С.Көбеев Таңдамалы шығармалары

гандыгынан болады,— дей келш, ол кластагы тэртш туралы, оцытушыныц беделд1 болуы туралы сез срежесш усынды. Оныц ережеы бойынша, дэрк кезшде 6ipfle-6ip бала еш- 6ip цозгалмастан, ешцайда мойнын бурмастан оцытушыга карап цатып цалу керек. Егерде зэре кэдршдей болса да осы т э р т й т бузса, оцытушы оны мшеп, зекш тастауы ца- Мунысы, эрине, педанттыц эд1с еди вйткещ сепз-тогыз жастагы баланын, цырыц бес минут imiiifle em6ip цозгалмас- тан, ешцайда мойнын бурмастан, цасындагы балаларга Т1л цатпастан отыруы вте циын. Муны ескермеске болмайды, егерде оцытушы сабац устшде балалардыц ap6ip кездейсоц цозгалысына дейш цасындагы отырган балага бурылып ца- рауына дешн ацдып, оныц борте мш тагып зекш, урысып отыратын болса, ол оцытушыда цандай беделболмац? Мун- дай оцытушыныц балаларга берген ap6ip ecnepTyi уйреншж- Ti мылжыцга айналып, балалар бара-бара оныц сезше цулац асудан да цалып цояды. Мэселен, цатар отырган ею бала цырыц бес минуттыц 1шшде 6ip-6ipiHe 6ip-eKi ауыз tia цатса, сол ушш оларды MiHen, зекш урсу керек пе? Одан да сол свйлесе бастаган балалардыц цасына оцытушы eai бара цой- са, балалардыц ездер1 де цоя цоймай ма? Свз жоц, балалар сабак, устшде, мумюн хадершше, алац- сыз отыруы керек, сабацты тыцдамай, алацдай берген бала- ларды оцытушы салмацты дауыспен тэртшке шацыру керек. Демек, op6ip бала оцытушыныц цадагалауында болуы шарт. Бул даусыз, б1рац осы цагиданыц ецш айналдырмау керек. Айталыц, оцытушы 6ip баланы тацтага шацырды. Дэл осы сэтте цатар отырган ею баланыц 6ipeyi еюнппсшен emiprim алды, не бэю алып, царындашын уштады. Ал осы ушш оцы­ тушы оларга м1н тагуы, урысуы керек пе? Эрине, жоц. Эцп- ме педагогикалыц шеберлжте болуы керек. Оцытушылар Те- нанякинге ездершщ осы сияцты шюрлерш сан рет айтып келсе де, Тенанякин олардыц усыныстарына цулац цойган жоц. в зш щ niKipiH цуаттап, сол е з т щ усынган ережесш бул- жытпай орындауды талап eTin отырды. Осы сияцты мэселелер женшде Тенанякиншц педанттыц, жэдшейлж Tepic niKipAepiHe царсы мен де жэне басца оцы­ тушылар да жиылыс сайын niKipiMiaAi ашыцтан-ашыц айтып отырдыц. О л муны мулдем Tepic угынды. Жерплйсп оцыту­ шылар менен цутылплсы келш, 6api маган царсы болып жур деген ойда болды. Озшщ осы оиына байланысты, ол, эрб|р оцытушыныц сабагына цатысып, оныц цате-кемшшктерш 244

жшке Ti3in жинайтын болды. Кейде ол т й т сабак устшде балаларга т э р тт бузасыц деп, тура e3i з ек т , ацырып урса- тын да болды. 5ip KyHi тары да менщ класыма келдь Бул екшип класс ед1. Сабак, устшде 6ip балага орынсыз куле бересщ деп ур- сып бурышка туруга к,осты. Бала сабак,ты ете жак,сы оки- тын бала ед1. Мунымен Тенанякиннщ ici болтан жок,. Ол TinTi элп баланын, не ушш кулш отырранын да 6iArici кел- медь Ол тек к,ана класта кулуге жарамайды деген тургыдан Карады. Бала неге кулд!? Оньщ кулуЫн, ce6e6i бар едг Баланын, Касында отырган екшип бала калгып KeTin отыр екен. Мен оны байцап калдым да, баланын касына бардым. Бала ме- нщ бет1ме жалт карады да, кып-кызыл болып уялып калды. Тенанякиншн, жазага тарткан баласы соран кулщ отыр едк Мен бул жерде революцияра дешнп мектептен педанттык,- тыц жайын, педагогикалык ережелерд! Тенанякин сияцты кертартпа эюмдердщ к,алай бузрандыгын, орыстыц класси- калык, педагогикалык, ережелершщ ецш айналдыррандырын мьщнан 6ip мысал ретшде керсетпекип болдым. Х алык му- FaAiMAepi сол кездщ езшде-ак педантизмге карсы болды. Олар Константин Димитриевич Ушинскийдщ к агиДаларына суйенетш. Амал канша, K,a3ipri кейб(р жеке окытушылардын эднпн- де кейде педанттык белплершщ калдыгын байкатаным бар. Совет окытушылары, эрине, буран карсы батыл курес ашу- да. 0йткеш, Ушинский айткандай, т э р тт дегешм13 — педан­ тизм емес, саналылыкка непзделген, классикалык, педагоги­ ка ережелерше непзделген устамдылык болып табылады. Сонымен, Тенанякин окытушылардын, устшен шагым бе- pin те кердк ол м ет мектептен шырармакшы болып та эре- кеттендк Окытушылар мен Тенанякиннщ, арасындагы тар- Уыс шиеленке тусть Окытушылар Тенанякинмен угыныса алмайтынына кездер! жеткеннен кейш ол педагог емес, пе­ дант, бастык, болып калатын болса, 6i3fli баска мектепке ке- ипрщ13 деп 6ipAecin арыз берд1, акырында, бес-алты ай ет- кеннен кешн, инспектор к ел т TeKcepin, Тенанякин мектептен KeTin тынды. 245

Н ад ан ды кка, феодалдык есшнил, ерескел сорак,ы салтка карсы курес ж ур п зудщ 6ipfleH-6ipeyi — халык,ты агарту, 6а- лаларды оцыту, халык,ты сауаттандыру деп, оны мэдениет сатысына аяк, басты ру деп угынушылардын, 6ipi мен ед1м. Bipan сенз-топлз жыл окытушы болганпап ксйш, феодалдык салтпен куресу уш ш тек 6ip FaHa балаларды ок,ыту ж еткш к- ci3 екенше кез1м эбден жетт!. Бул куресте халык санасына к у н т р е к эсер ететш баска да к,уралдар керек сиякты керш- fli. 1здене келе, мен осы максатка жету жолында агартушыга ыцгайлы курес куралыныц 6ipi керкем эдебиет екен деген ой туйд!м. И . К ры ловтьщ мысал-елецдершщ аудармасынын, мектеп окушысы бьглай турсын, халык букарасына еткен эсе- pi осы ойымныц дереп ед1. Мен осы ойымды жузеге асыру мэксатымен 1911 ж ылдан бастап «К ,алыц мал» романын жа- зу га KipicTiM. О сы жерде еске алып ететш 6ip нэрсе бар. М еш ч доста- рым, жолдастарым, кептеген окушыларым менен «К,алыц мал» романын ж азуга себеп болган н е? деген 6ip суpay, «К,а- л ьщ мал» романындагы каЬармандардыц тап ездер1 (про- тотиптер1) болды ма, болса олар кай е л д ш ед1, юмдер efli? деген eKinuii сурау кояды. Hipinmi сураудьщ жауабын мен жогарыда кыскаша турде айтып та етнм. Романды жазуга себеп болган Heri3ri ойдыц 6ipi роман сияк'гы казак тмшде елдщ турмыс жагдайынан алынып керкем шыгармалар жазылса, олар халык арасы- на негурлым кеп тараса, ескЫктщ, феодалдык эдет-гурып- тын, тамырана балта шабылар ед1, ецбекнн елдщ санасы оя- иып, мэдениетке талпынар ед1, деген кортындыдан туды. Романды жазуга тагы да 6ip ен, басты себеп болган нэрсе — Казак эйелнпц к,ас жауы, казак эйелдерш тециздште, кор- лык-зорлык,та тутып, малга тецеген феодалдык салтка каР- сы курсе журпзу максаты едь Демек, роман аркылы феодал­ дык uiipiK салтты эшкерелеу, калын, халык букарасын одан 6e3flipy, эйелдерд! азаттык куреске шакыру едь Ал романдагы каЬармандардыц тап ездер! (прототипте- pi) бар ма деген cypayFa келетш болсак, оларды болган деп те айтуга болады, болмаган деп те айтуга болады. Болды деу- ге 6ip себеп — осы романныц желш уакигасын( сюжетш) маган айтып берген жогарыда аты аталган Тышан, деген акын ед1. BipaK буган карап, романдагы ap6ip каЬарманньщ 246

тап esi (прототип!) болран екен немесе романныц сюжет1 6eAriAi 6ip болран уацигара непзделген сюжет екен деп ту- ciH6ey керек. ©йткеш Тышацныц айтцан уакирасы, такырып аркау болып жатцанымен, романныц к,аЬармандары тыцнан жасалынран кешптер жиындысы. Ал, екшпн жагынан алып Караганда, ез1м керген «К,ара баксыныц хикаясы» деген та- раудагы он ceri3 жастагы кызды жетшс ceri3 жастары бай- дыц аулы немесе Жадыраньщ кыэын жастайыиан айттырып, баласына алып бермекпп болран Торсан болыстыц эрекет1, Кыздыц суйген ж т т Сулейменнщ ж т тте р жинап, болыс- ты торып, онын, к,онып жаткан уйше шабуыл жасауы, сол уйге ерт цою, болмаса Сагиланы тартып алмацшы болран Нуржацыптыц озбырлык эрекеттер1 романньщ желЫ уа- цирасына арцау болып жатцандыгы рас. Романныц Kefi6ip цаЬармандарыныц сырт niujiHAepi болран адамдардан алын- ды. Мэселен, романдагы Турлыгулдыц тап ез1 (прототи- n i) — Юшщумдары Ыбрай бай, К,ожаштыц тап ез1— Сулей- мен, Гайшаныц тап e3i — Жадыраиыц цызы деуге болар едь TinTi Турлырулдыц Typi-Tyci, жалпы сыртцы niuiiHi, мшез- цулцы Кшйкумдары Ыбрай байдыц айнымаган бейнеа деуге болады: Турлыгулды кор де — Ыбрайды кер! Алайда романдагы цаЬармандар жеке 6ip адамныц FaHa бейнеа емес, сол уацыттары eMip шындыгына тэн кешптер жиындысы деп 6iAyiMi3 керек. Бул романды жазу маран оцай тиген жоц. Муныц эр- турл! себептер! де бар едк Б!ршпнден, роман жазылран кез- де баспа жузш керген казацтыц жазба турдеп керкем эде- биет шыгармалары TinTi аз ед1 жэне олардыц идеялык, багыттарын былай цойып, турлер!н алсак, ауыз эдебиет1 эсе- pinin рамкасынан асып шыга алмаран дэрежеде едь Б1здщ солтустш аймацта маран т1л уйренер, yAri-енеге алар жал- гыз-ац цазацтыц ауыз эдебиет1 жэне Ыбрайдыц елецдер1 мен балаларра арнап, оку цуралына лайыцтап жазран новеллала- ры рана едь (Абайдыц жинагы менщ колыма кейЫрек туст1). Сондыцтан да романныц тЫне, стилше ауыз эдебие- тшщ acepi тигёндж барлыгы Ka3ipri окушыга айцын байца- лып отыратын болу керек. Екпшпден, романныц сюжет!, оныц курылысы (компози- циясы) кешп-кескшдер! жайында кецесетш, niKip алысатын да адам жоц едь муны тусшер деген 6ipeH-capaH адам болса, оныц да «цызык екен» дегеннён баска айтары жоц болатын. Маган тек орыс тш ндеп романдарды оцып, соларды yAri ете отырып жазура тура келдь 247

Y шпшпден, к,олжазбаны ок,итын, бастырып шыгаратын к‘м> о да б е л п а з еда. Болашак, ум ктерге иек артып, тэуекел деп ж а з а бердш . «Эуел! ж азы п болайыншы, бастырып шы- гару ж агьш кешн коре ж атармы н » деген ой туй/пм, «К,алын, малды» ж азы п бола келген кезде, 1912 жылы, К,аэи деген мейлшше момын, ак кещ л, сабырлы, байсалды Кызбен бас косып, в з алдыма уй болдым. «К,азидан тер т бала калды : улкен кы зы м Рабига, K.a3ip окытушы болып гстейда, оган тетес1 — Ш амел деген улым К,а- закты ц мемлекеттщ университетш щ филология факульТетш 6iTipin, K,a3ip ез!ммен 6ipre А к с у а т мектебшде мугал!м болып кт еп жур, оган те те й — Н э з!р педагогикалык, училищеш 6i- Tipin шыкцан ж ылы С овет А рмиясыньщ ката сына алынып, сонда кы зм ет етш жур. Е ц кенжем — С эбит К а зГ у дщ гео­ логия-география факультетшде окып жур. 1912 ж ы лдьщ ая к шен! едп Романды жазып болдым да, тагы да тэуекелге бел байлап, баягы К,азан каласына. Кари- мовтарга Ж1берД1м. А лты айдан кешн гана: «К,олж азбацыз ц абыл алынды, ж уы к арада баспадан шыгады»,— деген куа- нышты хабар алдым. Бес-алты ай уакы т етт!, Ж азгы демалыс карсацында та- Fbi да посылка келдп О л «К ,альщ м ал » романынын елу дана- сы болып шыкты. К,уаныш койынга сыймайды. Куанышым зацды да еда. Ж азуш ы лы к жолында жаиа 6ip белге шык- кан, ж анадан кан ат б!ткен адам сиякты ед!м. А й та кету!м керек: мен бул ооман уипн каламакы да алгам жок,— мен сурамаппын да. К аримовтар Ж1бермептг М енщ куанышым — романымныц басылып шыгуыньщ куанышы eai. М уньщ да 6ip данасын ец алдымен Тыш ан, акын алды. Одан кешн 6ip данасын С аду алды, осы мандаты ж олдастарыма да 6ip-6ip данасын- берД1м. А уы лга да эрдамге арнап жиырма-отыз данасын Ж1берд1м. А л енд! окуш ылар не ай тар? О д ар дьщ кекешне конар ма? О л арды к санлауыныц ашылуына бул роман азда болса эсер етер м е? Немесе шала-пула окып «к ы зы к емес екен» деп мэн бермей коя м а? Е н д !п каугам осы едн Жаппай сауатсыз дерлж каракгы ауылда, ж азба турдеп керкем эдебиетт ж ок елде роман ж азудьщ , ол туралы жазба турде де эдал сын, багалы ninip кутудщ e si «к ез жасымен кел агы зу » сиякты екешн мен роман шыкканнан кешн гана б!лд1м. 248

А лай да халык е зш щ б^рен-саран сауатты адамдары ар- цылы романмен танысып, романда не ж азы лганы н да бида, романный, айтпацшы болган ой т у ш т н де тусшда. © зш щ ni- KipiH де айтты. Б !здщ елде эдебиетт! жак,сы квретш сауатты Жургенбек О ралов деген ж ырш ы болды. © 3i х ат танитын еда: Сол жыршы «К,алыц мал» романын ауылдан-ауылга апарып, ко­ на жатып ок,ып ж урд!. О дан у л п алып, Ралы м А усан ов, К,а- сен Тебеев, Кенжебек Эбуш рев, тагы баска осылар сиякты сауатты жнтгтер романды бэсекелест кетш лш ке окумен ка­ тар, романныц бас каЬармандары К,ож аш пен Райш а туралы акыз-легендалар турызды. F айшаныц экесше айткан елец1 ел аузы н да ж атталы п кеткен елецдердщ 6ipeyi болды. 1с жузшде муньщ е з1 казак эйелннц бостандык алу багытында ж у р п зм ген улкен курестЦ , феодалдык ecni сал тк а тиген Катты соккь'лардьщ 6ipi болды. BipaK елдщ билеп-тестеупнлер!, олардын, арасынан шыц- Кан окыгандар «К,алыц м ал » романын eAerici келмедн Му- ныц 6ip айк,ын дэлел1 — ш ыга бастаганы на ею ж ыл болып Калган «А й к а п » журналы да, 1913 ж ылы шыккан «К ,азак » газет! де казак тш н д е шыккан туцрыш роман туралы жум- ган аузын аш пады. С ол кездеп «к аза гы м », «ел 1М» деп аузы- мен орак орып журген кейб!р «елпйл», «ж у ртш ы л » «окы- мы стылар» да ешкандай пLкiр айтпады. Б 13ДЩ а з аулымыздагы азды -кепт! окыран, «K03i аш ы к азам а т» деген бай балалары Ш аях м ет, С ау ы тбаев, Н ур к ан Рахметов, К,улмак К,урмангалиев, тары баска осылар сиякты кейб1р адамдар романды ж амандап, романныц авторын мыс- Кыл еткен влецдер шытарып, вздер!нш е романса к аРсы нау- Кан аш ты. М уныц е з 1 ауылдары устем тапты ц, оныц ж арш ы идеологтарыныц есюлшт! дэстурден, феодалдык салттан ай- рылрысы келмейтшдшш, ж ацалык атаулыра, прогреспнл арымга мулдем царсы екендшн керсетть О сы жердь айта кету!м керек, мен кедейдщ баласы бол- рандыктан ба, байлардан коб1рек к,ацк,У керген ата-ананыц баласы болрандыктан ба, вскен ортам баска болрандыктан ба, эйтеу!р, окып журген шагымда да, кейш окытуш ы болып журген кез!мде де казак окырандарыныц басым кеш ш л тн ен бойымды аулак салып журд!м. Мен!ц достарым халык мурал!мдер1, карапайым ауыл адамдары , ез1мшн, к!шкене достарым — оцушыларым еда. А л «К,алыц м ал » романы ту­ ралы — «окымыстылардыц» врескел киянаттары, менменсш- генджтер! олармен ж н Ш зда аш а туст1. М ен олардан бурын- 249

р“ Дан да 1ргемд1 аулак салатын болдым. BipaK, мен енд1 жал- рыз емес ед1м. «Ж ал гы з цаздын, Y»i шык,пас...» деп Юшжум- дагы ж ай ш аруа Оспан агай 6ip кезде кынжылып айткан заман артта калган еда. М енщ соцымда мен! суйеуий, менщ айтканымды тусшуцп cana-ce3iMi едэу1р оянып калган к,алыц халык букарасы бар едь Мен бул арада «YAriAi бала» хрестоматиясына дарген кей- б!р елен,дер1м немесе энлмелер1м туралы ток,талгым келмедь О л ар, neriaiiicH алганда, бастауыш мектептщ окушыларыпа арналып жазылран шыгармалар едь Ж алгыз-ак мунда этап керсететш 6ip нэрсе — бул ытаптыц да жалпы сарыныида тецдж т!, эд!л еттЫ кт! ацсагандык, бар-ды. Кедей букараиы егей ж епм бала бейнесшде алып жазран 6ip елец: « ..Шелдесоц, сусын болар колдер кайда? К*рын ашса, тамак болар жерлер панда? делш ш аяцталган едь М унда iiiiKi-сырткы eni б1рдей канау- шылар тепю сшде е зЫ п , жершен, суынан айырылып, канау- шы лар дуниесш щ тунег!нде зар илеп, тецдж ть бостаидык,- ты ацсаган, сол бостандыкда бастап апаратын ерлерд1 куткен кедейдщ жырын шертпекпн болып ед1м. Демек, «YAriAi ба­ л а» хрестоматиясындагы елец-жырлар да цалыц халык бу- карасыньщ муддеа тургысынан царалып жазылран едь ОКУ, вСУ ЖОЛЫНДА 1913 ж ылы едь С ол кезде менщ окытушылык жумысын- д а болганыма да он уш, он те р т жыл болып калган-ды. Жа- зу ш ы л ы к жумысымен айналысцаныма да бес-алты жыл бол- ран. Eni-yui ю табы м да басылып шыкты. Ж ас отыздын, тер- TeyiHe келдь Демек, бул акыл орныгып, дуние танып калган ш ак едь еткен eMipre кез Mci6epin карасам , талай-талай бел- естен аскан сияктымын. Bip кездег1 квшпел1 карацгы ауыл- дары сауатсы з, ез!лген ж ок-ж ука кедей шаруалардан шык- Кан «ж ам ан » К ебей дщ «Ы н ж ы к» баласы бул кезде api окы- туш ы, api ж азуш ы болыпты. К,адырлы арамыз, бага жетпес камкорымыз Ыбрайдыц: « ..Оцысацдар, балалар, Шамнаи шырак жагылар 250

Тмегешц алдыднаи 1здсмен-ак, табылар». деуш щ ce6e6i осы екен Foil деген цорытындыга келд1М. Алайда шыгар бш к элГцаш ык жатыр едк Окыту жумы- сында да, ж азуш ы лы к жумысында да мэз боларлы к эл1 еш- нэрсе ж ок сиякты керш етш . К еш н п урпакка «мынау мешц аэд е р ге к,алдырган у л п м » дерлйс, ау ы з толтырып айтарлык,- тай icTereHiM де, бергешм де жок,тын, касы тэр 1зд| едк 9л1 де квп оку, квп уйрену, квп 1здену, ж ет1ле беру керек сиякты ед1. Мен в з тусымнан окып бш м !м д ! толы кты ра берейш де­ ген ойга келд1м. Бурын меш ц колымнан туспейтш м тап тар : Пушкин, Лермонтов, Крылов, Салтыков-Щ едрин, Толстой, Чернышевский, Белинскийлердщ ш ыгарм алары болса, енд1 солармен катар, орыстыц улы педагогы Константин Димит- риевич Ушинскийдщ, Петр Францевич Лесгафттыц (1837— 1909 ж. ж .)1 ецбектерш окыдым. Лесгафт е зЫ ц педагогика- лык мэселелер женш де балалардыц уйдеп тэ р б и еа , acipece оку жасына дешнп балаларды тэрбиелеу мэселеа женшде ецбектер жазган адам едь Бул ецбектерЫ ц елеум кемшшк- Tepi бола турранымен, цунды ж ак тар ы да бар еда. Окытушы уш ш тэжрибе мен педагогикалык гылымды уштастыра б1луде в з пэшн ойдагыдай мецгеру, педагогика­ лык ш е б е р л й т артты рып, барган сайын ж ет1ле беру б1рден- 6ip кажетт1 шарт болып табылады. Осыны угынгандык ма- FaH терекдей окуга кай та ой салды. Мен жогарыда Пресногорсковсюге ею класты орысша-ка- закш а мектепте 1919 ж ылды к ку зш е д е т и болдым дед1М. Осы мектепте туцгыш рет менен окып, меш ц тэрбиемде болтан балалардыц 6ip катары осы кунде эр алуан кы змет аткарып жур. BipaK мен окытушы рана емес, ж азуш ы да ед!м . Бул енер- Д1 тастап кету мумюн емес. А лай да сол ж ылдардыц езшде- ак квп отырып, квп ойланып жумыс 1стеуге мумюндж бер- мейтш бас ауруы пайда болды. Кацеленбогин деген 6ip 6i- AiMfli дэр1гер маран ой ецбепмен, acipece ж азу жумысымен аиналысуды токтатуы ц керек, эйтпесе влесщ деда. Бул, шынында, бала окытуды да кой, ж азу жумысын да догар, сейтш , ауылга барып жатып ал деген с в з едй Ш ы- нымды айгайьш, дэр1герлерд1 канш а курметтейтш болсам 251

да^ мен эл п улкен дэршерден цатты ту ц ш п шыцтым. Осыдан кеиш 6ipneme жыл бойына басым ауырады деп дэрнерлерге баруды да к,ойдым. Сонымеи, бурынгыша бала окытып жэне 6ip роман жаз- бац болып, оныц уакигасын ойланып, жоспарын жасадым. Е л д еп дау-ж анж ал: жер дауы, « e c ip дауы снякты мэселе- лерге к,улак, т тц г ар е п , к,азак, аулындагы кайшылыцтарды, эдет-гурыпты, есшлщ пен жацалык,тыц арасыпдагы куресп зерттеп журд!м . Бул 1913— 1915 жылдар едп «Айкал» «А й к а п » журналы 1911 ж ылы шык,ты. Бул журналдыц алгашцы HOMepi колыма тигенде, менен артыц куанган адам болды ма екен? MeHi журналдын, устагаи бапяты мен маз- муны куантцан жоц, сол кезде журналдыц казак, тш н д е шы- гуыныц eai куантты. К а з а к халцыныц цогамдыц ой-niKipi- н!н, уйткысы болып, т а за к а за к тЫ нд е журнал шыгып, онда К азак халкыныц сол кездеп ripm Uiri мен келешеп туралы мэселелер к°згал уы н ы ц е з 1 ол кезде куанарлык ic едп О сы жсрде журналдыц устаган багыты мен мазмуны ту­ ралы е з ninipiMfli айтып етуд1 керек деп б!лемш. Б1здщ кей- 6ip тари хш ы лары м ы здьщ да, эдебиет зерттеуиплер1м1зд1ц де басылып шыккан ецбектершде: «Айкап» журналы букара- шыл багыттагы журнал болды, ол е з тен^репне букара- шыл агартушыларды топтады, сей тт, ол сол кездеп «К азак» газетш щ , демек, бурж уазняш ыл ултш ылдардыц т Ы болтан г азеттщ багытына карсы шыгып, курес аш ты деген снякты п ш р л е р айтылады. М еш ц ойымша, осы шш рлерде 6ipa3 ус- т1ртшдж бар снякты. «А й кап » журналына элп айтылган niKipAep тургысынан карайтын болсак, онда 6i3 ол журналды 6ipa3 асы ра багалап, эарелеп, дэрштеупллж icrereri болар едж. Рас, «А й кап» журналы казак халкын коныстандыру, кешпелЫктен отырыкшылыкка айналу, Ыбрай Алтынсарин Heri3in калап кеткен оку жуйесш дамыту сыякты (балалар- ды орысш а ок,ыту, муныц ш ш д е кол енериплер мектебш ашу аркы лы enflipic мамандарын дайындау — машинист, слесарь, токарь, балташ ы, т. б .), ж эне тете оку сешлд1 прогреснпл ма- ц ы зы ба р келел1 мэселелерд1 кетерш отырды. « К а з а к » , газе- Ti журналдыц бул ш ш рш е мулдем карсы болды. Т е к осыныц ез:-ак журналдыц реакцияшыл ултшылдар басцарган «К а­ за к » газетшс Караганда, демек, цазактыц буржуазняшыл 252

ултшыл оцыгандарынын, устаган багытына к,араганда, прог­ рееш ь багытта болгандыгын керсетедк Алайда журнал езЫ н, жалпы улт мэселеа женшдеп, Казак, халцынын, улт азатты гы н ьщ дагдырын ш еш етш мэселе ж енш деп езнпн, саяси багыты жагынан б ел гЫ 6ip нак,ты программасы бар, 6epin саяси багыты бар, ултшылдык, ба- гытка мулдем к,арама-к,арсы курес ж ур п зген ж урнал болды деу — шындык,тан к,ашык, кеткендш болар едк © йткеш бул журнал улт азаттыгы мэселеш, казак, аулындагы элеуметтш мацызы бар баска да мацызды мэселелер жешнде «К азак » газетппн,, ондагы бурж уазияш ы л ултш ыл ок,ыгандырдыц ni- Kipine к,арама-к,арсы курес катеру дэрежесше жете алмаган, саяси epeci аласа журнал едь Осымен к,атар, журнал к,азак, халк,ыньщ улт азатты гы Козгалысынын, тарихи тагдыры туралы да белил! 6ip айк,ын ninip айта алмады. Кейде TinTi бул журнал « К а з а к » газетш дэрштеп, онын, т ь е г ш плетен мацалаларды да басып отыр- ды. Ж урналдыц саяси багытын керсететш б1рнеше мы салдар келпрелж: «А йцап» журналынын, 1913 жылы шыккан 7 номершде: «Б!зд1ц бак,ытымызга к,арай» «А й ц ап » м ы рза шык,ты... 6ip «А й капты ц » е взш и м тыцдайды деп турганда, к,удайтагала журген ж ерш оцдап, айтцанын ем к,ылгыр «К азак ,» деген мы рза шык,ты...» деп,.одан opi карай журттын, у м т осы ем «мы рзада» деп жазады. Егер «Айк,ап» журналы казак, хал- кыныц тарихи тагдырын шешетш принциптш мэселелер же- шнде «Казак,» газетше б тсп е с царсы болган болса, онда эли айтылган свзсымак,тар басылмаса керек едк C ipa, eKeyi- нщ арасында оншалык, 6iTicnec к,айшылык, жок, к,ой деп ой- лаймын. «Айк,ап» журналы кейде TinTi ю с ж щ ку л ис: келетш дэр- MeHcisAiK те жасайтын. Ж урналдыц э л и айтылган номершде, «С ауалдарга ж ауап» деген бвл1мде, дш туралы цойылган бес турл! сауалга кайтарылган жауаптан узш дьер келирелне 1) «Алланыц адамды жараткандапя мацеаты не? Ж ауап: е з ш ц аллалыгын танытпак,: 0 3 i алла болып ту- рып... аллалыгын 03i гана б ш п , ешюмге бел п ш з болып ту- руы лайык, емес, соныц уш ш адамды ж аратты . 2 ) А дам га и рш Ы кп н , ен, Keperi не ymiH? Ж ауап: ... адамга прш ш ктЩ - ен, кереп алланы тану ушш. 3 ) Е ц жак,сы адам не цылган Kici? Ж ауап: алланы таныган адам ен, жацеы Kici болу керек...» делшген.

Журналдыц осы номершде «К,азак, даласынан» деген ма- Калада, бурынгы К,апал уезшдеп атак,ты бай, цажк, он се- п з жыл болыс болган жат таптыц шонжар екЫ Турысбек Мамановты мактайды. Рас, Турысбек мектеп салдырган адам. BipaK эцпме мектеп салдыруда емес кой. 0йткеш на- гыз реакпияшыл, пан-исламшыл татар байларыныц шпнде де мектеп салдырган адамдар болды. Журнал буган карамас- тан, Э л л Турысбек™ былай деп мактайды: « 0 3 i Tipi куншде К,удайберген, Тэ^рберген деген бала- ларын Ьэм Есенгул деген шкйн окьггып... татар карындаста- рымыздыц жаксы сэудегерлер1мен таныстырып, балаларын саудага уйреткен^. Маркум он сепз жыл болыс болып, 6ip тыйын пара алмай, лауга... 6ip ат мшбей, орынсыз казактыц 6ip койын жемей еткен, орны ужмакта болсын...» деп ке- тртедй Ец акырында, «Баскармадан жауаптар» деген бел!м!нде журнал 6ip авторга мынадай жауап кайтарьшты: «К,олына келген газет, журналды болыс бэйб1шесше бе- ред1 екен, 6ofi6imeci майлык кылады екен»,— деп жазушыга журнал: «Сезщ1зге нана алмадык, хамм Kici неге ейтсш?» — Баскасын былай к°йганда да, осы келлрмген уш турл1 фактйпц 63i де журналдыц саяси идеялык бетппц дэрежесй н1ц кандай екенш айцын керсетпей ме? Мен бул жерде «буйректен сыйрак шыгарып» отырганым жоц, сол сыяцты «Айкап» журналыныц белгш мвлшердеп прогресчплдж жагын да жокца шыгаруды квздеп отыргам жок; мен тек нактылы болгандарга непэдеп, журналдыц идеялык мазмуны дэрежесшщ твмен екендтн KepceTin otkim келдй бйткен! мен сол журналдыц узбей оцушысы болган, сезшген адаммын. Сондыцтан да, ол журнал туралы ундемей втуд1 лайыксыз керД1м. Б1здщ тарихшыларымыздыц да, эде- биет зерттеуцйлер1м1здщ де «Айкап» журналын элде де те- penipeK зерттеп, оган дурыс бага беретшдМнде мешц еш- цандай кумэным жоц. Тагы да айтып ету1м керек. Мусылман днпн окытуга ал- гашкы рет балта шабылып, халык агарту ici женшде тете оцу «Усул жэдит» ягни «Жаца эдгс», дейтж жаца беталыс кушейген кезде «Айкап» журналы казак тЫ н, татар, парсы, арап т1лдершен тазартып, казактыц сап кумктей таза, езш- д:к тЫ н цалыптастыру, казак тЦшде «Жаца эдн> мектеп- терш ашу женшде елеул1 мэселелер кетердй Журналдыц квп авторларыныц 6ipi мен болдым. BipaK мешц жазганда- 254

рым, кебшесе, еЛ хабарлары : О к у , агарту Жумысы, жер да- уы, ауылдагы элеуметтж мэселелер ж енш деп усак, хабарлар еда- Ж алпы алып айтканда, «А й к а п » журналы е э!ш ц а з eMi- рш щ шпнде кугыН-сургшге ушырай отырып, кдржы жагы- нан да к,ысым кере отырып, к а за к халкыныц келешеН туралы б1рсыдыргы м ацызды мэселелер козгаран журнал болды. Екш ип жагынан, саяси-элеуметтж мэселелер жеш- нен усак бу рж уази ялы к вреден аса алмай, революция- лык ¥лы ойга шыгандай алмай, куйгелектж, дэрменаздш , ж ал так мусэш рлж те б1лд1рген ж урнал. С ей тсе де, ол казак, халкыныц котамдык ой-шшрш калыптастыруда, кауым са- насына ко згау салуда едэуйр кы змет аткар ды . М уны бекер дей алмаймыз. «Бакытсыз кувдерд|ц 6ipi» М ен ауру болсам да, ж азуш ы лы к жумысымды тастай ал- мадым. 1913 жылы 21 февраль куш орыс патшасы Рома- новтар урпагынын, патша болып т а к к а отырганына уш ж уз ж ыл толуына байланысты Ф едоровкада поп, кулактар, ме- щ андар ипркеуге барып н ам аз окып, ездерш ш е «той уйым- дастырып», осы тойдыц акыры мастардын, квше-кешеде Кы­ зы л шеке тебелестер!мен аякталган еда. С ол куш кешке мен «Б акы тсы з кундердщ 6ipi» деген елец жазбакшы болдым. Бул менщ ойымша, астэрлы сез- бен патшаны шенейтш елец болуы керек едь BipaK елец шыкпай койды. Мен квптен ойланып жазгалы журген романымныц ба- сын ж азуга К1р!ст!м. С онда ец алдымен романныц атын ой- лаганда, осы элп шыкпай калган елецнщ атына жакында- тып «Бакытсыздардыц 6ip куш » деп атадым. Мен бул ро- манды 6ipece колыма алып, 6ipece к°йып кетш, еш-уш жыл бойына ж азы п журд1М. BipaK роман аякталмады . 1919 жыл- дыц ж а з айларында мен Султанмахмут Торай гы ровты ц « К а ­ мар сулу» романы мен «Ю м ж азы кты » поэмасын окып шы- гып, улкен эсер алдым. Ж азып журген романымды Эж1бай- дыц квп эйелшщ кунделж ем!рлерш деп трагедиясы сиякты 6ip аянышты eMipfli суреттеу ретшде толыктырып, бурынгы колжазбадагыдан баскашарак етш жазбакшы болдым. Bi- рак сол жылы кузде к°лж азба жогалып кетть 255

М е т ц ойымда «К,алыц малдан» кейш, кеп эйел алушы- лыцца царсы 6ip роман, «Эменгерлжке» царсы 6ip роман жа- зуы м керек еда. «Бац ы тсы здарды ц 6ip Kyui» романыныц та- ц ы р ы бы — осы ойланылган романдардыц алрашцысы, ягнн кеп эйел алушылыц тацырыбына арналган роман еда. «К,а- лыц м ал » романында эцпме эйел1 елген шалдыц цалыц мал бер!п, он бес ж асар ц ы зды алуы баяндалса, «Бацытсыздар- дыц 6ip ку ш » романында эцпме 6ip адамныц ск1-уш эйел алуы ж айында едь Роман уацигасыныц ж е л т! iArepifle «К,а- ра бацсыныц хикаясы» дегеи тарауда айтылган уациганыц непзшде цурылган едь Ж огалып кеткен ц олж азба бойынша романныц бас ца- Ьармандарыныц тап ездер1 де (прототиптерО бар еда. Мэсе- лен, мундагы Рахим а деген цы зды ц прототип! «К,ара бац­ сыныц хикаясындагы» эцпме болатын цыз ед1 де, Муцамед- ж ан деген ж М ттщ прототип! сол цызды байдан алып кететш ж !г!т еда. О сы сияцты бундагы с е з болатын байдыц прото­ тип! де сол «К,ара бацсыныц хикаясында» айтылатын, 6i3 Ю нйцумга бара ж атцанда тусетш байдыц к е й т еда. Б у л романда 1905 жылгы революция кезш деп цазац ау- лында болган эралуан уацигалар, ц азац кедейлерше орыс- ты ц ж умысшы табыны ц жэие кедей шаруаларыныц ыцпалы цандай болгандыгы кец цамтылган. М унда сол кездсп ца- зацты ц эдет-Fypnbi, салты да толыц суреттелген еда. Эаресе бацсы-балгерлерд1ц цулыц-сумдыцтары, думше молдалардыц ауы лда ю тап ашып, ауру адамга iuiipTKi жазып iuiKi3in, ту- мар ж азы п 6epyi сияцты ерескел кезбояуш ылыцтары эшке- реленген еда. Б!рац романныц аягы бггкен жоц-ты. Барган сайын м е ц зе т т экеткен ауру оны аяцтауга мумю ншЫ к бер- мед!. Сонымен, роман 1919 ж ылдыц кузш е д е й т де бггпей келш еда. О сы ц ол ж азбам басца да цолжазбаларыммен, кггапта- рыммен 6ipre жогалып кегп. Оныц жогалуы былай болды: 1919 жылдыц ж аз айларында демалысца цайттым да, куз- дей Ф едо ро вкага бара алмай Цалдым. Мен Федоровкадан кетерде барлыц к!таптарымды жэне цолж азбаларымды бу- ып-тушп, ез!м ш ц пэтер ушмде цалдырып, есжт! цулыптап 6eKiTin кеткен болатынмын. П этер уйдщ eciriH аш цызып, ре­ монт ж у р п зш ть Осы кезде ме, немесе сол менен кешн пэтер- ге тр ге н адамдар турганнан кешн бе, aflreyip цайта орал- ганымда тесек-орындарым да, дйтаптарым да, цолжазбала- рым да ж оц болып шыцты. К,анша сурастырсам да, !здесем де таптырмай цойды. 256

«Аттаи, Ш ам!..» К,азак,станда патша еш м етш щ отаршыл саясатынын, бар- ган сайын ашыцтан-ашык, талау-тонау сыры аш ыла бастады. П атш а ею м еи ж е р й з отырган оры с ш аруалары н К,азак,стан ж ерже лек-лепмен кенпре бастады. О сы орыс шаруалары- ныц келуше байланысты цоныстандыру мэселей кец epic алады... Поселкелер салынды. К,оныстандыру мэселей К,а- зак,станныц солтустж облы старында, эйресе бурынгы К,ос- танай уезш де ку ш й болды. Ш ак,а деген ж огары да айтылган 6ip рулы елд щ ж ерж е де орыс ш аруалары кеш ш келе бас­ тады. 1914 ж ылы Сауы тбай , С андыбай, Дэнд1байларга к,а- райтын К ,арагайлы (к,аэ1рп Сосновское селосы ) деген ж ерге 6ip топ орыс ш аруалары Kemin келш, поселке салып, орнала- са бастады. Бул С ауы тбай , С анды байларга, эрине, к,атты батты. О сыган байланысты, олар к а за к ш аруалары н Kemin келген орыс ш аруаларына к,арсы айдап салмак,шы болды. С алмугамбет деген болыс ( Сауы тбай ды ц inici) в з 1мен ауы з жаласцан уезд басш ыларына барып, К,арагайлыга ор- наласк,ан орыс шаруаларын эю миплж жолымен Kemipyre к,а- Fa3 алып келед!. BipaK, орыс ш аруалары кеш уден бастарта- ды. E iifli С алмугамбет ру туын кетер ш , шак,алык,тарды жннап, К,арагайлыдагы орыс шаруаларын кушпен кеннр- мекш1 болады. С алмугамбет бастаган топ муныц уш ж к,азак, аулында шаруалардын, арасы нда ултшылдык,к,а нег!зделген упт-насихат ж урпзш , удайы казак шаруаларын орыс шаруа­ ларына айдап салумен болады. О л ар к,азак,тарды орыстарга к,арсы айдап салганда, эц пм е патш ада да емес, уй м ет орын- дарында да емес, «ж угенйз кеткен» орыс шаруаларында, сол орыс шаруалары е з беттер!мен жер1м1зд 1 тарты п алып жа- ты р деп туйндоредь « Е л боламыз, ата к,онысымыэды, жер- суымызды сак,тап кал ам ы з десек, орыс шаруаларынын, сал- ган поселкелерж к,иратып, е зд е р ж к,уып ибберелж » деп угггтейдь О л ар «К,азак,» газетж де номер сайын осы багы тта уп т ж у р п зш , улттык, ал а к е эд ж й цозды ры п, к а з а к ш ар уал а­ рын орыс шаруаларына царсы куреске кетермек болып, эре- кеттен!п бакды. Бурын халыцты ултшылдык,, мусылманшылдык багытта угггтеп келген ултшылдардын, эрекей мундай ж агдайда, эри­ не, бурынгыдан да кушейе ту ей . Мусылманшылдык, багЫ тта жазылып, басылып шыкдан кейб1р елец-ж ы рлар да халык,- ты уламай калган жок,. М эшЬур Ж уй п Кепеевйн, 1907 жылы шыгатын «Х а л — ахуал» жэне «П р ш к те кеп жасаганнан 17 с . Кв 257

не к е р д ж ?» деген ш тапш алары да осындай кертартпа, ээрл1 ю тап тар еда. М унда « Д ш мусылман, ояныцдар...», «Бас кетер, дш мусылман балалары ...», «О рысты б1здщ к,аэак кундемейд1, устшен басып етсе — ундемейд!...» деген сияк,- ты api панисламизмдк api ултшылдыцты цоздыратын ninip- лер барды. BipaK дурысында, орыс ецбекннлер1 казак, елше ездер1- мен 6ipre оры стьщ eriHmiAiK Kaci6iH де, мэдениетщ де ала келдк О ры с поселкелер1 салынуына байланысты мектептер ашыла бастады. Ф елдьшер, дэршер пайда болды, магазиндер ашыла бастады. Алыс-бер1с сауда базары жуыцтады. Бул жагдайларды казак, ецбекцплер! кормей калган жоц. Сон- дыктан олар Сауытбайлардыц азгыруына кене коймады. К,айта KepiciHuie ауы р турмыс eni елдщ орыс жэне к а зак ке- дей шаруаларыныц арасыи те з ж акындастырып ж 1бердк CefiTin, бул жешнде патша уюметнпц де, Сауытбай, Санды- байлардыц да ойлагандары icKe аспайтындыгы айкын бЫ не бастады. К ,азак кедей ш аруалары орыс шаруаларымен 6ipi- rin егш салып, erii[шiл!к кэаб1мен айналыса бастады. М эселен, мешц агаларым К,арагайлыдагы (Сосновское селосы) Батурин деген шаруамен 6ipirin епн салып, 6ipep ж ы лдьщ iiniиде-ак, онымен аш ына аралас, дос адамдар бо- лып кеттк О сы Батуринш ц баласы Алексей Батурин каз1рде де мешц е з Ымдей, дос житом. М ешц агаларым сиякты, баска да к а за к кедейлер1 Keuiin келген орыс шаруаларыныц арасынан ездерш е дос адамдар тапты. Демек, «кел1мсек» орыс шаруаларына б1здщ аулымызда ек! турл1 квзкарас болды. Сондыцтан да С алмугамбет болыс журтты б1рден езнп ц соцына epTin экете алмады. Дегенмен саяси-санасы то­ мен шаруа емес пе, Сауытбайлардыц азгырындысына epin, ултшылдыкпен уланган шаруалар да болмай калмады. 1915 ж ылы едк У мытпасам, август айыныц irni болу ке- рек. Мен ауылда болатынмын. B ip KyHi тацертец: — Ш ака, Шака! — А ттан, аттан! — А ттан , Ш а к а ! — деп уран салып, дурлнйп б1зд1ц ауылга 6ip топ атты адамдар шауып келдй Булар К,арагайлыдагы орыстардыц уйлерш циратып, ез- дерш дурелеп куып тастап, ата конысымызды цайырып ала- м ы з деп шыккан К,оцырша ауылдыц адамдары екен. Олар- ды С алмугамбет болыстыц 03i бастап келштй — 0 л се к те, т1р1лсек те 6ip боламыз. Мен урыска ез1м бастап KipeMin!— деп, С алмугамбет болыс айкай салып 258

жур. Ж урт жиналып цалды. Б1рк,атар адамдар Салмугам- бетпц сезш е epin, аттарын да даярлай бастады. Мен Сал- мурамбетке барып: — М ынауыцыз жвн болмас, ацсацал, зац жолымен амал цолдану керек. Эйтпесе, Kici е л к е тш урыс болады гой,— де­ дам. Болыс цолын 6ip-aK, ылтеп: — О рысш а оцымац т у т , шоцынган болсац да, аулац ж ур! М ен К,арагайлыны в з ш упйн цайырып алгалы журген жоцпын. К,арагайлыны мен бушл Ш ацага таспадай тш п , бвлш беремш. О р ы с алганш а, в з бауырым алсын,— деген демагогияга 1 салды. — К,ашаннан 6epi ci3 осындай халыц цамцоршысы бо- лып цалып едщ 1з? — дед1м мен зм^й кекесшмен. Болы с м а­ ран ун цатпай «Ш а ц а, Ш ац ал ап » айцайлай бердь Мен жиналган журтца, «Е й , цараша, халайыц! Сол отыр- ран орыс шаруаларынан цайсыц зэб1р-жапа ш егш едац; су- р ап барсац, балац а нан, епшцд1 салуыца соцасын, Kip-цо- цыцды KeTipyiH,e моншасын бергеннен басца сендерге не ж аманшылыц ютеп едй Болм аса мына аузымен жарылцап турран болыстан цайсыц цанша р ахат пен пайда Kepin ед1ц? С о л K,a3ip орыстыц ездерщ дей кедей-Kemuiri мекендеп отыр- ран К,арагайлы цайсыцныц ж айлауыц мен ц ыстауыц болып еда, не цызырьгн Kepin едац? KyHi неше сол келге су iiiiyre барран жалрыэ сиьгрыцды жер басцаны уппн барымтага алып, сурап барсац ез1цд1 таяц ц а ж ыратын осы азуы алты царыс байлар емес пе едь Ендеш е булардан бугш не жацсы- лы ц кутпексш дер? Т а р а ц д а р !», дед1м. Bipa3 журт ошарылып тарасты да, б!разы болыстыц cesi- не цулац цойып, соцынан ердц б1здщ ауылдан да б1рсыпы- р а адам ерда. М е т ц iHiM жэне 6ip-eKi агам К ,арарайлыдагы Батуринд^ юне кеткен ед1. Б асц а да кедей ц азац ш аруалары сол посел- кедеп кейб1р орыстармеи 6ipAecin, eriH орып ж атцан-ды. Сонымен, б!зд1ц Бэш ец аулынан 6 ip топ адам Салмурамбетке ермей, е з алдына 6ip топ болып сол поселкеге барды. М еш ц туыстарым Батуринн1ц yfiiH цоррады. Булардан басц а да о р ь т шаруаларымен 6ipAecin eriH салып журген б1рцатар кедей шаруалар да ездерпнц орыс достарын цоргасты. Дегенмен Салмурамбет бастаран топ, поселкенщ шет жа- 1 Д е м а г о г и я — цыэдырманыц цызыл тш, эзэз1л Т1Л, цы- зыцтырма цу свз, алдау-арбау (Р е д.). 259

гьгндагы ок,шау турган 6ip yfifli к,амап а л ь т . есж-терезелерш циратып, адамдарын дурю ретш уйден к,уып шык,ты. Одан шыгып тагы 6ip уйд1 осылай erri. E ui6ip к,апераз, хабарсыз орыс ш аруалары бастарьш к,оса алмай к,алды. Осыны пайда- ланып, болыс бастаган топ он шак,ты уйлi к,иратып, адамда­ рын кешеге к,уыч шыгарды. B ip топ адам Батуринш ц уйше де шапк,ылап келш едь 6ipai<, сайланып турган б1здерд! керш , тайып кетп . Сол ара- да мылтык, атылды. А тты л ар ж алт 6epin ксшн шегшдк Т а ­ гы да 6ip кешсде мылтык, атылды. Мылтык, енд1 ж ш-жш аты ла бастады. Мылтык,тыц даусынан 6eTi к,айтк,ан Сал- мугамбет тобы поселкеш тастап, ауылга царай тартты. Бул уак,ига 1915 жылы, август айында болган едь К>азф осы К ,арагайлыда гулденген жак,сы колхоз бар. А й та кету!м керек, Алексей Батурин 1942 жылы К,арагайлыдан армия к,атарына алынып, майданга кеткен болатын. 1943 жы­ лы Алексейден маган хат келд1. О л маган жазган хатында: \"031Ц13 6iAeci3, мешн, уш мде бас квтерген адам ж алгы з гана Пелагея (А лексей дщ эйелО, балаларды оцыту циын болып турса керек. М ишкам да жет1 жаск,а келш к,алдм, оны да ок,ыту керек. C ipa, ci3 б1здщ уйд1 к,асыцызга Kemipin алып, еэй ^з к,арасиасацыз болмас. О зге кеп-кеп етнннпм: Мишка- ны ок,ыта Kepin,iз » дептй Yfii К,арагайлыда едй О л б1зд щ ау- ылдан 12 кнлометрдей жерде. Эрине, мен онын, етЫ ш ш бар ыцласыммен орындадым. Алексей 1946 ж ылы армиядаи к,айтып кслдк Келген сон, ол к,айтадан е зш щ бурынгы мекеш К,арагайлыга кешш Kerri. Алексеймен арамы здагы достык,, осындай туыстык,, жарас- ты ц дэреж еге жеткен. Эрине, мен бул 6ip уак,иганы мак,тан yuiin емес, сол 6ip алыстагы, рсволюциядан бурьшгы эгшзод- ты еске алуга байланысты гана айта кетш отырмын. Эйтпесе, б у п н п 6 iзд iri, замап ы мы зда кез келген совет азам аты солаи е те т ш д т н е мешн, кез!м жетедй 1914 жылы ед1. Согыс басталды. Кериплес орыс шаруа- ларынан армия цатарына алынган орыс Ж1пттер1 кун саиын топ-тобымен согыск,а KeTin жатты. Кеп кеннкпей-ак, орыс селоларында кемшр-шал, эйел, бала-шага гана к,алды. Сол жылы б т к шык,к,ан eriH де жиналмай жайк,алып к,ала бердй 260

Сотые казак халкына да салматын сала, ауыртпалыгын арта келген. К,алын, кар а бук,аранын, басына улкен ауыртпа- лык, тусть К,азак,тыц малый «салык,» деп 6ip алды, «азык, уцнн» деп eni алды, «кем ек уппн» деп тэты да алды, «ар- мията керек» деп жак,сы аттары н да сыпырып алды. Сотые туралы елде эралуан дак,пырт, лацап бар еда. — Герман патш асы Россияны е зж е к.аратып алмак, екен,— д е с п б1реулер. - О р ы с патшасы С там булды алып, « А я С оф и я» меий- тнйц мунарасынын, басына крест к,ондырмак,шы екен. Bipait, Герман патшасы Стамбулды Россиядан цызганып, орыс пат- шасына к,арсы сотые аш ыпты ,— дест1 б1реулер. Орыс тш н де шытатын ресми газеттср бул сотысты «О тан цоргау согысы» деп даурык,ты. А л «К,азак,» г азе т1 б1рден-ак, леш рш, сотысты жак,тап шык,ты. Г а зе т т й т бул сотые — «эд1летт1 согы'с» деп кекйй. Куздац кун! едь Мен Ф едоровкада оцытуш ы ед^м. О к у басталганына да 6 ip as болып калган-ды . B ip кунi осы по- селкедеп 6ip к,арапайым к а за к ж ш т матан таск а басылтан еш-уш катазды экелш бердг Окып карасам: «О ры с жумыс- шыларынын, к,азак кедейлерше хат ы » деген листовка екен. Х а тты ц аятына ешшм к,ол цоймапты. М ен оны тугел ок,ып шыктым. Листовкада: «...бул сотые — помещиктер мен ка- питалистердщ пайдасына бола ж у р п э ш п жатк,ан сотые. Бул согыстын, кездейтпй — баска елдщ ж ерш ж аулап тарты п алу, баск,а елдердщ халыктарын К¥лДанУ> талау. Б у л жи- Ьангерлер сотысы. Бутан 6i3, орыс ж ум ысш ылары, к а Рсы- мы з. К ,азак кедейлерк а з д е р де бул согысца царсы болыц,- дар, eui6ip кемек корсетпецдер!» деп ж азылган екен. — Муны ш и берд!? — деп сурадым жштгтен. — Ешдам де берген жок,, тауып алдым,— дед! ж т т . — К,айдан? — Кешеден. Немене екен 6 3i? Н е ж а з ы п т ы ? — деп су- рады Ж1Г1Т. Мен Ж1г!ткв сенер-сенбеамда б1лмед1М, эйтседе муны бас- Калар да ок,ысын деген оймен: — М унда не жазылганын Kefiin айтармын. Сен ец ал- дымен ешшмге керсетпей, мына ц агазд арды кай жерден алсац, сол жерге апарып таста, ейткеш neci бар ш ыгар, — Дед1м. — Жыртып тастасам кай тед !?— дед! ж т т . — Ж ок, жыртпа, кэйдан бглесщ, neci бар ш ы гар ? 1здеп ЖУРУ1 мумшн, алтан ж ерщ е апарып таста. 261

— Ж арайды, апарып тастайын,— дед! ж 1г!т. — И э, суйт, апарып таста. — Муныц n i газет пе, немене?— дед! ж т т тагы да. . KeniH аитам дед!м гой, ец алдымен тауып алган же- рщ е апарып тасташы. Жак,сы,— дед1 де жИ т шыгып Kerri. BipaK осыдан кеиш ол к,айта оралмады. М ен ол листовканыц тарихын революциядан кейш ра­ на 6iAfliM. М уны ж азган Т р о и н м д еп большевиктердщ ас- тыртын уйымы екен. А в тор ы Д м . Одинцев болса керек. °*Р®К листовканыц Ф едоровкага KiM арцылы келгеш маган кун1 бупнге дешн б е л п а з . Б м етш адамдар бул листовкалар Ф едо ро вкага (мунда eKi класты орысша — к,азак.ша мектеп болгандык,тан) эдеЙ1 ж 1бер1лген адам арк,ылы жеткен болуы керек деп жорыды. Согыстын, мэнш тусйцйрген, тын, niKip айтк,ан, согыс ту- ралы меш ц квзцарасы мды взгерткен осы листовка болды. Ултшылдардык масцара болуы 1916 жыл. К азак, ж М ттерш майданга кар а жумыс ierey- ге алмак, болган патш аньщ 25 июньдег1 ж арлыгы шык,ты. Бурыннан зы гы рданы к,айнап отырган к,алыц халык, бук,а- расы те п е дерлш атца м ш дь Ж ер-жерлердс халык, букарасы патш ага ж эне оныц уш метш е к,арсы бас KOTepin, epeyia жа- сауда ед!. Бул ко згал ы с шаруалардын, стихиялык, кетерЫ стерш щ 6ipi едi. М уныц ж ец кке жете алмайтындыгы бе л гш . BipaK е з халкын жак,сы керетш ap6ip адам, scipece оцыган, квз1 ашык, адам осы халык,пен 6ipre болуга THic ед!. Д эл осы шак,- та , ел басына кун туып, к,иын-к,ыстау кезецге душар болган заманда, жайшылыцтагы «ултым», «журты м» деунплердщ б1рцатары уак,игага к,атынаспай бугып к,алды. О ларды ц бук,- пагандары, вздер!н к а зак халцыныц «камцоры » деп санап ж уретш сабаздар , енд1 ж ал т 6epin патша ум метш е болысып кеттй «А к, патшаныц SMipiH eKi етуге болмайды. К,азак,тыц ак, патшадан аяйтын малы да, жаны да болмау керек», деп олар езд е рш щ KiM екендерш эшкерелеп, ашык,тан-ашык, ка­ зак, халцын сатты. Буржуазияшыл ултшылдардык басшыла- рьг « а к патш анык эмммн булжытпай орындау ж енш де» ундеу де жаэып таратты. «К ,азак» газетшде котершске карсы мака- лалар басылып отырды. 262

Сонымен, к,азак,тыц бурж уази яш ы л ултш ыл ок,ыгандары халык алдында и мпериалист^ согысты жак,тап 6ip маскара болса, 1916 жылгы Аманкелд! Иманов бастаган, казак хал- Кынын, патш а ек!м етше карсы кетер Ы сш е душпандык жасап, патшага болысып, eKi м аскара болды. «К ,азак » газет!, акы- рында, Т у ркстан елкесш деп KOTepUicri аяусы з басу уш ш Ж1бер1лген патшанын, оц к е з!, барып турган реакнняшыл жендет, Туркстан елкесш щ кандыбалак, генерал-губерна­ торы Куропаткинд! мактап жазды. Куропаткиншн, Туркстан елкесше генерал-губернатор болып к е л ге тн езбек, ка з а К. кы ррыз сиякты халы ктар уш ш улкен бакы т деп тус!нд!рд1 бул газет. К,азактын, ултш ыл окыгандарынан бурыннан-ак ipreMfli ау л ак салган мен енд1 «К ,азак » газе тш щ басш ылары- нан да, оныц те^регш е топталган казактын, барлыц окыган- дарынан да мулдем туц1лд1м. Осындай, ешталай кезецде к азак халкыныц нарыз адал ниетт! 6ip улкен досы бар екеш аны кталды . О сы к е те р ш с кез1нде К,останай, Т роиц к! ж эне тары баска калалардап я большевиктерд!ц астыртын уйымдары кетер!лген хальщты Колдап, халык арасына е з т!л!нде басылран листовкалар та- ратып, жен с!лтеп отырды. Бул кезде б1збен Kepmi Торрай уезш де к а з а к халкы ны к ардагер батыры Аманкелд! Иманов бастаган кетерш стщ даккы ел арасына кен, тарап кеткен еда. Ию льдщ аяк кез!нде шыгар деймш, 6ip кун! 61здщ ауыл- га уш-терт ж уз атты адам сау етш келш калды. Басшылары б !зд щ уйге туст!. О л ар К,айсар ж эне Д Ы м Телегенов деген арайынды eKi ж к !т едь О ларды мен бурын да б!летш ед!м, олар да мен! ж аксы б!лет!н-д1. У йге к е л т Tycin отырганнаи кешн, кеп кешшпей-ак К,айсар с ез бастады: u— Спандияр,— дед! К,айсар,— шешшген судан тайын- баиды деген, 6i3 патша ешметппц ж ергЫ кт! улыктарымен шайкасура белд1 бекем буды к! Еда елмек жок- К ,арусы з май- данга барып кы рылганш а, е з ел!м!зде, туган ж ер1м1зде-ак Кырыламыз. Буг!н 6i3 болыспен есеп айрыскалы шыктыц. Болыстыц шацырагын ортасына Tycipin, ушн ертеп, ез!н ба- уыздап елт!рем!з де, жкггтердщ аты-жен! жазылган т!збеи! алып, ертеп ж!берем!з. Bip катарымыздыц Аманкелдке ба­ рып косылу да ойымызда бар. Патшанын, e3i болмаса да, осы б1здак болыстагы оныц оц к е з! болып отырган болысты елтсремЬ. А кты -караны танитын ок,ыран адамсы э рой, осы- ран не ай тасы з? Бул 6ip. Ек!нш!ден, а з д щ ауылдын, ж т т т е - 263

pi 6i3re к,осыла ма, жок, па, ез1Ц1з кд й те а з? Bi3 осыны 6U- гел! келдш. — К е п ш ш к не а й т а д ы ?— дед1м мен. — К е п ш ш к т щ айтатыны осы. Мен айтайын ендй— дед1 Дййм, ппснпц сезш белш,— болыстын, к,олындагы TiaiMfli тарты п алу керек. Сол сияцты, патша ешметш е карем шайцасып та кору керек. Ермм1збен майдан га бармайык,. ©леек осы жерде, е з ел!м1зде ележк. М уныц 6opi де дурыс. А манкелдке барып к,осылатын ж к п - тер болса, оларга да к,ой демел1к. А л 6ipai<, болысты елт!ру- дщ кажет1 болар м а екен? Оны eATipreiineii келер не? Оны eATipy еш м ет орындарынан елге отряд шыгарып, халык,ты кы ргынга уш ыратуга себеп бола ма деп к,орк,амын. Осыны ойланып керелжнп. B ip и тп елт1ргенмен, ертец!не онын, ор- нына тэты 6ip HTTi отыргызбай м а ? Одан да болыстын, ушне ат цойып к,орк,ытып, ж т т т е р д щ аты -ж еш ж азылган TiaiM- д1 алып кетсек, сонын, e:ii тыныш емес пе. Осыган ci3 к,а- лай карай сы з. С пандияр? К э ш , осыган ацылыцызды айты- цы зш ы . — Туыск,андарым,— дед1м мен,— не ктесецдер де мен сендермен 6ipre боламын. Халык,тан 6ел!и!и, бугып к,алып ж ан сак,тар жайым жок,. Мен сияк,ты, осы аумлдын, * irir re p i де дайын отыр. О лар да с!здермен 6ipre болады. BipaK, бо­ лысты елт1ру не елт1рмеу мэселесш ycTipTin шешпесек дей- м1н. бй ткеш оны елт1ргенмен, орнына тагы 6ip сондай су- мм райдыц отыратыны даусы з. Олай болса, ен, алдымен ба- ралык,, ж1пттсрд1ч, талабын айталык,. Е гердс ырыкда кексе, ж ш тт ер д н ; талабын орындаса, онда елпрмей-ак, цоялык,. А л, егерде ырыкда кенбесе, жМттердш, талабын орындамаса, онда обалы ез!не. — М уны енд! бара керем1з, 6ipaK, оны бауыздау керек- ак,! А ул ы ц ы зды ц жптгтер1 дайын ба? — дед1 К айсар. — Дайын болу керек. — О н да не отырыс б а р ? А ттаналык,! — Мак.ул. С ыртк,а ШЫК.ТЫК,- К ун сэске туе болып калган едь Б1здщ ауылдыц ж1пттер1 де атк,а MiHicin дайын тур екен. М аган да 6ip атты ерттеп, эз!рлеп цойган екен. Мен де атк,а кйнд1М. Т ер т жузден аса адам бес-алты шакырым жердей Мырзах- мег аулына карай тарты п кеттж . К еп кенпкпей-ак, ж т т т е р болыстын, ушн цамап та алды. К ай сар бастаган 6ip топ жнът, шапцылап келген бойла- 264

рында-ак., болы стьщ уйш сойылдап, уьщ тарын к_иратып, узж, туырльщтарын сыпырып алды. — Шык,, азгы и ! С ыртк,а шык,! — деп буйырды. — Т |зб е м 1зд 1 бер, малрун! — деп ж пчттер уйд1 сабалап жур. Болы с цап ерс!з отыр екен. Онын, мулдем eci шырып ке- TinTi. А узы н буран епздей , тырп етпей уйден шьщ пай жатып алды. ЙКгггтердщ б!рк,атары аттарынан тусе-тусе к,алып: ^ — Ti3iMfli экеп бер, ж аньщ ньщ ба р ы н д а !— десш уйдщ eciriHe ц арай ж уп р дь— «Т о ц тац д а р ! С аб ы р е т щ д е р !» — деп Д Ы м де болы стьщ уй ш щ eciriHe к,арай барды. Д эл осы кезде аттан K,apFbin Tycin, К,айсар Д Ы м ге: — Болы сты арашаламак,шы болдьщ ба ендП — деда. Bi- рац Д Ы м оран ^араган ж ок,, уйге Kipin кетт1 де, лезде TieiMfli алын шырып, атына м ш дь — М ш е, Ti3iM! — деп Д Ы м он, к,олын KOTepin ж1пттерге т!з1мда KepceTTi. Осы арада К,айсар да аты на цай та MiHin алды. — Ti3iMfli алып шырыпты! — Э , онда ж арады ! — Ti3iM к,айда— ок,ып к е р аш ш ! — Болы сты, болысты ш ы гару керек уйден! — К,ыл шылбырды салу керек мойнына азрынньщ! — flecin, жнгаттер ЭЛ1 болы стьщ уйш цамалап ту р. Мен Ti3iMfli К,олыма алып, окып кордам де, ж т т г е р г е к,арап: — Ж т т т е р , мынау кздуьлп TisiM. О зд е р г е Keperi осы т1збе ед1 рой. О ны Д Ы м н щ болыстан тарты п алып шыкданы рас. T i36e к,олымызга TycTi,— дед!м. — Ендеш е к,айталык,1 — деп Д ш м ауылга к,арап тарта бсрдк /Ш п ттердщ алды к,айта бастараиын Kepin, К,айсар бастаган 6ip топ жйтгтер де болыстьщ аулынан дурюреп шыгып, елге к,арай бет бурды. Б1здщ ауы лдагы 1916 жылры кетсрш стщ шарьщтау meri осы болды. Осы уацирадан кей!и де б1здщ ел ею ай бойына аттан туспедй С олтустж аймак,тын, болыс-болыстарындары болган кетер ш ске к,атыск,ан ж1пттермен 6ipre б1здщ ауы лдьщ 6ip- Цатар жйчттер1 Аманкелдж е Kerri де, ел iuiiiiAe к,алып к,ойран 6ip цатары майданра алынды. ^К,азак, халцыньщ ецбекип бук,арасы патша ею метш е осы- лай к,ыр KepceTin, OFaH сырт жарынан цатты 6ip сокды бер- Д>- О сы соццы беру^ iciHe к,азак,тыц бурж уазияш ы л ултшыл оцыгандары мен байлары к,атыспай к,алганы былай турсын, 265

Т1ПТ1 оган К,арсы болды. О л ар патшанын, сезш сейлеп, омыц сойылын согып, кетер1лген хальщца царсы арсылдап, етсп- нен алып журдк BipaK сонда да казац ты ц ецбекннл букарасы патша ешметш е де, е з байларына да царсы шыгып, к!м дос, к!м к,ас екенш жак,сы сезетш дш н , патшалыц курылыспен, Казацтыц билеп тестеунп устем табымен езппц цас жау еке- н ш керсетть 1916 жылгы к етер ш с казак, халцыныц улт- азатты к к,озгалысыныц узына бойындагы 6ip ж аца беталысы болды. К е т е р ш с маган улкен эсер етть К,алын, халык, букарасы- ныц патша уш метш е к,арсы KOTepUyi халык,тыц сана-cesiMi- нщ оянгандыгын айкып керсеттг Эрине, к,алыц халык бук,а- расыныц бул KOTepiAici тацданарлык, ic емес едк бй ткеш ол 6ip шмрпы тисе, лап ете тускел1 турган от сняк,ты, толгагы nicin жеткен, енд! 6ip сылтау, туртш керек болып турган ке- М арксизм гмлымынан бейхабар, когамныц даму зацы- мен, орыс жумысшы табыны ц улы азатты к курсамен жак,сы таныс емес, маган да, мен сиякдыларга да казак, халкыкыц ецбекнн букарасыныц патша ушмет! мен е з байларына сон- ш алы кты ашынып, уйымдаскан турде карсы шыгуы жацалык, болып кер ш дь А лай д а кедей уйде туып ескен, байлардыц корлы к-зорлыгын керген мен секшей адамга бул кетер ш с Канаушы атаулыны бурынгыдан да repi катты жек квруге, ез дагдырын ецбекип бук,арапыц дагдырымен байланыстырып, эрдайым солармсн 6ipre болуга, демек, ецбекнп букараныц максатты п л егш е ун косып, елкпей 6epicneiiTin куреске бел- РЛ бексм буып ш ыгуга себепип болды. Мен к а зак халкыныц ул т-азатты к к°згал ы сы ны ц ендйч жерде орыс халкыныц улы азатты к куреамен уштасып кушеюш т1лед1м. М еш ц ж олдастарым менен: ..«ж азуды неге к°й ы п кетт!- н ,!з?» — деп кеп сурайды. Орынды сурау. BipaK мен ж азу­ ды е зд т м н е н «осыны к 05,йынш ы» деп к°й ы п кеткен адам емеспш. М ен ж огарыда кеп эйел алушылык жэне эменгерлш ту- ралы eKi роман ж азбац ш ы болганымды, онын, 6ipiH жазып бола келгенде, ж огалтып алганымды айттым. 1916 жылгы кетер ш стен кешн колыма алган «Бакы тсы здарды ц 6ip Kyiii» деген романды б т р е й ш деп ж ургешмде жогалтып алганнан кеш н, к а за к аулындагы элеуметтж мэселеш кецшен сурет- 266

тейтш «К,исык, Keri» деген роман ж азу ойымда болды. Бул романда 1880 жылгы К,исык,тыц соккы га жыгылып елушен бастап 1916 жылгы кетерш ске дешнп казак, аулындагы элеуметтж, таптык к,айшылык,ты суреттемекпп ед!м. Сонымен ка тар «К ,азак аулындагы туцгыш мектеп» деген ан,ызды ж азбакш ы ед1М. Булардыц такы ры бы , сю ж ет! де, идеясы да, басты-басты каЬармандары да дайын еда. EipaK наукасты- гымнан осылардын, 6ipAe-6ipiH ж аза алмадым. 1913— 1914 жылдарда-ак жогарыда айткан бас ауруы пайда болды. Сол кездщ езш де маган ой ецбепмен айналы- су, acipece ж азу жумысымен ш угылдану к иын болган. Д э- pirepAep де тыйым салган еда. BipaK мен, к иын бола турса да, дэржерлер тыйым сала турса да, ж азу жумысымен шу- гылдана берд1м. А лай д а «Бакытсыздардын; 6ip кун!» атты романды ж азу устж де маган жазудын, eHfliri жерде к иьш согатындыгына кез1м жеткен едь Bepi келе ауру аскынып маган ой ецбепмен, acipece ж азу жумысымен ш угылдануга TinTi мумк1нш!л!к бермей койды. К,аншама талаптансам да, канш ама aypyFa кенг!м келмесе де, аскынган ауру колДы байлады. Сонымен, ауру 6ipfleH-6ipre аскынып, меш е з деген!не кенд1ре бастаган кезде оган 1916 ж ылдыц уакигасы кел!п Косылды. Е л басына тускен ауыртпалык, азаматтарынан ай- рылып ж ылаган ж уртты ц зар ы , эрине мен!ц де жанымды жед!, кею репме улы дерт отын ж ак ты , уайым-кайгы басты. Бул хал менщ ауруымды бурынгыдан да кушейтш жк&рд!. Дэр!герлер енд! ж азу жумысымен айналысуды мулде кой деп ysiAfli-KeciAfli тыйым салды. Т у ры п жургеш мнен де жа- туым квбейд1. С ей тш , мен 6ipTe-6ipTe ж азу жумысынан шет- теп кала берд1м. Е н д ш жумысым ж ал гы з окытуш ы гана болу едь Дэр1герлер бул жумыска да белпл! 6ip т е к коюды талап етт1, муныц устше олар eKi-уш ж ы л демалыска шыгып, емделуге кецес бердь MiHe, менin ж азу жумысын токтатуым- ныц Heri3ri ce6e6i осы едь Алайда окытушылык жумысынан калгам жок. Дэржер- лер еш-уш ж ыл демалыска ш ыгуга, емделуге кецес бере тур­ са да, 6ipep жыл... эл1 де б1р-ек! ж ыл icTefiiH, содан кешн кврермш деген оймен, окытушы болып гстей берд1м. Осылайша аурумен арпалысып журш, орыстыц у л гш (классик) педагогтершщ ецбектерш терецдей зерттеп, кал­ ган OMipiMfli тугелдей оку жумысына арнауга бел байла- дым. 1917 жылы, март айыныц бас Kesi едй B ip кун!, тацертец, 267

мектепке келе ж атсам, eciK алдында е м окытушы тур екен, олар м е т керд1 де: — У р а! Спандиярды к,уттык,таймыз! — деп мешц к,о- лымды цатты к,ысып амандасты да, eiceyi мектеп бастыгыныц ушне к,арай ж у п р ш KeTTi. Мен TinTi муныц не екенш де ту- сш е алмай тацданып кала берд1м. BipaK кешжпей-ак, 61лд1м: Н иколай патш а тагынан тускен екен. К,уаныш койынга сыймай Kerri. Бостандык тацы атты, тецдш замены туды деп ойладык,- С е з бостандыгы бастал- ды. Ж иын-жиылыстар кебейдн Ш ешендер де молайды. BipaK, бостандык,, элеуметтш тецдш ic ж узш де бола коймады. П ат­ ш а тагынан тайган шацтагы куаныш узак,к,а созылмады. К у ш кеш еп «ак, патш анын» свз1н сейлеп, сойылын согып журген сабаздар , патша тагынан тайысымен шет1нен тагы да «елппл», «ж у ртш ы л » бола калысты. Бурж уазияш ыл, улт- ш ыл оцыгандардын, газет1 езппц басшыларын дэрштей бас- тады. Оларды «казак халкьшыц камкорлары» етш керсетш, осы кенеттен пайда болган кеп «к,амк,орларды» казак, хал- к.ын епздей ерге суйреп, колын тецджке ж етм эетш адамдар, К азак халкын «автоном иялы » ел ететш адамдар, «кой устше боз торгай жумырткалаган» заман орнатып беретш адамдар деп даурыкты. 1916 жылгы к а з а к халцынын, KSTepiaici кезш де ол «кам- К орлар» импсриалнстж согысты ж актаган, «а к патшанын, SMipiH eKi етпецдер» деп патш а eMMeri жагына шыгып кет- кен, KOTepiaicTi басушы, ж азалауш ы отрядтарды к олДаган п атш а ешметнпн, жендеттер1 еди О л ар бушл ж уртка бел п м емжуздЁ суркыялар едн О л ар «eaiM », «ж у рты м » деген, «автоном ия», «у лт бос­ танды гы » деген сиякты сездердс пайдаланды, уакытш а ум- метп ц ж е р п л ш и з м м ш ш к орындарына орналасты, баспа сезд! пайдаланды, к а за к халкыныц «камы н жеген адамдар» болып KOpiHin ауылдыц элд1-аукатты тобын езд е рш щ соцына epTin, сол топца ар к а суйеда. О л ар 03 алдына турсын, 6ip кезде езд е рш щ жазган ен,- бектержщ идеялык мазмуны жагынан мешмен багыты да, сарыны да 6ip болган акын-жазушылар да элп буржуазия­ шыл ултшылдардьщ даурыкпа сезш е алданып, солардьщ жетепне epin, байшыл ултшылдыкка карай ауыткыды. Олар- 268

дыц in lin e к,азак,тын, кврнект1 ацындары С ултанмахмут Т о - райгыров, С эби т Д енентаев сияк,ты адамдар д а болды. О лар О ктябрь революциясына дейш , TinTi революциянын, алгаш- кы жылдарында да алашордашылардыц шылауында болды. Т ек социалиста революциянын, эд!л еттш п не кез1 жеткеннен KefiiH Fana олар 1919— 1920 ж ы лдарда совет ею метш е карай ойыса бастады. Бурыпгы патша ешметш щ отаршыл саясатыныц ащы зардабын тартк,ан к,азак, халк,ыныц 6ip белек кез1 ашык, де­ ген азам аттары да алгашк,ы кезде бурж уази яш ы л ултшыл- дарды ц леп1рген ж ел сездерш е ерщ шреп отырды. BipaK большевиктер партиясыньщ орталык, цалаларда шыгатын газеттерц журналдары, эралуан саяси ютаптары жалпы сая- си жагдайды те з ац гартты. Большевиктер партиясыньщ согысты ток,тату туралы, жер мэселеа туралы, улт мэселеа туралы, совет еммет1 ту­ ралы саясаты к,алыц халык, буцарасынын, кекешне крнымды, се.-нмше сщ1мд1 6ipfleH-6ip дурыс саясат едь С ондьщ тан да ецбекнп бук,ара кеп кеипкпей-ак, бурж уази яш ы л ултш ылдар- дьщ лешрген жел сездерш е к,улак, аспайтын болды. Ецбекип буцара совет ешметш ацсап кутть У л тш ы л оцыгандардан ертерек ту ц Ы п ipreMAi ayлак сал- ган мен, олардын, K.a3ipri даурык.пайынын, кеюме демаго­ гия екешн 6iAfliM. Т е щ р е п м д еп кедей ш ар уал арга ултшыл- дар сезш щ кургак, демагогия екешн тусшдаруге тырыстым. BipaK, кептен мыйды KeMipin, эбден ц аж ыты п, мендетш тас- таган ауру меш ц сол кездеп саяси цогамдык, ем1рде уп т- агарту icinen де repi белсенд! к,ызмет icTen, к,олма-к,ол ic ат- царуыма н е п зп кедерг1 болды. Мен деримнен етек басты болып ауылдык, ж ерд ей мектептщ тещ регш ен api узай ал- мадым. Сонымен, кундер eTin ж атты. С е з бостандыгы бар сияц- ты. BipaK сезден баскага эл1 бостандык жок едь М ал да, жер де байлар менпнп боп кал а берд1. Баягы ж алш ы — aai жалшы , баягы кедей — эл1 кедей, баягы м ы рза — эл1 мыр- за едь «К,амцор № 3» А в густ айыньщ ая к кез! едн Сауытбайдын, аулында бушл Обаган болысыньщ азаматтары катыскан жиылыс болды. Жиылыск,а мен де катыстым. Бекет в тей л еуо вты Kepin аман- сау сурасканнан кешн: 269

— Бул не жиылыс е к е н ?— деп сурадым. — Е си ген жок,сыц б а ? — деда ол,— М . келда гой — Иэ? — Н е nod б а р ? С ол с ез сейлейтш кершеда. — Н е айтады екен? — Ю м 6UciH ? — С взден баск,а беретш 1 бар ма екен? — Ю м 6iAciH. А й тпакш ы , оны сен кврмеген де шыгар- сын, эл1. K ep in сэлем 6epin, амандасып шыкпаймысыц,— де- Д1 Бекет. — Ж арбактап кай тем ш ? Ш ы гады гой, peTi келсе, осы далада-ак сейлесермш. — 031Н, 6iA, мен Kipin 6ipa3 отырып шыцтым. Ceui де су- рады , б1лед1 екен. «Б аягы да 6ip роман ж азы п ед1 гой, ол Kici» деп 6ip KyAin койды. T e ri, Kipin шыкданыц Tepic болмас едь Ж аман болсын, ж аксы болсын, ofrreyip, «а зам ат» кой. — «Б аягы д а 6ip роман ж азы п еда гой»,— деп кулда дей- Micin? — И э, солай деп кулдь — А зам ат» дегенщ кекесшщ бе, шыньщ ба? — Кекес1н болганы Heci? Ш ыным ,— дед1 Бекет. — Сен де кеттщ бе? — К,айда? — Соларга. — Соларыц им ? — «Алаштыц азаматтарына». — Ж ок-э, сонда да эйтеу!р?..— деп Бекет кум1лжш Калды. — С он да да «к ам ц ор » дейс1ц бе? — 0 з элш ше камкорсы мак К°й,— дед1 кул1п Бекет. — К,ателесес1ц, Беке,— дед1м мен,— «камкорсым ак» емес, «камкор № 3». Д эл осындай «К,амкордыц» бурын да 6ip-eKeyi кел1п кеткен еда. Д ауры кп а свзден баска немен ке- нелте к °я р дейс1ц? — М уны тауып айтты ц— « № 3 » екеш рас. Ж иылыс басталды . «К,амкор № 3 » шаршы топтьщ ал- дында шешенд1кке салынып, OTipiKTi шындай гып, Aenipin согып ту р. Ж урт тыцдап отыр, баягы KVP жел с е з : «¥лт>>> «ж у рт», «автономия», тагы баска осылар сиякты кунде естш журген жел сездер . О ныц баяндамасы 6iTTi. Сураулар 6epi- ле бастады: __ М ы р за,— дед1 С алмугамбет болыс,— к а зак в з алдын- д а хукумет болганда, эрк1мн1к ат а конысы, мекен!, жер-суы, 270

мал-мулк! е зш щ еркшде, былайш а айтк,анда, еш ю мш н орта- гы жок,, е з ш ш болып к,ала берда гой. — Эрине к,ала береда. — бр к е н щ всею ,— дед1 Салмугамбет. Мен кулю ж1берд1м. Бекет маган куб1рлеп: «кой , к,ой» деп MeHi 6ip ту ртш к,ойды. — Екш пп сурагым бар,— дед! болы с,— к,азак, в з алдына хукумет болганда, ол хукумет халы цты бай-кедей деп алала- майды гой? — Жок,,— деда «к,амк,ор»,— 6i3 к,азак, халк,ын алаламай- мыз. Б1зге оныц байы да бауыр, кедеЙ1 де бауы р. Bi3re 6api- 6ip. — ©Mip ж асыц узак, болсын, к,амк,орым,— деп цойды 6ip бай. — Алым-салык, сияк,ты эралуан твлемдер, бай-кедей де- мейише туцл1кке тусед! гой ? — деп сурады болыс. — Эрине. — Онысы ней? — О л к,алай ? — деген Ky6ip ecTiAfli. М ен оган мынадай б1рнеше сурак, к,ойдым: — EcKi эдет-салтца, этап айтцанда: к,алыц мал, кэп эйел алушылык, сияк,ты эдеттерге тыйым салына м а? — Хукум ет халыкдыц ежелг! эдет-гурпы мен салтана- тына тыйым сала алмайды. О л ар, халык,тын, мэдениет1 все келе, ваш ен -ез! к,алуга тш е: — К азак, тш н д е мектептер аш у жен1нде не !стелмекцн? — К,аз1р эн,г1ме мектепте емес, ел туралы , елд1н, ел бо­ лып цалуы туралы болып отыр,— дед1 «к,амк,ор». — Ж ер гш к т ! ек1мет орындарыныц басшылык, жумы- сына к,аэак, даласындагы бурынгы патшаныц атаман-ша- бармандарын втк1збеу туралы к,андай ам ал к,олданыл- мак,шы ? — Анык,тау eTin ай тыцызш ы, «атам ан -ш абарм ан дар» деге1пн,1з ю мдер? Бурынгы патшадан чин алган, шекпен киген, ат ак алган би, болыс, ш онжарларды айтамын,— дед1м мен. — К ур м е там ,— дед1 ол,— а з айтып отырган би, болыс патшадан чин алгандардын, 69pi б1рдей ж ам ан адамдар емес, олардыц imiHAe де а к ниет, адал журек адамдар бар. C i3 беи 61зден repi оларды халык ж аксы б!лед1. Д емек, олардын, iiui- нен суйгендерш сайлайды да, суймегендерш сайламайды. Бул халыктыц в з ерю ндеп ic,— деда «ц ам кор». — Х а к евз,— дед! болыс. 271

— Сонда, «алаш хукуметпнц», патша еюметшен айырма- сы кандай б о л а д ы ?— дедо! мен тагы да. Бекет «к ой » деп м е т тагы да туртш к,алды. «К,амк,ор» сыпылдап цоя бердь О л вткен кездерде «кам- Корлардыц» патш ага карсы с в з айтып «бакты да отырган- дарын, езпп ц де Семей турмесш де 6ipneuie кун отырганын ай та келш, ак,ырында: — Болашак, «х у к у м е т н з г е », оныц басшыларына элден осылай карайтын болсак,, к а за к уш ш жаргак, кулагы жас- тьгк,К,а тимей, азуы алты к,арыс Николай патшамен арпалы- сып, жанын ОК.ТЫН, уш ына байлап, абак,тыда, айдауда болып келген халы кты ц к,амк,орларына пэленшеге, тугеншеге т1л ти п зе тш болсак,, онда ел болудан калган екенб1з...— деп жэ- не тагы сол сиякты баягы ленip ген сездерд! айтып, 6ipaa даурыгып алды. B ip eKi-уш гимназистер «к ам к орл ар га» tU т и п зд щ деп маган KHAirin, катты -катты сездер айтты. — Мен ж ай окытушымын, тусшбеген шыгармын, де- Д1М, ал тус!нбеген болсам, аш у шак,ырмай-ак,, свкпей-ак, TyciHflipy ксрек емес п е? О л ец алдымсн п э д щ мшдетййэ емес пе ед1? C ofmc басталганда кейб1р камк,орсынып журген окыгандарымыздын, арасында патшаны жактап шыккан ад ам д ар да болды. О л ар 1916 ж ылы патшанын, жазалаушы эскерлер1 к,ару-жараксыэ момын халык,ты к,ырып, кызыл к,анга бояп, казак, ауылдарына ерт к,ойып журген кезде, пат­ шаны, оныц К уропаткин сиякты ж ендеттерш дэрштеп ундеу жазып, «ак патшаны» жактап, халыкка карсы шыккан-ды. Мен айтсам осындай адамдардан сак болайык деймш...— дей бергешмде, «к ам к о р » орнынан турып маган карап: — О з д щ е а м и у з юм ед1? — деда. Мен атымды айттым. -— И э, баягы «К,алыц м ал » романын ж азаты н жйчт екен- — Д э л ез1. — Е н д 1 TyciHiKTi,— дед1 ол-,— сонымен «заманын, тулш болса, та зы болып ш ал» деген бар емес пе, замандасым. З а - манныц кушне карай билеу керек болатынын да умытпау ке- рек. Тойы п cenipy бар, тоцып ceKipy бар, оны да айыра 6iAy керек...— деп алыстан орагыта, квмсск1 макал-мэтелдермен акталуга тырысты. BipaK, мойындауы мыз керек: патшаны дэр!птеп, К уро­ паткин сиякты ж ау ы з ж ендетп мактау — маскара болу гой,— дед1м мен. 272

«К,амкор» муны ест1меген Kici болып цана кутылды. Осы- дан кейш жиылыс кепке соаылган жок, em6ip м у л ы карар- с ы з ж абылды да, ж урт таран бастады. «К,амк,ор № 3 » к азак халкыньщ «камкорларыныц» багытын, кездеп отырган мак- сатын тусждГре ш м ккан екен. «К ,ам корлардыц» сыры ж урт- Ка мэл!м болды. О л элеуметтЫ мэселелерд! козгагы сы кел- мейтшд!пн керсетп . Х а л ы к агарту ici, мектеп мэселеа же- ншде 6ip ауы з с е з айткан жок,. О н ы ц кекей-Tecri сарымы тек Кана «хукумет» болды. О н ы ц сеэш тек ауылдын, билеп-тес- TeymiAepi мен байлары тана тусш дь TinTi осы жиылы стьщ алдында гана api-capi болып журген Бекет те былай шыга бер!п: — М ы н а н т демагогия,— деп салды. — Орысшацды бм меймш ,— дед! Дуйсембек деген ша- руа,— мынауьщ кой TepiciH жамылган каск,ыр ма деймш. — Т у л м дец1з , в ai де «эам аныц т у л м болса, та зы боп ш ал» дед! гой,— дед| тагы да 6ipey. — К ,азакты жарылкайтын сар баздар осылар болса, оны да кердж...— дед1 к»лын С1лтеп тагы 6ip шаруа. — «Бостандык, тец дж » деп жургендердщ e si не боп кет- Ti? — дед! тагы да Бекет. — Н е болсын, алдау, бос сез болып шыкты гой,— дед! eKiHiui 6ip ж !п т. Бул ж иылыстыц ж уртца еткен acepi осын- дай болды.

ОРЫНДАЛРАН АРМАН Ж Уль. есш а з e i r i . О ку басталганына да eKi айдан аск,аи едь У л ы соц и ал и ст^ революция таялып келе жатк,ан СИЯК.ТЫ. К,ай газе ттщ бетш ашып к,арасац да, большевик, со­ в ет деген сездер , Ленин деген eciM аталады. Е л imiHAe эралуан хабар бар. Керцнлес орыс селоларына бары п к,айтк,ан казак, ш аруалары в з аулыиа кап-кап хабар алып кай тады . У ю м ет ецбекии халык,тыц колына кешетш болыпты, кедей шаруаларга байлардыц жерш алып беретш керш едг Ф а бр и к -заво дтар жумысшылардыц колына квше- TiH сиякды деген хабарлар ауыл ецбекпплсршщ арасында кен, тарай бастады. «Б о льш еви ктердщ басш ылары — Ленин деген данышпан адам — ую мет басында отырган байларды КУЫП, олардын, орнына ж ум ысш ылар мен кедей шаруалардын, уэюлдерш КОЮ уш ш куш жинап ж аты р дейдк Больш евиктер улкен к а\" лаларда бел алып кушешптк байларды кУа бастапты дей- дЬ>, — деген хаб ар халы к арасында ел суйсшш тыцдайтын, ацсап куткен хабарлар болып алды. О л уакыттагы газет жаэдырып алып окитын адамдар, большевиктер партиясынын, газеттершен таяу арада 6ip ул­ кен уакиганын, болатындыгын ацгарган едь С ейтш , журт осы уакиганы кутуде болатын. С ол куткен уакига да болды. Бул — соци али ста революция, У лы Октябрь революциясы У л ы О к тя бр ь соц и ал и ста революциясыныц кушт1 тол- Кыны к а з а к ауылдарыныц 6ipiHeH соц 6ipinде epic алып, ка- лын, букараны револю цияшыл куреске котере бастады. Бул 274

революция к,азак, даласына азаттык, туы , тец дж туы, курес туы, 6ак,ыт туы болып келдй Талай урпактын, сан ж уз жылдар ацсап куткен улы за- маны туды. Ецбекип хальщ тьщ ураны — Ленин болып ал- ды. О сы улы eciM казак, халкын болашак, бакы тты ем!рге бастады. Бул талайлардьщ , миллиондаган е з1лген ецбекпй хальщтьщ орындалган арманы едь Б)рак осы улы революцияньщ жаулары да бар едь О лар да карап калмады, револю цияньщ дамуына к°л дар ы н ан кел- ген кадерш ш е кедерг1 ж асап бакты . б л к п ей беркп ей тш тап- ты ц курес кушейе TycTi. А уы л га большевиктер келдь олар к а зак ть щ ецбекип бу- Карасына большевиктпс шындьщты айта келдь О лар Ленин- нщ улы идеяларыньщ казак аулындагы api жаршысы, api уйымдастырушысы болып келдь Больш евиктер ж ергш кт1 советтерд1 уйымдастыруга Kipic- Ti. К,азак,тын, кедей ш аруалары б1рден-ак больш евиктердщ соцына ердь Олар большевиктердщ басшылырымен Совет еш м етщ ныгайтура белсене катынасты. С овет Y юметшш, ж аулары, олардын, iuiiHfle «алаш о рд а», советке карсы шыгып, ездерш щ жергслнсп еюмет орында- рын нытайтуга, советке кар сы карулы курес аш уга Kipicri-. BipaK булардьщ соцынан а з рана байлар болмаса, цальщ ецбекий букара ере койган жок- Эл1 ес1мде, 1918 ж ы лдьщ кектем1 рой деймш, мен ауыл- да жиылыс OTKiain «С о вет еюмет1 — ол н е т кездей д!» деген такырыпта баяндама жасадым. Бул жиылыста Серке, Есен- газы , Х асен , Дуйсенбек, Ж уш с, Е алы м, Мен,д1бек тары бас­ к а осылар сиякты кедейлер совет е м м етж ж актап с е з сей- леп, совет еюметж к°л га кару алып K°prayFa к а зак кедей- лерш щ дайын е к е н д тн б1лд1рдь Осы жиылыста, совет еюметш, оньщ саясатын куттьщтап каулы алумен катар, кедейлер байлардьщ, acipece Сауытбай, Сандыбай, Дэнщбай сиякты шонжарлардьщ жерш белюке салу туралы каулы алды. Мен бул фактш1 казак кедейлерь нщ совет ешметш е калай карарандыгын, оньщ белсенд1л1п Кандай дэрежеде болгандырын керсету уш щ KeATipin отыр- мын, эйтпесе, мундай жиылыстар, кейде жац-жак, болып те- белеске дейш барып тараган жиылыстар, ол кезде а з болтан жок- Бул ж урттьщ барлыгына 6eAriAi ж ай болрандьщтан, мен оларды т1ркеп ж аткым келмедь 1918 ж ы лдьщ ая к кезш ен бастап, окытуш ылар К,оста- найдьщ большевиктер! Иванов, Летунов, Ужгин, тары бас- 275

цаларымен танысып, ты гы з байланыс жасадык,. Большевик- терге т1лектес жэне кемекин болган оцытушылардыц ш ш д е Бекет те, Эбэубэш р де тагы басцалары да бар едь Б 13 оцы- туш ы бола тура К,останайдагы больш евиктердщ к,азак, ауыл- дарындагы yriTiuici, больш евиктж шындыцты, лениндж-ста- линдж арман-мацсатты, улы идеялды icae асырушы, тарату- шы болдык,- Bi3 халык, агарту iciMeH, мектеп жумысымен к,атар, осы сияцты больш евиктж уг'т жумысын ж урп здж . Револю цияныц алгашцы жылдарында, азам ат согысы жыл- дарында, одан кеш нп ш аруаш ылыцты цалпына келт1ру жыл­ дарында да 6i3 ауылдагы больш евиктж угптшлер болдык,. Бул зацды едь ©йткеш, ол кезде ауылда партия уйымы жаца рана уйымдасып жатыр едк сауатты адамдар да а з еде Сон- дыцтан больш евиктердщ ауылдагы и р е п ш ц 6ipi — 9pi упт- иплерЫц, api уйымдастырушыларыныц 6ipi — совет уюметш жацтаушы, саналы оцытушылар болды. Бул ж ы лдарда совет ею метш насихаттау, оны ныгайту жешнде сщ1рген азды -кепт1 ецбепмд1 бул жерде тугел баян- дап ж атудыц цаж ет1 жок, деп б!лем!н. ©йткен!, op6ip саналы, адал н иегп совет оцытуш ысы, совет ею метш щ , болынсвик- TiK партияныц улы идеясыньщ ауылдагы насихатшысы бол­ таны езж ен е з 1 айцын. М ундай жумысты 6ip мен гана елден ерекше аткарганым жок,, оны баска окытушылар да аткарды. С ондыктан буган токталгым келмедк Екш инден, б1эдщ жу- мысымыз, кебж есе, мектеп тен,1регшде болды. Б1зге жуктел- ген н е п зп мш дет: ж ацадан мектептер аш у, балаларды окуга Тарту, улкендердщ сауатын аш у, ауылдык жерде мэдени агарту жумысын ж у р п зу сияцты icTep едк 0 p 6 ip совет оцы- тушысы осы жумыстарды атсалысып ютедь Больш евиктер бастаган совет адамдары шиеленюкен тап куресщщ , цаЬарлы азам ат согысыныц лапылдаган ертшщ йшнде, кесюлескен урыстар устшде революцияныц улы же- ц ю терш м э ц п баянды eTin сацтап калды. С овет eKiMeTi, тамырын терец жайган ж ас емен сияцты, ныгая бердь Е ж ел п арман орындалды, шын мэншдеп тец дж заман ы туып, советтж flayip орнады. Ксцес кайтарган кек Б1здщ елде Ж усш дейтш кедей ш аруа болган едь 0здер1 кеп уацытца дейш Сауытбай, Сандыбай ауылдарын паналап, солармен кер ш ! отырып, ipreAec конып журдк Балалары да. 276

03i де бай ауылдын, малый барып, шаруасын гстейтш; ала- тын ак,ысы аттын, майын мш у, 6ip сиыр немесе eaiKi-лак, си- як,ты б!рл1-жары м сауын ал а туру, тары сондайлар бола- тын-ды. Bip жылы Сауытбай еэшш, болыс боп турран кезш де осы Ж усш тщ азын-аулак, ж ерш е к,ызырып, онын, ауы л ipreciH- деп к,ыстауын зорлык,пен алып койды. Басы н да 6ipa3 уа- Кыт к,арсылык, б1лд1рген1мен, Ж усш тщ азуы алты к,арыс Сауытбай, Сандыбайларга гстейтШ болмады да, жуан ата бай ауыл акыры, Ж усш тщ ж ерш сщ 1р ш к е т и ; Ж усш е зш щ сол жылры ен,бекак,ысына да тук алмады. Ж еры з калган Ж усш Сауы тбай ауылынан Kemin, кол жагасында отыратын езш щ тамыр орысы Гришанын, цасына Кыстап шык,ты. B ip жыл отырганнан кешн, сол орыс шаруа- сымен 6ipre балык, аулап, егш салып кун KepeTiH болып ка- лып к,ойды. Г ришанын, кемектесу1мен уй, к.ора-сайман, мон- ша салып алып, сол жерд1 мекендеп к,алды. BepipeKTe 61зд!ц Ж усш тердщ моншасына Tycin келекиз деп, барып к,айтып журетш едь Б!рте-б1рте осы Ж усш пен Гришалардын, к,асына орыс ш аруалары Keuiin кеп к,оныстана берд1 де, акыры, сол жерге орыс поселкес! орнады. Байлармен сиыса алмаган кейб1р Казак, кедейлер1 де осы поселкеге кетш , eriH салып, балык аулап, сонда мекендеп калып ж урдь О сы кггаптьщ бас ке­ зш де окушым б>‘летш «Т о й да естшен эн,пме» деген тарауда с ез болатын А буй ы р деген кедей шаруанын, балалары да ке- ййпректе сол поселкеге кеш ш кеткен еда. Булардын, С элду, Бидабек, Б'айгазы, К,аж ыбол деген урпактары каз1р сол поселкенщ жанынан ашылган «К р ас­ ный партизан» атты промысловый артельде екпшд1 жумыс- шылар. О сы кедейлер совет yKiMeTi тусында, Y aw О ктябрь революциясынан кешн бас кетерш , байларга кеткен ececi мен кектерш ку а бастады. А уы лда С овет еш м етш орнатуга барынша ат салысты. К аза к ецбекпплершщ арасында туган революциялык ерлеудщ 6ip мысалын окуш ыма тусшд1ре ке- туда каж ет деп таптым. 1918 жылы, август айынын, ш ш д е мен ж азгы демалыста вз1М13дщ ауылга келш журген ед1м. Bip куш кеппрек турып, тацсртен, далага шыксам, Совдеп уш нщ жанынан емден-уш- тен мал жетектеп я косактап айдап, ж ан -ж акка KeTin ж аткан адамдар кершедк Бул не болды екен деп ойланып турганда, жетег!нде ек1 277

биес1 бар. С элду келш аттан густь Амандык.-саулык, сурасып болганнан KeSiH мен: — Е , муныц не? — дед1м. — Н е болушы ед!; кесегец Kereprip кецес байларра кет- кеи кепм/й эперд! гой,— дед! Сэлду. — Иэ. — © з щ бьлесщ,— деп бастады Сэлду с е э ш — талай ж ы лдар бойы м ан н экем ур!м -бутагымен Сандыбай, Сауыт- байларра ак ы сы з, пулсыз к,ызмет eTin, к,ысы-жазы малый багып келмед1 ме. А н а д а осы ауылдыц кедей-кепшжтер! кедейлер комитет- Tepinc eipirinxi дейдй мацсаты байларра кеткен ксдейлердщ ак,ысын эперед1 екен, артык, жерлерш алып кедейлерге бере- д1 екен деген сон,, соган экем маркумныц жэне ез!м нщ Са- уы тбай балаларына кеткен ак,ы-нулымды, баягыда тартып алган жер1мд1 кайтары п беруд1 сурап шагым е т т ед1м. Мы- нау CKi бие соныц бодауы да, С аркел дщ касындагы бидай егетш ац ы зды коса алып к,айтып барамын,— дед! Сэлду. — Бэрекелд!, к,айырлы болсьгн,— де/йм мен.— Баягыда теплгси к о з жасым, табан ак,ы, мацдай repiM десенип муны. — А йналайын С оветке мыц рахмет,— дед1 Сэлду та­ ры да. С элду уйге Tycin, шай iuiTi де, аттанып Kerri. Алдында 1918 ж ылы 11 июньде декрет шык,к,анын, сол декрегпн, купи бойынша 6i3fliH, ауы лда да кедейлер 6ipAecin, кедейлер комитеттёрш уйымдастырганын мен бж етшмш. Б!зд!н, ж а^та, К,азак,станныц солтустж аймак,тарында Казак, ецбекпйлер! ¥ л ы О ктябрь социалнстж революциясы эперген праволарын осылай пайдаланып, совет е тм е тш осы- лайша карсы алды. К,азак, ецбекиплер! 1928— 1930 ж ылдарда кулактарды тап ретшде жою басталганда байлардьщ мал-мулкш, жерш конфискелеу жумысына, ауыл шаруашылыгын коллективтен- д!ру, ш аруаларды артельдерге 6ipiKTipy жумысына т. б. сая- си элеуметтж н аукаидарга белсене араласты. брлеу Большевикт!к партия, совет о тм е н совет окытушылары- ныц алдына тарихи зо р мш дет к°й ды . Б 13 енд! ауылдагы оку. мэдени агарту жумысынын, белсен/й уйымдастырушысы болдыц. Bi3re жуктелген мшдеттер оцай емес едь Осы жерде 278

сол кездеп жалпы ж агдай туралы 6ip-eici ауы з с е з айтып вту керек сияк,ты. Бурынгы ауылдык бастауыш мектептер ею-ак класты. уш-ак, класты болатын, тер т класты бастауы ш мектеп посел- кел1 жерлерде тана бар-ды. Енд1 ауы лдарда д а TericiHeH тер т класты бастауыш мектептер уйымдастырылуы керек едь Бурын к а за к балалары 6ipiHini кластан бастап орысш а оки- тын, ал мунын, e3i, ж огарыда айтк,андай, орысш а 6ip ауы з с ез би м ей тш балалар уш ш ете к,иын болатын. Сондык,тан да баягыда Алтынсарин арман еткен жуйеш icKe асырып. Казак, балаларынын, сауатын сц алдымен к,азак,ша аш у, де- мек мумкш болтан жагдайда, 6ipiHmi, екшпп кластарда ка- зак.ша опыту, ymiHuii кластан бастап орысша-к,азак,ш а опы­ ту мэселесш шешу керек едь О л — ол ма, ен, алдымен казак, балаларын опыту ymiH е з ана тЫ н д е бастауы ш мектептер аш у керек едк М ш е, 613 енд1 осы мшдеттерд1 орындаута KipicTiK. К,иыншылык,тар кеп болды. Ен, алдымен к а за к тш н д е ОКУ К¥Ралы Ж0К1 едк Сондыктан оку К¥РалДа Рын жасау, жацадан мектептер ашу революциянын, алташкы жылдарын- да казакдын атарту майданында жумыс icTeiiTin кадрлары- ньщ алдында турган улкен 6ip мш дет едк М ектеп уш!н колайлы уйлер де жок> оку куралы д а жок. окытушылар да ж етю лж аз кезде, совет еюметше кырын ка- райтмн адамдар жогары оку орындарында отырып, удайы кедерг1 жасай бердь Бул ж агдай 6i3re « э » дегеннен оку жу- мысын жолга к оюга киындык тугызды. Бул революциянын, алгашк,ы ж ылдарындагы жалпы ж агдай едь А лай да к,олды кусырып, карап отырмадык. Большевик- TiK партияньщ, совет ушметййц басш ылыгы ж эне камкорлы- ры аркасында ауылда ж уртш ылы ктыц niKipiH уйымдасты- рып, кеп ш ш п п мектеп салу жумысына жумылдырдык; екншпден, ж огарыда аталган мж деттер туралы THicTi орын- дардыц алдында мэселе к°йып, оларга ко згау салып отыр- дык; ушншнден, бар мектептердщ жумысын дурыс жолга Кою, улкендерд1н, сауатын аш у жумысын к °л г а алдык,- Рево­ люциянын, алгаш кы ж ылдарындагы б1здщ ауылдык, ж ерлер­ де ютеген жумысымыздыц Typi осындай едь 1919 ж ылы менin ауруым бурынгысынан дендеп, ж ш - жи! жатып калатын болдым. Сол наукасымнын себебшен мен е з аулыма кайтуга мэжбур болдым. А лай д а aytrtAFa Кайтып келгеннен нейin де ем!р1мшц ен, кы зы кты шагын сарп еткен рухани cepiriM — мектетй тастай алмадым. Аурумен 279

алыса ж урш , оцытушы болып icTefi бердЁм. С ол жылдарда К арц ы н , К ум тебе, Ш олацсай, К,амыстыквл, Уялысай деген кершЁлес ауылдарда жэне в з аулым турган А ц суатта мектеп ymiH уй салгызып, бастауыш мектептердЁц ашылуына себеп- шё болдым. СейтЁп, к,азак, ауылдарында к,азак, тЁлЁнде бастауыш мек- тептер совет екЁметЁнЁц емЁр суре бастаган алгашцы он, он бес жылында-ак, пайда болды. Балаларды оцыту дагдылы, мён- д е тп icne айнала бердЁ. Оцытушылар да кебейЁцкЁредЁ. Осы кезде ауы лда социализм курылысын жузеге асыру жолында саналуан улы езгерЁстер болды. К азак, аулы еркш дем алып, ж ац а 6ip тарихн белге шык,ты. О л осы кезден бастап удайы ерлеуде болды. Мен партиямыз бен ук1мет1м1зд1н, мектеп жумысына удайы кен,1л бел1п, к,амк,орлык. eTin отырганын керсету уш1н мектептер же!пнде жэне жалпы халык, агарту мэселсс1нде болган талас-тарты стар жен1нде 6|рнеше с в з ай- та кетк1м келедЁ. У мытпасам, 1934 жылдын, кузЁ болуы керек. Мен Боро- войдагы бурынгы екЁ класты училищенЁц орнына ашылган шаруа ж астары мектебЁнде к,ызмет Ёстеп журдЁм. Мектеп мецгерушЁсЁ оцушым бЁлетЁн Сауытбайдыц ШаяхметЁ едЁ. Ш аяхм ет экёмшёлёктё жак,сы керетЁн, педагог боп, бала ок,ы-. тудан rep i мансапты тэуЁр керетЁн мейлЁнше жалк,ау едЁ. О ныц устЁне взЁ сол кезде мектептерде етек алып турган жал- ган ёлём— педалогияны мейлЁнше к,олдайтын. Элде бЁр кезде менЁн, экемнЁн, кедейлЁгЁн мыск,ылдап, «К в- бей агам келедЁнЁ» шыгарып жургендЁктен бе, элде алгаищы ж ылы бэрЁмЁэ бЁрге ок,уга тускенде ннтернатта жатып ок,и- тын кедей балаларынын, намысына тие бергендЁктен бе, не- месе менЁн, туцгыш романым «К ,альщ мал» шык,к,ан кезде, шыгармамды ж амандап, сык,ак, влен, шыгаргандыгынан ба, нелЁктен екенЁн бЁлмеймЁн, эйтеуЁр мен келген куннен бастап- ак, ШаяхметтЁ унатпадым. О ныц устЁне дэл менЁн, осы ойымды угынгандай мектеп- тёц ж ацсы оцитын кейбЁр оцушылары «мецгерушЁ суйтедЁ», « мецгерушё буйтедЁ», «мецгерушЁ бугЁн ананы бЁлмеи цал- д ы », «мецгерушЁ мынаны бЁлмей цалды» деп, цыццылдап ай- та беретЁн болды. С онда да шыдамдылык, жасап, сы ртца тёс жарып Ёштеце 280

айта к,оймай 6ip aa уак,ьгг журЛ1М. А лай да меш ц шыдамым- ды мынадай 6ip уак,ыйга бузды. Bip кун1 Салык, дейтш мугал!м 6ip баланы мугал!мдер отырран белмеге жетектеп Kipfli де, 6i3re к,арап: «TinTi тук сабак, укпайды, не icTepiMfli б!лмеймш, кун сайын «ж ам ан » деген бага алады»,— дед!. Б ала босага жак,та, беркш колына алган бойы, ж аутацдап эрюмшн, бетше б!р к,арап к,ойып, твмен ецкешп, беркш щ тебесш дег! TeciriH шукылап тур. — Сабак, сурасан, осылай н эс ш Tycin кетещ,— дед1 тагы да эли мугал1м. -— Жен-ак,. Буш л уркына нэс!л 6iTin керген жок,, бул uii- pii<Kc ол к,айдан келунн efli,— дед1 Ш аяхм ет сезге араласып, «ш вп шыццан жерге ш ыгады» деген, жет1 атасынан 6epi же- тес13 едь Бул сабак,ты к,айдан жак,сы окысын ? — Э ц пм е онда емес к,ой,— дсд1м мен.— Бул баланын, уй- imiiie, ата-анасына барып жолыгып, уй турмысымен танысу керек; свйт!п нелжтен сабакка улпрмей жургенд!г!н анык,тап алып, ш ара крлдану керек. М еш ц бул айтцанымды Ш аяхм ет ж ацтырмай к,алды. Ол балага. жацындап барып, ацырып-зешп, тепсшш , урсып-ур- сып, жацсы оцымасац класца келме, тузелмесец мектептен шыгарамын, бар деп, ушне цайтарды. Мен бала шыгып кеткеннен кешн, э л п эцпмеге цайта кентм: — Баланын, турмыс жагдайымен танысу керек, тэрбие- леу керек, баулу керек,— дед1м мен. — Жоцты айтады екенсщ, Спандияр, урцына тартцан ынжык, деген сол, одан не шыгушы ед1? — дед! Ш аяхм ет з!л- денш.— Педалогия гылымы бойынша баланын, сабак, улпр- м е у ш ш п ш ц себебш оный, н эсш нен !здеу керек. — Ендеш е жок,ты айтатын мен емес, сен,— дед1м мен де — Иэ, сенщше, сонда гылым цателесш отыр м а? — дед! Ш аяхм ет мгеш ек !здеп. — Дэл осы жерде цателесш отыр. — Немен дэлелдейсщ? — Сен!ц экец С ауытбай 6ip болыс елд! билеп едй 0 з экецд1 с в з жок,, н эи лы з деп санамайсыц гой. Ендеш е «Н э а л - д !» е зщ не цып баягыда ец алгаш оцуга тускен жмлы са- бацца улпрмей шыгып кет1п едщ ? — Онда сеш ц жумысыц болмасын,— дед1 Ш аяхм ет ай- тар дауы болмай.— Былым е п р ж айтады дегешцд! мен жо- 281

тары орынныц алдына цоямын, галымдыгыцды сонда кер- сетерсщ. 1 Мен муны дэлел болады деп айтцаным жоц,— дед1м тары да,— ал дэлелдеу керек болса, сол баланы маган бер, мен сол баланы к,атарга сосуды мшдетеме алайын; тастап нйберетш аспанын, болса, оныцды icrefi жатасын, гой,— це­ н т енд1 сейлссуд1 цаламайтындырымды сезсш дегендей ор- пымнан турып жатып. KepepM is соныц мыйын цайта жаратцаныцды,— дед! Ш аяхмет. Сонымен мен айтцанымды дэлелдеуге KipicTiM. Баланыц соцынан узбей бацылап ж урд1м. Бала ешцашан ундемейд!, ж олдастары да мазац тап, кслсмеждей беред! екен. Мен бала­ ныц ата-анасына жолыгу мацсатымен, оныц ушне бардым. М ен барранда бала ушнде жоц екен, баланыц шешесше кел- ген шаруамныц ж енш айттым. — К,айдан б м е й т , тамагы аш емес, кш м! бутш, жумыс басты боп журген ол жоц,— дед1 баланыц iueiueci. О сы мезг1лде уйге бала да келш KipAi. M em корд! де «6ip сум дыцты» куткендей, ец1 цашып, басы салбырап кета. Б аланы ц келу1-ац муц екен uieuieci киш экетт!. — Эз1р асты ц атасы, айтцанды уцпайтын кеще, мец!реу. О сы сен-ац шашымды агартатын болдыц рой. Ы нж ыц неме, ана пэленшешц езщ дей баласын цараш ы, сен! сыртыцнаи сатып кеткендей, — деп, жерлеп ала женеддк Эрине, н1ешес!н!ц дурыс ктем ей отыргандырын сезсем де, мен баланы ц кезш ш е, басу ай та алмадым да, цош айтысып кет!п цалдым. Сонымен, мен ез1мше баланыц неге улг!рмейт!нд!г!н!ц се- бебшщ, i3iHe тускен сияцтандым. Bipmuim en, бала эуелг1 кезде сабацца улг!рмей журген. А л мурал1м оган анау Kyuri, Ш аяхм ет айтцандай, «н э с м а з» , «жетес13», «ж асык,» деген сияцтыларды айтып, урсып, педа- логияиыц дер тж еге берген. Ек!нш!ден, уйге барса, баланыц ccTHTmi тары да осы сияцты «кещ е», «мец1реу» дегендер бо­ лады екен. С ей тш , бала, шынында да жасып кеткен, е з ку- ш1не деген ceniM жойылган екен. Ушшипден, осы жардайлар- дан кешн, баланыц 6ipre оцитын жолдастары да, оны эз1л, кслемеж дщ объектна етш, басынып алган екен. К,ысцасы баланы ц цаты нас жасайтын ортасында оныц талабын жетек- теп, сабацца дсген ынтасын артты рып, умгг сэулесш коз ал­ дына елестетш ж!герленд!рст!ч ешюм цалмаган. Осындай жардайлар баланы эбден ыцтатып алган да, балага оцу да, 282

окымау да 6spi6ip боп алган, урыс-сепс свздер мулдем взш щ эсер ету купли жойган. Енд1 ш ара к,олдану керек деп кортындыладым. BipaK, не- ден, калайша бастау керек екендаг! маран эл! кемесш, кун,- п р т ед1. Алдымен жолдастарынан бастау макул деп таптым. вйт- KeHi, к,ай адамнын, болсын, acipece ок,ушылардыц тэрбие ал- уына, сабак,к,а улп руш е, жалпы оцушыныц мшез-кулкыныц, адамгерпнлш сыпаттарыныц к,алыптасуына оныц коршауы- ныц, 6ipre журген жолдастарыныц эсер! вте зор. B ip кун!, сабак,тан кейш кешеде келе ж аты р ед!м , мектеп- т щ ауласында уш -тврт бала элг! сабакца улпрм ей тш ок,у- шыны алып, келемеждеп ж ур екен. М ен барлыгын б1рдей му- рал!мдер белмес!не алып келд1м де: — Неменеге жетшесщдер; неге в з ж олдастарьщ ды келе- междейсщдер; одан ездерщшн, к,ай ж ерлерщ а р т ы к ,?!— де- д!м TyciMfli суык,к,а салып. Балалар ундемей темен ц арасты. Bipa3 у зЫ стен кейш ба- лаларга, 6ipeyfli келемеждеу, а т к,ою мектеп тэрт!б!не жат- пайтындырын, ж аксы , у л г ш окушы еш цаш анда булай icTe- м е й тш д тн TyciHAipfliM де, екнпшлей мундай эдепс!зд!ктер!н байкасам, ш ара колданатындырымды ескертт1м. М ундагы ойым, окуш ы оны да цоргайтын, онын, д а «се- з1н свйлейт1н» ад ам бар екен рой деген к,ортындыга келс!н деген!м ед!. О сы жардайдан кейш балалар да эли ок,ушыны беталды мазацтай берулер!н к,ойды. Ок,ушы уз!л!с кезш де журтпен 6ipre кул!п-ойнайтын, кенД квтерет!н бола бастады. Э зи д ей берет!н жолдастарына есел1 сезш де ж1бермейтш болды. Бул взгер!ст!н, бэрш де мен бак,ылап журд1м. Bip куш окушыны б!р бос бвлмеге ш акырып алып, 6ip так,пак,ты ж аттап келуге тапсырдым да, «Ж ак,сылап ж аттап кел, келеа жет!де ата-аналарра кер сети етш мектеп кеппнде айтатын боласын,»,— дед!м. — Мен бе? — дед! окушы с еш м азд е у карап, К л а с та еке- у1м!зден басца жан ж ок едк Мен тактага бурылдым да, «жаксылап жаттап кел, келеа жет!де ата-аналарра кврсет!ле- т1н мектеп кешшде айтатын боласын,»,— дед1м. О к уш ы ме- н'щ эз!лдеген!мд1, езшЩ к°й ган сурауынын, орынсыз екенд1- г ш тусшд1 де, мырс eTin к у л т ж1берд!. — Ж арайды, ж аксы , ж аттап келемш,— дед! де, бетшде кулк1 мен куаныш ойнаган калпы ж уп р ш далага шырып 283

„ Б ,Р ж е^ден кейш мектеп балалары ата-аналарга арнап оиын К.ОЙЫП бердй Оцушы баягы мен жаттауга берген так,- пак,ты сол кеште мэнерлеп нацышымен айтып шыцты. Журт- ты ц к,ол согып, цошемет KepceTyi, менщ байк,ауымша ок,ушы- га катты эсер eTTi. Мурал!мдерден сурастырып б1лсем, ок,ушы сабак,ты да бу- рынгыдай емес Tayip ок,и бастапты. Мен э л п ок,ушыныц булай тузеле бастауына к,орам жу- мысмпа к,атыстырудыц д а пайдасы тигендшш ацгардым. А р а д а 6 ip a s уак,ыт вткеннен кешн, мен тары да оньщ уш- не барып, ок,ушыныц анасына еткен ж олы дурыс штемеген- flirin, балара упем1 урсып, зекш , н эсш н Tycipin, ж асы та бе- ретш сездер айтудьщ Tepic екенд1гш айтып, баланы 6ip уа- к,ыт квтермелеп, кейде оныц жацсылытын, жарымды мш ездерш де айтып отырудьщ пайдалылытын, муньщ вз! баланьщ ынтасын артты рып, талаптандыратындырын тусш- , flipfliM. Ок,ушыньщ анасы менщ с е з 1ме к,арсы болмады. Сонымен, бала сабакда жак,сы улпретш дей дэрежеге Ш- Hin цалды. Пэленше сабакда улпрмейд1 дейтш мурал1мдер де азая бастады, к,айта, кершшше, пэленше тузелш келед1, кеше менщ сабарымнан «ж ак,сы» деген бага алды, кеше пэлендей сурауга жак,сы ж ауап берд1 деген сездер ж т еЫ л етш бол- ды. Ж ыл аягында емтиханда к,ойылган сурауларга «менщ ок,ушым» алдыцгы к,атарлы балалардын, 6ipi боп жауап бердй Мен бул 6ip к!шкене мысалды сол 6ip жылдарда Совет мектептерше enin, етек алып кеткен жалран рылым — педа­ логияньщ «цагидасы ны ц» к,аншалык,ты зияны тигендшн керсету унпн, мен сняк,ты м е к тегт cyfieTin кеiiбiр халык, му- гал1мдер1нщ педалогияньщ шатпакдарымен сыйыса алмаган- дыгын керсету унпн кел пр ш отырмын. Педалогияньщ тусшд1рмелер1, шынында да Kici кулерлж едь П едалогия бул баягы педантизмнен де зыянды болды. Педалогия тэрбиенщ ролш жок,к,а шыраратын. О л мектепте сабак,к,а у л п р м еу ш ш к тщ ce6e6i — оцушыньщ тук,ымына, нэ- ciAinc байланысты болады деп идеалистж тургыдан тусшд!- рет1н. О н ьщ айтуынша, кебшесе, кедей балалары улпрмеуге THic, ейткеш оньщ н эсЫ , те п нашдр деп оттайтыи. Кейде TinTi, Kefl6ip жеке ок,ушыньщ сабакда ул п рм еу ш ш п н щ себе- б ш не оцушыньщ е зш щ , не оньщ туран-туысцандарынын, физиологиялык, ж ет|м аздш ш ен , биологиялык, фактиерден 1здеуге шейпн бараты н. Мектепке к,абылдау унпн, алдымен 284

баланыц биологиялык, жагына кец!л аударатын да, юшкен- тай физиологиялык, KeMicTiri бар окуш ыларды TinTi цабыл- дамай цоятын. Т а л а й алтын асыцтай к,аб1летт1 балалар, осы буржуазиялык, ж алган гылымныц KecipiHeH, мектепке тусе алмай цалатын. М ш е, б1здщ ауылдык, мектепте де осындай жалган гы­ лымныц жацтаушылары табылмай цалмады. Мэселен, сол кезде мектеп мецгеруийа боп журген Сауытбаев мектептеп оку тэрбие-жумысыныц цойылысы женш деп мугал1мшц жа- уапкерш Ы пн мулде мойындамайтын, оцушьш ыц наш ар ул- ripyiH ол педалогияга суйенш, нэш лдж, элеу м етак , биология­ лык факторларга непздемек болатын. MiHe, осы ж енш деп б1зд1ц арам ы зда болган тарты с ж огарыдагы уацигадан ке- шн улгая бердь Баланы улпруцплердщ цатарына цосцаныма кез1 жете турса да, Ш аяхм ет оган ц анагат цылмады. М еш ц педалогияныц «цагидасын» цуаттамайтындыгымды аудан- дык, оку бел1мже де ж етю зген екен. М ен ауданнан келген оку инспекторларымен де эркезде таласып цалып журдам. Соны- мен маган Ш аяхметпен 6ipre ц ызм ет icTey TinTi мумкш емес болды. С е й т т жургенде, 1935 ж ы лы ж азд а аудан дык, оку бел1м1 маган K,a3ipri е з аулыма — «А ц су ат» бастауыш мек- тебш е (О л кезде бастауыш мектеп болаты н ) мецгеруип бо- лып баруды усынды. Бул icKe Ш аяхм еттщ цолы араласцан- дыгын сезе турсам да, мен царсылы ц б1лд1рмед1М. Мен содан бастап е з аулымда кы зм ет 1степ келемш. Мен А ц суатц а келгеннщ ,келес1 жылында, 1936 ж ылы 4 июльде Б К (б )П Орталык, Комитетшщ «Х алы к агарту ко­ миссариаты системасындагы педалогиялык, бурмалаушылык,- тар туралы» тарихи цаулысы шыцты. П артиямыздыц бул цаулысы марксизмге ж ат идеалистш теорияны непзге алатын жалган гылым педалогияныц тамырына балта шапты, оныц баланыц тагдырын н эа л д ж , биологиялык,, элеуметт!к ф ак­ торларга суйенш шешудг уагыздайтын зиянды «цагидасын» аяусыз эшкереледь Ш аяхм ет С ауы тбаев халык, агарту к ш д е п меш ц гана емес, бук1Л совет халцыныц, соц и ал и ста цурылыстыц жауы болып шыцты ; кейш ол эшкереленш, совет за ц ы бойынша, ж азасын тартты. Осынау 6ip алые ауылдапя мектепте педа- логтармен арамызда болган тартыс осылай аякталды. 285

Ацсуат мсктсбЫц тарпхьшан А ц су ат — менщ е з аулым турган ж ерш ц аты. K,a3ip бул жерде «А ц су ат» ауыл шаруаш ылыц артел1 бар. М ешц экем Кебейден, онын, нплсршен ep6iren ур п ац — тепе осы колхоз- да. К,ызыл Т у ауыл CoeeTi де осы «А ц су ат» колхозыныц цыстагында турады. Революциядан бурын бул ауылда ана тЫ нд е мектеп бол- магандыгы, ц азац балаларына ек! жылдыц ауылдыц мектеп- ке оцуга тусудщ е з! улкен 6ip арман болгандыгы осы ец- бектщ бас жагында айтылып еттй А уылда революцияныц алгашцы жылдарында да ана тш н д е мектеп жоц едь K,a3ip осы ауы лда он ж ылдыц мектеп бар. Мунда цырыц бала жа- тып оцитын интернат бар, K,a3ipri уацытта бул мектепте Пресногорковский, М ецдщара, Узынкел, Урицкий ауылда- рыныц да балалары оциды. О сы он ж ылдыц мектеп будан жиырма жиырма бес ж ы л бурын К1шкене гана eKi белмел1 уйдег1 бастауыш мектеп ед1. О ны мен салдырып, мен ашып ед1м. А лгаш цы ашылган ж ылы он, он бес бала FaHa оцыды. Ек1-уш жылга дейнн мунда 6ip-eKi класс гана болды. Оцушылардыц саны да он бес-жиырмадан асып кете алмады. BipaK, тагы да 6ip eKi-уш ж ы л вткеинен кейш, жиырма бес, о ты з бала оцитын толыц то р т класты кэду1л п бастауыш мектепке айналды. М ен, соцгы жиырма ж ы л 1шшде осы мектепте icTen келе- MiH. 1936 ж ы лы осы мектепт$н он, он бес километр жерде терт-бес бастауыш мектептер бар едь С ол бастауыш мектеп- терд1 6iTipin шыццан балалар ушш, осы мацда орталау не орта мектеп керек болды. М аган осы «А цсуат» мектебш ор­ талау мектеп етш цайта цурса цайтер ед1 деген ой келдй Е гер де бул орталау не орта мектеп болып цайта цурылса, он- да осы TeH,ipeKTeri бастауыш мектептерд1 6iTipreH балалар оцуды тастап кетпей, Dpi царай оци беруге мумкшДж алган болар едк Эйтпеген кунде мойны цаш ыц жерлерге барып оцуга ш амасы келмейт1н кейбгр шаруалардыц балалары бас­ тауы ш мектепи б!т1ргеннен кеЙ1н оци алмай цалуы даусыз едь Мен аудандыц басшы уйымдардыц алдына осы жаиында мэселе цойдым. Облы сты ц оцу 6вл1мш1ц бастыгымен сейлес- TiM, оган да в з niKipiMAi б1рден айттым. А удан жэне облыс басш ылары мен1ц niKipiMfli 61рдец цолдады. С ей тш , 6ip жыл- дан ксчпн, 1937 ж ы лы А ц суаттагы бастауыш мектеп ж еп жылдыц мектеп болып цайта цурылды. 286

Мен осы орталау м ек тегтц директоры болып белплен- д1м. Бастауыш мектеп уйтцысынан цурылган жет1 жылдыц мектеп эл! де кеп жумыс 1стеуд1 керек етть Ж ацадан уйлер салу, оцы туш ылар уппн пэтер уйлер табу, мектептщ iiiiKi жабдыцтарын ж етю зу, тары басца осы сияцты кеп жумыстар жасалынуы керек едь Егерде бул жешнде ктелген жумысты ж аза бастасам, ол 6ip улкен баяндама болып шырар едк 0йт- кен1 TeMip жолдан ж у з елу километрдей туратын шалгай ауылда ол кеэде бастауы ш мектептщ орнына же™ жылдык, мектеп уйымдастыру оцай емес едь А лай д а ж уртш ылы цты ц кемеп, партиям ы з бен ук1мет1м1зд щ цамцорлыгы арцасында ж ацадан бмрнеше уйлер салынып, ж абдыцтармен цам там асы з етЫ п, 1937 жылы-ац жет1 жылдык, мектеп жумыс к тей бас- Осы жет! жылдык, мектеп 6epi келе тары да ж е тк ш к п цораш болып к алДы- вйткен1 ж е и жылдык, мектепт1 6iTipreH балаларды ц бэрг бгрдей аудан орталырына немесе К,останай- ра барып оци алмайтын болды. Т ары да аудан жэне облыс басш ыларыныц алдына мэселе цоюра ту ра келд1. О б лы с бас- шылары бул мэселенг К ,азац С С Р Х а л ы ц арарту комисса- риатыныц алдына ц°йды. Х алы ц арарту комиссариаты да бул усынысты царсы алды. Сонымен, У лы О т ан сорысы ж ы лдары нда (1 9 4 3 — 1945 ж ы лы ) К ,азац С С Р Х а л ы ц арарту комиссариаты осы же™ жылдык, мектеп™ он ж ылдыц мектепке айналдырды. С ол жылдан 6epi ол толыц орта мектеп болып ж ум ыс icren ке- лед1. B ip кезде, будан жиырма ж ы л бурый, eKi белмел1 Kim- кене рана араш уйде он, он бес бала оцитын, 6ip-eKi рана MypaaiMi бар мектеп, цаз1р те р т класты 6ip yfii, eKi класты уш yfii, цырыц балалы ц интернаты бар, ек1 ж узден аса оцу- шысы, он бес оцытуш ысы бар yAriAi, улкен орта мектеп бо- Баярыда, 1887 жылы, осы Ацсуаттан уш-терт километр жерде бушл Обаган облысына арналып eKi ж ылдыц ауылдыц мектеп аш ылып, сол мектепке ш рудщ ез1не за р болтан кундер еске тускенде, Kasipri осы ж ердеп орта мектепт1, оныц TeKiperiHAeri 61рнеше бастауыш мектептерд1 кергенде, оцу жасындары балаларды жаппай м1ндетт1 турде оцыту зацы ж узеге асырылып отырылранын ез1м Kepin отырранда, пар- тиям ы зга, совет екгметше мыц-мыц алрыс айтпасца бола ма! 287

1939 жыл. Ш апш ац поезд ж улдыздай агып, жуйткш ке- лед!- О л элденеге асыкдандай еюлене жуйткидк Алпыс ж астан асцан кар т окытушыныц да K3pi журен л уп и кагып согады. О ныц орны да бар. бй ткеш кар т ок,ытушыны С С Р О Ж огаргы С оветш щ Президиумы шак,ыртк,ан. О л ендо Мос- квада, К рем ль сарайында, М ихаил Иванович Калининмен кездеседь С оц и ал и ста мемлекет1м1зд 1г' басшысыныц к,олы- нан наград алады. Бул — ец жорары наград — Ленин орде­ н а К,арт оцытушы осы наградты алып к,айтуга шак,ырыл- А лп ы с жастан асцан ем1р д щ к,ырык, ж ылы халык агарту iciHe арналган болса, сол ецбектщ К¥рметше халык, атынан тарты лып отырган зо р н аград— к,арт окытушыга сол ха-, лы цты ц KepceTin отырган улкен курмен мен сыйы едь 1901 жылы сонау Кшпкумдагы жер уйде, одан кешн куш кеше вткен 1929 ж ылы еш белмел1 агаш уйде он, он бес бала рана ок,ытып журген кездер!м де осындай халыцтыц мемле- кетт1к улкен цурмет керсеплед1 деп ойлаган б а ед1м! А л осыны ескерген и м ? К,артайган, царапайым рана карт окы тушы ны ц азды -квпт! ецбегш багалай б1лген kim? Ол Кандай i3ri, кандай эд1л, кандай кереген, кандай кемецгер! О л — К ом м у н и ста партия! П арти ямы з шынайы данышпан улы к а м к о р ы м ы з!— деп ойлап келед1 кар т. Бул М осквага, КаД1р т е р 1не бара ж атцан каранайым окытушы kim? О л — мен ед1м. B ip кездеп байлардыц тепшсшде болтан Кебей ке- дейдщ коп балалары ны ц 6ipi — Спандияр ед1м. Е л г е cinipreH ецбек жаксы . Е ц б е к п елеген ел жаксы. Мундай елде туып-оскен адам дуниедеп ец бакытты адам. Советт1к улы floyipre ецбек eTin, OMip сурудщ 03i бацытты- лы цты ц бакы тты лы гы foA! М аган 6epiArexi отырган бул наград к а зак халцыныц ца- рапайым, кшппешл мугал1мдерш щ екЫ н е б е р ш п отырган наград емес пе! Бул тек менж, гана емес, мен сиякты мыц- даган карапайым оцытуш ылардыц мактаны емес пе! Мен Кремль сарайында Михаил Иванович Калининнщ Колынан Ленин орденж алып, оныц ж ылы соз!н естш, цолын Кыстым... К е зге ж ас |рю лдк.. цырыц жылдык ецбектщ бел- псшдей, Ленин ордеш омырауымда! С ол куш мен М оскваныц радиосынан к а за к мугал1мдер! атынан с е з сейлед1м. Бул — социалистж улы Отанымыздыц журепнен, М осква тершен — астана бш пнен совет халцына,

Кала берд1, бую л элемге, капи тали ст^ елдердщ тепш сш деп е з1лген халык,тарга «жацсылык, мундалаган», ж ар сешлд1 едь М осквада болган бул кундер — маган мэн,п зо р эсер ет- кен, иьщтап алган кэр1 ауруды сертлткен, к э р ш к т1 де кешн ыгыстырган, ж ацадан мол куш-к,айрат 6ixipin, ен,сеш кетер- ген, аса 6ip к у п т рух, жшер пайда кы лган, ем1рдеп умытыл- мас езгеш е 6ip ыстык,, езгеш е к,уанышты, шекс1з бакытты , жаркын кундер1м. Меи коммунист Мен елге кайттым. Кундер етш ж атты . Ж ас алпыстан ас- к,ан. Социализмд1 цолмен цурдык, та и гЫ п н кердш . К,анау- шы ж ок, к,аналушы ж ок, ерм н ецбек, куанышты ецбек канат какты рган халык унйн каж ымай ц ызм ет ететш -ак заман. Ецбекнм адамга болашак, коммунист цогамныц ipre тасын цаласудан, коммунизмшц нурлы шыцдарына карай бара жатцан совет адамдарыныц катарында болудан цуанышты не б а р ? С ол миллиондардыц алдыцгы сапындагылардыц, даццты коммунистердщ катарында болудан ар ты к аброй бо- лар ма? К,анау дуниесшщ не 6ip цорлык-зорлыгын бастан кеннр- ген сол заман да эд!летт! заманды, ж уртты ц 6api тец болатын заманды ацсаган, бар 6iAiMiH е з ш щ барлык, куш-жшерш х а­ лык, агарту iciHe арнаган мен сиякты адамга бул айтылган- дардан артык, зо р бак,ыт жок, едь Мен партия катары н да ж ок ед1м. Эрине, бул да жак,сы, 6ipaK бул мен уиин ж е т к Ы к а з сиякты болып KepiHin едй Барлы к eMipiMfli халы к iciHe арнай отырып, сол халыцтыц алдыцгы саптагы ул-кыздарыныц катарында болмауым ма­ ган лайыксыз сиякты болып кершдк Лениннщ улы идеяларын ту еткен, Ленинш ц iciHe, ком­ мунизм iciHe адал бермген Коммунистж партийны в з!ш ц тугая партиясы деп 61лген адамга сол партияныц катары нда болмау, в з ойымша, дурыс емес сиякты едк Ж асырак шакта, революцияныц алгашкы жылдарында, api ауылда етек басты, api аурулы, корганш ак болдык. Бе- pipeKTe ж ас келш калды дедж. Партиянын, катары нда бол- масак та, сол партиянын, басшылыгымен кы зм ет етсек, кар- тайган шакта сол да жетер деп ойладык. А лай да ж ас улгайган сайын «осы мен неге партияда жок-

пы н ?» дел ойлайтын болдым. П артияда жок, большевик емес, партиядагы большевик болып icTeyiM керек емес п е ? __дей- д' iiUTeri ой. «Кеипрек калдыц, ка р т окытушы, алпые ущ ж астасыц, аурулы адамсыц, ойлан» дегендей болады алде Д ал осындай сотте, менщ квэ алдымда данышпан Ленин елестей бастайды. О л TinTi менщ касыма келш: — К,алай, ка р т окытушы, журекспйп отырсыц-ау дей- мш. П арти я Myuieci деген атак зо р атак. BipaK бул эор мш- дст те жуктейдй О л оп-оцай орындала калатын мшдет емес. О л вте киын болады. BipaK « з совет адамы сыз, совет ада- мына кедерп болатын em6ip циыншылык болмаска тшет! гой. Ж асы келш калган Kicire партиялык мш деттщ к»ын со- гат-ыны рас. BipaK киындык,ты жеце 6 U y ш арт. Ойлан, окы- туш ым, ci3 3Ai кеп жумыс icrefi аласы з, ci3 е з халкыцызга, коммунизм iciHe эл1 де кеп кадырлы ецбек cin,ipe аласыз. Cia- дей адам партияга керек. Т арты нбай , кайта партияга TC3ipeK от,— деп турган сияк,ты болады. М ен партия катары на алындым. Бул менщ eMipiMfleri K6H,AiMfli м актан мен куанышка толтырган тарихи шат ша- гым. С ей тш мен Ленин партиясыньщ Mymeci болдым! 1940 ж ы л едг. Бугаи да оннан аса ж ыл болды. Осы оннан аса ж ылдыц шпнде мен партия Mymeci деген атакты актау жо- лында колдан келген ж умыстар icren келемш. Сорыс жылдарында Револю ниядан KefiiHri жылдарда, аурулы болган себеггн, бурынгы ойланып журген романдарды ж азуга мумкшuiiAiK болмайтындыгына к е з 1м жеткенджтен, мен баска 6ip ею ец- бек ж азбак ш ы болып ойлап журд1м. М уныц 6ipi — осы «О ры н далган ар м ан » ед1 де, eKiHmici — педагогика мэселелер1 ж ен ш деп е з тэж рибем едь Мен буларды 1940— 1941 жыл­ дарда ж азуга Kipice бастадым; «О рындалган арманньщ» жоспарын жасап, керек мэль меттерд1 ж инастырып бола келген ш акта, гитлернпл Герма­ ния кенеттен ел!м1зге тап 6epin, У лы Отан согысы басталды. С ондыктан бул ж умысты токтата турура тура^ келдь Эрине, сорыс ж ы лдары нда барлы к жумыс майдан мудде- ciHe, ж ауды талкандап, улы жеццже жету муддесше багын- дырылды. Кептеген окытушылар.^ олардыц imiiifle А ксуат орта мектебшЩ ок,ытушылары — Б1лэл Тебеев. Ж акня Вер- 290

мухамбетов тагы баска осылар сияк,ты мугал!мдер майданга аттанды. Олардын, Ke6i елге оралганда майданда е рш е ку- рест1ц ул п сш керсетш , омыраулары орден, медальдарга то- лып кайтты. Согыс жылдарыньщ ауыр жагдайына к,арамастан, ок,у жасындагы балаларды Teric ок,уга тартып, же-ri жылдык мек- TenTi он жылдык, мектепке айналдыруга байланысты санал- уан жумыстармен, ок,удан бос уак,ыттарды ок,ытушыларды да, окушыларды да колхоз шаруашылыгына кемекке шак,ы- рып отыру сияк,ты (стермен к,арттык,ты да умытк,ан, aypyFa да кол тимеген ка^арлы жылдар да eTTi. 1943 жылдын, кузш де, демек, У лы О тан согысы к,ызу жу- pin жатк,ан кезде, мен eric басында болдым. бй тк е ш api бри- гадада yriTuii боп, э р i балаларды масак теруге бастап шык,- к,ан ед1м. Бригадада г азе т ок,ып 6epin, енд1 масак, Tepin жатк,ан балалардын, к,асына барып турганымда, К,останайдан келе жатк,ан ж азуш ы С эбит М уканов ж олдас кездесть — Секе, не гып ж у р а з ? — деп сурады ол. — Бригада басында yriTiui ед1м, содан цайтып келе жа- тып, мына вз!м н щ шэк1рттер1м1пн, жумыстарын байк,ап тур- ганым гой,— дед1м мен. Сэбитпен б1р а з эцпмелестж . О л б !зд щ уйге барды. Bip сеэдщ устшде Сэбит маган: — Е н д! мектеп жумысын коймайсыз ба, ж асьщ ы з келш калды гой ? — дед!. — Жок,,— дед1м мен оган,— к,ырык, жыл бойы мектепте SMipiM еткен екен, к,алгаи OMipiM де мектепте-ак, етсш. Бул эцпме согыс жылында болып едг Сондыктан менщ эли сездерд1 айтуым ол кезде зацды едн BipaK, кейш маган эрю м «енд! к,артайдыцыз, ты н ы гы ц ы з», деп ай та берген сон,, б!р айдай мектеп ж умысынан к,алып, уйде жатып керд!м. Bi- р ак бул маган жумыстан ауыр болды. С ондыктан мен жу- мысца кай та К1рд|м. KyHi 6yriHre дей!н А к с у а т орта мекте- б!нде окытушы болып icTen келемш. Сонымен, согыс жылдарында да е з ш щ cyfiiKTi Отаиына деген зо р махаббат окытушыларды eiu6ip к иьшшылыктан тайынбайтын е р л т куреске жумылдырды. Окытушылар майданда да, елде де алдыцгы сапта болды. П арти я мен укы мет окытуш ылардьщ бул ецбепн эрдайым жогары багалап отырды. 1944 жылы маган «К,азак СС Р-на ецбеп сщген окыту­ ш ы » деген атак жэне К ,азак С С Р Ж огаргы С овет! Президиу- мыньщ К,урмет грамотасы бер и д !. 1945 жылы «1941— 1945 19* 191

жылдардагы У лы Отан сорысындагы ецбеп уш ш» медаль- мен наградталдым. С ей тш , партия цатарындагы ем1р1мшц алрашцы жылда- ры согыс жагдайында eTin, тарих сынына тускендей болды. Бул сыннан суршбей етт1м. К,артайган шацта, коммунист де­ ген даццты атац ты ак,тап, мен де катал сыннан еткен жауын- гер коммунистердщ 6ipi болдым. М е ш ц балалык, шагымдагы е з аулымныц бей неа осы ец- бвктщ бас ж агы нда айтылган. Енд1 сол ауылга цайта 6ip оралайык,. О н ы ц 6yriHri бейнеамен де танысып керелж. 0 й т- кеш мен оцытушымын. О сы ауылда туып, есп м . Соцгы жиырма жылдын, шпиде осы ауылда оцытушы болып ютей- MiH. О цытуш ы ауылдыц цогамдык, OMipme цатыспай отыра алмайды. М ен осы ауы лда колхоздастыру дэу1ршде де, ке- и!нп кездерде де ез1м турган ауылдагы колхоздыц ecyiHe, еркендеуше улес цосып келе жатк,ан адаммын. ©ткен зам ан да б1зд щ ауыл надан, ц аты гез, топас бай, бо- лыстар билеп-тестеген, думше молдалар мен бацсы-балгерлер дэурен сурген, кешпел! кедей ауылдардыц 6ipi едь Халцы жаппай сау атсы з едй Бул ауылда мэдени мура дегенде бу­ рый тек халыц даналылыгы турыэган елец, жыр, дастан, ертек, ац ы э, эцг1ме тары басца осылар сияцты ауыл эдебиет1 гана eMip суретш. С ан ж у з ж ы лдар жасаган ата-бабамыздан калган мэдени мура осылар рана болатын. Револю ция жен,1стер1 мен с о ц и а л и с т цурылыстар нэти- жес(иде сол ауылдыц бей неа мулдем езгердц ол бутшдей жа- ц а ауы лга айналды. О н ы ц ертеректеп сыйцын былай цо- йып, 1928— 1929 жылдардагы ем1рш алып царасац та K,a3ipri ауыл сол кездепсш ен де мулдем езгердг 1929 ж ы лы мен осы ауылда 6ipAecin eriH салатын cepiK- т1к уйымдастырдым. Бул cepiKTiK он ек1, он уш уйден кура- лып ед1. О ларды ц йшнде меш ц iHiM Тайкенж е Кебеев, F a - рым О спанов, (ц аш р п К,амыстыкел колхозы басцармасыныц председателО , К,асен Тебеев, Дуйсенбек, Мецд1бек, Дуйсек Т а ц ата р о в тары басцалары бар едй Булардыц Ke6i цаз1рде де бар едй К у ш цосып, 6ipxecin жер айдап, б1рлес1п епн суарудыц арцасы нда мен уйымдастырган алгаш кы cepiKTiK сол жылы егшнен эдэу!р ж аксы еш м алды. 6 шмд1 сер ж тж тщ мушеле- 292

рж е беле келгенде еткен ж азгытуры м серж тж ке 6ipAecKici келмеген 6ipcbinbipa кедей ш аруаларды ц сондай жерден ал- ган ешмдершен, анагурлым артыц болды. Жеке-жеке шашылып, бытырап жургеннен repi куш 6ipiK- Tipin, жиналып, cepiKTiK боп цимылдаудыц пайдалы екен- д т н ез кездер^мен керген 6ip топ кедейлер келеа жылы (1930 жылы) cepiKTiKKe алуды етшдг Сонымен, бурынгы он ею, он уш уйге 1930 ж ылы тары да он уш, он тер т уй цосылып, не 6api жиырма же-ri уй бол­ ды. С ейтш , K,a3ipri «А ц су ат» колхозы осылайш а уйымдасцан ед1. Сонда, сол кезде булардын, ортасында 6ip-eKi жылцы, уш -терт сиыр, ж уз жиырмалаган цой-ешк1, он шацты eri3 бар едь О л кезде булар уш ж уз гектардай епн салатын. Бул ауылда жорарыда айтылран он бес, жиырма рана бала оци- тын e ip -ак, бастауыш мектеп болатын. А у ы л адамдарыныц Ke6i сауатсы з едь А л K,a3ip ш е? K,a3ip осы А ц су ат колхозында ж у з шама- лы уй бар; бул колхоз мыц гектардай eriH салады. Е гш дер ш комбайн орып бастырады, ж ерлерш трактор жыртады . Кол- хоздыц ушр-ушр жылцысы, табын-табын сиыры, цора-цо- ра цой-eiiiKici бар. Колхоздыц орталырында он жылдыц мектеп, штапхана, радиоприемник, аудан жэне облыс орталырымен сейлесе ала- тын радио, телефон бар. Адамдары жаппай сауатты ауыл. Балалары жаппай мш- детт1 турде оцитын ауыл. K,a3ipri ауылдыц бейнео осын- дай. Бул мулдем ж аца ауыл, eMip-TipAiri мазмунды ауыл. Демек, б1здщ ауыл «осындай деп» мацтан етуге туратын озы ц ауылдардыц 6ipi. О сы ауылдыц мундай дэрежеге же- ту1не ат салысцан адамдардыц 6ipi ез1м гой деп сезш удщ e3i цандай зо р цуаныш. Эрине, б1зд1ц аулымызды ц жетер жерц кетер1лер шыцы бул емес. © л 3Ai де гулденш, сэулетте- не туседь Коммунистж ауылга айналады. Бул алдагы тур- ран мш деттердщ 6ipi. Yakch абырой, зор мацтаы Будан ж арты гасырдан' аса бурын, 1901 ж ылы 15 авгус­ та оцытушы болып тагайындалып, сонау Юпйцумдары ею жылдык, ауылдыц мектепке сабац бере бастаган екем. Сол куннен бастап куш бугж ге дешн мешц оцытушылыц жумы- сымныц ж£61 уз1лген KyHi болмапты. Осы ж арты гасырдан 293