С.Көбеев Таңдамалы шығармалары

ETIKUII МЕНЕН Б1Р БАИ KICI Bip Kici бай болыпты жасыиан-ац, Орнапты Tirni кетпес мал менен бац, Салдырран ap6ip уйш мэрмэр тастан, О ты ры п, турран ж ер1 бейне 6ip бац. Еткеш кунде мэж Ы с, кунде сауыц, © нерпаз ноше турл1 » ir iT жинап. Байлыры бул сешлд! 6ip тамаша, Пулына сан жетпеген кун-тун санап, Дэулетш цолмен шашып тауысар емес, © зен боп aFbin ж аты р бал мен шарап. З и н н эп дуниеден турран артып, Em6ip жай тец болмаган, болмаса ужмац. Жалрыз-ац 6ip кемпйлж болган байда, Болранын бь\\мейд1 е з 1 цайдан пайда, Келмейд1 жатцанменен б1рде уйцыоьг, К,орцыныш цып ойласа да 6ip цудайды. Байменен царама-царсы жаман уйде, Туры пты 6ip етжпн нашар куйде. Д ам ы лсы з KyHi-TyHi TiriH Tirin, Kecin цып турран байгус 6ip кедей де. К ун шыцпай ерте турып туске дей^н Т а л тусте дем алган сон; кешке дей1н, М анагы байымызра уйцы бермей А йтцаны дамыл таппай ылри елец. М азасын байдыц-дары алады-ац, Y ндемей бай да журед1 кеп ж ыл шыдап! Qcipece кун шьж,пай 6ip жырларанда, Куларына дамыл жоц кунде ызыцдап. BU e алмай не цыларын дал болды бай, А йтпа деп тоцтатуга цацысы жоц. Ж ай айтса керш и ж пен , т1л алмайдьп, К,адырлап ц ызм ет етш сез!н сыйлап. B ip куш бай отырып ой ойланды, Н е цылсам цояды деп цапаланды, К ай тсе де цыэыцтырып керей1н деп, Ш ацыртып eiiKuiiHi уй!не алды. Е т 1кш1 келгеннен соц ц ызм ет erin, Т у р а кеп орынынан керпе салдъс. Кермеген байдан бурын бундай сыйды, Бейшара не цылады деп ац-тац цалды. Отырып, амандасып болран соц бай.

— Я , кернам, цалайсын, деп жай сурады. — Д еш м сау, осьг куш к е ц ш м хош, Болмайды 6ip caFaT та цолымыз бос. Уагыдалы кэсншп болгандык,тан, Табылып 6i3re турад ол-пул жумыс. — Н е болса берер б1зге ж ал гы з жаппар, А лланыц бермегешнс не амал бар, Айтасыц кун-тун елец дамыл таппай, Турмысыц, керннм, сенщ жацсы шыгар. —- Турм ы сы м шук!р, менщ емес жаман, Е рш бей enepiMMeH ьврзык, табам, Я , тацсыр, KyHi-TyHi ж ырлайт1Ы1ным, Уайым жок,, ж ам агаты м — Tayip адам. 031мнен табылады ap6ip керек, Bipeyre борышым жок, тагы бермек, К,атыным — суду Kici, 6ixeci3 foA, Bip турл1 болатыны кещлд1рек. — Н е к т щ 6epciH T3H,ipiM 03i женш , Эрю м ге цайырлы eTin не бер гетн , Ш уюрлж кецш цде бар сетлд!, Келмей ме бай болгыцьгз, жаным, сенщ, — Дурыс-ак,, мырза, сенщ айтцан сезщ , Дуниеге цолыц жетш турган кезщ, Мубарак,, цайырлы болсын мал мен басыц, Ж арыц боп цурбыц уш ш ашык, жузщ. Пенденщ пендешЫ п цайда цалган, Т о я ма мал мен басца е зщ кезщ , Алланыц бергешне мыц шушрлж, Д э у л е гп б1тсе мен де тастамас ем. — KiciHi ж алтац-ж алтац керупн ем жек, С е з 1цд1 пацыр, енд1 унаттым бек, CaFaH 6ip керш Ы кпен сый цылайын, П улымды жок, нэрсеге ш аш пасац тек. С ей тт1 де бес ж у з тецге ацш а бердц Bip цапца салган 6api 6ip тецгелж. — Осымен б а р , мусэп'ф, енд! уйще, Дед1 де цоя берд! ойнап-кулш. Е тж нп ацш аны алып тарц-турц eTin, Ж у п р т келд! yfiiHe жарц-журц eTin, Ш ыдамай цай уацытта келед! деп, Т у р екен цаты ны да байын KyTin. К^анып цатынына уйге келш, Y ндеме, цалмасын деп 6ipey 6iAin. 46

Ацшаны байдан алган цабыменен, Тастады келе сала жерге кемш. Шьицпайды KyHi-TYHi уйден цадам, К ермеген ондай пулды кедей адам. Т е р т бел!п тун уйцысын тынышы Kerri Kepuiici бузык, nici екен жаман. У ш н е келген-кеткен сенбей ж уртца, Бейш ара ацшаменен туста азапца. У мытылып елец мен ж ы р, еткен сауык, Бола алмай бурынгыдай цамылыпты, К,алпьгнан бурынпьгдан кетт! жудеп, У йцы жок,, KYHi-TyHi ылги кузет. B ip жерде мысык,, тыш цан цытырласа, А лар ы п eKi к е з! турегелед. Ж аратты жоцтан бар цып алла б!зд!, Б 1лед1 ж ацсы-жаман малымызды, ©MipiM бул цалыппен арам да деп, А цш асы н байга экел1п айтцан с езь — М ш екей, п у л ы ц ы зд а экелд1м мен, Я , мы рза, ашуланбай алуын, жен, Уйцымен кун-тун сок,к,ан елен^ме, Берсец де керек емес 6ip миллион. М ысалы гибраты б1зд 1н, цазак,, С атылып жок, нэрсеге керед1 азап, К,ольщ бос, уацытты тек етш збей, Таты да тастасайшы цагаз жазып. ПЭЛЕГЕ УШЫРАРАН КАРАШЕКПЕН Жасынан кемцйлжпен михнат шеккен, Y й болып туз!ле алмай ж у р т кептен. Ацыркьжда эж ептэу!р бай болыпты, Бурынгы ертеде 6ip царашекпен. Бейш ара дуние жиып эжептэу!р, Болса да цудай 6epin е з 1 reyip, Y fi салып, албар-цора оцдап алып, Кермеген турды байгус рацатта 6ip. К ермеген дуниеде ондай малды, К,атын ап цуанышты суш п жарды, Ж олыкдан ep6ipeyre байлыц айтып, Эркгмге жацсы-жаман хабарланды. Болашак, алдагы ici 6Uep цудай, 47

Т эуб асы з болма ж арлы, болсан, да бай, B ip куш к,орасына уры Tycin, М ал-мулкш э к е т т -ri тук тастамай. Н эрседен тагы-дагы тук к,оймайды, Пэледен е з щ сак,та T3H,ipi бундай. Тацертен, к,арашекпен тура келд1, Бейш ара eKcin-eKcin жылай-жылай, З ал ы м д а уры мечен уя т бар ма, А д ам га зи ян жок, ед1 пенде, Bip тунде бейшара боп к,алды байрус, Уйк,ыдан бу сеюлд! оятпа, алла. Тацертен, керннлерш жинап алып, Кен^лдес достарына хабар салып, Бэршен к,ал-к,адары ж эрдем сурап. Болтан сон, буйрык, солай тур жалынып. Эрюмге жайын айтып, болтан бундай, Ж алацаш ycTi-басы болып журдай. К,айтсе де аяушыльгк, етщ дер деп, Пэлеге ке з келт1р д1,— дейдг,— к,удай. Ж иылран Kepmi, к,уда, жацындары. Бас к,оск,ан улксн-шип ж ас пен кэрь К еп аяп, к,ур сезбенен уайымдап, Байгуск,а берген сонда жэрдем дерн — Я , керннм, халын, нашар болды Mine, Сак, бол деп айтып едЫ анау куш, T U алмай ацырында бундай болдын,, Б1лпзд щ байлыгыцды журтк,а неге? Х а т ж азд м м цыладп ермек кун-тун удай, Пэледен сацта, алла, е зщ бундай. — К,оран,ды мал туратын уйге жак,ын, С алгай сы ц дейд1 6ipi будан былай. Bipi айтты:— цабаран ит уста, керннм, Бурынры салацтыцты таста, керннм, К,айрырганмен вткен icne тук к,ылмассыц. Тур-дагы шаруацды баста, керннм. Bipi ipen, 6ipi сойып жиылран квп. Д ал к,ылдьп басын сордын, эр неме деп. Мын, турл1 сол ар ада ак,ыл бердь Ш ынында 6ip тиындык, пайдасы жок. Басы ца, пенде, ic туссе, Ацылшы турар табылып. А гайы ны ц ж нылар B api 6ip,ieit ж абыгып.

Оныца KiM ж ыламас, У айымдасып, к,айгырып. Жэрдем жайынан сез болса, B ipre TyFaH агайын, К,ушак,таск,ан досын, да ©з1цнен ж аман сорлы боп, Б эр! де к,алар шабылып. МАЙМЫЛ 0 з бШ мщ ш е ic !сте келсе шаман,, Тырысьрп б!ткен!нше к,°йып табан. К,ур бекер 6ipey пэлен eTiirri деп, М аймылша елж теущ TinTi жаман. К ерм ессщ еш рак,ат, эм берекет, З ай ы г боп михнатыц кетед1 тек, Зэррэдай дуниелнЩе пайда болмас, Тубш де журмегейсщ айтпады деп. Пайдасы ангарганга бар да шыгар, М аймыл мен 6ip мужиктен ж азы лган кеп, Т ац ертен ерте турып к,арашекпен, Ж умыска михнатпенен кеций кеткен. Жер жыртып тырмасымен бараниттап, Б алалардьщ ырзьлры уш!н еп н еккен. KyHi-TyHi уйк,ы кермей пашняда Болтан сон к,олы к,ыск,а ж ал гы з атпен, Т е р агып мандайынан дамылы жок,, Н е пайда 6ipeyfliKi болтан кептен. Осылай кы зм епн е мойын к,°йып, Шык,пады налам басып егшдштен. Ж арайды сонын уш!н молодец деп, Эрк!мдер журд1 мантап вткен-кеткен. Bip маймыл буны ecrin намыстанды, Bip жерден 6ip кесж д1 тауып алдьв, Мен-дары михнаттанып кврей!н деп, К,асына кар а шалдын алып барды. Ж урт керш меш-дагы мактасын деп, Бейшара пайдасыз КУР азаптанды. Аунатып олай-былай домалатып Тусед! кар а терге к инап жанды. К,ушантап кетерш ап аунатканда Керген жан келемеждеп кулш турды, 4 С. Кебов! 49

V Ешюмнен еткен-кеткен макдау тимей, Ак,ырында соры цайнап ашуланды. М айм ы лш а ж е н и э icKe бас бурмас деп Мен-дары умггпмш керген пенде. Ж атырсын, михнаттамып бекер боск,а, К ерект1 буйтпес едщ 6ip жумыск,а, Тускенмен к,ара терге пайдасы жок,, Маймылым, азаптанбай буны таста. ШОРТАН МЕНЕН МЫСЫК. К,олыцнан келмес к к е етпе талап, Ш ык,пассыц оныменен к к е ж арап, Мысалды гибраттар толып жатыр, Т у с ш ш пайдаланса халык, 6ipaK,. Кенеттен eiu6ip ж е н а з келгеншше, К еп артык, ж еш-ж айы н алган сурап. Э р пенде хал к,адары журген артык,, К,ол созбай жок, нэрсеге турган жырак,, К,айтсе де надан Kid галым болмас, Булбулга тец болар ма к,арга сайрап, К ецесш ш ортан, мысык, етт^м бэш т, Пайдасы гибрат уш ш ке ц ш м е унап. © зенд1 к,ысы-жазы жайлап шортан, К,аск,ырдай сайран к,ылып тунде жортк,ан, Балы цты усак,-туйек жаудай к,ырды. К ем болмай умтылганда атк,ан окдан. Батырдын, мастык,пенен кецл! тасып, О й лады ауламакда к,ырдан тьршк,ан. Ж алынып кез келген сон, к,ылды OTimiu B ipre epTin алып шык, деп 6ip мысыкдан. Мысык, айтты: — судай корме жердщ бэрш, А у л ау га б1здей тышцан келмес элщ , У стай ты н к,уып ж урш шабак, емес, С урайм мн т ш м д 1 алсан, к,ой деп, жаным. B ip iciH, ктемеген бала жастан, Бьчмейсщ сурасан, да онын, жешн, Ж уртк,а кулк! болудыи, пайдасы жок,, Т ш и е м м сенед! бул пендешц. А б за л ы « к иесжен к,орк,ар» деген, Б и е т ж к тен к,алсан, не арманыц? Ш ор тан ай тты :— жок, нэрсеге к,улак, к,ойман, 50

С ол болсын, м е т epTin бар, тиген пайдан, Тышцанды ала алмасам маган уят, р Барган сон, керек емес ак,ыл-айлац. Ж алынып турганнан сон, болшы, ж ур деп. К,айтешн апармасац е з щ 6iA деп, Ш ортан ды тышк,аны коп 6ip к,орага, Е н п зд ! келсе шаман, аулай бер деп. Тышк^анга 6ip жагынан тойып мысык, Ж^бермей керш генш кезге Tycin, Сонан сон, халын б1ле келш ед1, © луге ж атыр екен шортан куппк. Осындай тыцдасацыз кецеам бар, Туспе деп бундай халге етемш зар, К,ораны мекен етш толып жатк,ан К,уйрыгын жеп к,ойыпты кертышк,андар. Ш ортанды жатк,ан булай Kepin 03i, Жумылып халы кетш exi кез1 К,айтадан азаптаны п суга экслш, М ысыкдьщ насихат к/ып айтк,ан ce3i. — М ш екей, Ш о р тан , осы саган ак,ыл. Эр кке ойланып к!р, болма гафыл. Шыцпассын, енд1гэр1 тьш щ ан аулай, Бар енд1 жайыцменен дед1 батыр. Б и м ей м ш к,ай уак,ытта тузелерш , А дам дар буган ук,сас толып ж аты р. КАСК.ЫР МЕНЕН KICI Ж ауы зга шаман, келсе етпе рак,ым, Ж ейтугын ж тркен бестен Kici хак,ын, Ешуак,1ыггта жак,сылыгын,ды пайда б1лмес, А ртынан жамандыгы турар жак,ын. Ецбепн, ондайга еткен зая болып, Ж анга к,ас кесепаты тиер зак,ым. М ысалы к,аск,ыр менен 6ip кiсiлеи, Нанбасан, керсетешн гибратын. БелгЫ жауыздыгы барлык, жанга, Б1лмейтж к,аск,ыр жайын пенде бар м а ? А сы гы п тамак, 1здеп келе ж атып, Ан,к,ау сорльг к,алды Tycin 6ip к,ак,панга, Жулк,ынып олай-былай соры к,айнап, К,утылды азаптанып эрен, зорга,

Батырды сасцалацтап келе жатцан « К ере сап цуды ацш ылар шыццан ацра. А лар ы п ею кез1 жаны шыгып, Турура жер таба алмай бой таса цып, Артынан сасцалацтап цуып ж етп, Kicini келе ж атцан епн сорьгат. Kicire жайын айтып келе сала-ац, А лды деп елйруге ацшы цамап, К,айгсец де Meni ж асыр умытпаспын, Д еп,— к,аск,ы(?,— жацсылыгыцды,— турды жылап. — Э й , Kici, 6ip жацсылыц мен де етермш, К,уанып ceHi турмъгн керш пана-ац. К абы ц а мен ю реш н, аузы н бу да Ж уре бер жешцменен,— дед!,— арцалап. Кезш ен турганнан соц жасын тегш, EcKi iciH тексермед! Kici cerin, К,абына Kipri3fli де арцалап ап, Л эм деп сез айтпастан Kerri журш. К ешж пей келд1 ацш ылар тарсылдатып, Мылтыц, цылыш, найзасын жарцылдатып, К ю ден келе-сала сез сурады, B ip цасцыр керд1ц бе кеткен цашып. Kici айтты: — жаца алдымнан кетп цасцыр, Ш оцыдан ана турган erri цасцыр, Тез1рек кеппкпестен умтылыцдар, Ендш1 6ip агаш ца ж е тй цасцыр. Сллтеген жен!менен Kerri ацшылар, К ерш бей 6 ip агаш тан eTTi ацш ылар, К абы цн ы ц аузы н шеш ш енд1 MeHi К асексц егшнпге дсйд1 шыгар. К абы ны ц Kici турып аузын шешй, К,уанып, ceKipin-ац цасцыр туей , — Е терсщ 6ip жацсылыц маган-дагы, Ж уре бер ж енщ тауып,— дед1 Kici. Kicire сол арада аузын ашып, Ж урме деп аягыцды цадам басып, 0л1мнен алып цалган егйшймен Уялмай турды кэшр жамандасып. — Ж еймш,— деп,— царным аш ты , тап-тап бердц Н е AepiH б1лмей Kici турды сасып, Бей ш ара сол ар ада ой ойланды, Дэрмен жоц цутылуга одан цашып. — Э й , цасцыр, не себепй ж ейсщ менц 32

6л1мнен к,утк,арып ем ж ац а ceHi, Жамандык, жак,сылык,к,а бола ма екен, О ры н сы з к,ур куш щ ш ц бар м а ж еш . KiM бурын жолык,к,анга терелетешк, Сол егер дурыс десе жей бер меш, Осылай epericin турган жерде, К,ан,гырып 6ip жагыиан тулю келд1 TyAKire кецестерш eTTi олар паш Ж асырмай бастан-аяк, болган рас, Е ц Ty6i к,апк,а Kipin шык,к,анын да Баяндап к,аск,ыр турды урып к,улаш. — Жоц сезд1 айтпацдаршы,— дейд! тулю, Менен баск,а 6ipey болса етер кулю. Д орбага улкен к,аск,ыр сыйды деген Н анбаймын етчржке к,ы зыл шию. — Рас, деп,— езеуред1 eneyi де, А н т irnin нандырам деп OKCin мулде, Сы ю ы м рас,— дейд1 к,асцыр-дагы, Ш ы рагы м , еш ж алган сы з деп TyAKire. — Н анбаймын е п р ж к е к,апк,а юрмей, Шынымен сыйганыцды кв31м кермей, Сонан соц эд1лд1кпен ойга салып, Бола ма екеуще торе бермей. — Ж арайды,— деп к,аск,ыр басын к,апк,а тыцты, EcTipcia ты ц дасац ы з коп к,ы зыкты, Басыцды гана жасырып па е ц ? — деген кезде, Ш ыдамай саск,алак, сорлы Kipin кети. K icire цап тьщ аузын бу дед! енда, С ен щ де кимылдайтьш ж енщ келд1, Кврсетип к,ызыгына мен к,арайын К,алайша согып ж ур ац дейд! егшдь Дегенде егш сокдыш агашымен, Жинап ап бар царуын шамасымен, К,аск,ырды д у м т л д е т т ура бердь Манадан керш турган ызасымен. К ор дейд! енд1 к,аптыц аузын ашып, Болган соц 6ip aa урып маук,ын басып Ш ыга сап алды-артына царамастан, К,асекец бет1менен Kerri кашып, А рты нан ту лм к,алды сак,-сак, KyAin EcTireH эд1л терем кептен ж урш , К,утылды осылайша 6ip ел!мнен, Ж ауызра етемш деп кеп жацсылык

EKI Т6БЕТ Dip байдын, к,орасында eKi тебет, Кунд1з уйкы, к,ызмет1 — тунде кузет, B ip KyHi кун. шуакдап ж аты п катар, E xeyi эц пм еш к,урды кезек. Жолдас боп 6ipas жылдан турмыз байда, К,ызметпен там ак асырап етш пайда, KyHiHe ек1-уш рет 6ip таласпай, К,оймаймыз, эй жолдасым, журмей жайга. К,ан К.ЫЛЫП ycTi-басымызды Кызыл ала, Ж ейтугын тамак, келсе ту ра сала К,оймаймыз суйек-саякда 6ip таласпай, А ц ы л сы з сьщылданып бала-шага. Ш ы н ык,ласпен кулм мен ойын да жок,, Тамак,тан тыск,ары уацыт жайшылык,та да. К ел, дос боп е тк 1зей1к к,алган кунд1, YH aca кецШ це, Ак,тос aFa. Алыпсок, осылай деп к,урды кецес, Y натпай А к,твс-дагы етпед! егес, Ш ы ны нда татулык.к,а не жетедй Ш ы рагы м , бул ак.ылын, Tepic емес. Eneyi уагда eTin сол арада, Жаласып аузы-басын тура сала, Белпсш кол алысудын, кылып жатыр, Bip-6ipiHe табандарын созы п жэне. Уагдасы таласпаска будан былай, GniHin еткен icKe ж ылай-жылай, К,олына не тускенш бел!п жемек, Азды-кеп ы рзыктарын берген кудай. B ip ж урмек кунд1з-тун1 6ipre ж атып, К,онгандай куанысып кетпес бакыт, Ит1мен бвтен жерд1ц 6ip таласпак, К уш к осьш будан былай ap6ip уакыт. А лы псок уагда айтып А к те с пенен, Ж аткан да жакындасып кундег1ден, Асбапшы 6ip кызметкер соган карай, «К а...к а...» деп суйек атты терезеден. У агда умытысып еткен антын, Бузысып ж ака гана болган калпын, Таласы п сол арада влер болды, С орл ы иттер кан кылысып ycTi-басын. Таласып-кырылысып б1здщ ерлер, 54

Bi3 сезде уагыдалы деген серлер, Сол жерде eAicyi де мумкш efli, Егерде айырмаса цызметкерлер. Бул с езд щ гибы раты не дур енд!, С еш ц де свйлейтугын жешн, келд1, Расында осы eni ит деп 61лем13 бе, Тэрж1манын, пайдасынан кврсет жвндь И т емес, итке ук,сас адамдарды Еибрат к,ып етп к бэш т надандарды, С атса пул, сойса сотым болмайтугын, Пайдасын ала ма деп жамандарды, М ысалы eni ж ам ан болар жак,ын, CeHiMin, мын, м эртаба 6epin антын. Bip-6ipiH осалдыцпен кврместей боп, А д ам кеп жок, нэрседен айрылатын. YUI КАТЫНДЫ Б1Р KICI Bip nici бурынырак, вткен кезде, Б1зде емес, уалаяты бвтен жерде. У стш е 6ip к,атыннын, еюнипш ап, Ж уртт1 61лд1рместен 6ip-6ipiHe. Yiueyre ж етю зт™ эйел санын, К,ыэык,ца батып солай о пйркшд!. П атш асы бундай icxi жеккеретш, Kici екен соган 6ip кун хабар тидь П адиш а ашуланып к,айарланды, Ш ацырып сол шс!ш алдына алды, Болгасын б!раз урсып ашуын басып, А пары п барлык, icin сотк,а салды. Жэне де эюмдерге K,ahap к,ылды. Э р icTeH сак,та, ал л а, бул сык,ылды, Ж азаны ц ец цаттысын ет1цдер деп, Халцына гибрат ушш бурын-соцды. Егерде уюмдерЦ жец!л болса, 0 здер1цд1 дарга асам деп патш а турды, Болмады судьяга бул ic оцай, Патшаныц цаЬар еткен соз1 солай, Ойланып уш кун, уш тун взд1-ез1 боп, Тусн гп к,иындык,к,а талай-талай. Эртурл! буган етсе жазалар квп, Д арга асып в л л р е тщ к,орлык, к,ылып, 55

r М э з болып одан 6ipaK, ic енгсн жок, К е ц ш н е К°РКУ nipin халы к тузелш. Ш акы р ды уш куннен сон, айыпкерД1, Жиылып цызык, керш халык, келд1, Bip ражап тац цалдырып кулд1 жанра К атынныц ушеуш де coFaH бердь Катыннын, ymeyiH де ж !п т алып, К,амады 6ip ушне алып барып. Д ал болып сол байрустын, coni к е та , Бейбак,тар ш у к,ылгансын к,ик,у салып. А л енд1 кутылуга ж ер таба алмай, E ki кун зорка журД1 елш-талып. Е с т ш к ушншп кун ел 1пт1 деп, М ойнына SAri ж1пт аркан салып. Т э у б а eTin ж аты р халы к буны ecTiren, KeKUiHe коркыныш к-ipin 6ip icnenen, Y m ey TyriA сол патш ада eKi катын, Сактанып будан былай алмады ешмм. А лы нсы н енд1 рибрат уш бу сезден, А п-анык турран ш акта Kepin кезбен, К,азак,тар да он-оннан катын жинап А к,ым актар кэп к °Р ЛЬ1Кпенен кун етшзген. Ш ар и гат б1рден ар ты к унатпайды, К еп кы лып уштамасан, бэрш 6ip тек- У й де уры с, кунде Kepic дамылыц жок, О л д о зак дуниеде ойлап б1лсен,. Басы цны ц кады ры ж ок уй inline Болса егер ю м кенбейд1 алла iciHe, Асылып e3i елгенш канша кешн К еп к атын кеарш ен сол Kicire. ЭК1М Т1ЛЕГЕН К0ЛБАКАЛАР Bip KyHi шалш ы ктагы келбакалар, Жан-жарын жинаура 6ip eTinTi ж ар. Бузы лы п халы к к е т а бе зм ен деп, К ы з м е т а з КУР турудын, не мэш бар. Осылай деп 6ip келбака бетенше Жиылып келгеннен сон, етед1 ж ар. B ip эю м т1леп ал сак деп ойлаймыз, Егерде жиылган кеп унатсацдар. Бул сезд1 еспген сон, куп болад де 56





То м ар ды к,айтып алып орнына, Ж!берд1 кекк,утандай х а з 1ретт1. Кекк,утан томар емес, кеп ж урт-п, Б ет1мен Ж1бермейд1 кулл1 журтты, А узынан айыптысын салып к,ойът, О н м е зп л сеткес1не сот курыпты. А к, болып шыцпайды ешю м тергегенде, С от сайын жиналганын жеп курытты Осылай жаудай т и т келбак,ага, KepceTTi келе сала-ак, улкен жутты. Х ал к ы и ы ц ол rneTi мен бул шетше, Ж ортады куш боны, жатып тунде. Т е к сыпырып к,агып салады ауызына, Бузыц-тузш болса-дагы кез келгендь Болды енд! бацалардын, кун! к,аран, © з!не сор емес пе сурап алган, Eur6ipi Судан басын ш ы гара алмай. Тек жаткан ипркшдерге туей лац. Б ас к,ооып тагы да 6ip етт1 жиын, Буйрыцты icKe кену емес к,иын, Б ас к,ойып улкендер! ет!ш ш eTin, Ж ацадан эк!м сурап будан кешн. Ж иылып тагы ЭК1М сурап ж аты р, E n ip en к,ара халк,ы жылап ж аты р, Кокк,утан дерттен кешн тиген жок, деп, Берщ дер цайта б!зге децбект! ак,ыр. А спаннан е'сЩЙШ сонда 6ip ун, Ту оды ц д ар бацытты боп деген бурын, Ecipin кетере алмай турмысыцды, М азан ы алып эк!м сурап неткен жыпыц, Ж !бергеи 6ip момынды ж арамайд деп, К ай ы радан ал гы здьщ дар тагы 6ipiH, Кекк,утан цатты болса, мен кайтейш, К е з келген солай шыгар дейд1 сорыц. Х а л ы к д а к,атты болса жак,сы болар, Бек к,иын эрк,айсыныц табу кен,ш и. Ок,ушы цурбыларым ойлацдаршы, Р и браты неге ук,сас болар мунын.

КАРАШЕКПЕН ЭМ ЖЫЛАН Болды дос жылан менен к,арашекпен, Жургшнпден айналдырып азды-квптен М уж иктщ im-баурына Kipin алды, А цы лды 6ip енерпаз залы м екен. А узы н ан с ез свйлесе туспейд1 еш кез, Тан, н ал ип журд1 адам буны еспген. А л, видь асылына 6i3 царайын, Бар ма екен будан пайда мужик еткен. Е лд е дос 6ipre тугаи жак,ын адам, Емш ектес aFa, im жак,сы-жаман — EciriH сол мужиктщ 6ip ашпады, Ж ыланмен дос болгалы басып к,адам. Елдеп тамыр, таныс нудандалы, Бетпе-бет рен ж кт! ж уртты ц бэр!, М ацынан бес шак,ырым к,ашып ж урд1, М уж икт!н на Рас1Ь11нан ж ас пен xapi, Жолынкан 6ip досына сонда мужик, ©кпе айтып турды 6ipa3 богын e3in, К,алып ед цай уаны тта к е ^ л д е р щ , Керместей осыншама менен безш , К елгенде жанымды аяп к,алушы м а ем, Осы кун турмын с!зден кудер узш. Былтырдан eciriMfli 6ip ашпадын, Турмыоьщ соны да е з щ жвн екен деп. К ал уш ы ем нуэнып-эк, келген шак/га, О т ж агып цатыиым да к,азандык,к,а, Уйдег! бар дэм!мд! аяушы ма ем, Н е себеп келмеущ , досым, iciH, ак, п а? — Дурыс-ак,, сейле,— дед1 сонда досы, ©сунй ед1 кврген сайын кець\\ хошы, А дам ы TenipeKTin а з келд1 ме, Неге алдыц дос к,ылып сен ж ыланды осы. Ж ер1 жок, квн,1л цалган ci3re жаным, Бос сейлеп кепрмешк с вз ажарын, Ш ынында зэреопз жок,, 6i3 корнамыз Уйщде шага ма деп сур жыланыц. Бул сезден yAri алсак, те р к болмас, А дам мен адам жауы болмас ж олдас, Кетсен де су тубше квзш салып Жан ашып жан досыц да 6ip бурылмас. Х алы н н а жансы болгагц келсе, нурбым, 59

Естимкнц, ci3re айтцан осы сырым. А дам да жак,ын журер доспен таныс, С абл ап ал даналардан ку!ii бурый. К0ЛБАК.А МЕНЕН ЮПИТЕР Батпак,ты тастап бак,а, болгасын ж аз, О рын ап тау басынан болып жу.р мэз. С у кеп к,ой ол уак,ытта ap6ip жерде У й салып рак,аттанып турды 6ipa3. Бак,аш>м, бул щуанмшы узак, емес. Н е упйн соныц жайын е ттж к,ен,ес, Ж аз етш , пнлде келш сарша тамыз, Т а у басы к,ырац ж ерлер кеш т двцес. Ш ыланар шыбыи аягы болмады дым, B ip тамбай квктен тамш ы к,уарып тым, Бш ктен орын алган уйд1 тастап, Квлбак,а сусы з болды елетурьпн. К елбац а т1лек е тт! ж аты п ендй Болдым деп влетугын осы кунде, ©лт!рме мен байгусты рацымыцды ет, С у 6epin тау басымен б1рдей жерге. Т а у басы су болса екен топан цаптап, Ж ер жуз1 к в з жетпейтш болып аппак,, Т арты лы п турган жер!м кеппесе екен, Сок,са да к,ы зыл ацызак,, таны да аптап, Келбак,а осылайша турды зарлап, Е ртеден кешке шешн тьпнбай сарнап, А к,ырында кудер у зш , ттл ти п зд !. Ю пи тер деген тасты cerin ацымак,. — А цы лсы з,— дейдь сонда юпитер, Ж атырсын текке ел ш мунда бекер. П ай дасм з бес тиындык, ак,ыл1ыца, Д ейсш бе кулл1 ж уртты суга кет1р. О дан да таудан Tycin аяцдасац, Батп акда болды уак,ыт сети, жетер, К ебьак, бул кездеп адамзаттын,, Ук,сайды гибратъша ушбу хаттын. К ол тастап тауга шыкдан бак,адай-ак,, TiA eri 6 ip басына ак,ымак,тыц. Болады 6ip езш е берсе алла, Ж амандык, TiAereHi бетен ж анга, Ц П р кш тн, бес тиындык, iiui ашымас, 031 аман дуниеш орт алса да.

BYPKIT 0M АРА Араны гул жапырацтыц басындагы, Бацшада уясы бар цасындагы, Bip буркгг такаппаршылыц кецЫмен, Кергесш аяган б о п се з сурады. — Аяйм ын керген сайын, ар а, ceHi, Михнатыц зайыг байгус, тыцда меш Б а р uibiFap б ш м щ де, не цылайын, Жатырсыц цур азапта осы куш. С ан жетпес 6 ip уяда бар арага Т ы ц даш ы кецеымд! щулак, сала, Бэрщ ш ц !здегешц 6ip балауыз KiM айырып цызметщд1 б1лер соцыра. Kefi6ipey, ем ip бойы ц ы зм ет етер, А тац ты 6ip ici жоц, 6api бекер, Сен соныц сыцарысыц сез!ме бак,, К,ур михнатпен дамьглсыз куш ц етер. К,апша парыц екеум !здщ арамы зда, К еп Жанга цорцыныш 613Д1Ц ц арам ы з да З у л ас ац аспанменен цан ат цагып, Е ш нэрсе имей, cipa, цалам ы з ба. Аспаннан 61зд1 керген ба р мацулыц Ж атады кезге туспей бой жасырып, К,ойына цошы-дагьг бекем болар, © з щ де буны айтпассыц деп eTipii;. К ш к цой ац ж у й р т бул жердеп, Ол-дагы есек етпес керш меш. М ихнатыц за я , ооы кунг! iciH, бекер, Т ы м аяп кергеннен соц турмын ceiii, — Б1лемж, с е т буркгг, атагы ц мол, Куниц бар тал бойында бацытыц сол. Ешшмшц жамандауга аузы бармас, С езщ е айтып турган цоямын цол. К еп ymiH ц ы зм ет ете турам ез1м, Х у лы ц ж оц мацтанарлыц — 6ip м1нез1м, Кудайдан буйрыц солай шыгар, бурит, Турсын гой цаж ап меш ке.мп кезщ . 1 ш1нде 1степ жатцан балауыздыц, Менен де шыццан бал бар б!лем esiM. К ецш м соны б ш п хоштанады, Пустяки! не цыламын журттыц сез!н. Орынды жерде 6ipey цызмет етер, 61

Ж айылып сол KiciHiH, дацды кетер, С ол атак, — сол KiciHiH, 6ip бадыты, Ж амандап сырттан айтдан есек бекер. Надандыд буршт келш арата етп, Орынсыз жерде журген ap6ip шетте, К озбе-кез кел1п цпркш пацсып едд Ж адоьм ы ц оныменен Heci кетп , Адамнын, дызметтеп бар ма куш, Д амылсмз бала одытдан куш бойы, Bipi олай, 6ipi булай сез шыгады. Бел! nin жургеннен сон, эр жерге ойы. АЦ АУЛАСКАН КОЯН Жиылып кушш досып 6ipa3 ацдар, 1шжде дасдыр, арыстан, дабыландар, ©ATipin 6ip аю ды ж ал ац жерде Эрдайсы сы бет-бет1мен талады олар. Солардыц келе салып арасымен, К о з салмай дайратына шамаоымен, Аюдыц дулагынан жатыр тартып, Bip доян кепш Ы кте баласымен. Сен бады рад дейд1 ацдар келдщ дайдан? А ды р ы п 6api бiрде й анадайдан, О сы иш а 03iMciHin килжкендей, Б а р м а ед1 б!зге тиген титтей пайдац. — А гайл ар, дулагыц сал бул кецеске, Ертеден келе ж атдан болса да ecKi, О рм ан ны ц араоымен азаптанып, Ж алацга дуып шыддан мен емес пе? К,оянныц бул с в з ш щ eTipiri аныд, Болса да журт тац далды гажаптанып, KyAicin, м эз болысып сол арада, Кулатын берд1 аюдыц жулып алып. Кулед1 мадтанш адда кейб1р адам, Гибратын керсетешн осы арадан, Bip мш ез дудай берген ол падырга, О л Kici оныменен емес жаман, Эрине, мадтанш адты д емес Tayip, Болгаоьгн б1рад, эдет етпес сабыр, К,ур ж уртты ц , сырттан кулген с ез! тана О л м ш ез иесше бермес жэб1р. 62

Ш амадан тысцары сез керек емес, Эшешн соныц уннн eTTiK кецес, Ж урт кулш мацтаншацца журсе-дагьг, О лж адан кебiнесе тиер YiAec. АРЫСТАН МЕН ТЫШКАН K e a i уйцыда, KeniAi ояу ж атты арыстан, А ц аулап, дымы цурып кеп алыстан, Байцамай ойнап ж у р т ацдаусызда, YcTiMeH кетт! ж урш сорлы тыш цан. А рыстан ашуланып туре келдц YcTiHfle тыш цан екен, оны кердц YcTan ап, «ж еш н б е !» деп ацырганда К,ысылып тыш цан байгус т е к и тердн — Е й , тыш цан, не кемнплж еткен iciit? М ен ш м ш , ойлашы е зщ , б1лемйпц? К,орлы1'ын, суйепме кетт! батып, К,анша обал осы арада с е т ж есем? Арыстанга мм кемнплж еткен булай? KyAAi ацг'а патш а цылып койды ж,удай. Е й , нёркш , нендей зиян Kepin едщ, Басатын аягыцмен меш мундай? Арыстан сейтш жеуге даярланды, К,орыццаннан тыш цан-дагы есш танды. Bip цате, кенаре гер, рацым ет деп, Арыстанга 6ipep ауыз жауап салды. Жалынып турды арыстанга «жан саугалап» Умггпен Keiuipep деп етш талап. Мен-дагы 6ip жацсылыц етермш деп, К езш ен жасын Terin турды жылап. Жйтгтер, цулагыц сал буган ендц Ты цдайты н б1разырац кецес келд!, Осыдан не жацсылыц дегендей цып, М уртынан кул1п ары стан цоя бердь Бул дуние б1рде олай, б1рде булай, Ж аратты ырзык, 6epin 6i3fli цудай, Арыстан демш алып болганнан соц, Т у р е кеп тагы Kerri ацын аулай, А ц аулап цалыц орман, журд1 к е з т , K,anepci3 эр нэрсеге к е зш сузш , Байцамай 6ip арада боп KipinTap, 63

А ц ?а курган торына цалды Ш шп. Куш цылып тордан батыр шыга алмады Оралып булцынса да цинап жанды, ©Kipin жерд1 тырнап ы за болып, Махулыцтыц мацындагы зэресш алды. Е с т ш даусын ердщ , не болды деп, Т ы ш ц ан да кернплерше хабар салды. Ж инап ап cepiKTepiH к,ара цылып, А ры станга туткындагы келш к,алды. Ж абылып 6api б1рдей сол арада TiciMeH к,иып торды жапырлады, Эп-сэтте босатып ап арыстанды. Манаты айтцан тышцан сез цатады. — Bip iciM туст1 мына менin, cisre. Етт1ц1з аяушылык, cis де 6i3re. О сы дан не жацсылык, дегендей кып. А ц ы ры н 1ш щ 1зден кулдщ1з де. Мшекей cisre гибрат болсын бу да. Ж аратты ж анга не цып 6iз д i цудай. Сураймын будан былай умытпацыз, Жацсылык, болатынын тышцаннан да. Оциык, бул сезщшн, гибратын, Емессщ аса жуйрж, болмаса акын, Курбылар бас цосцанда анда-санда KeTymi сц кетерш-ак, кен,1л шатын. Н аш ар д ы к у н т nici к е ц ш н е ьлмес, Тецгерш е з бойына 6ipre журмес, Ацырында арыстанга уцсап цалар. Эш еш н соньщ унйн еттж кецес. Екш нп буган жацын цазацта бай, Журмейд! кедейлерш мазацтамай, С о л кедей тагы е зш щ цолганаты, К ,айтейш, ah дуние, к,азак,ты-ай. М алы коп, надан Kici болса эюм, Жуытпас жамандарды цадам жакын, Сол жаман тагы езш е керек болар Бж емш осылай деп гибратын. САНДУРАШ ЖЭНЕ ШЫМШЫК. Х а т жаздым квтериер кецж хошы, Ж арам ас эз1лге де сезд1ц босы. Е ртед е 6ip Kicimq болган екен, 64

Ш ым ш ыц эм сандугаш ы — ею к,усы. Алдынан терезенщ орын алып, 1шшде клеткенщ к,апалаиып, Квн,1лш анда-санда аш ады екен, Exeyi кезек-мезек энге салып. С андугаш сайраганда ж ал гы з в31, МыЦ TypAi К,уЙК,ЫЛЖЫТЫП ЖуМЫП К03Д1, К ш к ен е 6ip баласы дамыл бермес, К орсет деп экесше осы к,усты. Э к е а к,устыц алып екеуш де, М азасы н KeTipreciH кунде-кунде, К,олына берд!-дагы баласыныц Кайсысы унайды деп квцййце. — К ар агы м к,айсысы саган к,ымбат буныц, Керсетпй кен,Шн,е унайтынын, Беред1 баласына сандугашты М ынау деп кен,1л ашып сайрайтугын. Баласы булбул к,уск,а салмай кезш , Жаратпай экесжщ айтцан сезш , К олы на cap шымшык,ты кетер алып, Сандугаш керек болса ал деп езщ . — Эй тэте, осы цустын, ж уш жак,сы, А надан сайраса артык,, yni жацсы, Cenipin куанып ап кетп с ей тт, Булбулды дед1-дагы api таста. Бул гибрат ею к,ус пен 6ip баладан, Сенбеген сурай берсж кемд1 надан, У стж е к,ымбат кш м KHin алып Ш ымшыцша кезге тусер жаман адам. Наданга ак,ыл-бЫм кшмде тур, Мак,тайды кейб1р адам сипатын к,ур, Асылын танып бь\\мей багзы заттын, Бул кезде коп адамдар алданып жур. Басында цады рыц жок, малый, сыйлы, Эрине соныц ymiH жанын, сыйлы, Эйтпесе юмге сешн, керегщ бар, К,ур алтын жатк,анменен дорба дож де. КАУ1ПТ1 ДОСТАР Жауыздын, алдар кезде т ш т э т а , Kepinep балдан зия инабатты, Kipin ап imi-бауырына 6ip момынныц,

К,олына тусксннен сон, зар жылатты. Келед1 ен, ayexi шынын айтып, Жамандык, етпестей боп енд1 цайтып, 1Эппак, боп Судан шыкдан суйрштей-ак, Б1лпзбес эалымдыгын Т лмен байытып. К,иылып турар uiipiciH ант-су iiuin, ©лем деп сети, упнн отца Tycin, А лгасы н сон,ына epTin оцашага Т а п берер уялмастан залы м кунйк. У ш б у с е з yAri 6i3re ж ацсылардан, Пайдасын миллэт алса недур арман, Мысалы рибраттьщ хицаяты, B ip цора кой га келген цасцырлардан. К,асцырлар цойга келш e n i сыбыр, О зд е р г е еткеш м1з б1зд щ жэб^р, К,алмасын цойшын, 6iAin, ит1н, сезш , KeAin ек достасуга осыида 6ip. Рияны тастап айтайык, с езд щ шынын, Т азал ап ю рж жуып шмн-тысын; 1К,ойшы мен ceHi баццан тебетщ нщ Тиемйз 6i3 С здерге цорлыгы упнн. Жамандык, ойлаганы 61зге олардын,, К,олынан келсе етпейтш жок, цаЬарыц, С 1здер д1 момын байгус, eH,iperin Ы засы н алый журм13 6i3 солардыц. C e 3iMi3 б1зд щ cisre барымыздыц, KeAreHi сол-ак, болды халымыздыц, К,ойшы мен HTTi тастап цырга шыцсац, К,ызмет етер едок жанымызбен. Э р м м ге 6epciH алла сэлэмэттш , Жацсылык, ниетпен кеп шындыцты айттыц, Сендерге шм тиедi, ойлацдаршы, О ц аш а шыццапнан сон, 61зден батып. К,аск,ырдын, бул с езш е цойлар нанды, Байрустар не себепт1 есш танды ? К,орадан ацырындап шубырумен Е ш ш м ге б1лд1рместен цы рга барды. Ж ан аш ып буларга енд1 болысатын, Бацташы изменен кейш цалды. С ол ед1 тйъегеш цасцырлардыц К ,ойлардыц бул iciHe кеп куанды. Д остары н оцаш ага шыгарып ап, BipiH де тастамастан цырып салды. 66

АК.К.У. ШОРТАН ЭМ ШАЯН K en KipicKeH ic он,бас ынтымак,сыз, К е п малдыц, Keperi не болса бак,сыэ, Таудайын талаптан да бак,ыт артык Болса да кара жаяу жалгыз атсыз. Ы нты мак жоктыгынан 61зд 1Н, казак» К ем ж уртка ap6ip TypAi болды м азак. Зияны толып жаткан бастан артык, KeMiTin гази з басыц Kepin разап. М ысалы, б 1рл!кс1зд щ гибыраты, Пайдалы салыстырсац бар лураты, Кецесшен акКУ» шортан, шаянменен, Т ы ц д а ц ы з тэрж1ме eTin жазран хатты. Bip акКУ» шортан, шаян бурынырак, Кецес1н erriM бэЙ1т, салсан, К¥лаК, Тартура жукт1 арбаны м1ндеттенген, Он,аша кел басында турган ж ырак. Ymeyi кэд!мг1дей жег1л1с 1п, Кайтсе де тартамыз деп epericin, Тырмысып бишаралар азаптанды, Пайдасыз михнаттанып терге ту ст. Ж внелд1 шу деп акКУ кекке таман, С уккылдап ycTi-ycTiHe достан жаман, Ж айда да кесел mipKiii жвнге журмес, Тырмысып кейш карай жатыр шаян. Тартады дем алысып кезек-кезек, А рбаны коэралта алмай кудер узш , Ты пы рлап сура карай бет1менен Ш амасы келмей ж аты р ш ортан кезш 67

KipicKtH ынтымацсыз ол басында Е рл е р д щ болмай 6ipAix жолдасыида. Б е зм е н эр тарапца тартцаннан сон,, К,озгалмай ар ба к,алды кед басында. ЕСЕК ПЕН САНДУРАШ О ты рган сандугаш ца келд1 есек, А узы н ан ce3i шыгып кесек-кесек, — Э й , булбул, ceHi энип деп естш ед1м, Сайраш ы сынайын мен ез1м ecTin. Бул кезде ж урт сезш е сешм бар ма, Сыпыртып айтцаныныц 6api есек. Аямай бШ мпуп паш айлашы, Ты цдайы н MefiipiM к,анып болса несш, Сандугаш сол арада энге басты, Ж ацгы ртып кетт1 даусы кулл! агашты, DiAiMiH цудай берген аясын ба, Мын, TypAi цуйцылжытып леб1з ашты. Д аусы н кейде Kerepin, кейде созып, Тыцдатуга лэзээтй ушн шашты. К,ус б1ткен сайрап жатцан ормандагы, Bapi де кулак, салып куп тыцдасты. Ан, б1ткен мацындагы ту ра к,алып, EATicin турды энш е цулак, салып. Аузынан соргалатып алекешн, Есек те тыцдап турды гажаптанып! Сол кезде согып турган жел де тынып, Eui6ip жан булк етпед1 тамаш а гып, Булбулын, цызган сайын басып жатыр, Сырнайдын, дауысындай уш шыгып. Bip ашып баты р булбул энге салды, Е л т т п мацындагы кулл! жанды, B ip Kici цойда журген баласымен, М ае болып, олар-дагы уйыцтап цалды. Н ад ан га еткен цы зм ет кетер текке, Ж ацсылыгыц болса сацтан, ондайга етпе. С оцтырып apAi-6epAi сандугашым, Т о ц тад ы унады гой деп есекке. К етерш ацымак, есек жерден басын: — Ж арайды, унайды,— дейдц— сандугашым, Ж алыцпай ты цдауга да болады екен, А зы рак, кемдоп бар, негыласын.!

Ж ок па eAi этешпенен таныстыгыц? К ем к,ылып сайрамауш ы ед, о да сенеп. Болмайды ж ам андауга ceHi-дагы, Дауысыц болса-дагы мысцал томен. Айтамын достыгымды кулак салсац, Кеппкпей будан шыгып этеш барсац, Будан да артыгырак согар едщ. Е ге р де сол кустан 6ip гибрат алсан, Осылай есек турды жынын ку£ып, BiaiMi ж етш м актауы сол, надан куппк, Бул HTTi кудай енд1 кез кы лма деп, Сандугаш кетерш п Kerri ушып. АСЫЛ ш еп Y u i-терт кун ж азбагал ы болды хатты, Емеспш шешен мырза тЫ м тэтп . Е ю кап алма аркалап ею катын, Зы лика эм Кадиш а келе жатты. * К алага апарып ‘ сатпак кецыдер!, А дам ж ок пул беретш одан 6epi, Кайкацдап ею байгус келе жатыр, Ж уктерш ж арамайды жец1Л дерге. Зы лика котере алмай сыр 6iaaipin, Дем алып элсш-элсш ж у р т турып, УЬлеп KypciHin байгус келе ж атса, Э з 1лдеп Х ади ш а оны ж аты р кулш. — Осынш а не ce6enTi к ец глдк щ ? Ж аркыным, менен арты к емес кушщ , К ап тар да 6ip-6ipiHe жец1л емес, Жаркылдап куле бермей, айт мэшсш. Хадиш а сонда айтты оган карап, — Ш еше-ау, не кыласын, купгп сынап, Э р Typai михнатты жен,1лтетж, Келемш кабыма мен шепт! салып. — А х, олай болса, ол ш ебщ асыл шыгар, Жаксыдан калган журнак, нэсм шыгар, Мен-дагы ж уп м ю 6ip жец1лтеЙ!н, Келжжан, атын айтшы, етпей кумар. — А йтайы н саган атын Kaeip,— дейд1,— 69

А йтпасам болады гой жэб!р,— дейдк Сенде ж ок, бЦгенменен К¥Р есммш, О л шептщ болады аты «сабы р» дейдь Ж М ттер, сабы р етсен,, ap 6ip icne Болса да жак,сы-жаман ерте-кеште, «С ар ы алтын — сабыр тубЬ> деген 6ip свэ, Бурынгыдан калган макал рас емес пе? К,адиша З ы л ик адан емес мыкты, Сабырлы тезуменен не боп шыкты, Сондай-ак аш -арыкка твз^м керек, CesiMAi надан боска ж 1берш , жаксы укты. KAPFA Жаксыдан гибрат ал жай жургенше, 1стеген icin icTen шаман, келсе. КецЫ гуй бузыкты кка 6ip де бурма, К,ашан 6ip эдеттенш уйренгенше. Ж ауыздыц залымынан внеге алма, К,алып боп, ж уса кетпес еле-елгенше, Т агы да кара таудай зияны бар, Т и е тш бассац кадам , ж ен! келсе. Оралдыц ак иыгы тактай канат, А спанмен KOTepUin кагып канат. Bip к °р а К°йга тусш, арасынан Экетт! 6ip козыны, туяк кадап. B ip KaPFa анадайдан оны керш , К,алыпты елжтеймш деп бу да сорлап. О йлайды мен де 6ipiH алайыи деп, Т у як ты ушып барып салайын деп. К,удайым ж ен 1Н берсе, сонымсиен, А зы р ак тамактанып каланын деп, BipaK мен уш каннан сон,, козыны алман, 0 э1мнен темендерге кез!м салман. Бекер, жай туягымды былгамаймын, Болм аса улкен кой мен кошКарлардан. Бурк1тт 1ц ж аманы да болады екен, К ергеш м бурын ж ок ед1 будан бетен. Туягын эдей барып к°й га салмай, BapiHiH, ен, улкен! к ° з ы ма екен? Булай деп карга баты р Кан ат к,омдап, К,удайым жен 6epciH деп e si оцдап, 70

K en к,ойдыц арасынан к,арап журш , Т у с н т 6ip K,omK,apFa о д е т такдап. Болганда к,ошк,ар к,андай, e3i улкен, CeMipin ке ц ш ш кте журген пнршн. Туягы н к,адап алып арцасына, Ушады кетерем деп дуркш-дуркш. Б1рталай экетем деп азаптанды. О ры нсы з жок, нэрсеге к,инап жанды! К у с ж аманы KaPFa т у п л к,аск,ыр-дагы, Ш ам асы кеп экете алм ас ондай малды. С озылып куш тускен сон, TiAepceri, А ягы н шыгара алмай б1здщ cepi, Басына акырында к,айгы т у ей , Таян ы п келгеннен соц елер жер!. Осылай маск,ара боп батыр карга, Каркылдап, байбаламдап жатыр карга, Койш ы лар канат-куйрыгын б1рдей жулып, Берш й ойнацдар деп балаларга. 0Т1Р1КШ1 Бул кезде атка мшген ж ш ттердщ , Бым ейм ш шаЬар халк,ын кы рдагы елд1ц, Жаиымеи пар eripiK . 6ip кыссасы KiM б1лед! кашан барып тузелерш . Пайдасы ейрщ тщ ем дунияда Болмайд деп б!рнеше р ет айтты молда, Мен-дагы керген!мд1 тэряйме eiriM, Y ari алар гибратынан курбыларга. Мысалы, ейржтен канша пайда К ерд ! екен Й й н бала журген к °й д а, Ауылдан 6ip шацырым жырак, емес, Кой багып турган сорлы 6ip тогайда. Ертеден iiui пысып турган бала, Э р шмге болсын алла e 3i пана. Ауылды коркытайын дедьдагы, Ж у п р т KeTTi И сш тура сала. EHTirin ем тннен демш алып, К отан да турды HciH айгай салып, Т и д 1 деп койга каск.ыр у-шу кылды, Тыныш жаткан сол ауылдан зоренi алып. Ауылдан улкен-кшп, бала-шага, 71

У мты лды не тускенш цолына ала. Bipi кетпен, 6ipi балта, 6ipi сойыл, Бак,ан ап кеде ж атыр к,атындар да. Ж у п р ш к,ойга келсе ешнэрсе жок,, Kepefli жайылып жатк,ан ж ануарларды. Ш ек-цплес! цатып Hein кул1п жатыр, М эз болып жарым цйркш алдаганга. С ол жерде Исшд1 урсып улкендер!, А й тп а бундай OTipiK енд1гэрй С абауга таяп-таяп бала той деп, ЦПркшдо аяды да кетп бэрь А рты нан б1рнеше кун еткеннен сон,, А лл адан тагды р уак,ыт жеткеннен сон,, К,ойга кеп ек! к,аск,ыр тид! шынымен, Ойбай сап умтылмас па ауылга Исш . Ауылдан сезш е нанып, бул жолы адам Ш ы к падм , жыласа да басып к,адам. К ,айта урсып, кет, жогал деп к,уды е зш , Ж урсш ,— деп,— алдайын деп одан жаман. Т у ра алмай ол ауылда сабыр тутып, Y mitih узгеннен соц 6ipa3 KyTin, Ж у п р ш к,ойга келд1 ен,1реумен, З а р к,агып Kiflipe алмай к,арар eTin, К елсе И сш к,ойдын, кебш цаск,ыр к,ырып, KeTinTi оцаш ада журдай к,ылып. С ол жерде не кы ларын б1лмей к,ойшы, Ж ылады кешке шешн иттей улып.





МЕКТЕПКЕ ШАК.ЫРУ Балалар, жиналыцыз мектепке ерте, М эз болмай деген сезге «м ы рза, ерке». Бул кезде енерл1 адам ерге шык,ты З а т емес надан Kici ал ар текке. Е р т ец п шак,ыруымен этеш к,устыц Халыкдар кетш жатыр егшджке. Кун шыгып терезеге сэуле туей Т у р ы ц ы з, ж арам ас тек уак,ыт втсе. А дам да, андар-дагы, цустыц 6api Эрк,айсысы к,ы зметшде келгенше эль К,албацдап кобелек те тек журген жок,. Бал жинай кетш барады ушып ара. Тогайдын, цызыгына тоймастай жан, Орманда к,ыбырлаган эртурл! ац. Т у р а сап ток,ылдак, та тек журген жок,, Ертем ен к,устар сайрап салады эн. Шепинлер тогайда жур швбш шауып, К,ол куип ецбепмен пайда тауып. Балыцш ы ауын к,арап цайыцта жур, Ден сауда жумыс та 6ip к,ызык, сауык,. К,арасак, эр мацулык, цызметш де Kepiiiev;i осылайша кунде-кунде. Ынтамен сабагы ц ы зга к,ол к,ойыцыэ Надан боп журт болмассыц тек жургенде. 75

БАЛАЛАР МЕН MVFAAIM Е м бала келе жатып 6ip мтап тауып алды. Bipi айтты: «м тап меш м », не уш ш десец, мен сенен бурын керд1м. Bipi айтты: «Ж ок, м тап меш м, не ушш десен,, мен сенен бурын жерден кетерш алдым. Осылай балалар мтапка таласып жатк,анда оларга 6ip мугал1м келда де, балалардан сурады: ок,и б(лес1н,дер ме? деп. Балалар: «жок,, ок,и б!лмейм!з» — дейд!, «егер ок,и 6ia- месецдер, м тап сендерге неге керек, бул мтапты мен алайын, цай бурын оци б!л гетц е берермш» — дед!. КАЙЫРЫМДЫ БАЛА Bip KiciHin, баласы мектептен ушне кайтып келш экесше сабагын тыцдатты. Баласы сабагын жаксы б1лген сон, aneci баласын куантайын деп он тиын кумш бердь Баласы экеа- нщ берген акшасына 6ip нэрсе сатып алу ушш базарга шык- ты. Ж ол устшде ол 6ip аш, жалацаш кайыршы шалды кердн Бала ойлады: керек нэрсем болса, сатып алуга экем ацша берер. Бул акшаны орынсыз жерге жумсамайын дед1 де, элп кайыршыга берд!. YftiHe келш еткен iciH aKeci мен шешесше Б13Д1Н, КОРИН Б iзл iн, KepmiMia жарлы Kid. EcKi к!шкене е м белмел'1 уш бар. О л балшыктаи салынган жэне те б е а топыракпен жа- былган. Bip 6)0AMcci ж абык, т а за турады. О л — конаК yfii, оида келген к°н актар ы менен эртурл! ic турасынан кецес К¥\" рады. Емннн белмесшде вздер1 отырады: катыны, ем бала- сымен 6ip кы зы . Е м уйде 6ip гана жаман neiui бар, соныц ymiH уй де бек суык болады. YfiiHe тесеген жалгыз-ак KHi3i бар, керпе-жастык, жок. Ж атканда в и !з ycTine ж ата нетель К ерппш ц катын, балалары жаман кш м KHin журедь ecni сит- са шапан, б е з кейлек, eTiKTepi де ecni эм жыртык, inieTim мр- nini шай. А нда-санда болмаса ет жемейдь М ал дегенде оныц 6ip сиыры, 6ip аты бар. Сиыры сут бередь соныц ymiH бала­ лары оны жацсы кередь Атыменен к е р и т н з базарга бара- ды. К е р н т п з .’ин, кой, ешм, Tyfieci жок. KepmiMisflin eei д1м- 76

кэс Kici, жумыс icrefi алмайды, балалары жас, мал ту л!п бол- маган, ц ызм ет ете алмайды. О сы i«rrep ж арлылыгына себеп пе деп 61лгм1н. И Т ПЕН КАПЫРШЫ Bip ит уйд| кузетш ж атыр едк К,орага 6ip цайыршы шал KipAi. И т оны керш уре бастады. Ш а л айтты : аи, мен ашык,- тым. И т оган ж ауап бердг мен ургенде соньщ ymiii урем, ме- ш ц даусыммен шыгып, ceni керер де, тамацтанды рар деп. TYCKI ТАМАК ПЕН КЕШК1 ТАМАК Т ац ертец бала eiu6ip жумыссыз уйде отырды. Т у е ю асты imeTiii уацытта meiucci ет пен сорпа экелд!, бала сорпаны татып фарады да: 6yrin сорпа д э м а з екен дед1. LLIeuieci айт­ ты: бул д э м а з болса, кешке дэмд! сорпа nicipin 6epepMin деп. Tycni тамацтан соц экеа шеп тасыды. Баласы аттыц басыиа Minin, ш вп п ц Te6ecine шыгып, бек шаршап, кешке уш- не келдь К еш к! тамацца тустен цалган сорпаны, панды дас- тарханныц ycTiue цойды. Баласы сорпаны татып байцады да айтты: «тустеп сорпацнан мыиа сорпа дэмд1рек деп». Сонда uieiueci айтты : бул тустеп сорпаныц цалтаны ед1, саган бул сорпаныц дэмд: болтаны — сен тустен кейш жумыс К.ЫЛЫП бек шаршадыц. Т ац ертец eiu6ip ж ум ыссыз уйде тек отыртан соц, ас сатан д э м а з керш д! деп. АТАСЫ МЕН HEMEPECI А т а цартайып куш! kc-mU i; нашар керетш , нашар естнтш болды; никен таматьш алдына тететш болды. Н е уш ш десе- Ц‘» оныц а ик,, цолы кэрЫ ктен цалтыраушы ед1. Ш алд ы ц бул ici баласы мен келшше унамады. О лар шалта тамацты белек беретш болды, алдына жаман дастархан, жаман ыдысца цуйыи. HeMcpcci езппц экесже атамды белек оты ргы зба деу- те бата алмай, 6ip кун! 6ip агаш ты жонып отырады. Э к е а Kepiii: «Ш ы раты м, не тын ж аты рсы ц ?» дейдд. С онда баласы айтады: анц !степ жатырмын, эж ем мен екеущ атам цусап

цартайганда сендерге тамацты осы аяцца цуйып беремен дей- А DvA сезд1 естш > ш алдыц баласы уялып экесш белек отыр- гызып тамак, беруд! цойды. ЖЕТ1МН1Ц 0ЛЕЦ1 Ж ет!мюц кун! цурсын жастай цалган, Экесш шсшсымен цудай алган. Кутетш ез баласындай жацын цайда? Деген с ез осы емес пе дуние жалган. Бетщмен ic етуге ацылыц кем Бой ecin, жас жетпеген, бкмейсщ жен. М ал, басыц агайынныц талауында А лд ам ш ы осы емес пе дуние деген? К езщ н ен ж ас агады цан аралас, Бил!ктен мал ту п л , шыгып тур бас; Сураусыз малыц да— цурыц, басыцда— сырыц, К,ыр ацы арыстан, цабылан мундай болмас. С ау басыц дауда болар ескешцше, К уш кет1п э десе мэ дескешцше А гайы нныц тэлкег!н де иттей болган Жет1мдер толып ж атыр элденеше. Ш елдесец сусын болар келдер цайда, К,арын аш са тамак, болар ж ерлер цайда? К,ацгырып жудеп-жадап жургенщде Сипайтын мацдайыцнан ерлер цайда? ЭКЕС1 МЕН БАЛАЛАРЫ Б !р KiciHin, бес баласы бар едг, балаларыныц е з арасында татушылыгы болмапты. Т ату турыцдар деп экеа балалары- на элденеше рет айтцан екен; балалары экесшщ сезш тыцда- мапты . Б !р кун! э к е а ц атты ауырыпты. Э к е а б1луш1 ед1: ол елген соц балалары араздыгын цоймаса, еннплерш алып, эр- цайсысы е з бет!м ен кетш , ж арлы болатынын. Татулыцтыц, досты цты ц пайдалы екешн балаларына керсетей!н деп, экеа елерппц алды нда улдарын шацырды. « Б 1р1ц сыпыргы алып кел» дед;. Балалары сыпыргыш экелдь «Балаларым! Мына сы пыргыш ты сы нды рыцдар, дедь Балалары цаншама сын- дырайын деп ты ры сса да eui6ipi сындыра алмады. Сонда э кеа сыпыргышты алып шеигп, 6ip-6ip шыбыцтан сыпыр- 78

рыштапл бар шыбыцты сындырды-дагы балаларына айтты: «кердацдер ме, сендер татулыцпен 6ipre турсацдар, сендерда ешкш жецбес; араз болып белек болсацдар, сендерд1 эрк|м жецер, аягынын, астына басар, к,ад!рлерщ кетер, берекелерщ цаш ар, деда. К¥СТЫЦ ¥ЯСЫ Б алалар ойнап ж урш араштыц т т е н 6ip цустыц уясын кердк Бул уяныц ш ш д е eKi балапан оты р екен. Балалар алып ушне акелд!. Экес! баласына айтты: бул балапанды уя- дан неге алдыц деп. Ш е ш е а з балапандар ту ра алмайды; ба- ласынсыз uiemeci цайгырады, далада к,ур ел ш к,алады гой, деда. Б алалар балапанды аяп уясына апарып цойды. 0РМЕКШ1 МЕН К ¥РТ брмекнн Ж1бек цуртынын, ацырын, асыцпай ж !бек ж1бш шыгарып жатцанын Kepin ай тты : «цалай сен ж умысты ацы- рын icTeficin,! Н е ymiH ceHi халык, жацсы Kepin асы райды ? деп. К,ара, мен цаншама тырысып, жумысты ж ылдам icTeceM де, MeHi ешюм тамацтандырмайды. Ж 1бек цурты ж ауап берд1 оган: рас, сен жумысты жылдам icTeficin,, 6ipai<, ж аман ierefi- сщ , сенщ icTereH ермепн, 6ip тиынга алгы сы з. М еш ц icTereH ж :бепм дуниедег! 6ip цымбат нэрсеш ц 6ipi, деда. САУЫСКАН МЕН KAPFA Сауысцан 6ip агаш тан 6ip агаш ца ceKipin шыцылыцтай бердь К,арга агаш ты ц басында ундемей отырды. О ган сауыс- цан келш айтты : неге мешмен кецеспей томсарып отыр- сын,? — деп. Болм аса меш ц айтцан сез!ме нанбайсыц б а? Сонда царга айтты : нанбаймын, не ymiH десен, кеп свйлеген дасшщ сезинц жартысы eripiK болады. К,¥МЫРЫСКА МЕН КвГАРШЫН B ip цумырысца сусап су irnyre езенге TycTi. Бишараны толцын согып суга кетш цала ж азды. С ол мезплде аузында т1стеген бутагы бар 6ip квгаршын, суга кетш бара ж атцан 79

цумырысцаиы кердйдагы, аяп бутагын оныц устже тастай бердй К,умырысца бутацца мш ш толцынмен судыц шетше шыгып цазадан цутылды. М уныц артынан манагы айтыл- мыш кегаршын езенш ц ж агасына цонып 6ip ацшыныц цус аулауга цурып цойган ауыныц астындагы бидайды Tepin жей бастады. А ц ш ы ауды басып цалып, кегаршынды устап алуга даярланып турганын цумырысца кердьдагы , ермелеп келш онын, аягын цатты шагып алды. А ц ш ы yh деп ауды цоя бергенде кегаршын кетерЫ п ушып Kerri. К6ГАРШЫН МЕН ТАГАН Bip таган кегаршындардыц даяр тамацта, жылы орында туратугыны н керд1 де, жунш ац бояумен бояп оларга келш цосылды. К егарш ы ндар е зд е р М ц 6ip туцымына цисап eTin аралары на ш р п зд к Ту нде таган е з ш ц цай жерде екешн умытып езш ш е айгай салды. С онда кегаршындар оныц бетен цус екен1н б Ы п шуцылап цуып Ж1берд1. Будан кейш таган еэш щ жолдастарына келш цосылды. Жолдастары жуш ац болган соц танымай аралары на к!рп збей цуып ж1бердй Осы цалпымен таган кегаршындарга да цосылмай, ез жолдаста­ ры на да цосылмай, керген куш царан болды. АТ ПЕН ЕСЕК B ip Kici 6ip ат , 6ip есекке ж ук артып жолмен цалага келе жатты. Есек жугш ауырлап шаршап атца айтты: жолдасым, менен 6ip азы рац ж ук алшы , мен кетере алмай елуге келемш деп. А т келш ж эрдем етпедй Ж олшыбай есектщ xaAi 6iTin жыгылып елдй С онан соц иеы есектщ барлыц ж угш , эм те- piciH сыпырып алып атца артты . С онда ат айтты: кш э менде, егер есектен 6ip азы рац жук алсам, бул оцига болмас едй Е ндц м1не, сорлап, есект1ц барлы ц ж угш , эм Tepicin экеле жатырмын. ШАЛ МЕН БАЛАЛАР B ip ж арл ы ш ал есекке мш ш келе ж аты р едц балалар есек­ т щ бацырган даусын ecTin шалга айтты : неге сен есепцд1 елец айтуга уйреттщ деп. Сонда шал балаларга жауап бердк 80

есепм елец айтпайды, сендердь ж ац сы ж олдасын керген сон, цуанганынан бацырады деп. Бул сезд1 ес^ген соц балалар уялып eHflirapi ж арлы адамдарта кулуш цойды. АИТЫС Сиыр, ат, ит: цайсымыэды цожамыз жацсы керед1 деп айтысады. Эрине, Meni ж ацсы керед1 деп ат айтты ! М ен онын, соцасын, тырмасын суйретемш, агаш , ш ебш тасимын, кожа- ныц e 3i меш мшш цалага жэне бетен керек жерлерше бара- ды, мен болмасам, ол жудэ елер едй Жоц, цож а меш ж ацсы керед! деп, сиыр ай тты ; мен онын, бала-шагасын суиммен асыраймын. Жоц, MeHi жацсы керед1 деп, ит ы рылдады: мен онын, барлыц мулкш эм сендерд! де урыдан, цасцырдан кузетемш деп. Булардыц буйдеп турранын цож асы естш оларга айтты : босца таласпацдар; сендердщ б эр щ де MaFau керексщдер, эр- цайсыцыз е з орныцызда жацсысыз. KECIP ЕШК1ЛЕР Е н а з озеи арцылы салынган ж щ ш ке беренешц устшде еш еш ы жолырысты. EpciAi-царсылы eTicin кетуге берене тар. Е н д 1 булардыц 6ipi ш егш ш , 6ipiHe 6ipi ж ол 6epyi керек. Б1рац булардыц ешцайсысы да ж ол 6eprici келмедь Eperic- пен cyaice бастады. C y 3icin-cy3icin ацырында eKeyi де cyFa АК.ЫМАК ТЕК Е Bip теке шелдеп, тацертец булацца Tycin су 1ШТ1-дары цай- тадан шыга алмай бацыра бастады. Оныц даусын естш тул- Ki келш айтты : егерде сеш ц иегщ деп сацалыцныц цисабы сайын басыцда ацыл болса, сен бул OHFa туспестен бурын ца- лай шыгуыцды ойлар едщ деп. К.ЫЗМЕТШ1 0И ЕЛДЕР МЕН ЭТЕШ Bip бэйбш е езпйц цызметнй эйелдер!н ертецг! этешттц шацыруымен оятып кы змет!не ж1беред1 екен. К,ызметнп эйелдер этешке аш уланып: 6ip куш оны eATipin тастады . Бу- .6 С. Кебеев 81

дан кейш 6эй61ше: м езп лш де шацырып оятатын этеш болма- ган сон,, уйыцтап цалады екемш деп цорцып, цы эметин эйел- дер1н бурынгыдан да ертерек оятатын болыпты. К.АЗ Bip ц а з езенде ж у зш ж у р т е зш е е з 1 айтты: цалай мен гаж ап цуспын, жерде ж уремш, cyFa ж узем ш , ауара ушамын, мендей цус бар ма екен, деп. Бул кецес-ri этеш естш оган ■ айтты: бекер сен мацтанасыц, сен аттай ж упре алмайсыц, балыцтай ж узе алмайсыц, бурюттей уш а алмайсыц, эр icTin басыи шатып ж аман б1лгенше 6ip icTi T9yip б1лген жацсы АК.ЫРЫН ЖУРСЕЦ. АЛЫС KETEPCIH Bip нйпттщ цалада жумысы болып, атыныц арыцтыгына ц арам астан ек! жацтан цамшылап шауып келе ж атты. Жол- шыбай тура цалып жолыццан 6ip к1С1ден сурады, цашан мен пал ата жетем деп? С оида жолыццан Kici аты на царап айтты: егердс ацырын ж урсец, кешке ж етерсщ, егерде мына цалпыц- мен ц атты ж урсец, ертец осы уацытца шей1н жете алмайсыц дедь Бул сезге яыпт ашуланып бурынгы цалпымен шауып кете барды. B ip a s жер барран соц аты болдырып, ж 1г!т туш боны атымен элек болып, ертецг1 кешке цалара эрец ж етп, ж ш т : «мен ацымацтыц цылран екем» дедй ЖАРЛЫ МЕН БАИ B ip ж арлы Kici бай Kicire келш одан цайыр сурады. Бай оран ешнэрсе бермей кет десе де, ж арлы шыгып кете цойма- ды. С он да бай Kici жерден тас алып, онымен жарлыны урып цуды. Бишара жарлы байдыц атцан тасын жерден кетерш алып цойнына ты цты да, былай шырып айтты: О сы тасты байга атцандай болганша сацтармын деп. BipHeuie уацы ттар еткен соц айтылмыш бай м ы ш ц дэулет! KeMin, ц ар ы здар болып, басы сотца байланып, ацырында к,ара!'гы уйде ш р ш тар болды. Е ртеде айтылмыш жарлы сац- тап журген тасын алып байга атайын деп келд1-дагы тура цалып айтты : бекер-ац бул тасты сацтап журген екем деп, 82

бул Kici бурын бай кезж де одан цорцушы ед1м, енд1 бул цал- пында аяймын де/й-дагы, тасты жерге тастай бердк КАЙЫРШЫ К,айыршы 6ip муcam p бЦ уш ! ем шал, Y p ep re ит, Tirepre туяк, болмаран мал, Ертеден кешке дешн цайыр сурап, Журуип ед KepiHreHiH етш амал. Эршмнен бул цалпымен жинаганын, . Жацсыныц цудай ушш сыйлаганын F ap n-цасыр, ак,сак,-сок,ыр, наш арларга — • © зш ен таратушы ед ылри эман. БАИЛЫК, B ip ж арлы ж ас гмгп- о зш щ бурынгы мугал^мше жолы- гып, езйпц кедейл!г1 жайынан ар ы з цылып айтты: мешмен 6ipre оцыкан ж олдас ш эю рттердщ б1р азы бул кезде байып, б1р азы халы кда 6eAriAi адам болып Kerri, менin, бул уацытца шешн кергеш м ылри жоцтык, деп. «Р а с, сен осы айтцаныцдай жарлымысыц? Сеш ц дешц сау, жумыс цылсац кушщ мол, мынау цолыцды 6ip мы и, coMFa кесуге берер ме ед щ ? деп му- FaAiM сурады. «К,удай сак,тасын1 хатта он мы ц сомга бермес ед1м дейдй> ар ы з айтушы ш эш рт. О лай болса мен ойлаймын: бушл дуниеш керш турушы цырагы кезщ дц мыцты аярыц- ды, дуниедег1 еш байлыкда айырбастамайтын шыгар деп. К,удай сацтасын! А й ы рбастам ас ед1м дед! ж 1ггг. С онда му- кал1м оран айтты : осыншама байлыгыц бар бола тура, неге енд! ж арлымын денсщ деп. ETIKIUI МЕН БАЙ KimiceHe 6ip ж аман уйдс 6ip етжип TiriH Tirin, к а с т eTin турушы едь О н ы ц ертеден кешке дешн TiriH Tirin отырып ай татугы н ы ол ец едн Онымен ц арам а царсы жацсы улкен уйде 6ip бай Kici турушы едй Байды ц кецл1 хошсыздыцтан етжшйиц олец1 онын, мазасы н алып, acipece тац алдында оран уйцы бермеуий едй B ip куш бай етж ш йп шацырып алып, 6ip дорба ацша бердй Сол ацшаны алганнан 6epi ца- 83

рай етйиш елецш цойып, цолы тшшде, кацЫ ацшада, ушне келген-кеткен Kicire сенбей, тунде ылги кузетуден мазасы KeTTi. Бул цалпымен кушм царан деп, ацшасын байга экелш 6epin, бурынгы кергсн кушмен тура берде ЖЕТ1М К ун батып кеш болган сон, ж улды з шыцты. Дала да сыцырлаган ая з мыцты. Bip жегпм жол устшде келе ж атып, Калтырап тоцды байгус, цайгы мыцты. Я алла, ц уат кегп тоцып менен, К,арным аш тамак, жемей eni куннсн, KiM жылтып тамак, 6epin ая р екен, К,удайым мен ж епм д! бейнет кергсн. 7 урганда ж еЯм байгус зарлап муны Болган соц кец Ы нде ap 6ip муцы. B ip KCMiiip дауысын есЯп аяды да, Yfline ертш келд1 ж ур деп оны. К еле сап ж ылындырып. кш мш шепни, То й гы зы п бар дэмш е болган нэсш. Бишара эбден тойып болгаинап соц Ж атц ы зды уйыцтай гой деп тесек тесеп. Дед1 де цалай жылы, ж ет1м жатты — Тоцганнан жылынганда уйцы цатты. Т ы н ы ш уйцы берсш алла дед1-дагы Байгусты цымтап жылы KeMnip ж атты. ШАЛ МЕИ 0Л1М Би ш ара ш ал ормандагы агаш тан 6ip арца шопшек жинап альга yfiiiic цайтты. Ш а л ш аршап, отынды алып баруга ша- масы келмей, арцасындагы отынды жерге цойды-дапя айт- ты : Я , цудайым! М ундай гумыр бергенше, маран ел1м бер- сейин деп. С он да ел1м шалга келш сейлед1: Не уш ш меш ш ацырдыц, ш а л ? — деп. Ш а л ел1мнсн цорыцты да айтты : отынды уйгс алып ба­ руга шамам кслмсген соц ж эрдем тм пзе ме деп шацырып ед!М, деп. 84

есиЕт Экес! елершщ алдында баласына венет етш айтты: жак- сы тур. ецдамге жалынба, бвтен 6ipey саган жалынатын болсын. Жэне де нпкен тамагыц тэтт! керш етш болсын, сон- да бай боларсыц дед!. Экес1 дуниеден к,айтты. Баласы экес! айтцан цалыпша ешшмге жалынбай, ж ацеы тамак, iiuin, жак,- сы ки1м Kiiin турды. BipaK, кедей бола берд!. B ip кун1 ол эке- Ымен 6ipre туган агасына барьш , экееппц айтып кеткен eciierin айтты. С онда агасы оган ай тты : сен экецш ц айтцан есиет!не туешбеген екенс!ц, деп. Сен ж ум ысца ерте шыц, сонда сен 6ipeyre ж алынбайсыц, саган 6ipey ж алынады, жу- мыстан кеш цайт, сонда саган !шкен тамагыц тэтт1 керж ед!, эм бай боласыц. Сонда баласы экееппц айтцан всиет!не туеш ш , орныпа KeATipin жацем тура бастады. E K I СОКА Bip заводтан эм 6ip кесек тем!рден exi соца icTeAin шыц- ты , олардыц 6ipeyi кеш!кпей еп н ш ш щ цолына Tycin жер жырта бастады. Bipeyi em6ip к эсш аз дукенде жатты. Erin- miniii, цолындагы соца жер ж ыртцаннан агарып кум1сше жылтырап турды, дукендег! соца тот басып царайып ж ат­ ты. Bipneme уацыт еткен сон, ек! соца ж олыгысты. Сонда дукендег! соца епш ш деп соцадан сурады : не себепт! сен мунша ж ал ты р ай с ы ц ?— д е п .— Ж умыс цылып мехнат- танганнан. Е гер сен де ж умыс цылып мехнаттансац, мендей ж арцырап турар едЩ,— дедь МУЖЫК ПЕН АЮ М уж ы к аюмен дос болынты. E xey i салкам себуге уагда eTin, сездерш орнына келт!рген. К уэд!гун! салкам ж аксы бо- лып шыкты. М у ж ы к аю га айтты : сен сабагын ал, мен тубш алайын деп. А ю р азы болды. К,ыс бойы мужык, салкам жеп шыгып, аю аз-ац аштан елмей цалды. Ж аз болган соц олар тагы кэс!п кылмакшы болды. Бул жолы кец1лдер! бидай ек- пек. Ж ер жыртып бидай ект!. Е нд! аю айтты : мен ту бш а л а­ йын. сен басын ал дедк М у ж ы к р азы болды. К узд !ц кун! 85

мужыц бидайдыц басын жинап алды, тарттырып ун цылып, нан жеп шыцты. А ю нансы з цалды. Будан кей!м encyi де достыцтан айырылысты. EKI ЖОЛДАС E ki Kici агаш тыц ш ш д е сайран цылып келе ж атыр еде Bip кезде олар царсы келе жатцан 6ip аю ды кердь Kiniici аю ды керген соц ж уп р ш , агаш тыц басына шыгып Kerri, ул- кею сасып кай да барарын б1ле алмай, жерге елген Kici болды да ж атты . О л еступп еда. б л ген Kicire аюдыц тимейтшш. А ю оган келш шскеп, елген Kici екен! дед1 де кетin цалды. Будан к е т н агаш ты ц басындагы Kici Tycin, ж ердей Kicire келд1 де, кулиг, аю цулагыца не сыбырлады деда. Сонда ж ердей Kici ай тты : ц ау ш й жерде жолдасына царамайтын Kiciiuen жолдас болма дедц деп. АЮ МЕН Б6РЕНЕ Bip аю агаш ты ц ншпде тамак, 1здеп келе ж атты. Bip мез- йлде ол араныц уясын керД1 агаш ты ц басынан. Оны керген соц куанып кеп ойламай агаш тыц басына шыга бастады: агаш тыц бас кезжде, араныц уясына жацын салбыратып байлап цойган 6ip берене бар екен. Бул берене араныц уя­ сына жетуге аю га кедерй болды. А ю беренен! аягымен ите- pin ж 1б е р т едц берене кейш к е т т , цайта келш аюдыц басы­ на тиди А ю эуелйден repi цатты рац итерйп wi6epin ед!, берене бурынгы цалпынша аюды цаттырак, цойып Kerri. А ю аш уланып беренеш барлыц кунпмен итерш ж1бердц Берене 6 ip сажиндей Kefiin к е т т , цайта келш аю ды басца бурынгы- дан да цаттырац цойып кетт!, аюдыц басы айналып агаштан цулап елдь К.АСК.ЫР МЕН К.ОИШЫЛАР B ip цора цойдан цасцыр 6ip цойды устап алып жей бас­ тады . К,ойшылар оны Kepin устап алып ур а бастады. Сонда цасцыр цойш ыларга айтты : Mein неге урасыцдар, мешц жа- зы гы м ж уш м ш ц цоцырлыгы м а ? — деп. К,ойшылар оган жа- уап бердк сеш ц ж азы гы ц ж уш ц нщ цоцырлыгы емес, цои жегенщ уинн урам ы з, деп. 86

КАСКЫР МЕН КЕМП1Р А ш к,аск,ыр ауылды торып ж урш 6ip уйдс ж ылап жатк,ан 6ip баланыц даусын eciTTi. О иы уатып, ж ы лам а, ж ы ласац к,аск,ырра берем деген 6ip кем трд ш , даусын е с т щ . К,аск,ыр сол уйге жак,ындап, жасырынЬш цорасыиа Kipin отырды, баланы кашан берер екен деп. Т у н ортасында бала тагы жы- лады. М анаты кемшр бул жолы айтты: жылама, шырагым, ceHi каск,ырга бермеймш. К,аск.ыр келсш, урып елт1рейш деп. М уны естin к,асцыр: «адам да шындык. жок, екен. Н ан у керек емес екен», деп цайтып агашк,а к!рД1. КУЙРЫКСЫЗ TYAKI Bip тулкш щ келе жатк,анда, ацдаусы зда куйрыгы к,ак,- панга Tycin цалды, куйрыгын у зш e3i эрец кутылды. Бетен тулю лердщ к,асында ж ал гы з eai шолак, болып журуге уялды да, ол барлык жолдастарын шакырып жинап а л ь т оларга насихат айтты : к,уйрык,ты суйретш ж уру неге керек? Сулу да емес, эм кашан да ыцгайсыз, ауыр, бэри^з де куйрыкта- рыцызды Keciri тастац ы здар деп. С онда жолдастарыны ц ара- сынан 6ip тулш айтты: — Е гер куйрыгыц бутш болса сен булай айтпас едщ-ау, — деп. М уны ecTin бетен тулю лер куле бастады. К,уйрыксыз тулк! уялып оларга кершбейтш болды. TYAKI МЕН KYMbIPLUA Bip цатын далага епн ора келш, кумырш асын сут1мен 6ip шоктыц тубше жасырып к,°йды. Муны ту м а кердг Тулю бугып келш кумырш аныц шине басын тыгып cyTTi жалап iiuin к°йды . Е н д 1 цайтайыи деп еда, 6ipaK басын кумырш адан шыгарып ал а алмады. Т у л к 1 кумырш аны басы на KHin алып, олай журдй былай журдь Е ц болмаган соц аш уланып сей- лсд!: А у , кумырша. 6ip as ойнадыц, болар, жетер енд! м е т ж 1бер, м азак кы лма! деп. К,умырша калмады. Т у л ш ашулан- ды: ток,тай тур, жак,сылык,пен калмасац, ceni cyFa баты ра- йын! дед!. Ж упрш тулш езенге келш, кумырш аны cyFa ба- тырды, кумыршаныц iuii суга толгаи- соц езенн щ тубш е ба- тып кеттй тулк!н! эм алып кетть 87

TYAKI МЕН TEKE Д ал ада ж уп р ш келе ж атцан, 6ip ту л м ацдаусыз да ку- дык,к,а тусш кет1п, к,апаланып цудыцтыц 1шш де отырды. B ip теке келе ж аты п кудык,тагы тулкнп керд1 де: не к,ып птырсыц, ж ан ы м? дед!. Т у л ю дем алып салцындап отыр- мын,— деда. М унда салк,ын, к,анша imceii, де су мол. Сондай суы жак,сы ма е к е н ? — дед! теке. Бек жак,сы, т а за эм суык, дед1, тулк!. Е герде су iiiiKiH, келсе, мунда кел! Акымак, теке к,удык,к,а coKipin тускенде тулк1н! аз-ак, басып влт!рмед!. Тул- Ki текешн, арцасына ceKipin шыгып, арцасынан муш зш е шы­ гып, муш зш ен ceKipin к,удык,тан шык,ты. О ты р енд!, акымак? солай дед! де, тулк1 кетш калды. Теке к,удык,тын, !шшде елер едк 6ipaK нес! !здеп тауып алды. АРЫСТАН, ЕСЕК ЖЭНЕ TYAKI А ры стан , есек жэне тулк1 жолдас болып ац аулауга шык,- ты . А у л ап алган ацып арыстан есекке бел дед!. Е сек байгус ак,кен,!лмен барлык, ацды Teric ет!п ушке белш , енд! ала бе- рщ дер дед!. А р ы стан ашуланып eceKTi жеп, енд1 сен бел дед! тулюге. Ту лю барлы к ацды 6ip жерге жииады да, езж е тит- тей белш цалдырды. Арыстан карады да, айтты: к!м уйретп саган булай б е л у д р деп. Т у л ш есектен унренд!м дедк КОЯН МЕН КвЛБАКАЛАР B ip цоян жылап сейлейд'к дуниеде менен сорлы жок, 6api де менщ соцымда: ацш ы да, итте, касцыр да, тулш де, кар- шыга да, бадырак кез жапалак та, ец аягы карга да менщ балалары мды алып жейд!. Булайш а кемшшкпен кун е тм з- генше елгеш м ар ты к деп. Ж упрш езенге кетп , суга Tycin елуге. бзенш н, ж агасында отырган келбакалар коянныц ду- cipiHen цоркып суга шолпылдап ceKipin туст1. К,оян оны ке- pin ту ра к,алып ойлады. Менен де к °Р М ть,н жэнд!ктер бар екен, бекер елмей!н деп цайтадан агаш ца Kipfli. М¥ЖЫК ПЕН КОЯН B ip муж ыц далада келе жатып, 6ip шоктын, тубшде уй- ыцтап ж аткан коянды керш кУаны п айтты: мына коянды устап алып, базарга апарып сатып, алган ацшама тауык 88

сатып аламын. Т ауы ц тард ы ecipin сатып, алган ацш ам а цой сатып аламын. К,ойым цоздап ескен соц, ат саты п аламын, будан кешн цызметкер жалдап «ей жалцау, жалцауланбай ж ур» деймш, деген кезде, цатты айцайлап Ж1берш , цоян оя- нып, цаш ып агаш ц а ш рдь ТИШ МЕН КАСКЫР Т и ш 6ip бутацтан 6ip бутацца cenipin ж ургенде агаш ты ц тубш де уйыцтап ж атцан цасцырдыц уст!не цулады. К,асцыр каргып туре келш, тишд1 устап алып, с е т ж ей м т, дейдь Т и ш етпнп сурай бастайды: м е т 6ip ж олга ж1бер, деп. К,ас- цыр айтты : ж арайды , жацсы, ж1берей!н деп, 6ipaK, сен эуелГ маган айт, нелжтен сендер мунш а ш атсьщ дар ? Мен эруацыт- та кападамын. Сендерге царасам, агаш тыц басында сеюре- сiи.дер де журесщдер. Т и ш ай тты : эуел1 сен м е т агаш тыц басына ж 1бер. Мен сол арадан айтайын, болмаса сенен цор- кам деп. К,асцыр тишд1 ж|берД1. TuiH агаш ты ц басына шы- гып алып айтты: сен залымсыц, соныц ушш цападасыц, сенщ залымдыгыц ж урегщ д1 ж андырады : 613 ац коц!лм1з : соныц уш ш 613 ш атпы з. Еппбмгс ж ауы зды ц цылмаймыз, дед!. АРЫСТАН, КАСКЫР ЭМ TYAKI Bip арыстан ауырып, улкен кец апанда ж атты. Барлык ацдар оныц кец!л!н сурап келдь BipaK, тулю келмеген екен. К,асцырдыц тулк1мен азган а кемп!рназы бар екен. С оны ц ушш арыстанга келш айтты: тулю сеш цурмет етш, тым бол­ маса халыцызды да сураган жоц, деп. Арыстан ашуланып тулкнп шацыртты. Т у лш цасцырдыц жамаидаганын 6iAfli де, арыстанга айтты: маган бекер ашуланасыз, коцЫ мд1 сура- мадыц деп, мен сенщ ауырганыцды б1лген соц 6ip тыным тапцаным жоц, саган дару !здеп ауыруыцнан жазатын. Мше ж аца гана тапцан соц келе ж атцаным едц деда. А р ы стан сон- да не дару ед1 сол деда. С онда тулш айтты : егерде Tipi цас­ цырдыц TepiciH сыпырып жылыдай ж амылсац... арыстан сез- дщ артына цулагын салмастан цасында турган цасцырга бас салып TepiciH сыпыра бастаганда, тулк! сез1н айтып бол- мастан кулш, шыгып журе бердн 89

ТЫРНАЛАР МЕН K0KK.YTAH Bip царашекпешпц епш н жеп тырналар дамыл бермеген сон, ау чурып ол тырналарды устап алыпты. Ты рналар- мен 6ipre ayFa 6ip кекчутан тускен екен. Кеккутан чарашек- пенге м еш ж!бер, мен ты рн а емесшн рой деда. С онда цара- шекпен айтыпты: сен тырналармен дос болып, олармен 6ipre HOAFa тустщ . Т ы р н ал ар не ж а з а кврсе, сен де сол жазаны тартасыч- Олармен сен де уры болдыч дептн TYAKI МЕН ТЫРНА Тулк, тыриамен дос болыпты. Bip куш тулк! тырнаны чоначч® пгак,ырды. Т ы р н а келгенде тулк! 6ip тарелканыч тубш е ботканы жак,ты да, мэ досым, же деп алдыиа цойды. Т ы р н а тумсыгын тысыр-тысыр етк1зд 1 де, аузына ештече туспеген соч чойды. Т у л т ез1 бэрш де жалап цойды. Будан кейш т у л т ш тырна ш акы рды . Е ртеч ш е тулк1 келгенде, ты р­ на нанды турады да, 6ip горшоктыч !шше салып тулюшч алдына цойып, ж е досым, хош келд!ц деп мойнын ирелечде- Tin турды . Т у л к 1 горш окты ч 6ip ол жагына, 6ip бул жагына шыгып, горшокке басы сыймай шскелеп жургенде тырна бар- лык, нанды мойнын тыгып жеп к,ойды. Вудан былай чарай eKeyiHin де достыгы айрылды. ТЫРНА МЕН K0KK.VTAH Bip ш алш ыцта 6ip кеккутан мен тырна мекен цып турып- ты. Т ы рн а шалш ычтьщ 6ip шетшде, кекчутан 6ip шетшде. Ты рна жалгыз туруга чапаланып, кекчутанга барып айтты: мен с е т ез1ме айтты ра келд1м. М аган ти, eneyiMis 6ipre тура- йыч деп. Ж 04, саган тимеймш. С еш ч ж уш ч чы сча, жаман уш асыч ж эне де немен сен Meni асырайсыч, деп Кекчутан ж ауап чайтарады. Т ы р н а ушне чайтты. Т ы р н а кеткен соч кекчутан oftiFa чалды , ж ал гы з туру чапа гой, ты рнага тиешн, екеу болсач уачы т те з втер дед1 де, ты рнага барып, мен са­ ган тие келд1м дедй Т ы р н а ашуланып, жоч, мен енд1 сеш ал- маймын, айтты ра барганда тисеч едч деп чайтарды. Уялып эм ы за болып кекчутан ушне келдь Будан кейш ты рн а ойга чалды : неге мен кекчутанды чай- тардым. Екеу болсач, чыэыгырач болар едч деп чайтадан 90

кекк,утанга барды да, мен сеш аламы н, ж ур'енда 61зд 1н, уйге дед!. К еккутан аш уланып: кет енд1, ит, ш убатылмай, ез!м барганда алсан, болмас па- еда, деда. Б удан соц кеккутан да ойга к,алып, ты рн ага барганда, тырна алмай, онын, артынан ты рн а барса, кеккутан тимей екеу! осы уак,ытк,а дей!и эуре болысып жур. TYAKI МЕН КЫРЕАУЫЛ К,алыц арашты аралап, 6ip тулш келе жатып, агаштыц басында отырран 6ip к,ыррауылды кврд1 де, жацындап келш салам атсы з ба, к,ыргауыл! К,алай турасы ц, досты м? деда. Ж аксы сезщ е рацым ет! б з н ^ з калай ту р а сы з? дед! к,ыр- рауыл. Ж ерге rycin свйлессец екен, шырарым, кэр!м ж , 6ip Кулагым женд1 естсмейд!, дейд! тулий Ж ерге туспеймш, ж ер­ ге тусуге цорк,амын, жерде эртурл! ац дар б а р , б 1зд ! жеп кою га мумк!н дед!, цыррауыл. Е й , достым, биылры заман бурынгы емес! Ж ацада к,алага бары п ед!м, буйрык, шырыпты, 6ipeyre 6ipey зорлык, к,ылмаск,а! К,ой мен к,аск,ыр 6ipre ж ур- ciH деген, тулк! мен тауы к 6ipre ж ур сш деген, кегарш ы н мен Каршыга 6ip уяра жумыртк,аласын деген. К,орык,па, туе, дед! тулм. Ж аксы хабарыцыз бар, жаксы айтасыз, алласы разы болсын, дос! М ы ка ж акта б!р иттер келе жатыр, оларра да айты цы з, олар да ecTiciH, дед! к,ыррауыл. И т деген сезд1 ест!- reciH тулк1 алды-артына царамастан каш а бердй К,айда ба- расы з, буйрыкты умытып кетт!ц!з б е ? дед! цыррауыл. KiM 6iAeAi, буйрыкты ест1меген иттер ш ыгар, деген ту лк ш щ дау- KAPFA МЕН КвЛБАКА Bip к,арга келе ж атып, келбаканы 6ypin, келдщ жага- сындагы 6ip агаш ка к онып, жемекке даярланды. 1ст!ц жа- манга айналганын 6iAin, квлбаца айтты : эй к ар га, карга! BiAymi ем сенЩ эке, шешецда, ж аксы кустар ед1? дейдй А у- зын ашнай кар га «м м » дейд!. А п а , карындас, ар а-ш лерщ д! де jSiAyuii ем. Век эйбэт кустар ед!, дедь TaFbi д а аузы н аш- пай к,арга: «м м » дед1. О л ар канш а ж аксы кустар болса-дары сен м е т ц к е з1ме арты гы рак керш есщ дегенде кар га масат- танып: «к ар к » дегенде аузындагы квлбакасы сура Tycin 91



Кдлын ПАЛ