы айкын ед1. Оныц кайгылы ел!мше Нуржакып шнэл! деп куд!ктенд!м. 219

Т*цгыш ецбек Сагила к,айтыс болганнан кешн, кайнымда 6ip жет1 бол- дым. Жолда ауьилга согып, он кунде Федоровкага к,айта оралдым. Мен жоцта мектеп екпршде ею Typai жацалык бо- лыпты, Баягы Петропавловсюдег! Тенанякин мектенке мец- repymi болып тагайындалыпты. К,азаннан мешц атыма 6ip посылка келшть Тенанякинмен 6ip к,ак,тыгысып алганнан кейш, почта бе- л1мшесше бардым. К,алын, кагазга терт бурьмитап ооалган посылка екен, Yftre экелш, ашып карасам, баягы «YAriAi тэрж!ма!». Елу данасын ж1берттк Бул мешц eniipinwe бол- ран 6ip зор уак,ира едк К1таптыц iuiKi бетшде аударран: С. Кебеев деп жазылган. — Кандай жак,сы KiTan, кандай жаксы! — деп кайта-кай- та караймын. TinTi кез!м тояр емес. Не деген бак,ыт! Бул ю- тапты балалар окиды, бушл сауатты адамдар ок,иды. Орыс классиктер1 iminen Крылов сиякды мысцылшы, каламы етюр жазушыныц мысалдарын б1здщ аймакта тунгыш аударып, KiTan eTin бастыртып шыгарудын, 63i кандай аброй! Ой жуйр1к: бул ютап халык, арасына тарайды, муны ка­ зак, ел!нщ к,ай аймагы болса да алады, бул ютапты ауылга ж!беремш, агаларым окиды, хат танитын ауыл адамдары оциды. Муны ЭЛ1 баярыда менщ экеме: «мынаны ок,ытып Кайтесщ, одан да бузау бактырсайшы...» дейт1н байлар да, олардын, балалары да ок,иды. Е н бастысы, бул ютап халык- к,а к,ызмст ететш болады, бул ютап мектепте оку к,уралы ретшде пайдалануга да жарайды, деп ойлап мэз-мэйрам бо­ лып цалдым. Кггаптыц беттерш аударып керш отырганда Сарила eciMe тустк Ол сауатты едй — Эттец, Сагила!.. Мешц туцрыш эдеби ецбег1мд1 кере алмай, оки алмай кеттщ. Кандай куанар едщ! Сенщ сыныц, тю р щ маран K,a3ip кандай кажет!— деп катты налып, жа- быгып турганымда, eciK ашылды. Жалт карасам Сэду екен Жуг!рш барып кушактай алдым. — Бауырым! — деп Сэду де меш кушактай алды. Екеу- м1здщ баска 6ip сез айтуга шамамыз келмедв Сэттен кейш, Кушагымызды жазып, аман-сау сурасып, отыра бергешмшде, Тышац nipin келдк О л api жыршы, api акын ж1ггг едй Сэду- дщ аулына барып, содан Сэдуге epin маран келген екен. Оны- мен сэлемдескеннен кешн: — Мен сендерге 6ip кымбат нэрсе берешн,— деп екеуше жакагы «YAriAi тэрийманьщ» ею данасын устаттым. Сэду кi 240

таптыц муцабасын Kepin, iuiKi 6errepiH аударыстырып царап, оцып шыцты да: — ©те жацсы — дед!. — Бул не, эй бул н е? — дед: Т ы ш ац 6ipece маран, 6ipece Сэдуге алац-алац царап. О л хат танымайтын едь — Мына кггапты Спандияр бастырып шырарыпты! О ры сты ц И ван К ры лов дейтш ацыны болран, кептеген мы- сал елецдер жазран Kici. С пандияр сол кнпшц мысал елец- дерш ц азац ш ага аударып, штап eTin басты ру yuiiH К ,азанга Ж1берген ед1м деп едь С ол мше, кересщ бе, кггап болып ба- сылып шырыпты! — дед1 С эду. — Уа, цутты болсын, баурым! — деп Ты ш ац да цуанды. 5ip a3 эцпмелесш отырдыц. 9цг1мем1зд!ц тацы рыбы осы KiTan едь С эду цатты ри за болып отырды. Б1зд1ц сез1м1зден кггаптыц мэнш ацгарган Ты ш ац: — К,айырлы болсын, улкен аброй болран екен,— дед!. — А л , Ты ш ац , ацынсыц рой, табан да осы KiTan туралы 6ip ауы з елец шыраршы,— дед! С эду кулш. — Ш ы гарса цайтед!, ш абытым жетпес деймйяц ? — дед! Тышац. — Жоц, оран кумэным жоц. Т е к табан да 6ip ау ы з елец суырып салшы деймш. — Кггаптыц аты не? — дед1 Т ы ш ац ойш ыл к езж де отты нур жайнап. — «Y л гш тэрж1ма». — М уныц орысшасын жазран И ван дейс!з бе? О л Kici бар ма? — О л Kici K,aaip жоц. — О л цандай ацын болран Kici? — деп сурады Ты ш ац тары да. Мен асыцпай отырып, Ты ш ац га К ры ловты ц елпрбаяны- мен таиыстырдым. А ц ы н сол арада былай деп шырцап Цоя 6ерД1: «...Орыста Иван дсгсн акын вткен, Дана ойдан сслдетт кеп сыкак твккен, Квтерген квмрсктерш улыктарды Мыскылдап етк'ф т1лмсн ыасцара сткен. Квп окып сол акыннын. мысалдарын, Аударып казакшага жацсыларын, Каэакта ютап етш бастырган им? Дегендс, аты аталар Сланымныц!..» О ныц елецш табанда ж азы п алып едж, 6ipaK, 1919 жылы басца да цол жазбаларыммен 6ipre жоралып Kerri. Тыш ац- 16 с. Кебссв. 241

иыц сондапл 6i3 ж азы п алган елец'шен осы ек'1-ак, шумагы Fana еам дс калыпты. Бул елен,д1 келт1ру1м ылайыксыэ болар десем де, кол ж азбаны окыган жолдастарымныц е тш п н бо- йынша осы жерде KeATipin егп м . Эрине, ю тап тойсы з етпедй К1тапты алган куш той жа- сап, куттыктай келген достарыма 61ркатар мысалдарын окып бердам. Т ы ш ац , Сэдулер ж аттап алып, к е тн ауылда болран тойда тыцдаушыларына энге косып айтып бердй Сол тойда оки бЦ етш ел адамдарына оты э штапшаны yAecTipin берд1м. О сы ж и нак шыкканнан Kefiin, мен ж азуш ы лы кка бет бурдым. М аган ж азу жумысы колымнан келетш ic сиякты болып керш дк BipaK ол кезде ен, алдымен мектеп балалары ymiH к а з а к тЫ нд е оку Куралдары керек едй Сондыктан мен ец алдымен оку КУралын ж азы п, ш тап етш бастырып шыга- pyFa талаптандым. «YAriAi тэрж1мэ» колка тигеннен нейin, мен eiifli баста- уыш мектеп уппн хрестоматия курастыруга KipicTiM. Мунда мен ец алдымен Ыбрай Алтынсариинщ хрестоматияларын улп егпм. в й т к е т Ыбрай opi шебер педагог, opi жаксы ме­ тодист едй Сондыктан бастауыш мектепте окитын казак ба- лаларына арналып жазылгалы отырган хрестоматия, сез жок, Ыбрайдыц yArici бойынша жазылуы керек едо. Ыб- райдыц оку куралдарындагы непзп сарын мшез-кулыкты тузеудщ, жауыздыкка, озбырлыкка карсы курестщ, адал- дык, эд^леттшк, адамгершЫк тэрбиесш берудщ сарыны едь «Улпл! бала» хрестоматиясына Крыловтын ез1м аударган мысалдардан мрпзд1м, орыс классиктершщ балаларга арнап жазган кыска эцпмелерш ез1мпнлеп казак турмысына ла- йыктап жаздым, сол сиякты казактыц бай ауыз эдебиет!н сурыптап пайдаландым. Осы мен катар, бул ютапка табигат туралы, онын, эрал- уан кубылыстары туралы, география, еамдж, жануарлар туралы маглуматтар беретш, балалардыц угымына сыйымды жэне кызыкты кыска-кыска эцпмелер, мысалдар юрпздш. 0p6ip эцпменщ соцына сурактар койдым. Хрестоматияны курастырганымда, Heri3ri ойлаган макса- тым, кездеген нысанам — жас урпакты енер-бшмге, эджет- ил1кке, адамгериллжке тэрбиелеу едь Мундагы ap6ip елец- 242

н'щ, эцпмелердщ мазмуны окушыларды енер-бшмге шак,ы- ру, шыншыл болуга ундеу, жет1м-жес!рлерд1, нашарларды аяу, кайрымсыз байларды зшкерелеу, сол сияк,ты элеумет- Tin тецдж-п насихаттау едк «Улгш бала» хрестоматиясыныц идеялык, neriari ой тушш осы едь «Улпл1 бала» сол кезде, TiriTi одан 6epiripeKTe де, кепте- ген мектептерде оку куралы болып пайдаланылып журд1. Хрестоматияны ез кезшде бастауыш мектептеп балаларды дурыс тэрбиелеу жумысында ез халшше белпл1 дэрежеде едэу1р кызмет атк,арган ецбектщ 6ipi деп б1лемш. Ютаптыц жазылу тарихы, оны жазура себеп болран жагдай осы жо- рарыда айтылрандар едь Педантизмгс царсы Иван Тенанякин туралы 6ip-eni ауыз сез. Ок,ушыларыма Тенанякиннщ кара басы туралы емес, онын, педанттырын айткым келед1 Ол улкен педант1 адам еда. Тенанякин кел- геннен кедан кеп кешшпей-ак онымен окытушылардын, ара- сында талас туды. Ол — окыту, мектептеп тэртш, окыту- шыныц вед ем жайындагы тартысы еда. Эцпме мынадан бас- талды. bip куш сабак 6epin турранымда мешц класыма Тенаня­ кин Kipin, 6ipaa отырып шыкты. Келеа кун! ол окытушы- лардыц басын косып мэж1Л1с курды. Кластеры тэртш тура­ лы мэселе кетерш, MeHi мысэлга алды. — Кеше,— дед1 ол,— мен Кебеевтщ дэркшде болдым. К,удай сактасын, дэрк кезшде балалар не icTereH жок? Ба- лалардын, кей 6ipeyi сабак кезшде к°згалып, кей 6ipeyi пар* танын, устше керекшз кггабын койып, 6ip-eKi бала езара тьл- десш, 6ip бала партасыньщ какпагын ашып карап, кайта жауып койды. А л осынын, 6ipfle-6ipiH Кебеев байкаран жок- Егер байкаса, бул сиякты тэртшазджке ешкандай мэн бер- ген жок- Муныц e3i класта тэртштщ нашар болуы, ол не окытушыныц окушылар алдында беделшщ жоктыгынан, не TinTi класта тэртш орнатуга окытушылардьщ кециь к°йма- ' « * 243