М.Абдрахманов Үміт жұлдызы

А ('I Мухамед^кан АбдрахманоЬ побесть, эцг1мелер СИ®

МухамедЖан А бд рахманоЬ побесшь, эцг1мелер т Алматы «Жазушы. 1990



сезжгендей денеа тодазып, далтырап кетп. Жарык дуни- еге кезш ашкалы 6epi осы таумен 6ipre жасасып келе жатса да, ол дэл бупнгщей орман шуылын ecTiMenTi. Мынау езгеше 6ip айбарлы, азалы ундей болып естшген оган. Букш алкап сэт сайын катер кутш тургандай кущрене fW 'кататын сиякты. «Иэ, пэруард1гер! Жараткан ием, пэ- ле-жалацнан 03in аман сактай кор!» деп жалбарынды ол жан-жагына шошына карап. Расында да, карт кеншнде кобалжу бар еда. Ана 6ip жылы осындай катты желден Ойжайлаудагы 6ip куцгейдщ карагайы тугел1мен жусап калганын к е з т е н керген-дь Табигаттын кереметьай де- сейшПСол карагайлар бейне сэждеге жыгылган сопылардай болып, бэршщ басы 6ip жакка копарылып тускен. Шалдыц коз алдына сондагы 6ip сурапыл, дулей куштщ киянатты окигасы елестеп етть Сол-ак екен, мына беткейдщ агаш- тары да кирай сок боп устше кулагалы тургандай зэреа ушты. Ол дереу атын камшылап Te6iHin калды. Шаншыл- ган ерге журе алмай титыктап келе жатка н торы тебелдщ шаужайын кагып-кагып ж1берш, камшы басты. Аяк асты- нан окыс кимыл жасаган Жушсбайдьщ кылыгына тандан-, ган Сэрсен «шалдьщ мунысына ж ол болсын?» дегендей касындары Нурланга карап иегш какты. Жшгг оныц ым- даганына назар аударган жок. KyHi бойы каздиып ат устжде отырудан жалыккан ол 6ip сэтке бойын жазып алгысы келгендей, курен атты Te6iHin шалдын сонынан Laece шапты. «Мыналарга 6ip кара кершгеннен сау ма 03i? деп Сэрсен элденеден секем алып, артына жалт бурылды. К,апе;пмде аналар 6ip Hapceiii керш калган екен деп ойла- ды. Кедалге болмаса, кэд1мпдей im жиып калган. Жан- жагына сактана карайды. Адам аягы жете бермейтж мун- дай бжк, улы таудьщ басында эр турл1 жырткыш андардьщ жосылып журу! де гажап емес. TinTi муньщ i3iHe тусш тайыншадай кызыл шубар жолбарыс жер бауырлап андып келе жаткан шьтар. Элде анау 6ip уйыса ескен балашык- тардьщ тубжен кабандардьщ epin шыкпасына н м кешл? Ет журект1 пенде емес пе, ойына келген урейден TiKciuin, денес! ттркеш п кетти Не де болса жолдастарына ж ет т алмак болып атын бастыра 6epreni сол ед1, найзагай жаркылдап, кун курюредь Кок элем1 де буган айрыкша суеты керждь Сендей тутаскан сызатсыз, кара кошкыл жабагы булттар жер бауырлап, тау шьщдарын буркей басып т е н т келед1 екен. Анда-санда эр киырдан булт бауырын тьлплеп отты шечбер ушкын шашады. «Ойпыр-ай, мына кун кайтер екен, сел ж ур т кетпесе жарар едИ» дейд1 ол штей шошынып. Сэрсен шынымен-ак коркайын дедн

Атын аямастан устьустше камшы басты. Жануар карагер ат мойный жерге созып ж1берш, ерге карай ышкына тырмысады. Танауы желшлдеп, колтыгынан ак кебж бур- кырайды. Кара туярын жуардай денесшен моншак-моншак тер тепледь Сонда да умтыла басып желмек болады. Ана eneyi 6ipa3 жерге узап кеткен. Артына карайлайтын еМес. Аттарын борбайга салып, тырагайлап барады. Сэрсен де оларга жетпей тынбады. К,арагерд1 eHTiKTipe шокытып ке- — Ой, Жусеке, мунын не, тусщнен шошыгандай ат- тардыц сонша кан сорпасын шыгарып? — дед! кейктж бивдрш.— Карттыц оны тындайтын Typi жок. Мойнын буруга муршасы да келмейтш сиякты. Шекпешнщ ем ereri жайылып кетшт!. Жагасы жайлауына кеткен, e3i алкам- салкам. У зд ж аз тыпырлап тебше бергенджтен, MaciciniH конышынан балагы шыгып, салбырап жур. 0рге карай мыкшындап журе алмай келе жаткан атыньщ жалына жармасып, куранды ердщ алдьщгы касын кушардай етбет- теп ецкейш алыпты. Атыньщ шалдыкканына карамай, шаужайлап кояды. Кара терге малшынган торы тебел жанталасып алга умтылады. «Мына шалды nepi соккан шыгар» деп ойлады Сэрсен мыскылдай езу тартып. — Ойбай-ау, журсендерин тез1рек! — деп Жушсбай онан бетер тагатсыздана бастады. — Неменеге асыгасыз, тэп 6ip жау такалып келе жат- кандай? — дед1 Сэрсен куйгелектент. — Ой, бэтшагар, эл1 бала екенс1ч рой. Кормейс1н бе мына беттщ карагайы кулагалы турранын? — деп Жун1с- бай да шак ете калды.— Жан саугалап, ед болмаса анау 6ip аладкайга шыгып алайык та. Урейден еле жаздап келе жаткан шалдыц шекес! ты- рыса калганы рас едк Сэрсен райынан тез кайтты. Карт ce3iHiH жаны бар сиякты. Шынында да муньщ ойы турмак, таназарына да келмеген екен бул кауш. Айтса айткандай, элг1ндег! 6ip катты желде курап турран томашалардын талайы сынып тускен1н кез1мен керген жок па? Батырьща жан керек екен, карагер атты сабалап Жушсбаймен ка- тарласа бастады. Корыкканра кос кершетш! сиякты, Сэр- сенге каз1р орман imi карауытып, 6ip турл1 тунжырап кеткендей сез1лд1. Ж ел де барран сайын оршелене тускен Карагайдьщ саудырлаган кылканды бутагын жулкылап, айкайга аттан косып тур. Кенет найзарай жарк етт1. Бул- тпен 6ipre кек TeciHe отка оранган б1рнеше ок жыландар шыгып кеткендей, найзагайдьщ отты жолагы ирелендеп

барып с е н л жатыр. Сол-ак екен, аспаннан баданадай ipi тамшылар тырс-тырс тама бастады. Азынап турган жел де саябырлап, мадайдьщ бэр! жет1 кат кекке кулак Typin 6ip сэтке демш iiuiHe тартты. BipaK бул тыныштык узакка бармады. Аслан опырылып жерге тусердей кек жуз1 ку- Tjijyien барып, шатыр-шутыр ете калды. Булт атаулыны уйтш ж1берердей эр тустан отты ушкын шашырады. Енд1 гуры кайта кушейдь Бул жолы жер мен кектщ арасын тутастырып ж1берердей катты куршредь Бейне 6ip музды элемнщ быт-шыты шыгып сынып жаткандай, жан-жактьщ 6api шатырлап кеттк Шалдыц ерHi жыбырлап, 1штей дуга окумен келедь Кун куршреген сайын иманын айтып, «6ic- мшлэ, бшмтлэ, субыхан алла...» дейд1 жазмышына мьщ мэртебе мшэжат кып. Кенет шак ете калган катты дыбы- стан аттардын 63i селт етш ыршып тусть Табаныньщ астынан естшгендей болган ащы уннен кулагы тунып, жолаушылардыц 6api де eceHripen калды. Жушсбай карт торытебелдщ устшен ауып кала жаздады. «Аман калдык па?1» дегендей кездер1 бакырайып 6ip-6ipiHe шошыма ка- расады. Байкайды, аты-лауы аман кершедк Тек орман iminen дуршреген 6ip дыбыс естшдк «Б ул не болды екен?» дегендей айналага коз ж1берген. Кдраса элгшде гана ез- дер! бектерлеп еткен сонау биж кереге тастьщ астындагы корым сыргып кешш барады екен. — Астапыралла!..— дед1 карт жагасын устап. Адам шошитындай-ак айбарлы KepiHic. Шаншылган тж беткей- ден кулаган тастар аркан бойы атырылып ушып жатыр. TiK аяктагы орман б1ткенд1 отап тусердей курмреп-саркырап кешк1н ж урт барады. — 0ai де кврет1н кужм1з бар екен,— дейд1 Сэрсен де тэубес! аузына к елт. — Кудай эмсе сактасын де, карактарым. Кврмейсщ бе, егер 6i3 сол жерде журсек не болар едж?.. — Оньщ 6eTi ары болсын. — Сактансан, сактаймын деген емес пе? — деп шал езшщ сэуегейлж жасаганына мардымсып тур. — Жай тускен жер сол болды-ау, шамасы,— дед1 Нур­ лан да квшкшнен квз!н алмай. Булар тагы да алга жылжыды. Аспан аясы тыншып, жел басыла калгандай болды. Сол-ак екен, cipxipereH жач- быр Torin-Terin ж1берд1 де, арт жагынан сатырлаган бур- шак жауа бастады. Бармак басындай муз тушрлер несер- дей теплгенде, MiHin келе жаткан аттардыц 03i жай таппай, бастарын коргап шыр айналды. Енд1 журуге болмайтынын

бшген жолаушылар карагайдыц кордасына тартып, ыкка тыгылды. Баранадан 6epi шартылдаранындай бар екен. Жёрдщ бетше аппак, болып лезде муз туна калды. Жушсбай туйенщ белшдей дэу карагайдыц астына па- налапты. Бутактарыныц e3i уй орнындай аумакка жайыл- тан, агаштьщ Ty6i куп-кургак. Шал агашка аркасын суйеп, кос Ti3eciH кушактап отыр. Жаца рана басына тенген Kayin-катерден сейипп, жаны жай тапкандай болган. «Ж а- рыктыктыц куш енд1 жауа берсш. Тек шартылдап адамныц есш алмаса екен!» — дейд1 агыныц сулыгынан устап, ыкка тартЫп. Торы тебел ат 6ypicin кордага таянды. Шал оныц кекипн кетерт, мандайынан сипап койды. Иесжщ пейшн таныгандай торы тебел де мойын созып, алра карай ум- сынып тур. Кенет шалдыц журеп шымырлап, езепнен 6ip ыстык леп луп еткендей болды. Сол-ак екен, imi-бауыры ылбырап, Keitini кулазыды. Санасында жылт е т т сол 6ip сурет тары да кершн: 6epfli. «Кош бол, кеке!» деп баласы бутан колын усынып турган сияктанады. Ш ал енд! камшы сабын жерге кадап, алаканымен нырарлай басып neriH суйед1. Бурыл тарткан келте сакалы уйпаланып, кабагы Tycin кеткен, TyHepin отыр. Кас какпастан табаныныц астындары тегшш жаткан карагайдыц ку 6ypiHe телм!ре карайды. Караран сайын ецсес1 Tycin, кез1 жасаурады. «6м1р1мнщ epi кетш ылдиы калганда, кудай тагала жама- натын есиртпесе екен!» дейд1 жыларман болып. Оныц кез алдына Kemeri ецшец ер1мдей жас Ж1г1ттерд1 майданга аттандырып жаткан ауылдапд сол 6ip сэт елестеп кетт1. Улап-шулап жылап журген эйелдерге e3i басу айткан. Keft6ipeyme титл зек1п тастап ед1. «Жаман ырымды шыгарып о Heci-ей, сонша сыксыцдап, emip ундер!цд1! Кырык жыл кыргын болса да, ажалды еле/ц. Онан да eMipiH т1лемейс1цдер ме?» деген катуланып. Сейткен кайсар шалдыц оцашага шыгып алып босап оты- рганына ж ол болсын... Буршактыц жаураны узакка созылмады. Шамасы, сут nicipiMre де жете коймады. Сатырларан бойы тепп-тегш ете шыкты. Енд1 ак жацбыр басталган, cipKipen тур. Аспан астында иненщ жасуындай да сацлау жок- Тец1рект1ц терт бурышы тугел тутасып тунжырап алыпты. Таяу арада сейше коятын Typi жок- Жунюбай шал сол кушнде мелшшп 6ipa3 отырды да, селт е л п бойын жинап алды. Катты уйкыдан шошып оянгандай кез1 алактап, жан-жагына урке карады. Ceftrri Де: . — Эй, мунда келсецдерш1 6epi! — деп дауыстады се-

рмстерже. Жалгыз отырса тары да кальщ ойдьщ камауында калатын Typi бар. Жауыннан ыгып агаш-агаштын тубш куалап кеткен eKeyi муньщ жанына келдь — Оу, аздщ отырган жерщ13 хан сарайындай рой езН — Мынау шынында уй сияк,ты екен, 6ip тамшы да тамбапты,— десш жнчттер оньщ орнын мактай женелдь — Хан сарай-пан сарайды кайтеачдер, отырындар мунда!— К,арт касына келген екеуше орын нускап, оларга 6ip мацызды жацалык айтатындай ек: иырын комдап кой- ды.— Ал, бастык, ceHi« ойычда не бар, бупн юмнщ ко- нагы болсак дейсщ?— дед1 Сэрсенге карап. Жушсбай- дьщ аузынан «бастык;» деген свзд1 ест!генде Сэрсен кэд1м- гщей жоталанып, енсеан тжтей калды. Ш ел каптаган сол жак кезщ келегейлеп, унем1 баса киетщ ак калпагыньщ турмес1н устап, жан-жагына пандана карап койды. Бастык болтан адамныц аузынан упеки акылды, тушщй свз шыруга THic деп ойлайтын ол. Сондыктан да квкейге конымды 6ip тужырым айткысы келген. Асыкпай баптана киммлдап, кальщ KHiMiHin iuiKi калталарынын 6ipinen шынжыры шу- батылран калта сагатын шыгарды. Саратыньщ бар екенд1гш касындагылар да KepciH дегендей бауын соза тусш, ущле карады. Сэл жетюршш койып, мацказдапа т'т катты. — KiMHiH конары болушы едш? Мше, кердпйз бе, сагат бестен жаца асты. Эл1 кун ерте. Ещн 6ip журсек, ceri3re донн малды ауылдьщ шетже uiireMi3. Мына Нурланньщ ушне барып казан квтертпейм1з бе? Э, ж1гтм, солай емес пе? — дед1 ол ез сезш e3i костап. Нурлан ундеген жок. — KyHHiH жауыны мынау, К,акпактьщ суы е-ткел бере кояр ма екен? — Ой, сол да свз боп па, кунде е т т журген су ед1 гой. — KiM бшсш, аяк астынан тасып шыга келуии epi, вткел бермей журмесе! — Айттым 6iTTi,— дед! бастык катуланып,— вткел бер- се де втем13, бермесе де етем1з. К,ане журадер, кеттж. — Кудайга садака айтканьщ жен болар едр карагым,— деп тыжырынды карт оньщ сезш жактырмай. — Йемене, сирактан келмейтш судан коркып далага тунемектз бе енд1? Сэрсен кэд1мпдей кокиланып сестенш тур. — Meftni рой, карагым, вте алсак болды эйтеу1р. Мы- надай жауынды куш далага тунеуге KiM куштар боп тур дейс1н. — 6тем1з, ештене жок,— дед1 де, Сэрсен орнынан турды. К,арт атыньщ кешн кеткен ер-турманын тузеп кайта

ерттедо. врге журетш болгандыктан, тартпаньщ екеуш де TeciHeH мыктап тартты. Сулыкда алган туйе жун шек- neHin шапанынын сыртынан кабаттап киш, бел in шарта буынды. Булар тагы да жолга TycTi. Енд1 Сэрсен жолды 63i бастады. YHeMi кун туспегенджтен, дымкылданып жататын орман 1ш1ндеп жалгыз аяк жол каз1р, Titrri, батпак боп кеткен. Баскан сайын сойылып, миы шыгардай езшп жа- тыр. Жадбыр толастар емес, cipicipereH бойы теп л тур. Ж ол ауырлап жолаушылардын журил внбей келедь Мш- renflepi белд1 ат болса да, кшец ерге жургенджтен, аяктары шалынысып, титыктап келе жатканы байкалады. Буюл гумырында сагат елшем1мен есептесш кврмеген Жушсбай СэрсеншН айтканына илана койган жок-ты. Куншд кезш кермесе де, зердеамен жорамал жасаган. Bipimui рет журш журген жолы емес, алдыда ani Ke6i жатыр. Сонда да ез сезш булдап Сэрсенмен тайталаскысы келмедь «Ж а- да бастык болган неме, юм б1дед1, бет1мд1 кайтарып тастаса кенйнм калып журер»,— деп ойлаган. Жушсбайга акыл салса, бупнп мына жауында ешкайда сабылмай-ак кара- гайдыц KyHipcireH кордасында тунеп шыкса болар ендь Шал оньщ ту сыртына кезш кадап, дене бтм ш е онша кеч>л1 толмай корашсынып келедь EKi иыгы 6ypicin, ку- Ж1рейш турган жауырынын Kepin: «Кайран Арыстанбек десейии, жидттщ султаны едьау, лпркш! Оньщ касында мынауьщ шеже торгам сиякты б1рдене той, xaflipi. Осы 6i3re бастык болып та жарытпас»,— деп ойлады, оны такымына толтыра коймай. Ш ал енд1 6ip сэт колхоз ша- руашылыгын ойлап келедь Арыстанбектей адам ещц 6i3re кайдан келсш! Ол колхоз бастыгы болып келгел1 6epi, «Алгабастыд» дэуреш журш турган жок па ед1? 03i де оцкай асыктай суйшмдь журтка жагымды бала едк айна- лайын. Улкеннщ де, KimiHiH де типн тауып, айтканын жасататын. Ауылдьщ малшылары ушш ауданнан келген басшылар- дыч ез1мен Kepicin калып жататынын кайтерач- Жаксы адамныч eMipi кыска болады деупй едо, сорлы бала согы- стан аман келсе екен! Бул ауылдан алгаш рет майданга аттангандардыч ншн- де Жушсбайдьщ баласымен 6ipre Арыстанбек те бар едь Ел басына кун туганда мынау бастык, мынау жалгыз бала efli дейтш емес, жасы толгандарды шетшен шакырып эк е тл жаткан. Бул кундер1 ауылда б1рен-саран жас Ж1- пттер болмаса, ечшеч Kapi-куртан, кем-кетжтер гана кал-

ган-ды. MiHe, солардыд 6ipi — бурынгы мал фермасыныд ecenuiici болып журген актыкез Сэрсен, бупн б1лдей ба- стык болып, eKi шншен дем алып кед дуниеге сыймай келедь Орман шнндеп б!рде шалшык, б1рде тастак сурлеуд! малшылап журш, булар 6ip кезде ашык кезедге шыкты. Астындагы аттары да босадсып зорга жетть Енд1 К,абанды кунгешнщ кайрак тасын кашырлатып 6ip киырдан барып Какпак озешнщ ацгарына туседп Жотара шыга келгенде тау 03eni б1рден KepiHic бердь Басын анау карлы шыддар- дан алатын кед арналы, агынды взен бижтен Караганда жщшкерш, 6ip турл1 жуасып кержед1 екен. Эйтсе- де, теред шаткалды д ур лж и р т жаткан катты агыстыд сарыны келед1 кулакка. «М ен кврген Какпак болсад, 6yriH жол бере коймассыд»,— деп ойлады шал езен шуылын еспшмен. Айгыржалдыд асуынан едкейгеи ж ол б1рден езенге туспей. К,абандыныд капталын киялап керлеп кети. Былай да шалдыгып келе жаткан жолаушылардыд жуйкесш жу- картып, куаласпак ойнагысы келгендей тары да алыска медзейдк 0рге шыкканра Караганда едюке карай журктер1 ен1п, желд1рте басып келедк Сайга карай салмаулана су- рынып жаткан екьуш тумсыкты белшен басып втш, тез арада-ак езенге келш жеттк 0зеннщ кереметш булар жагасына келгенде кердь Эдетте кекпедбек боп мелд1реп жататын тау суыныд peni де бузылып кеткен. Кап-кара ботана боп лайланып алыпты. Шыбыгынан шыга аскарлап тасып жатыр. вркеш-еркеш кара жал толкындар тастан- таска соктыгып, аспанга атырылады. TiK едкке кулап аккан катты агыс кез шеспес жылдамдыкпен кедип барады. взенге карасад кезщ карауытып, басыд айналады. Бук1п тауды жадгырта курюреген долы езен дедбекцип, буыр- канып жатыр. Ат тумсыпян езенге TipereH калпы yuieyi де ун а з турып калды. «Айтканым кел/ц ме, бэлем!» дегендей Жужсбай карт бастыгына барлай карайды. Оныд кабагы Tycin кеткен, агыстан кез алмайды. Жадбыр бурынгысынан бетер не- серлете т е г т тур. — Жусеке, не ктейм1з? — деп Сэрсен шарасыздана шалга бурылды. Бупн 6ipiniui рет Kimipin жен сураганы — Кайдам, карагым, езщ бшсейш. 0 т десед, тэуекел деп тусем1з де,— дейд! ол езеннщ арнасынан асып жат- канын керш турса да, эдеш китыктанып. Неге екешн мм 6LnciH, эйтеу1р карттыд оны жаратпай келе жатканы анык. Сэрсен шалдыд кагытпа сезш шыны деп тусшдс Бул

екеушщ алдында ерлж жасап езеннен етуге беюндь «Агы- ны катты демесен, мунан да терен дариялардан жузш етпеуий ме едо», деп ойлады. Бэршен бурын элпндеп айтканын орындап, езшщ юм екенш буларга танытып алгысы келдь — Жусеке, эуел1 мен етешн. Сендер корыксандар тура турьщдар,— дед1 де атын камшылап сура TycTi. Жушсбай айтарын айтса да, анау езенге тускенде iiui кып eTin; «Маскара болранда cyFa KeTipin алар ма екенб1з» деп куджтендц. бзеннщ шеи таяздау екен. Lnrepi журген сайын су кетерше бастады. EciK пен тердей жерге барганда илдер- лжке uibiFbm аттын кара санын сокты. Ортасындагы агыс TinTi катты кершедь Ат аягын Судан ала алмай тэлт1ректеп турып калды. Енда аз журсе ат-матымен денгелек ойнатып жулып экетердей, денбекнпген дулей толкындар екшене саркырап келш coFbin етедк Сэрсен атын тебш т efli, табандап журмей койды. Жануар элдекандай жамандыкты сезгендей, оскырына шпн тартып шегшшектей 6epefli. Со- нда да Сэрсен куштеп камшы басып ж1берш efli, амал- сыздан алга карай аттай 6epin cypirnn Kerri. Тумсыгымен суды сузе етбетшен омакаса жыгылды. Басы cyFa кеминп барып жан дэрмен кайта оналды. Ею аягын кекке кетерш тжесшен TiK шапшыды. Танауынан су соргалап, пыскарына Tepic айналды. — К,айт кейш! — деп Жушсбай да айкайлап Ж1бердь Карагер ат жагага карай жулкына тартып, тапырактап келедь Сэрсеннщ efli бозарып, куп-ку боп кеткен. Саска- нынан далбасалап басын сипалады. Элпнде ат жырылрэн мезетте калпары басынаи ушып кеткен-дн — Ойпыр-ай, кудайым 6ip сактады-ау, карагым. К,арап отырып с е т сура арызып ж1бере жаздадык-ау,— деп шал шошына т1л катты. — Кайта, жануар мынау мыкты жылкы екен. Мунан баска можантопай 6ip турыр болранда жанарыдай жьжыл- ганда-ак дечгелеп кетер efli,— дейд1 Нурлан атка риза болып. Карагер ат эл1 де eciH жия алмай Ылешп тур. Кулагына су кетш калса керек, анда-санда кулагын кагып дур-дур сшюнеда. — KiM бшсш, бурын OTin журген су болган сои,...— деп кумшжцй Сэрсен шалдыц алдында юнэсж мойындагандай жуз1 темендеп. — Мен корген Какпак болса, мынадай жауынды куш тыныш жатпаса керек efli,— дед1 шал езшщ айтканы айны- май келген керегещцгше барып. 12

— Не керек, Какпагьщыз 6ip коркытты, аксакал. Эуел1 бас KHiMiMfli алып кеткенш караты. — Бастан кулак садака деген, аман калганымызды айт- сайшы бэршен де,— деп Нурлан да сезге араласты. Элпнде байтал туг!л, бас кайгы боп, жанын коргалап едй караты бэтшагарга ещц дуние керек бола калга- нын.— Шал оны штей к(налап тур.— «К е л ец а з атын бат- пакта жаяу жетелейдй>, деген осы болады. «Абайламасан, ажальщнан уш кун бурын елесщ »,— деп айтып салгысы келш турды да айтпады. Айыбын бетше басып, табалагысы келмедь Кдкпатыц 6epri 6eTi расында да е ла з едк Айгыржалдьщ эр жырасы кыстык мал коралары мен шабындык жер болатын. Бул арага шепшшер де келе коймаган кез. Со- ндыктан да жолаушылар калай журерш бшмей, сэл Kiflipin калды. — Жусеке, турамыз ба естш, жауын OTin барады. Ед болмаса 6ip калка жерге барайык та,— дед! Сэрсен шек- пешнщ жагасын кетере, мойнын imiHe алып. Шал ойланбастан журш кетт1. 0зенд1 жагалап жел1п келед1. Жушсбайдьщ кайда бет алганын cepiKTepi б1рден 6uiAi. Осыдан сэл жогарыда К,ыранаспас 6niriHiH астын- дагы корым Караганды аншылардыц жатагы деп ecTymi ед1. Дэу де болса, карт сонда бастап барады. Расында да, бул жердщ 6ixiMi кызык екен. Тар шат- калдыц ек1 жагы осы туста гана апайтес жазыкка уласып, зацгар шьщныц алкымына барып т1релген. Би1к таудьщ сауырын aFam астау кусатып ойып тускен де, аз-ак жерге дешн кемерлен!п барып, кайтадан сай ангары кысацданып кеткен. Сол жак беткейдегз ойпанда мьщ койдьщ кора- сындай жерге карагай ескен. ©зен жак босагасында кальщ mmiK, ыргай мен кызыл шетен сыкасып тур. Жолаушылар карагайдыд imiHe кел1п, аттан туей. Бул кезде кеш Kipin калган-ды. Ымырт yflipmin, айнала карадгылыкка бой ура бастаган. Жауын толастар емес, шумектеп тур. К,арагай- дьщ Kenipcireii куп-кургак каракордасын кергенде булар керуен сарайына келгендей-ак куанысып калды. Бектергь лер1н memin, коржын-кешектер1н Tycipfli. Аттардьщ айылын босатып, бел1н кетерд1. — Нурлан, сен ж1г1тс1н гой, карагым, кез байланбай турганда тешректен шепшек тер т ж1бер. Ец болмаса, от жагып бой жылытайык,— деген шал оган eTiHim 6uiflipin. — Макул, жэке,— деп ол да елп ете туей. Жушсбай

белбеуш uieiuin жерге тесед1 де, жузш кубылага 6epin актам намазын етемек болып сэждеге турды. Алып бара жаткан сопылыгы болмаганымен, бес уакыт намаз оку карттьщ эдетше айналган. Намазы каза болса кенип жа- рым болып, танламакшарда жагылатын тозак оты лапыл- дап тургандай 3epeci ушатын. Жолдастарыныц 6ipeyi ол дуниенщ камын ойласа, ещц 6ipeyi 6yriHri йршшк ymiH кыбырлап жатканын xepin турып Сэрсен де кол кусырып отыра алмады. Анадай жердей сынып тускен карагайдьщ ак сенке кебу бутагын тасып жур. EKi ж1гй лезде талай отын жинап тастады. Аздан сон, маздап жанран от туб1нде ymeyi масайрап отырды. Коржындарында ауылдарылардьщ таудагы елге «сэлемдеме» деп салран дэм1 бар екен. Содан жеп кэд!м- гщей каужачдасып калды. Тандырра жапкан кызыл курен тэтй токаштын шет!нен yein аузына салранымен, куррак нан тамарынан журмей Жушсбай шал тушле бердй К,ызылдап imep ыстык шайра кумартып онан бетер тандайы кургады. KyHi бойы ат устшдег1 узак журктен жол сокты боп 63i де эбден шалдыгып келш едь Бойы жылынган сон маужырап, ештенеге заукы сокпай бук Tycin жатып калды. Нурлан мен Сэрсен энймелесш отыр. Бастыктын айту- ына Караганда, жасырак кезшде, тшт1 мундарыга дей1н бул ешрде ез1нен аскан ацшы болмапты. К,арашаньщ аярына таман маралдын yftipre тусер уагында кел1п, осы мына Атабайдын ак тасынын ез1нен талай анды баудай Tycipin кайтады екен. 9cipece сары тазысыныц хикаясын айтканда С0зд1н майын тамызады. Жамбастап жаткан жершен ол б1рде ыршып турып журелеп отырды. — Сары тазы сондай тсш1л ед1,— деп бастады сезш. 9нг1меге берыген1 сонша, жуз! кубылып, K63i ойнакшып — Bip куш осы мына Кунтимест1н тер1скешндег1 ка- рагайдын iи1iн с у зт , OTin келе жатканбыз. Сары тазы • умсыгын кокке кетерш сэл турды да, ытырыла жонелген1 ( ар емес пе. К,уйдай пана 6epciH, зулады дейс1н- Ол луг!ргенде кез (леспеййн, сагым боп кетй. Ей, Нурлан ceHecin бе, сагым боп кеттП — Иэ, иэ, содан кешн? — Не керек содан кейш 6i3 сайга тустж. Онын сыры ез1ме мэл1м, кез1 шалган анын алмай коймайды. Немесе кой кусатып алдыца TinTi айдап экелет1н. — Кызык екен,— деп Нурлан да таныркап отыр. — К,ызырын эл1 кересщ,— дейд1 ол exi иыгыи комдап 14

к,ойып,— сснан 6i3 сайга тустк. Бул тазы жок, ушты-куйд! жок. «Апырай-э, дедк те койдьщ. Bip мезетте сонау жалдан арпылдаган дауыс естшедь Кдсымда осы Нуркасымньщ баласы Элдибек бар болатын. Екеум'з екпем:зд! аузымыз- га тктеп жупрш келем1з, жупрш келеьпз. QiiTeyip 6ip уакытта ж еттк-ау элп жерге. Кдрасак, мушз1 кдрагайдай 6ip теке мен терт ешюш таска камап алыпты, багып тур екен. Ешкшердщ eci кеткеш сонша, турган орнына 6ipey кагып койгандай тапжылар емес. Кездерш сэры тазыдан алмай мелшиш тур. К,озгалса болды бас салмакшы. Ал- ла-ай десейш:, сол сары тазыдай ит керген жокпын мен эль К,андай сикыры бар екенш мм бшсш, ол камаган ацньщ касына барып шалма тастасад да, cipa, каша коймас деп ойлаймын. Сонымен не керек, екеу1м1з жакындап келдк те iiukeH тандап турып 6ip нэн туша мен текеш атып алдык. Баскасыньщ обалына калмайык деп сары тазыдан босатып ж1бердк. Элп eKeyi бар гой, аппак май, жарылып туей. ¥йкы меддетш, мулгш отырган Жушсбай 6ip кезде басын кетердь К ез шырымын алганга онан бетер езшш калыпты. Тула бойы салдырап, денео жер тартады. Бел1 де уйып, ceri3 кез1 cipecin калган, козгалтпайды. Шал ьщырана козгалып бойын тктедь Нурлан мен Сэрсен eKeyi 6ip кызык эцпмеге KipicKen. Жушсбайдыд ем1рде бар екен1н де умытып кеткен сиякты. Ортадагы жанып жаткан отты Нурлан кесеп-кесеп ж1берш, устше шыр- пы тастап едь кызыл жалын лапылдап аспанга су- ырылды. Жан-жакка ушкын шашырап, сатырлап жанды. Сэрсеншд 6eTi кызарып кеткен, алаканын отка карсылап койып сейлеп отыр. Шал онын ce3iH тындагысы келмей, эдпме арнасын баска жакка аударып ж1бердь — Аттар дем1н алса, отка коймаймыз ба, жшттер? — деген б1ржолата жатып тыныксак деген оймен. Сары та- зыныд тагы да талай кызык окигасы туындап келе жатыр едь ой жел1а узкш кетть К,арт сыдайын байкаган Сэрсен езш амалсыздан т«;жеп: — Осы уакытка дейш демш алмаганда...— дед1 де ор- нынан турегелдь Bapi де аттарыньщ epiH алып, эл1 де Tepi кургай коймаган аркасын шапактады. Айнала кезге туртсе Keprici3, тастай карацгы екен. Оттьщ касынан карга адым жер узап шыга алатын турлер1 жок. — Нурлан-ау, сешд кезщ шырактай емес пе, баста- сайшы карагым,— деп Жушсбай тун тунепне жанарын Tirin теске калды. Кдп-карадгы тунек, дуниеде садлау жок. 15

Карыстай жер KepiHep емес, Аспан мен жер тутасып кабысып кеткен сиякты, ештецет де болжап болмайсьщ. — Осы жерге-ак ерелей салмаймыз ба? — деген Сэр- сен ары таман журуге epimn. — Жерсшбеген аттарды мына жауында жогалтып алып кайдаи 1здеп журмекшз ертец. Онан да анау ашыкка шыгарып ушеуш де матап тастаган жен,— деп у т м айтты шал. Ал енда карагайдан шыгып кер. Нурланньщ да Kepin турганы шамалы. Сокыр адамдай темтелеп журш ол ал- дыга TycTi. «Карагайга урынып калмайын» дегендей колы- менен ауаны кармап алдын болжайды. Эзер дегенде ашык аланкайга шыгып аттарды 6ipiH-6ipiHe кусбаулап, жуген- дерш сыпырды. — Ойпыр-ай, мундай да карадгы болар ма? Ит-кустан аман болса ип едП — деп куджтенда Нурлан. — Кудай сактасын, биыл таудагылар тыныш кой, ал- ды-жуттыдан. — KiM бшедд сонда да уйкыларыцды белш жатындар. Егер касдыр тисе, жылкы баласы KiciHen, окыранатын болады,— деп сактандырды карт. Булар кайтар жолын тез тапты. Орман iminneri отты нысанага а л ь т жур1п келед1. Колдарындагы кайыс жугеннщ сулыгы сылдыр-сылдыр етед1. Келе с а л ьт эркайсысы ездерше орын сайлады. То- кымын тесеп, ер жастанып кисая-кисая кета. Сары тазы жайындагы эцг1мен1ц жалгасын айтпак болып Сэрсен 6ip сезд1н шет1н шыгарып ед1, cipKeci су кетермей турган шал тыжырына калды. — Кдрагым, тазьщ кумай болып кетсе де, кулагыма маза 6epmi, Шаршап келгенде ю'шкене демалайык! — деп тыйып тастаган. — Енд1 уйьщтай бермейс1з бе?—К,асында 6ipey кулагын б1теп жыланша жиырылып жатса, эдг1менщ кызыгы кайдан болсын. Ол амалсыздан тосылып калды. Ак жацбыр ayenriciHeH шумектеп тур. Сайдагы езенн1ц сарыны кулак тундырады. Кештен 6epi rypmi TinTi Kymefiin кетт1. Тун карангылыгын Typin тастардай екитене epeKnin кеп саркыраганда, музар таудьщ кияндагы кузды жарта- стары 6ipre жангырады. Алыстан, элдекайдан эуп1лдект1ц барлыккан yHi талып естьпедь Жата салып булардыц еш- кайсысы да уйыктай койган жок. ©зеннщ сарылына кулак Typin, 6api де уйкысыз жатыр. Шалга да кереп осы efli. Bip сэт е з1мен-ез1 болып imKi сарайына учшгенд1 жаксы керд1. Осылайша киял жетег1не epin ' ymeyi уш тарау жолга тускен. Элг!нде гана уйкы меддетт манаурай бастаган Жун1с- 16

• байдьщ 'енд1 Kipniri айкасар емес. Эрине, оны мендеткен уйкы емес, азапты ауыр ой еда. K.a3ip де жанын жегшей : жеп, едсесш езш барады. Шыгарда жаны 6ip псрзентш ! ойлайды. Есейш кетсе де, эке журег1 алдында ол эл1 сзби кушнде елестейдк К,анша айтса да, Жушсбай ушш Да- j станнын жеш белек ед1, кезшщ aFbi мен карасындай 6ip ул, I 6ip кызды кайтып кергеш езше аян. Тогы з курсак кетерген эйелшщ балалары турмай жургенде кудайга yHi жетердей ! зарлаушы ед1, сорлы. « К у бас атанып ем1рден туяксыз кетет1н болдым-ау!» — деп ец1регенде етеп толатын. Осы- лайша мойнына буршагын салып, эулие-энбиелердщ ба- сына тунеп алладан 6ip, адамнан ею сурап жатып, керген урпактары ед1 бул. Оньщ табанына баткан merip мандай- : ыма бастсын деп журген эздегш, мше, бупн ез колымен катерл1 жолга калкан кылып аттандырып келедь 9cipece баласынын журер алдындагы кез1 жапактап, езшен кез алмай жэутендеп караганы eciHe тускенде, журеп шаншып шымырлап кетедь Шалдын KeKiperi каре айырылардай j ауыр курешдк Мынау зулмат кара тун KacipeT камытын кщцрердей демше булыгып, тынысы тарылды. Ол кеудесш кержтей Kepin, тары да терен тыныстады. Енда 6ip сэт кабары туйшп, элдеюмге зырырданы кайнап кектенш жа- | тыр. Эр уйдщ TyTiHi тузу шырып, кой уст1не бозторгай j жумырткаларан мынау бейкут заманына зобалан салып ! келе жаткан канды кез, кас душпанына ларынет айтады. Экеш баладан айырып, жар кушарын жалрызсыраткан, жазыксыз жандарды кан каксаткан жауыздарра ел1м Т1лей- Ai... Карттьщ ашынраны сонша, азу TicTepi кышыр-кышыр ■ етедь Эттец, ийркш, дуниенщ туткасы колында болса, фашист жендеттершщ кулш кекке ушырып, Tirepre туягын | калдырмас еда. Д эл каз1р койша кёгендеп экелш, мойын- }j дарына тас байлап мына Кдкпактыц суына 6ip-6ipflen | лактырар еда... А л Сэрсеннщ ойы баска 6ip кунгей 6eTTi шарлап кет- [ кен. «Ергецп жумысты неден бастасам екен,— дейд1 басы | катып,— элде бара салып малшылардыц басын косып жи- налыс етюзешн бе? Мше, табылган акыл. Эуел1 мен ез1м- !> нщ юм болранымды айтуым керек кой оларга. Сэрсекед кешег1 есеп-шотын шыкылдатып отыратын бухгалтер емес сендерге. Аудандары бшдей 6ip колхоздыд басытыгы. Bi- I лесщдер ме, бастыры», деп дауыстап ж1беруге шак калды. Айтса айткандай, кеудесше нан nicin тасып жатыр. «Мен ; урлык кьшран куш ай жарык болыптыньщ» Kepi келш караты, мына кудайдын куншщ кырсыгып калганын. Егер 17

бугш малды ауылга жетш конганымызда ертенге дейш ездер1-ак 6ip-6ipiHeH ecTin кулактанар едь Мен уйлерше таянганда карсы алдымнан жупрш шыгып, шаужайыма оралып курдай жоргалайтын едк кап!» — дед1 iiuTeii куй- iHin. Ол шалкасынан Tycin, аягын созып, кесинп жатты. Бейне 6ip кус тесекте жаткандай-ак ипренедь Дэрежес1 жогарылап, колына билж тигенге кеньп тасып шаттанып жатыр. «Осы менщ бастык болганым рас па e3i? — дейда ал! де 03iHe-e3i сенщюремей. Еы-уш кунде Арыстанбек кайтып келш, орнын тартып алып мунын абыройын айран- дай тегеиндей ойында куднт де жок емес. Мейл1 «алпыс кун атан болганша, 6ip кун бура бол» деген. Ол келгенше онды-солды шайкамаймын ба, 6ip. «Бурын меж такымына толтырмай, Арыстанбекке арка суйеп, мурнын KOTepin жургендерге эй 6ip иземда батырмасам ба, бэлем» — деп южжш кояды. Бастыктьщ бул ойын куптамагандай эрщен 6ip i3ruiiK бас котередь «Кезшде б1зден быместж ©TinTi. Айыпка буйыра кермен1з, Сэрсеке, деп койып, колын ку- сырып уйше шакырса ше?..» Нурлан да уйыктай коймаган, оц жак кырымен бук Tycin кимылсыз жатыр. Жас жйтгтщ санасы сан белшш, кешеп бейкут аладсыз шагын еске алады. Ойлаган сайын еткен кундер кониине 6ip ©зге сагыныш уялатады. Кел- меске кеткен балалык шагы кезшен бул-бул ушады. Ба- сындагы бакытты пендешшкке салынып коп ретте адам- дардыц кеш тусшетЫ бар. К,олда барда алтынныц Kaflipi болмас, деген сол. Ойлап отырса Нурлан ушш де жыл- дарга 6eprici3, кызыкты да думанды кундер ©TinTi. Соныц 6api кеше гана болган сиякты, кекежнде сайрап тур. К,ызыкка кумар, жаксылыкка жаны куштар албырт шак к©п жайдыц наркын буган ацгартпапты. Дуние денгеленш осы- лайша ете беретшдей KepiHinTi. Бакытка толы бал дэуренш артка тастап кете баратынын, эрине, ол сезбеген-дь К,о- расындагы койын мына келе жаткан Жушсбай шалга 0TKi3in 6epin, газиз анасымен, асыл жарын 6ip аллага тапсырып, ел-журтымен осылайша коштасамын деген ой уш уйыктаса оньщ TyciHe юрмеген-дь Иэ, ол кун1 ертен майданга аттанады. Автомат асынып, успне сур шинель киедь Согыс opTi лапылдап турран алгы шепке барады. Адамга каратып ок атады. Согыс деген сол, шамац жетсе,— карсыласыцды канга бояп, жер жастанды- ру. Немесе езщнщ мерт болуын. «Сумдык кой, мынау, не деген жауыздык!» Нурланныц денеа miMipKeHin, тебе шашы т к турды. Кемрек коз1мен зердесше уцшп efli, 18

кесюлесе кыркысып жаткан сонау батыстагы майдан да- ласы елестед! кез алдына. Каулаган ерттщ шшде жан- таласып, ажалмен арпалысып журген адамдардьщ сулбасы шалынды. Уйкысынан шошып оянран жас сэбидщ жан даусы шыгып, шыркыраган ащы yni естшгендей болды дэл кулак тубшен. X iriT журег1 зырк erin ауырып Kerri. Ба- сына каны Teyin, кеудесжде кект1 ашу бурк ете туеть «Канышер жауыздар ецшец,— дейд1 TicTeHin,— жазыгы не ед1, бул жандардьщ... 1штей булыккандыктан болар тынысы тарылып, дем1 жетпегендей сезшд1 ол езш. Айкара жамылган кап шекпетшц басына буркеген етегш ысыра тастап, шалкасынан аунап TycTi. Кен кеудесш кержтей Kepin, терен тыныстады. Баганадан 6epi бетш тумшалап, демше туншыгып жатыр екен. Тынысы б1рден кецш сала бердк Тастай суык шынылтыр aya KeHcipiriH кытыктап, ангардан ескен салкын леп жузш шарпыды. Кенет оныц бойы ceprin KeTTi. Bip сэт те болса ауыр ойдыц азабынан арылгысы келш, айналасына зер салган. Баганадан 6epi калай есимей жатканына таныркады. Шаткалдагы тау езе- шшц сарыны кулак тундырады. Кунд1згщен де кушейш алран ба калай, курюрегенде кузар тау кулап жаткандай, айнала, TinTi, жацрырырып кеткен. X iriT енд1 езен шу- ылына кулак турген. Харатылыс дегенвдз де кызык. Бой- ында тылсым купил сырлар тунып жататын ражайып 6ip керемет кубылыстьщ жиынтыры сиякты. Зердел1 кецитмен уцшер болсан, езен арысынан да жанра жарымды 6ip эсем сазды эуен естид1 екенсщ. Нурлан каз1р дэл осындай куйде едь Не дейдк мынау e3i кандай ун? Осы менщ ecTin жатканым, тау суыныц сарылы ма, жок элде куд^реттей куй TUli ме, дегендей ол басын жерден KeTepin алды. Кайкы каптал араш ерге етбетжен Tycin кесипп жатты. Х ок , шатаспаганын бигедь Су кэд1мг1дей-ак езен суыныц шы- быгынан шыгып тасып жаткандары сарылы. Эйтсе де, ж1ггг жаны сол сарыннан 6ip нэзжтш 1здегендей болады. 0зен шуылы оран элдене деп тш катып турран сияктанады. Байкаса, жаратылыстьщ да ез iini, езшдпс уж, езше тэн агыс ыррагы бар кершедк Bip калыпты толассыз агыс тау тескейшен жай кулап бара жаткан жок, талай-талай ак толкындарды аспанра шапшытып, ез1мен 6ipre экетш ба- рады. Ендеше бул ун сол арыстыц, сол толкынньщ зецг1р кекпен таласкан мынау аскак 6HiKTiri, MOHri жастыктыц символындай болтан жасыл шыршаны жамылып, мулгш турран мынау зацгар улы тауды кия алмай кетш бара жаткандары уж екен. Нурланныц да кеудесшен 6ip толкын хешin кеткендей болды. Ол терен тыныстап, ауыр курсждь 19

XiriT бугш кеп жайды жанымен ce3in жатыр. Кшдж даны тамган осынау музарт таулы, дарагайлы елденщ эр тасы, эр туп бутасына дешн ыстыд екен гой, дпркш! К,ос колымен иегш таянып жатып, ол енда 6ip сэт тун тунегше кез тжтк Сонау темендеп тар шатдалда буырда- нып жатдан Кддпадтын тунп кешшн Keprici келдь Bipan ештече де кере алган жод. Зьпдей ауыр, сацлаусыз дара тун езен емес, алып шындарды да туншыдтыра басып алган. Кезге туртсе Kepricie мылдау тунед еш нэрсеш де байдатар емес. Тед алыстан ну жыныс, далын дорымньщ арасынан елжтщ yfiipm 1здеген жылауыд yHi одтын-одтын талып естшедь Жадын маннан, эр тустан эутлдедтщ барлыддан даусы келед! дуладда. Нурлан кезш дайта жумды, уйыдтайтын Typi жод. К,а- сындагы едеу1 туяд сершпей датып жатыр. Кунд1зден жауган ад жанбыр ani де толастамаган. Cipicipen тур. Алып дарагайдьщ астындагы дущрсжен дара дорда бул жолаушыларга Kiiui-ripiM баспанадан дем доныс болган жод. Устшен тамшы, астынан сыз етпейтш берж бе- KiHic еда. Ол ещй шалдасынан тусш, созылып жатты. Тагы да манайына дулад турген. Сол 6ip эдем1 эуен, таза ун, тау yHi талмаусырап естшедь Кенет 6ip жай ж ттт щ жанын тербеп, журегш елж1ретть Осы тауда, дэл осы жерде етюзген eMipimH аса 6ip дызыд думанды кезеда денежен дуй б о ль т тегьпердей кумб1рлеп кетть.. Ж аз ортасы болатын. Эр долхоздыц тврт-бес отар дой-euiKici мен 6ipep табын ipi-дарасыньщ шыгандап жет- ден алые шеи осы мынау Шубартал жайлауы едь К,урал- ганына бес-алты жыл болса да, коллективтж едбед ез жем1сш бере бастаган. Бастапды дездепдей емес, эр ауыл- дьщ-ад шаруатыльты вркендеп, ел турмысы едэу1р жад- сарып далган, нанга тодшылыд болатын. Мал арасындагы- лар астындагы 6ip-6ip атын сайлап мшш, анда-санда бо- лып далатын той-томаладта тадымдасып алатынды шыгар- ган. К,азад ymiH дед жайлаудан асдан дасиетй меден, cipa да, бола доймаган шьтар. Расырлар бойы данына сщген эдет далсын ба, жаз шыдса болды той-думанды дутедь TinTi гайыбынан тьлейдь Биыл да, ауыл жастарыньщ елен- деп жургешне 6ipa3 уадыт болган. YMiTci3 шайтаннын ici, Нурлан да курендасданы 6ip-exi рет тан асырып ж1берген. 20

Дуб1р шыкса, ток жарау ат се\\нздж етпесш деген imid ece6i ед1. Атыныц ауыздыгын алып кой шетшде 3epirin турган Нурлан, сонадайдан екшндетт келе жаткан Дастанды кергенде, катты куанды. 0Keci базардан келген баладай арсалактап алдынан шыкты. Дастан бала мшезд1 кызык ж т т едк Нурланнан 6ipep жас улкещцп болганмен, ка- тарсынып, калжындаса беретш. Оныц сондай анкылдак, ашык мшезш бул да катты унататын. Eiceyi араларынан кыл втпестей тату едй Неге екенш кайдам, эйтеу1р Нурлан десе iiiiKeH асын жерге кояды. MiHe, каз1р де ол кызыл танау болып, досын 1здеп к е л т тур. Астындагы атыныц кан-сорпасын шыгарып, сонау Шетендшщ аягынан эдеш келген 6eTi едь Жайдары мшездц ак кецш жшт сонадай­ дан ыржиып кулш келедь К,урбысын кергендеп куанышын жылы шырайлы ашац жузшен ап-анык байкауга болар едй Нурлан да оган карсы кел1п сэлем бердi. — Уагалайкумассалам, багар квбейс1н!— деп Дастан оныц колын алды. Eni дос ш утрк елест, 6ip-6ipiHe yftipuiin калды. Узын сонар амандык-саулык сураскан соц, Дастан бутан езгеше 6ip тосын жацалыктыц шеин шытарды. — Сатан сондай куанышты хабар экел1п турмын. Тек шуйшнн берсец тана айтамын,— деп бэлденд! ол б1рден актарыла коймай. Курбысыныц бул ce3iHe Нурланныц кулагы елец ете калган. Ел жайлауга конгалы 6epi eui6ip жерден той-жиынныц сыбысы естшмей журген-д1. «Эттец, mipKiH, кумардан шыгып 6ip квкпар тартсак, ат колтытын cexTipin лак алып кашсак-ау!» деп булар армандап жургел! кашан. «Энзэл1, тойдыц хабары шыгар» деп жорыды ол imreft. — Жаксылык болса шуй1нш1ц дайын гой. Актылы кой айдап жургенде 6ip марката бил1г1м жетпейд1 дейсщ бе, айтсайшы эуел1, KiciHi дшг1р кылмай__деп Нурлан естй-ен- ше шыдамы таусылып барады. — Мен сатан жаксылыктан баска не тглеуцй ед1м. Енд1 бар гой, э, HeciH айтасыц, керемет болганда, керемет! — деп басын шайкап-шайкап кояды Дастан. О л сонша кы- зыктырган сайын Нурланныц сабыры калмады. — Айтсайшы енд1! — дейд1 киылып. — Айтканда былай, эуел1 кел1с!п алайык. Ест1генде журепц жарылып кетпебн, езще-вз1ц мыкты бол. Нурлан оныц айтпагын калжыцы деп угып, каркылдап кеп кул1п алды. — Ту-у Дастан-ай, енд1 кашан?.. — Осыдан xepin тур, егер багыц жанып оган колыц

жетсе бар fom э, eMip баки макан карыздар боп етесщ ani,— дейд1 бэлсжш. Шын пейипмен айтып турган сиякты. Жуз1нде 6ip турл1 ойлылык бар. Нурлан оньщ созш бел- мей, не де болса тыцдай беруге ынгай бглдарген. — Саган 6ip жерден кыз Kepin келд!м. Енд1 несш айтасьщ, сулулыгында бага жок. Хиссаларда айтылатын хор кызыньщ дэл ©3i дерсщ. Сайтан алгырдын квзш айтсайшы, каракаттай-ау. каракаттай! Kicire жауд1реп ту- рып Караганда, Tiirri, журегщ езйгедк Жаныццы коярга жер таппайсын. 0 з басым ондай сулуды ani еш жерден кез- дест1рген емесгин! Мына сезд! ест1генде Нурланныц exi кез1 шоктай жай- нап кетт1. Дастаннын аузына карап анырып калыпты. — Рас айтасыц ба? — дейд1 сенерж де, сенбесш де бьле алмай. — Саган OTipix айтатын не басыма кун туды дейсщ. — Апырай-э! — дейд1 Нурлан аузыньщ суы курып,— сонда К1мнж кызы болды екен ол? Дастан мэн-жайды толык TyciHflipin, досына тугел1мен баяндап бердй 0здерже керцп отырган Найзабек жылкы- шыиыц кыргыздагы жиеншары екен. LLIeuieci exeyi жек- жатшылап бул ауылга конакка келшть К,ыз осында жаз бойы калатын кержедк Енднз жерде жатпай-турмай кар- манып калу керек екенж баса айткан. — Озжнщ есНмейтж, бжмейтж бэлен жок екен,— деп езу тартты Нурлан, онын экелген бул хабарын унатып турса да, касакана елемегенсш. — Эй, баламысын деген,— дейд1 Дастан мырс етш. Элде не eciHe Tycin тургандай досына карап жымиып кояды,— сорыццы урайын-ау, дуниенщ кызыгынан кур ка- лып осылайша ку Нзенд1 кушактап етпекшсщ ом1рден. Онан да кыргыздьщ анау бурак белin бауырыца басып, тар тесекте тамагынан жскеп жатпайсыц ба? «Расында да солай екен-ay» дегендей мына свзге илан- ган Нурлан ойланып калды. Жас жМттщ кеудесжен элде 6ip ум1т ушкыны жылт eTin, OHi-TyciH кермеген бейтаныс кызга кумарта бастады. Досынын кыз женжде айткан сезжщ кекейше уялаганы сонша, киялындагы 6ip суду квржкке ынтык болып улгердк Уйлену жайлы e3i де кептен 6epi бас катырып журген-дь 03i катарлы жнзттер- дщ б1разы элдекашан уйленш, кейб1реулер1 TinTi бала да суйiп улгерген. Сонгы уакытта солардын eMipi буган 6ip турл1 кызык KepiHin жур. Онын устже memeci де мунын кулак етш жеп 6iTTi. — Елдщ ез1ндей балалары ушп-баранды болып жатар.

Сенщ ойьщда тук те жок. Эд1ра калгыр, бул тфлжте керген азабым аздай ендк мше, басым жерге жетш, картайган шагымда от басына енкендетт койганын мынау,— деп кей-кейде кемшрд1ч шала булшетш! бар. Шешесшщ жер таянып турканы шамалы. Эйтсе де, ана эм1рш орындат- кысы келе ме, кайдам, эйтеу1р биылгы кектемнен 6epi осындай 6ip эдет тауып алганы рас. Сейтш тыгырыкха т1релш жургешмде, Дастаннын экелш туркан жаналагы мынау... Кврмей турып-ак ол кызга кещ-'п Kerri, бшем, онын жай-жапсарын казбалай сурады. — Сонда калай, езшщ басы бос па екен? — Йемене, басы бос емегенде оран 6ipey нок,та кид1рш койды рой деп пе едщ? — дед1 Дастан оньщ бул сурагына куйгелектенш. — KiM бшсш, кудаласып койган жер1 бар ма, дегежм — Ей, куда-пудасын бглмеймш. Эйелдердщ сымсыз телефоны бойынша, менщ кулагыма шалынран эцпме сол, эйтеуip кыз жадсы бала. Келмей жатып ауылга атары жайлып 6irri. Б1здщ уйдегшщ де аузыныц суы курып, «Tirin жаткан туе кшзш кореец, куйган шэшнщ дэмд1- сш-ай!», деп елш-ешш отыр. Саран алып берсек деп оньщ да тацдайы так, етедк Мен де керш журмш, бэлекет 03i де KepiKTi кыз. TinTi ypin ауызра салгандай, керген жанды ес1нен тандырады, деп мактауын да KeaicTipin ж1берген. Бул сездерд1 есАгенде Нурланньщ журеп жанып кете жаздады. взегже от тускендей, кеюрек тусы шым ете калган. Дастаннын езш тшт! елжтсрш ж1бергеш сонша, дэл каз1р сол ауылга тартып KeTKici келдк Оньщ бул ойыныц тебес!нен тускендей: — Ертец койьщды epri3 де, ертерек б1зджше кел. К,ыдырып кымыз 1шкен болып, екеум1з сонда барамыз. Эйтеу:р езще-езщ 6epiK бол, кызды кергенде кулап кал- ма,— деген ол сезшщ сонын езшге айландырып. — Кдлжьщды койшы, аты мм екен езшщ? — Аты — Акжаркын. ЬШркшнщ аты да езше лайьщ. — взщ TinTi суктанып калыпсьщ, керетш екен макта- FaH сулуынды. — Жок, рас айтамын, тал бойында 6ip мш жок. Ман- дайьщныц бары болса осыдан корем1з ендк.. — Буйрык болса кайда кетер дейсщ,— деген Нурлан досыиын алдында сабырлы болура тырысып. Сырт кезге байкаткысы келмегешмен, онын iiuKi дуниеЫ астан-кестен efli. Бак сынасар шак таянып калрандай, кутпеген жерде 23

мына 6ip сез умгг ушкынын жылт етшзген. Аяк астынан дауыл турып, ак, айдынньщ тесше толкын ойнап шыга келгендей муньщ да киял туныры шайкалып кеткен-до. Дастан кеткен сон да ол e3iHe-e3i келе алмай 6ipa3 турды. 03in 6ipey сол орынга кадап кеткендей тапжылар емес. Уйлену, семья болу деген урымдардьщ бупнге дешн буган калай эсер етпей жургенше танданды. Элде оньщ да адам бойында шсш-жетшер ез маусымы болганы ма? Нурланньщ кецш кулазып, жудеп тур. Сыцсыган мынау ну орманды, улы таудьщ басында жалрыз калгандай еле- ri3H береди Дуниенщ бар кызыры Дастанмен 6ipre кетш бара жаткандай, элдекашан бшк таудьщ табанына тусш кеткен сон, оньщ соцынан узак-узак кадала карайды. Оньщ айткан элгшдеп сездер1 кайта жангырып кулак тубшен ап-айкын естшп турган сияктанады. «Сайтан алрыр, 63i де KepiKTi кыз.Керген жанды есшен тандырады» — дейд1 жутынып. Бул сездерд1 кай- талап еске алуы мун екен, оньщ жуperi сыздап ке- KiperiH сагыныш кернедь Акжаркынньщ суду KepKi кез алдына елестеп, езше карай ынтыктыра туседь Осы 6ip кеш Нурлан ушш ете узак болып кер1нген-д1. Ертецп сапарды тагатсыздана куткен1 сонша, тан атып, кун шыкпайтын сияктанады. Кун шыга атка м1нген Нурлан отарын кундеп opiciHe карай каптатып ж1берт, Шетенд1 кайдасьщ деп тартып кетть Сай табанына тускен сон, куренкасканьщ т1зпшн ерк1не ж1бер!п, тау шаткалын кулдилап кустай ушкан. Ж ш т жанын уккандай курен ат та арындап келе/й. Кептен 6epi адымын ашып куйгыта шапканы осы ед1. Денесшен тер шыккан сайын ершелен1п ауыздыкпен алысады. Кеч ацрарды куалай ескен тау самалы Нурланньщ бойын мулде с е р гтп ж1берген. Мунын келе жатканын есип Акжаркын алдынан жупр1п шыгатындай-ак KOHwi тасып, шаттаньш келед1. Бакыт кусы колына кел1п конардай алабурткан 6ip жылылык бойын билеп, элс1н-элс!н журег1 алкымына ты- рылардай ерекпидь Мундайда ол ез1н1н албырттырын акыл- ра жевд1р1п, сабасына тускендей болады. «Мен1н муныма жол болсын,— дейд1 онашада ойга калып,— аспандары ушып бара жаткан каздьщ майына жерде турып талкан шылап жепт1н1н Kepi кел!п журген жок па осы? Куш ертеч елше кайтып кетет1н, кайдары 6ip жалгыз атты жолаушы- ньщ шаужайына оралып, касына ерген адамын барымта- ларандай болганымыз жен болар ма екен. Ен болмаса бурын-сонды араласып, таныс болран KiciMi3 емес». Осы 6ip ой басына оралганда кешедён 6epi Kyftin жанган ал- 24

кыны су сепкендей басылып ум1тс1здене бередь Жанапл 6ip элетке дейш касында тургандай болган Акжаркын енд1 алыстап кеткен. К,ол жетпеске, сонау бшкке шыгандап бара жатады. Буган кезжщ киыгын да салмайтын тэргздь 03i аса тэкаппар, пан шипнде. Онын осы ce3iKTi ойын растагандай эрщен 6ip катал шындык каскайып буган т е карайды. «Балдырлы колдун бадана кез/ц аккуындай болган кыргыздын кас сулу казактыц койшы баласын не кылсын», деп езж табалап турган сияктанады. Осылайша ум!т пен урей арбасып узын ойдьщ ушыгына шыга алмаган Нурлан Дастанньщ уйше де жакындап калып еда. Сонадайдан Kopin келедк ол да атын ерттеп койыпты. 0Keci eciK алдында куйбендеп жур. Мама агашка таяп келш, аттан тускен Нурланды Да- станнын e3i карсы алды. — Келдж бе, эй, сур бойдак,— дейд1 эзьпдеп. X iriT шалга сэлсмдесш, кол 6epin амандасты. К,ария да онын жай-жапсарын сурастырып каукылдасып калган. Нурлан- ньщ бул уйге келмегенше 6ipa3 болып еда. Улкендер жагы кдаймпдей сагынып калса керек, 6api ini тартып шушрке- лесе амандаскан. Уй ipreciHe курылган ермек желгсже MiHin алып кунжындап отырган сэры кемшр оны касына шакырып алды. — Апа, амансыз ба, куйл!-куаттымысыз? — деп ол да шын ыкыласымен кемшрдщ халш сураган. — Шуыр аллага, ездерда жаксы журсвдер ме? Элп шешен тын ба? — дейд1 карт ана жаны калмай калбалактап. — Аманшылык апа. Кемшрдщ ce3i пысык, кимылы ширак кершдй Ормек токуга эбден теселген, колы колына жукпайды. Адаргыныц арасынан аркау ж1бш суман етюзш етюзш алады да «кылышты» кос колдап турып какканда ермек ж елк! казы- |ын суырып кетердей солк-солк етедк Арт жагында тен жш бойы токылган кара ала кенеп 6ip келм тускен, кездда кауын алады. Кемшрдщ кимылынан кез алмаган Нурлан эл бегелш турып калды. «Кдртайып отыргандагысы мы- нау, жарыктык жас кезжде TinTi карымды Kici болган-ау, шамасы!» — деп ойлады. Кемел жасы алпыстыц жуан ортасында болса да жузшда нуры таймапты. Енсел! бойын онан сайын зорайтып ораган кундап езш айбарлы корсе- тедь Касында турган Нурланга «жакында бермен», деген- дей ишара танытып етепнен басып оны жанына отыргыз- аы: Сейлз де Kapi жанарын тжтеп ж т т жузже барлай 2S

карады. Кемшрдщ бул карасыньщ e3i тепн емес-Ti. Ке- кейше сыр туйген айтары бар кёз карас болатын. — Нурланжан-ау, осы сен не ойлап журсщ? — деп бастаган ол. сезш.— Анау сорлы шешецщ аямайсыц ба? Жасып жотпей журген жок. Кудай койса мшеки, азамат болдыц, уйленетш уакытьщ жеткен жок па, сенщ? Нурлан кемшрден мундай свзд1 кутпеген-дй Не деп жауап катарын бишей кысылып калды. BipiHiK аузына 6ipi TyKipin койган- дай булардьщ уй iiuiMeH айтатын энг1мелер1 осы болганы ма? деп тосылып тур. Сонда да кемшр сезш жауапсыз калдыррысы келмей: — Асыгатын не бар, апа, уйленем1з де,— деген ол epikci3 езу тартып. — Эй, кылжакты кой, эрН — деп кемшр ещр зеки сейледй Ана шешен байрус кашангы енкендеп журш кул шыгарады. Ен болмаса елершщ шагында сенщ кызырыцды Kepin иемере суйсш де. — Eiifli дурыс кой, апа,— деп кулмиикщ! ол. KeMnip Нурланра таман жылжи Tycin, он тззесш кушактап итше келш отырды. Элдемм ecTin коймасын дегендей, арт жа- гына сактыкпен карап койып, мойным соза сыбырлай сейлед1. — Мына уйге Бурылардыц 6ip кызы келш жатыр,— дейд1 иепмен Найзабектщ ушн нускап.— 03i 6ip иман жузд1 бала кершедь Б1здщ мына келшмен эмпей-жэмпей болып TinTi жаксы сейлесш жур, байкауымда. 0д1рэ кал- рырды 6ip куш алып кашып кет. Апам кызык,— деп Нурлан езу тарткан,— эй-шэй жок б1реудщ кызын бас салуга бола ма екен. К,онакка барган кызымызды алып кашатын бул кай басын- гандарьщ? — деп кыррыздар сонан кешн шауып алмай — 0д1ра калсын, Бугыларды магам ж1бер,— деп кеуде- ciH какты KeMnip.— Ерул1ге карулы, дейм1з. Сен бшмейсщ, ана жылы б1здщ осы мына Байсеркенщ кызын — Бэтима- ны айтамын,— деп ол ернш 6ip сылп етмзш койып энг1- месш кайта жалгастырды,— шешесше Lnecin Арасанга ба- рып жаткаи жершде Бугылар алып кашып кетш, келш гып Tycipin алган. 0flipe калгыр содан эулие гой дейсщ бе, 6i3 де свйтем13. — Ендь буйрык болса керерм1з, апа,— деген ж1г1т кемшрдщ ыгына кешш. — Керем-серемщшч маган Keperi жок. Bip Kyui кешке карай ал да женел, сезд! не кыласын- Ана келшге де айтамын, кемектесед1 саган,— дбйд! KeMnip.

— Макул, апа,— дед! Нурлан одан тез1рек кутылудьщ жолын кездеп. — Иэ, сейткш, шырагым,— деп ол кэдомгщей иланып калды. Нурланга сезш алдырганына мэз. Бие байлаган уйге ат басын бурып, тусш аттанбайтын казак болмайды. Оньщ ешкандай сек еп от де жок- К,ымыз- ды — кепшшктщ тамагы десед1 хальщ. Бар болса irnefli, жок болса кур ауыз кайтканына конак та ренж1мейдь Уй Heci оган кысылып кымтырылмайды да. Жазмыштьщ кеш- пес карызындай болтан осы 6ip кагидага кенджкен Най- забек жылкышынын уш туске дейш адамнан арылмайды. Тешректег! аяк жетер жерден келмей калушылар шанда болар. Сол KexiTiH 6ipi болып Дастан мен Нурлан да аттан тускен. Ойлары кымыз йиуден repi, кыз керу. Аттарын байластырып уйге беттегеш сол едд кенет Нурланньщ журеп лутлд еп коя бердь Exi бет1 кызарып кеткенге уксайды, денес1 кызып барады. К,ыз керу емес, кылмыс icTeyre келе жаткандай ез-езшеН куыстанып 6epeKeci каша бастады. Аягы да вз еркше багынбай шалыныса беретш сияктанады. Жана аяктанган ботадай тэлиректеп енд1 аз журсе жыгылып калатындай езш TinTi дэрменсхз ce3i- неде. Тамагына 6ip тушншек кептелш калгандай тынысы тарылып бара жаткан тэр1здй Оньщ жан сарайында болып жаткан бул езгер1стен былайгы журт бейхабар едк Дас- танныц ойында да 6ip туйткш бартугын. ©здершщ мунда келген шаруасын Найзабек шал кездершен окып койып, бар сыры пэш болатындай сезжтенедь Exi жшт жамырай сэлем 6epin уйге бас суккан. Bip жадсысы Найзабек ушнде болмай шыкты. Кундеп сабы- лып жаткан келухшлер де бугш саябыр екен. Ак боз уйдщ он жак босагасында бейтаныс 6ip эйел ic Tirin отыр. Уй Heci Балганым бэйбше Kici бойы кара сабадан кымыз котарып жатыр. 6здер1нен баска бейсауат жанньщ жок екенш кергеп жйтгтер 6ipa3 бел алып, енсе кетерген. Нурлан да езше-ез1 келе бастап ед1. — Терлет!ндер, жогары шыгындар айналайын,— деп Балганым буларга жылы шырай таныткан. Ocipece Нур- ланмен ыкыластана амандасып, уй iuiiH, анасынын жайын казбалай сурады. 03iMciiiin im тарта сейлеген эйел ce3i Нурланныц кулагына 6ip турл1 жагымды еститд!. Балга- нымньщ сырт пошымы да KeaicTi, саликалы xici еда. Жер ортасынан ауып кетсе де, кезшщ нуры таймапты. Ет-женд1 болгандыктан жузшдеп майда эж1мдер1 де онша байдал- майды. Жас кезшде TinTi эрл1 адам болтаны байкалып-ак 27

тур. «Сырлы аяктьщ сыры кетсе де, сыны кетпейдЬ> деген тепнде рас соз, деп ойлады Нурлан оньщ Кызыл шырайлы дедгелек жузше кез токтатып. Уй iuii де мунтаздай тап- таза екен. ТЧрелт турган бэлендей жасау-жабдыры бол- маганымен, эр зат ез орнында, укыпты колмен жиналган, тап-туйнактай. Балраным булармен амандык сураса журш, алдарына дастаркан жайды. Bip-eKi кулше нан мен сыкпа курт, сэры ipiMmiK экелш койды. Сойти де, меймшдете куйган дэу сэры тегене кымызды касына алды. Карагайдыд урыгынан ойып жасаган кос буйрек агаш ожаумен кымызды соза сапырып 6ipa3 отырды да, алдын e3i татты. Tbi ушрген кышкылтым кермек дэмше тушынып, тамсана ершн жалап кояды. — ByriH TinTi кундепден де тати а^иыпты. IciHfli коя тур, жиен кыз, кел кымыз iuiin ал,— дейд! ушндеп конагын да дэмге шакырып. Бал татыган сэры кымыздын саба Hici мурыига келгенде ж тттердщ де жуткыншагы булк eTin, жутынып ж1бергешн ездер! де байкамай калды. Осы кезде 1ргеден тем1р шелектщ сацрыры естЬ]д1 де, лезде есжтен суцгак бойлы, ак куба кыздыц сулбасы кершдк — Ой айналып кетейш, осы жарырым болмаса сонау сайдыц табанынан ек1 шелек суды кайтып экелер ед1м, келе рой жаным! — деп Балраным anri бойжеткенге yflipbiin курак ушып жатыр. Бейтаныс кыз есжтен Kipe бере жЬ пттерге жалт eTin 6ip карады да, кенет козш тайдырып экеттЬ Шешесшщ касына келш дастарканньщ шетше жай- расты. Жузш томен салып сондай 6ip ибалы эдептЬпкпен 6ip пзерлеп сызылып отыр. Кезше тускен кекш шашын кайырран болып жуп-жумыр салалы саусактарымен тер- шiгеи мацдайын сипап кояды. Кыз Kipin келгенде-ак Нурланныд журеп д1р ете ту­ скен. Бейне 6ip кылмыс устшде колга тускен баукеспедей буындары калтырап барады. Кдрсы алдында кыз емес, кып-кызыл от жанып тургандай, элдеб1р леп бетш шарпып оран тура карауга батылы жетпейди Ke3iHin алды мунар- тып, кулары тунып калганра уксайды. Касындагылардьщ ce3i де буран eMic-eMic есилгендей болады. — Кымыз альщдар, айналайын! — деп гдтипат бЬвдр- ген Балганымра карай бурынырак кол созган Дастан улкен саптыаякты eKi бушршен кос колдай устап, досынын ал- дына койды. Егер ол !зеттыж жасамай 03i алганда ыдысты устай алмай колынан Tycipin Ж1беру1 мумкш едь Абырой болганда, бул кыспактан Дастанньщ куткарып алганын

карасайшы. Житгтщ бойындагы болып жаткан кубылысты калт ж1бермей бакылап отыргандай осы туста конак эйел де сезге араласкан. — Мына баланы танымадым гой, женеше? — дей/ц оньщ жузше т!ктей карал. Жыгылган устше жудырык тигендей эйелдщ назары ез!не ауганда Нурлан онан бетер ынгайсызданып кысылып калды. и — Бул бала элп аншы атаньщ баласы гой,— дел Бал- ганым оны таныстырып жатыр. — Е-е-е, алда айналайын-ай, э! Bip жаксы тукымнан калган туяк екенсщ гой. Жарыктык ол юсшщ олжасынан дэм татпаган бул елде Tipi ленде жок шыгар. Ci3 де бшетш шыгарсыз жецеше, баягыдагы э лп жут жылы сол аншы ата 6ip кыста осы ауылды тугел асырап шыкпап па ед1 кызылсыратпай,— дел эйел езшщ жасырак куншде басы- нан кешкен 6ip кызык хикаясын энпмелеп Kerri. Айтса айткандай Нурланньщ экеа заманында болган xici екен. 03i cepi, саятшы, балкер болган деседь Бэршен де колы ашык, кайырымдылыгын каз1р де журт ацыз кып айтып журген жайы бар. Сол эруакты атаньщ жаксылыгы, MiHe, тагы да муньщ алдынан шыгып тур. — Ой, HeciH айтасыц! Ол Kici e3i 6ip сабаз адам efli гой, жарыктык, касиетщнен айналайын! — дейд1 Балганым да сол 6ip асыл бейнеш айрыкша еске алып.— Жанылмасам мына Нурлан уш жасында калды. Сен онда осындасын,— дед1 де ол сэл ойланып барып тш катты.— Жо, жок. Иэ, енд1 eciMe туст1. Сен узатылган жылдьщ келер кысындагы кальщ сузекте кетп маркум... — Орнында бар оцалар деген осы, оты о т л е п и жа- рыктыктын,— дел эйел енд1 Нурланга аса 6ip MempiMfli жылы жузбен елж1рей караган. Арада 6ipa3 сез аралаган сод ба, жок элде OKeciHin K03i TipiciHfle журтка жасаган жаксылыгын ecTin маркайып кал­ ды ма, KiM 6mciH, эйтеу1р Нурланньщ аркасы KeHin, бойы ■eprin сала берд1. Жанагыдай емес, ез1не-ез1 кел1п саба- 'ына тускен. 03iHin Terin туптен тартып, колмен койгандай кып айтып отырган мына эйелге де imi жылып, оны TinTi жаксы коре бастады. Адам баласы сейлескенше, жылкы баласы щсшескенше деген осы. Элпнде гана жат журттан келген богде жандай кершген конак эйел енд1 муньщ экесш Kopin, колынан дэм таткан. Аулы аралас конып, койы коралас жаткан 6Lnici болып шыкты. Мына отырган кызы- ньщ каны кыргыз болганымен, туп казыгы осы шацырактан екен1н ойлаганда Нурланньщ бойын 6ip озге куаныш ce3iMi 29

билеп xeTTi. «Ендо тартынатын ештеце жок.. Алып цашып кетсек те, шабысатын жаулык, келмевд екен бул жактан», деген 6ip ой куйындай соп>т erri муны. Осы ойдыц басына оралуы муц екен, кенет оныц журеп шым етш кеудесшен элдене булкынып кеткендей болды. Тамыр-тамырын куалай езгеше 6ip тэта агын бойына тарап бара жатканын бай- кайды. Енд1 гана карсы алдынан жана 6ip тыц дуние ашылгандай тегирегшдепнщ барлыгы оган ете эсем болып кершдь Бастапк,ыдагыдай емес, Балганым мен конак эйел де, мына отырган кыррыз кызы да баскаша 6ip кырынан кубылып сэнденш кеткен сеюлдд. Жйтг кызга енд1-енд1 коз токтатып зер сала караран. Расында да.сулу екен. Жауын шайган каракаттай мелдареп, бота кез1 тунып тур. Уыл- жыган ак куба жуз1 нурланып, кыпша бел! узшп улб1реп отыр. Мынандай сулулык, KepiKTi тулга юмнщ де болсын KOKiperiHe шок тастамай коймас едь Керген жанныц кецип елен етш 6ip карамай ете алмас, бэлюм. Кепке дешн Нурлан да онан кез айырмай элсш-элсш караумен болды. Кыздьщ ойында ештеде жок сиякты. Кеседеп кымыздан ciMipe Tycin, сыкпа курттын шетшен сындырып алып та- усап кояды. Жшттердщ езше суктана карап кырындап отырганынан бейхабар. Элде 1штей с е з т отырса да елемей ме, KiM бигсш, эйтеу1р кимылында езгеше огаштык жок. Kici ушнде езiы еркш устап отырранына Караганда, ез уйпнц де эздегк аялаган ерке кызы болу керек. Бул отырыс узакка созылмады. Bip-6ip аяк кымызды енд1 рана iiuin бола бергенде, уйге cay eTin 6ip топ Kici Kipin келдь Сол кундер1 кыдырып кымыз шетш ауылдьщ аксакал, карасакалдары копшипп. Улкендерге тер босаткан eKeyi ырысып 6ocaFapa карай жылыстаран. Бейтаныс кыз да сыртка шырып кеткен-дь Жшггтерге бул уйде енд1 аялдаудьщ реп жок едк Нурлан ыдысындагы кымызды саркып iurri де, камшысын алып орнынан квтершдь Тыска шыккан сон булар кеп бегелген жок, аттанып Kerri. BipaK Нурланнын KeHwi бей-жай болып 3opFa KeTin барады. Элде- 6ip асыл заты калып койрандай арт жарына жалтактап карайлай бередь Bip кергенде-ак элг1 кызра гашык болып калраны белгий едь Оган тшп ниетшщ ауганы сонша, журег1 жанып кетердей куйшш келедь Y йден узай бере Дастан досына карап т1л катты: — К,алай, ж 1гтм? — дейд1 оны сезге тартып,— кыз унады ма, соны айтшы маран алдымен. — Унаранда кандай! — дейд1 Нурлан тшп мэз болып. — Мен болмасам Foft бул кызды ецщ тугш, тусшде де кермес едщ.

дуние, езш е колым жететш кун туса, б у л жалганнан армансыз боп втер ем. EKeyi шын букпездз, дос кецшмен сырласып келедь Бурын да араларынан дыл етпестей тэту жптттер, бу л рет одан бетер туслшскен с е к т д ь Эдпмелер! жарасып 6ip-6ipiM eH шушркелесе свйлеседь — К,удай KecipiHeH сактасын, айттым да дойдым, бул дыз ceHiKi болады, мен бшсем,— деген б1рде Дастан сэ- уегейлж жасап. — Аузьщ а май, оны дайдан бшдin ей? — деп Нурлан елевдей калган. Б ул свздщ жанына жагып бара жатданы сонша, тагы б1рдеде айтар ма еден дегендей оныц аузына дарап далыпты. Д э л даз1р оган Дастаннан 6uirip адам жод сиядты болып KepiHfli б у л ещрде. Осыньщ e3i эулие, элде машайыд болып журмесш дегендей оган 6ip турл1 тацырдай дарайды. «Э лд е кудай тагала буган аян 6epin осы дыз жвншде туе керд1 ме еден?» деп те ойлады. Ж адагы сездад нысанага деп тиген1 соншалыд, Н урлан ж урепнщ сез1м nepHeciH дэл даз1р жалгыз гана Дастан басып турган сиядты. Оныд аузынан шыддан леб1з1нщ барлыгы б у л уш1н зад, дуран тэпарш де керсетшгендей булжы мас дагида болып кершген. — Э-эй, аддауым-ай,— дейд1 Дастан езу тартып,— ез1д теп бала сиядтысыд. К,айдан бшупп едам, мешд кер1пкел1м бар гой дейсщ бе, жод элде думаладшы деп пе ед1д. — Енд1 дайдан бшей1н,— деп Нурлан адталган сыдай танытты. Квд1лге медеу тутар ештеде ест1мегенге оныд кенет жун1 жыгылып далганын байдаган Дастан тагы да евз дозгаган-ды. — Буйрыд болса деген1м гой. «Т алапты ерге нур жа- уар» деген, талаптанып былай сейлес1п керсе, о л да адам баласы, мумк1н к елкетш шыгар. Ты м арысы кенбей бара жатса, шешесшщ ез1не сез салып корем1з. TinTi болмаса алып дашамыз, онда турган не бар. Мына сезд1 ест1генде, Нурлан кэщмпдей едсесш KOTepin ардаланып далды. «Р а- сында да солай екен-ау» дегендей кедйпнде 6ip тодмейш- Auiik бар. К,анша айтданымен 6ipep жейде бурын тоздыр- гандыгын жасап Дастан буган алдагы кунде ктейт1н ж у- 31

мыстар жайлы жол с1птеген. 1с керш калган экю жЫт ; емес пе, кыздарды калай торга туарудщ жолын 1здест1рдк : | — Былай, жйтпм,— дед1 ол кенет басына тыцнан 6ip ■ ой сак ете калгандай ею алаканын согып ж1берш,— 6ip куш б1здщ уйге сауык жасаймыз, осы тед1ректен 6ip аздаган ; кыз-келшшектерда жинаймыз.Акжаркынды Сэлиманыд ! ез1-ак е ртт келед1. KyHi бойы думандатып ойнаймыз, ! кулем13. К,ажет болса кешке карай алтыбакан курамыз. Сонан кешнпа езшен-ез1 белгип емес пе?.. — Табылган акыл, еч абзалы осы,— деп Нурлан да оны куана костаган. Бекер обалы кане, осы 6ip icKe Дас- танньщ жаны калмай шын ынта-пешл1мен-ак Kipicin жур. Бул рет курбысынан аянып калар Typi жок. Колда бар мумюнджтщ бэрш де жасагысы бар. Без жылуы болмаса да, каз1рге сез Жылуын беруге эз1р. — Бота TipceK, бос белбеу болмай езщ де жинакталып жур. К,ыздьщ алдында белж1реп турмай ежеттенш, былай сартылдап тур,— дейд! оны жани тусш,— тегшде есщде болсын, кыздар ж ш тпц ынжык болганын унатпайды. Аузынан ce3i, койнынан 6e3i тусш турган жасыктьщ жа- нына юм жолайды. — Енд! к1м б1лсш, оны кергенде TwiM байланып кал- маса сейлес1п-ак журм1н гой осы сендермен,— дейд1 Нур­ лан апянан жарылып. Бул сезд1 естшенде Дастан сыкы- лыктап 6ipa3 кулш алды да: — Эй, кожанэар1м-ай,— дед1 ce3iHi4 содын ныгар- лап,— б1збен сейлесу мен кызбен сойлесуд1ч арасында жер мен кектей парык бар. 0з1ч кыздарга сез айтып Kepin пе ед1ч бурын. «Калай e3i, мынау меш тук б|лмейтш накурыс 6ipey деп жургеннен сау ма?» дегендей Нурлан мына сезге кэд1мпдей намыстанып калды. — Е, кермегенде ше, меш жада туды гой деп пе ед1д. Досыньщ шытына калганын сезген Дастан жайдарылана кулш: — Сорыдды урайын-ау, с е т мен жада туды деп келе жаткан жокпын. Осы Сэлимага сез салып жургендеп ез1мн1ц басымнан кешкен осалдыгымды айтып келем1н саган. Одашада мыктысынып жургенмен, бетпе-бет кел- генде сез таба алмай талай рет желкемд1 касып турганым бар менщ де. — Енд1 мен де аянып калмаспын. Одашада кездессе айтарымды айтамын гой, эйтеу1р т1л1мн1ц жеткеншше,— дейд1 ол тагы да мендьмещп болып. Ек1 дос осылайша мэслихат курып, сез байласып ажы- расты. Нурлан келген i3iMeH Kepi кайткан. Шетенд1 шат- 32

калыма Tycin, сайды ерлеп келедй Сай табаныдагы сыл- дырап жаткан меп-мелд1р тау булагыныц кумыга аккан кумк сылдырына кулагын тесеп аяндай тартады. Курен ат та мойнын жерге созып салып куйысканнын коспасын шайкалтар 6ip жайлы булкек аянга баскан. Жйтг элгшде- гщей асып-тасып келе жаткан жок. HiHi Tycin кеткен. Элденеге квЧ1л1 купт1 болтан бей-жай куйде. Май жут- кандай журепнщ басы топтанып к1лт-кшт етеди Озшде eiu6ip ой жок. Тек жанагы уйден корген сулу кыздыц эдем! кесюш коз алдына елестей береди Сол 6ip сурет мунын букип жан дуниесше бул!к салып мазалап келедй Ол кызды eciHe ал тан сайын журеп сыздап, ене бойын 6ip езге тэтй мун торлайды. Шындыгында Нурлан бугш тумысында басынан кешin кермеген гажайып 6ip сез1м кушагында еда. Жар сую дегеннщ муншалык азапты, ауыр жолы бар екенш бурын-сонды бшмейд! екен. Адам жаныньщ кат-ка- бат терещнде бугып жататын, мен мундалап кезге урып турмайтын, тек кажет кезшде жер койнауынан атылган вулкан толкынындай ешкандай куд1рет кушше тежеу бер- мей 6ip-aK атылатын галамат сез1м барын ол ендденда тусшгендей. Дэл K33ip, мше, оныц ез бойында да осындай 6ip керемет сел таскыны буырканып кеткен. Оны тежеу ешюмнщ де колынан келмес едй Енд1 б1рде ол 03iHiH тиш-кашып журш окыган кисса, дастандарындагы гашыктар жайлы ойлап Kerri. «Козысы ушш жастык OMipiH ел1мге киюга итермелеген де осы 6ip куш, осы 6ip махаббат дауылы екен-ау, Баян сорлыны!» — Дейд! оган аяныш 6wflipin. Ол ецда есшде калган мынадай 6ip влеч жолдарын дауыстап, жкерлене айтып едй Бектер мшер сур каска, ^ Шаба алмаса ур баска. Рашыктын жеш 6ip баска,— деп елечнщ соцын эндете созып астындагы атын тебшш- Te6iHin ж1берген. Ойы баска жакта болып келе жаткан онын Tenxici каттырак тисе керек, курен ат ытырыла женелгенде абайсыз отырган 03i ерден ауып Tycin кала жаздады. Ж|лт езшщ бул кылыгына epixci3 езу тартып кулген болды. Сонда да 1штей булыктырган 6ip ce3iM туншыктырып бара жаткан сеюлдц тынысы тарыла береди Иен тауда жалпяз 03i келе жатса да, ауа жетпегендей кеудесш керш, кеюрепнен жалын ата ауыр курсшедй Нурлан келген бойда opicin шолып, малынын бас-аягын жинастырган. Бытырай жайылган отары буюл тауга та-

рыдай шашылып кетштк Терккей жак беткейдеп корым тастын астына Tycin кеткен 6ip белегш айдап шыгудын e3i буган 6ip киямет едь Ит тумсыгы етпестей сыкасып ескен кальщ тобылиянын inline Kipin алган саулыктарды онай- лыкпен шыгарып кер. Жазык емес кия жерде, кой жина- ганнан еткен киын жумыс, cipa да, жок шыгар. ЦЛркш- дердщ эркайсысына эдеш барып 6ip-6ipflen айдамасан ез- д!г1нен аягын аттап баспайды. Не ктейсщ маран дегендей манкиып турып алатынын кайтерсщ. Мундайда Нурланньщ ызасы келш жарыла жаздайды. Bcipece жауынды кундер1 азап-ак. Ат тусе алмайтын ушпа тастарды квбелеп жаяу журш кер. Мойньщнан су сорралап, сурдек тарткан кек шепке тайып жыгылып жатканда eKi колынды тебеце койып, бул кэсттен безш кеткщ келедк Мундай куйщ басынан сан рет кешсе де, Нурланнын кой багудан кол узбей жургеншщ езшдж сыры бартурын. Жасынан ат кумар бала кенш тубшде онын колын осы курен атка жетюзш еде Бул ешрге атары жайылган Касеннщ берте биесшщ тукымы. Алгаш колхоз курылган кезде колындагы азын-аулак малый тугел1мен санап 6epin, сол жуйрж берте биеш К,асен шал жекелжке алып калган. — Жалрыз бие неменене тулга болады. Ертелькеш 6ip-aK аяк сутш nicipin imin, каймарын жалап отыратын ана коцыр сиырды алып калмайсыц ба, жазган-ау! — деп зш р соккан кемтршщ сезше де шал кулак аспаган. — Сезда кой! — деп эркберщен сон ашу шакырран. Сонда да онын ойында «сен не бшесщ, KeMnip, бул жануар менщ абылайдай атымды шыгарран. Осы елкедег1 букш кыргыз-казакка К,асен екешмд( таныткан, кызырлы малым, ырысым бул метц. Аштан елш, кештен калсам да муны колдан шьтармаймын»,— деген сез турып едь К,икар шал акырында айтканнынан кайтпай берте биеш алып калган. Айтса айткандай жануардыц К,асен OMipiMeH байланысты талай-талай кызыкты окигалар болып едь Ат орнына м1нсе де курсагы кур жатпайтынын кайтерсщ. К,асен де кызык адам едь Осы мундагы жылдардыч 6ipiHfle улкен 6ip тойда жел1гт, берте биеш кекпарга салганы бар. взш щ жасы келш калса да, кэртжке мойын усынбай журген кезь Куш боны аяусыз-ак тартысты. К,ас карая ушне келген ол, биеш таза суытып 6ip уйкыдан сон отка койган. Epi-eci epicae барса берте биенщ бауырына жармасып шепрткедей кула кулын емш тур. Кулынды кергенде Кдсен де ез кезше e3i сенбей «апыр-ай, мына жануар шынымен-ак буаз ба ед1?!» деген Keuieri кекпарда 34

сонша шапкылаганы ушш езшен-ез! уялып. Сол дашкентай кула кулын кешн Толымбектщ дуан бузган жуйр1к к,уласы атаманы белгип. Ол биеден тукым алу KiM кершгеннщ уысына тусе бермейин сирек мумдандк еда. Эйтсе де кайыбынан кездескендей сэи Tycin, 6ip жылры кулыны осы Нурланга буйырган. Эр адамнын 03iHe унаган сушки 6ip K3ci6i болады. Б|реулер тау-тасты кезш ац ауласа, енд1 б1реулер томара тартып кус салранды жаксы кереда. Сол кызыкты кэдабшен оныц жаны ceMipin кецип шалкиды, рухани лэззат алады. Жуйриси баптап, ат жарату Нур- ланныц да бала кезшен 6epri арманы едь Курец кулынныц шылбыры колына тигендег1 куанышын ол eMip бойы умыт- пас. Мше, содан 6epi басынан кус ушырмай мэпелеп барып келедь Талай тундер epicTe арканыньщ 6ip ушынан устап жатып уйыктаран кездер1 де болган. Курен ат десе ол iniKen асын жерге кояды. Ауылдык белсендшер «атынды колхозра аламыз» деп кокилана берген соц, амалсыздан осы ат ушш малга шырып кеткен-дь Сойткен курецнщ кызыгын ол биыл керсем дейтурын. бйткеш биыл курец ат беси шыккан, нагыз толган кезь Т ел 1м-тел1м болып бытырап кеткен койды Нурлан туе ауранша эзер жинады. Бас-аягын корамдап, кайырмалап экелд1 де, 6ip тепсецге шрш салып отар шетше жамбастай кети. Кок майсаныц усинде шалкасынан туеш о л xepuiin жатыр. Bip сэт xipnix какпай кок жузше телм1ре караган. Шох1мдей булт жок кегьданр аспан, кок мухиты мелд1реп тур. Tynci3 туцриык. Бар сырын iiume буккен тылсым 6ip жумбак кещеик. Ж М т онан кезш алмай 6ipa3 жатты да, тары да терец ойга батып кети. К оз алдында курен ат пен Акжаркын катар елестейдь «Ж уй р к ат, суду жар дам xepinreHHin колы жете бермейин нарыз ж1птта арман. Нурлан ез ойына e 3i масайып шатасып жатыр. Канша жатканы белпаз, жамбасынан кек еткендей болран соц, 6ip кезде басын кетерш орнынан турды. К,атты уйкыдан e3uiin турегелген адамдай ене бойы дел-сал болып ауырлап калыпты. Кезшщ алды шубарланып басы айналрандай болады. Тандайы куррап xe6epcireH ернш жалайды. Ол oainiH швлдеп турранын енд1 сезда. BeciH ауып кетсе де, 6 yriH Tycxi тамакка бармаган. Тамакка да тэбеи жок, ештецеге заукы сокпайды. Эйтсе де шел кысып бара жат- кандыктан амалсыз атка мшдк IHeiueci eeix алдындагы жер ошакты тупндеип казан жаппа nicipin жатыр екен. Козы куйрыктанып борсия шскен 6ip жаппа нан касында тур. Баласыныц аттан Tycin 35

жатканын керген кемтр козда турган ак. шэйнекпен мыс шэупмд1 KeTepin уйге карай емпендей женелдь Нурланжан-ау, бупн сонша кешжтщ гой. Малый аман ба эйтеу1р? — дейд1 самбырлай сойлеп,— журегщ карай- ды-ау, шырагым, кел отыра кал! Нурлан т1п ката коймады. Самаркау басып келш дастарканньщ шетше жайгаскан. Кшегей каткан курен шайды усына 6epin, баласына кез1 тускен Торгын онын сурын Kepin шошып кетть К,абагы Tycin тунжырап отыр. Ke3i юртиш, кос жанары iiuiHe Kipin кеткен. Ак,шыл жуз1 кукыл тартып сузектен тургандай 6ip кунн1н imiHfle жудеп калыпты. — Балам-ау, сенщ тусщ кашып отыр гой. Ауырып калганнан саумысын езщ? — дейд1 кемтр саскалактап. — Басым ауырып турганы,— дей салган ол анасыньщ сезше онша мэн бермей. — EHfli кайттым, кушм-ай! Катты ауырып калмасан екен сорлатканда! — деп Торгын бебеулеп жур. Шешесшщ зэреа ушып, шын корыкканын байкаган Нурлан не айта- рын б и тей ьщгайсызданып калды. Сау басына сакина TUien «ауру» деген пэлеш кайдан тауып айтканына екшда. — Кудай 03in сактай кер. Мына шайдан iuiuii, жаным, ыстык-ыстык. Мумк1н, тер кысып турган шыгар,— дейд1 KeMnip сабырсызданып. — Ештене етпейдк апа, бэлендей катты ауырып турган жок. Ka3ip жазылып кетемш,— дед1 ол енд1 шешесш илан- дырмак болып. — Кайдан бшешн, eciM шыгып кеттт гой, Teri,— дейд1 кемп1р сэл де болса кецип орныга Tycin. Картайган адам- ныц секемилл келетш эдеть Кецмпн урей билеп жаны тырнагыныц ушында тургандай кершед1 ездерже. Басы жерге жетш отырган Торгынньщ eHfliri бар Tlneyi осы жалгыз баласынын амандыгы едь Ол 6ip жер1м ауырды десе бейшара KeMnip жанын коярга жер таппай уйден безш KeTKici келедь «Осы кулынымньщ жамандыгын керсетпей, Нурланымньщ алдында аманатыцды ал кудай!» деп т1пейд1 тэщржен. BeTine карап отырган жалгызынын табанына баткан uierip 03iHiH мандайына батсын деп тигейдь Анасыньщ сыцайын байкаган Нурлан оны аяп кетть «Тек кана перзент1 ушш согатын кайран асыл, аналык журек-ай! Сенщ де кэшрще жете алмай итштеп журш етем1з-ау эл1 ем1рден!» дейд1 нитей катты толкып. Ол енд! дастаркан басыида езш барынша жайбаракат устауга ты- рыскан. Кемтрдщ квнипндеп куджж сешлтпек болып эр нен1 6 ip свз етш отыр. — Кымыз iuiin келе кояйын деп, багана ана ауылга 36

кетш калып ем, келсем койлар бытырап шаткалга тусш KeTinTi. Атым тасыркап калады екен деп оны аяп жаяу айдап шыгып ед!м. Сонда басыма тер катеа керек,— дейд1 шындыктан мулде ауыткып. — Жаныцнан эулие ме, эд1ра калгырды мипп-ак, жи- намадьщба,— деген анасы камкорсынып,— калай ол ауыл- дар аман-есен бе екен? — Аманшылык, 6opi де аздщ халщ1зд| сурап жатыр. — Ол айналайындар сурамаса, KiM сурайды менщ жай- iMfli. Замандас деген сол. Жылда ездер1 кыдырып 6 ip келш-кетунн ед|, ештене айткан жок па? — деп Торгын 6 ip турл1 ез ушрш сагынып жургенш ацгартып койды. — Олар келмесе ci3 бармайсыз ба. Найзабек шалдьщ ушнде кыргыздан к е л т жаткаи 6ip конак эйел бар екен,— деп Нурлан сездд солай карай багыттаган. Ол эйелд! Торгын да б1летш болып шыкты. — К,удай-ау, ол колымызда ескен кыз емес пе,— деп оныц егжей-тегжейш бес саусактай бш п отыр. 0 nriMe жел1с1 солай карай ойысканда Нурлан Tinri кец1лден1п кетт1. Шешес1н1ц сез1н зешн коя уйып тындаган. «Эйелдщ касында бой жеткен кызы бар екен» деген соз TlniHin ушында турса да Tic жарып анасына айта алмады. Бул сез/йн ушыгын кемп1рдщ 03i шыгарды. — 03i балалы болса керек. Улдарынын алды уйлйба- ранды болды деп ест1гем. Жанылмасам, ез1нде кыз бала 6ipeyi-aK. Ана жылы Kyfteyi eKeyi 6 ip жазда алдына алап келген1н кергем. Улпершектей эдем! болатын 03i,— дейд1 улыиыц осал жер1н доп басып. Мына сезд! ест1генде Нурланньщ журег! тагы да шым ете калган. Баласы eKeyiHiH OHriMeci жарасып Tycxi шайды узак imTi. Кептен 6 epi ездер1нше memLnin 6 ip сейлескендер1 осы. Нурлан да каткаксып, карны ашып калса керек кызыл шайды урттаган сайын мандайы ж т с 1п, мурныныц ушы- нан шып-шып тер шыгады. Жаца гана казаннан алган ыстык нанга сэры майды жагып карпыта асайды. Сол куннен бастап Нурлан ем1ршде айрыкша 6ip ез- repic болганы рас efli. Жатса-турса ойынан Акжаркын шыкпайды. Ансары ауып ол кызды 6 ip квруге зарыгады да турады. Мше, бупн де Шетенд1 кайдасьщ деп тартып келед1. Найзабек уйшщ бие байлайтыны кандай жаксы эйтеу1р сылтауы бар. Жасканбай xipin барады. Бул кел-

генше Дастан да ол уйге аттап баспай досын кутш елецдеп отырган. EKi ж!пт аттан Tycin жатданда юн агашын мойнына асып Аджардын буладда беттеп едй Кундеп сабылып делю жататын кеп дыдырмашылардьщ 6ipeyi болар дегендей буларда мойын бурып зер салган да жод. Бшектей дос бурымы тшерсегш согып, бурала басып кетш барады. К,ыз жур!сшен дез алмаган Нурлан 6ipa3Fa дейш телм!рш дараумен болтан. Бупн бул уйде icici кеп еден. К,ымызга бертш кец1лдене тускен олар 6ip-6ipiHiH сезше дулад аспай гушдесш отыр. Нурланньщ есш дери есж жадта. Аджар- дыннын келуш кутш, мазасыздана береди Bip кезде тер- деплер добырап дотерше бастады. Сыртда шыддан соч да, Нурлан жалтадтап жан-жагына дарайлай береда. К,ыз эл! келмесе керек, жадын мачнан KepiHic бере доймады. Кеп- ш1л 1ктен жырылып далудыч реин таппаган exeyi амалсыз атда м1нген. Тасьш келген кеч1Л1 су сепкендей басылып Нурлан бупн жудеп дайтты. Ачсап келген Аджардынын жузбе-жуз 6ip дере алмай дайтданына дуса болып дабагы Tycin кеткен, yHci3 келед1. 0зепн ертеген осы 6ip куййс оган тетенше дерт болып жабысдандай. Жанын жепдей жеп шыдамын тауысып 61тп. Ендйз жерде Аджардынсыз OMip суру мулде мумк1н емес сиядты. Оньщ беи ары болсын, егер дыз шен-пачайына жуымай, ат-тонын ала дашса муньщ куш не болмад? Лэйлщен айрылган Мэж- нундей болып сергелдеч куй кешпес1не ш кеп1п. Адам басында сондай да албырт, ecci3 душтарлыд болады еден. Кей-кейде жшт жанын сагыньпи кернеп, журеп ертен1п кете жаздайды. Мундай сэтте оныч K04Lnin муч торлап, KipniriHe жас преледа. «Эттеч нпркш, ез1мен онаша 6ip т1лдессем. Мешч сондай жадсы кереин1мд1 есисе e3i де кет ары болмас па едП» деп армандайды. Жадсылыд пен жамандыд дашанда епз деген рас болса керек. Жана гана Нурлан кечшнде жылт еткен осы 6ip ум1т ушдынын emipin ж!берердей кенет 6 ip катал, сурдия диял сап ете тускен. «Сен оны мыд жерден жадсы керген1чмен, оныч да e3i жадсы кереин басда адамы болса ше?» деп дула- гынын туб!нен 6ipey сыбырлап тургандай болады. Не деген суыд, ызгарлы опасыз ой. Бул ойдыд басына келу1 муч екен ардасы точазыгандай болып жiгiттiч ене бойы дал- тырап дети. Нурланды осы 6ip диял тучгиыгынан шыда- рып алардай кол ушын 6epin кемекке келген Дастанныч 03i болды. К,ажет кез1нде оныч дасынан табылатын, ды- сылган жерде долтыгынан демейт]н жадыны да осы еда. 38

Жан сырынды белкш, дэдрще жетер шын сыйлас, адал досыцныц болганына не жетон, илркш! Бул сапардан Нурланньщ кециндз дайтданын ол да байдап келе жатса керек. — Йемене, сонша унжырган Tycin кеткен? б зщ оган гаinык болып далганнан саумысьщ? — деген оны сезге тартып. — К,арап журмей менщ басыма 6ip пэлеш тауып бер- дщ гой, эйтеу1р деп Нурлан ауыр курсшдь — Бар болгыр-ау, оны кермегенде жаньщ дайтып шы- дап журген. — Муншалыд азап шеккенше сол дурпярды кормеге- шмнщ ез! артык едк — Э, э солай де, ж ш тм ,— деп Дастан мунын бет!не байыптай караган. Шынында да досыньщ жуз1 солгын екен. Элденеден торыддан шарасыз жанныц кейш бар ен>нде. Ол Нурланды шын ecipKen аяп кета. — Оны жадсы керетжщ рас па ез!? — дед1 ayeai ннет1н 6Lnin алмад болган оймен. — Сенен несш жасырайын, Дастан, мен енд1 Аджар- дынсыз тура алмайтын сиядтымын. Оныц жулдызын дудай не дып маган сонша ыстыд керсетш дойганын дайдам, эйтеу1р 03iH сондай жадсы керш кетам. Осы 6ip icTi бастаган в31Ц ед1ц, кемектес маган. Бул жолдан аянып далар жайым жод мен1н,— дейд1 оган етшш б!лд1ргендей мулэЙ1мс1п. «Сулулыд кездщ дурты деген осы. Муньщ KOH^i шынымен-ад ауган екен. Енд1 далай да 6ip амалын таппасад болмайды» деп ойлады Дастан. — Жадсы керудщ ез1 муншалыд азап болады деп kim ойлаган. Сенер болсац даз!р менде кунд!з кулк1, тунде уйды жод. Жанымды жег1дей жеген бул дерттен Аджар- дынсыз айыга алар емесшн,— деп шагынды ол. Дастан 6ipa3 ойланып далды. Расында да ойланатын жай. Мунын e3i досыныц тагдырын шешепн, семьялыд OMipiHe кепшдйк етет1н б1рден 6ip шешуш1 кезен еден1 рас. Алые сапар алгашды адымнан басталмай ма? «Ендеше мунын да дос аддудай жарасдан жубайлыд гумыры осыл ай басталуы гажап емес дой. Иэ, гажап емес»,— деп достады ол 1штей вз ойын 03i дайталап. Басында булай болар деп ойламапты. Кец1л жел1гш!н жетепне epin дыз кору дегенд1 дызыдтапты. К,ыз корсе дызыл керген думайдай жутынып, ад далпагын шекес1не дисайта киш дырындап отет!н боз- балалыд, серипк деп угыпты. Bip коргенде Нурланныц булай етбетжен TycepiH к!м бшген. Енд1, Miне, ic насырга шапдан. Сол дызга бола шыбын жанын шуберекке туЙ1П,

К03С13 кебелектей жанган отда тусш кеткел1 турган дур- бысынын сикы мынау. Ол даз1р Нурланды кшалаудан аулак. Бул одигага езшщ де датысы болгандыдтан, онын басындагы сез!м кушн он тусжш, адыл айтуга бешмделген. — Шын гашыдтар гана басынан кешетш гарштж жол деген осы. Буган да сабырлылыд пен тоз1м дерек, жжтм. Жар суйгеннщ жайы осылай екен деп ретаз таусыла бермей езще берйс болганыц жен. Ол да ecci3 дыз керж- бейд1, ceHi жерге даратып кете доймас. Б1з де елкнз, агайын-туыс бар. Алда-жалда Ti3riHi долымыздан шыгып бара жатдандай болса, соларды саламыз. Бугылардыц 6 ip дызы турмад, он дызына дуда тусем десе де 6 ip сапарга сезш етюзе алатын Албан, Бугыныц Байсеркеа бар емес пе аулымызда,— деп Дастан басу айтты оган. Муныч сезш мнят тутдан Нурланнын enceci кэд1мпдей кетерипп далды. — KiM 6inreH, сую дёгенщ азап екен гой, дурысын! — деп ол динала езу тартдан. — Бул т!рлжтщ мэш сонда жатдан жод па? Сую дегешшз жай соз, жайдад угым болса бурынгыныц батырлары суйгеш ушш жанын диып, кеудесш одда тоса ма? EKeyi 6yriH де узад сырласып, ол туралы кеп кенесть Дастан ушнде болатын сауыд кешж тездетш етюзуге соз байласты. Арадагы ею кун Нурлан ушш ei<i жылдан да узад болып KepiHreH. Тун баласы уйды кермейдь Тесегжде децбекшш KOKiperi даре айырылып уЫлеп жатданы. Эбден сарылып, сжелеп барып зорга уйыдтайды. Буг!н ол ерте оянды. Тан бйшйп далганга удсайды. Жабыдтагы санылаудан жазгы танныц боз шапагы сыгы- райып, э ла з сыгалайды. Бара-бара жарыд молайып, уйдщ iiui мажырап кетть Осы 6ip тан ж шт кеципне нур дуйып оятдандай болган. О л 03i де ендьещц сезжген-дь Эр адамныц екнршде алгаш рет гул ашатын жастыд квктеми нщ гажайып 6ip таны ататын болса дерек. Ендеше мунын да жылдар бойы ансаумен асыга куткен сол таны осы болар. Лайым солай болтай!.. Нурлан бупн Дастаннын ушнде ететш сауыд кешж, сол кеште Аджардынмен изелесш датар отыратынын ойлады. Сол-ад екен езеп шым ете далды. Журепнщ басына 6 ipey бал тамызып ж1бергендей туда бойын балдытдан гажайып 6 ip тэгп сез1м баурап экетть Ж1пттщ уйдысы шайдай ашылып, бойы ceprin сала берген. Тез-тез кшнш далага шыдты. Шыгыс жад кекжиектен нур теплш келеда екен.

Суттей уйыган кеплж1м бозгылт сэуле жалкынданып шу- гыла шашады. К,арсы 6eTTeri муз суцпдей сыкаскан карлы шьщдардьщ сауыры кун кезше шагылысып жаркырап кет- кен. Ж1пт осы 6ip эсем керннстен кез айырмай кимылсыз турып калды. Жайшылыкта мунар басып ушпа булттар унем1 тебес!нен туспей конактап отыратын XaH-Tanipi шы- ны каз1р TinTi кол созым жерде окшау тур. 0 з тобынан абайсызда кез жазып калып, ата каздар эулетше юрме болып сьщар аккудай жалгыз e3i дараланып белек тур. Осы 6ip кумк шыцды элдекандай ку;ирет ез колымен кашап э к елт зангар таудьщ ушар басына шаншып кет- кендей, ерен тулгасын т1к устап кекке карай тары да бой кетерш бара жаткан секшд! тэкаппар, мен-мен кершед1. Тан аткалы Дастан мен Сэлимада тыным жок- Бугш кешке уйлерше келетш курбыларыньщ камын ойлап екеу! де табанынан таусылып зыр жуг1р1п жур. Аргы карсыдагы Найзабект1н уй1не Салима э дегенше eKi барып келди Аяк-табак сураран болып барса да нег1зп шаруасы Акжар- кында болатын. Неше куннен 6epi-aK оны майлы imeKiue айналдырып бауырына тартып ал гаи. K,3 3 ip де memeciHiii кез!нше келг1рс1п: — Жиен кыз 6yrin 6i3fliH уйге конакка барады, эпке. 0здер1н1з келгел1 6epi арнайы шакырып 6ip uiayriM шэй да бере алмай уятты болып жатырмыз. Буйырран дэм кайда кашар дейс13. 1шес1з рой амандык болса. ByriH мына Акжаркын барып тамашалап кайтсын,— деп эйелдщ алдын орагыта ж1к-жапар болып. — Ыкыласыца ракмет, айналайын. 1шпей журген шэй- iMi3 ба efli ол уйден,— деп ол да ризашырылын 6 Lwiipin жатыр,— Акжаркынды е р т т бара гой. К,айта кызым да нагашы журтымен араласып, ел танып кайтсын. — Иэ, бетен ешюм жок. Оншен 63iMi3flin ауылдьщ кыз-келшшектер1 болады. 03iHi-3 6weci3, кыс бойы сай-са- ланы мекендеп 6ip-6ipiMeH араласа алмай журет1н малшы- лардын осы 6ip кек жайлауда 6ipa3 кун басы косылып, сайран салып калатыны бар эйтеу1р. Энеукуш элг1 К1Ш- кентайымызды атасы алдына алып мына жогарры ауылра апарран екен, элг1 Сэл1м курдастьщ yfiiiweri Айша деген сумырай «Атамньщ баласы атка м ш тть Азамат болды деген осы»,— деп тиын кадап ж1бер1пт1. Сосан ез тенде- стер1м1зд1ч басын косып уйден 6ip дэм татырсак деп ед1к,— деп Сэлима eTipiK-шыны аралас 6ipa3 жайды сыкпыртып 41

eTTi. Садам уйшщ балага тиын тагу жайлы ойлагандары рас еда. Bipax дэл Салима айткандай бола койган жок-ты. Алдагы уакытта болу мумкшдал бар шартты нэрсе екеш даусыз. Сол 6ip жас сэбидщ Жушсбай карт ушш орны белек-тугын. Тумысынан балажан адам K83ip т о т Дэулет десе йпкен асын жерге коятын. Элде немере дегеннщ улкендерге ыстык KepineTiH эдет1 ме кайдам. Жаска толмай жатып-ак шал оны койнына тыгып алатынды шыгарды. Белш шарта буынып шекпешнщ каусырмасына салып ала- ды да ертел1-кеш мал кайырганда алып кететш. «Жаз- ган-ау, алжиын дегенсщ бе? Кызыл шака нэрестеш де желпшдетш сыртка шыгара ма екен. Ж ел кагьш суык тисе кайтесщ, бесдашде буланып жаткан баланы кайда алып барады журтым-ау, мына шал?» деп бэйек болган кемш- piHe де бой бермей атына мшш KeTin калатын. Кейде т н т exeyi Kepicin калатын да кездер1 болып журдь Калайда шал е з дегенш орындатпай тынбайтын. Мундайда KeMnip куй- гелектенш, «алжыган сон амал жок екен гой. Сол балага суык тиш 6ip жер1 ауырсын, эуселенд1 сонда кврем сенщ!» дейтш де буркылдап барып басылатын. Шал-кемшрд1ч бала кусал вз ара кызыл-кещрдек болып жатканын кврген Дастан мен Сэлима шек-сшелер! катып мэз болатын. Жушсбай шалдыц бул дагдысын бшетш Сэл1м сияктылар оны он жамбаска алгалы дайындалып жургендерше квп болган. Бул создан ушыгы Сэлима кулагына да шалынып едк Оньщ K33ip табан астынан тауып айткан жасамалы сезшщ терин1 де сол болатын. — Жушсбай атаныц багына сендер/ii берген кудайдан айыалайын. Бекер обалы кане енен байгус баланы табу- ындай-ак тапты. Bipax кудай турактатпады. Сейтш турмай жургенде байгус шал «ку бас атанып, eMipre боска келш, боска кетемш бе» деп зарлаганда кудайга унi жетердей болып журш кврген жалгызы гой мына Дастан. Енд1 оныц куанышына кайтып жарылмасын,— деп эйел свзда жуйе- жуйеамен суырып салып отыр. Бул кештщ Акжаркынды торга Tycipy максатымен эдей1 уйымдастырылып жатканы- нан ол бейхабар. Кещлше кудш алып секемденетш сынайы да жок. Кайта кызынын квдал кетерш, ойнап-кулгешне куанатын сиякты. Жас кез1нде 63i де сауыкшыл, кызык Кумар думанды болганга уксайды. ByriH жастардыц бас косатынын естшенде оныц да балалык шагы ecine Tycin, «етш бара жаткан уакыт-ай, б1зда де 6ip уакытта осылар сиякты жас болды дегенге каз1р юм сенедь Алкам-салка- мын шыгып бул дуниеге осылай келе салган сияктысыц. TinTi, 6api де KyHi кешепдей квз алдында. Дуние коныз 42

алдандырып 6ip кунгщей кершбей элнак ете шыгады-ау мына жалган!» деп ойлаган эйел штей туйинп 6ip ун а з отырып калган. Эж1м торлай бастаган акшыл ж узЫ ч api тайып сагымдай булдырап соцында калган, келмеске сонау алые балалык шагы кез1нен бул-бул ушып отырганы белгш. Салима ез улесше алган жумыстарды ойдагыдай орын- дап кайтты бул уйден. Ею куннен 6epi осында келш 6ip мезпл бие сауысып колкабыс типзген-дь Ушнен э к е л л 6ip мэртебе кымыран да куйган. Сонын есесшен 6yriH келетш конактарына арнап дэу сэры мес кымызды куйдырып ез колымен ерешешц шине Lain Kerri. Окта-текте уйнне келш калса ек1 бшегш сыбанып ж1берш нендей ic болса да, Kipicin кететш осы 6ip елгезек келшшект1 Балганым туган кызындай жаксы коруmi едь 03i де KepiKTi болатын. Уй шаруасына эбден теселш алган, жуз1кт1н кезшен етердей болып сылачдап туратынын кайтера ч- Тумысынан пысык, евзуар ол келш болып босага аттагалы 6epi одан бетер ысылып алыпты. Bip уйге гана емес, бую л ауылга атагы жайылып, «Жушсбайдыд кел!нш-ай, цпрюн!» депзш жур. Колынан ic келепн, свйлей калса тшшен евз келет1н Сэлима бугшп кешке бар KymiH салып баккан. Нурланньщ бойдактык зары дол осыган баткандай-ак табанынан та- усылып зыр жупрген. Бул уйге келе калса болды, айнал- дыратыны Акжаркын. Bip-eki рет сейлескен соч, ол да жайылып тускен. Келшшек кыз баланьщ тамырын басып, алыстан орагыта бугалык тастап керген. Мачайына шен- детер болса, журтты дурл1кт1р т т у кетермей-ак жалгыз 03i бул icTi тындыра салуды ойлаган. Байкайды кыздьщ ойында эр нэрсе бар. Ычгайы келсе, турмыс куруга да кет ары емес тэр1здь — Жиен кыз-ау, сен кандай эдемюд! Ж Ы т туп л, эйел мешч 03iM саган гашык болып калган сияктымын,— деген Сэлиманьщ C03iHe: — К,ойшы ары, сен де кайдапл жокты айтады екенад. О заманда-бу заман эйелге эйел гашык болганды кайдан kopin ед1ч? — деп кыз сылк-сылк кулген. — Рас айтамын. К,удай акы, ceni жаксы KepeTiHiM сонша, егер еркек болып тусам, аягынды кушактап жатып алар ед1м. Сэлима свз1н1ч де peTi бар. Мундай суду жаратылыска ет журект1, ею аякты пендешц кызыкпауы мумюн емес едь Келшшектщ мына сезшен кейнн кыз кэд1мгщей тосылып калгандай болган. К,арсы алдында 6 ip адам журепн жарып 43

берердей езше табынып отырса, оныц ак тшеуш аякка калай басарсьщ. — Енд1 маган не icTe дейсщ? — деген кыз ымбауга конетшдей калып танытып. Оньщ урымтал жерге келш калганын пайдаланып, Сэлима да ойындагысын айтып салды. — CeHi, TinTi, ез касымнан ешкайда да ж1берпм кел- мейдь Бупн кешке оз1ца> 6ip жаксы ж!птпен таныстырай- ын, курбым боп калшы осы б1здщ ауылда! — дед1 тайсал- мастан, тэуекелге бекшш. Айтарын айтып калса да, «Ш о- шытып алган жокпын ба?» дегендей OFaH TiKciHe караган. Кыз жузшде бэлендей шамдангандыктьщ нышанын кере алган жок. К,айта бул сез кулагына жаксы естшген сиякты. Кыздыц ещ бул-бул жанып самаладай узын KipniKTepiH томен Tycipin кул1мздреп тур екен. Оныц жауапсыз тур- ганын жаксылыкка жорыган Сэлима енда батылырак tui каткан. — Маган сенпп, Акжаркын! — деген шынымен ак пей- ш н бмдарш,— оган барсан, кор болмайсьщ. 0Mip бойы элпештеп тобес!не кетерш етпесе экел кольщды. — Керем1з мактаган жшт1цщ,— дейд1 кыз бутан кез1- Hin астымен наздана карап. Муншалык ашык эцпмеге барамыз деп Сэлима ойламаган-ды. Кутпеген жерден 6ipa3 нэрсенщ басы ашылгандай болганга келшшек 1штей ма- сайрап тур. Кешке карай бул уйде 6ipa3 жнтгтер мен кыз-келш- шектер бас кураган. Бупн уй оцаша едо. Шал-кемшрдщ тынн тауып Сэлима оларды кершшестерше коналкыга ж1- берген. Эр ауылдан ат терлетш келген к1лен 6ip ер1мдей жастар ездер1 калып ерюнше 6ip сайран салмак- Сауыкшыл топтыц биылгы жазда алгаш рет бас косуы ед1 бул. Bapi де жайрац кагып кециш жур. Сагынысып керкжен кимас жандардьщ эзий кандай жарасымды десейшй Жйтгтердщ кагытпа-калжынына 6ip-6ipiMeH сырласып, сыцгырлай кул- ген кыз кулктер1 уласып, Дастанныц yfli бупн езгеше 6ip куаныш пен шаттык мекенше айналган. Нурлан мунда Keuiirin келген-дь Бэлденгенд!п емес, 6ip киырдагы Кайрактыныц басынан малый коралап жеткеш осы. Баганадан 6epi озара дуылдасып отырган ендйт жет- пей турганы осы Нурлан болса керек. Ол аттан туспей жатып-ак тус-тусынан шмелеген эз1л создер жанбырдай жауып жатты. — Муныц бойдак болып жургеш де осы кылыгынан гой,— десе, енд1 б 1реулерй 44

— взш бупн ауыздандырып ж1берсе сауап болар efli,— дсп мырс-мырс куледГ. — Йемене, менщ кайнымды шылжьщ дылып турсын- дар,— дсп есжтщ кезшде турган 6 ip келшшек оныц жа- гына шыгып сезш сейлеген. Жас шамасы Нурланнан Kiiui болса да куйеу1 тарапынан улкенсшш жецгелж жасап турганы белгш. — Амансыц ба, мырза жжпч Апацньщ деш-дарны сау ма? — дейд1 ол басдалардан озшщ буран тонньщ iiuKi бауындай жадындыгы бар екенш танытып. — Аманшылыд, кудай деп ж у р т жатыр. — Отызга келгенше 6ip шуйкебасты уысына Tycipe алмаган осыны да Ж1пт деп журм13-ау,— деп 6 ip келшшек суйрендей женелдк Бул сезге Нурлан да куййп кетсе керек, OFan ececin ж1бере доймады. — Сен датынга сазайыцды тарттырармын, бэлсм,— де- Ai де дасыиан етш бара жатып бжепнен бурап турып, узш алардай шымшыл алды. — Ойбай, й-й шешек,— деп делшшед майыса буралып далды. Бас-аягы жиналган сон, 6api де уйге KipreH. Бул дезде ымырт yfiipiflin кез байлана бастаган-ды. Адтобедей алты данат улкен уйд1ц ecirineH торге дейш эдем! дурад дврпелер TeceainTi. Тор жадда 6ipep жастыд тасталган. Ортага дой- ылган ондыд шамиын сэулеа уй imine самаладай жарыд 6epin тур. Лезде дастардан жайылып ycTi дэмге, бауырсад, неше алуан сыдпа дурт пен сэры !р1мшжде толып детт1. 8 р жерде шыны-шыны сары май Kopinefli. Тэтт1 жагы шамалы еда. Жудырыдтай науатты Сэлима ез долымен усадтап шарып дастарданньщ бет1не шашып тастады. Тор жадта кшеч ж!г!ттер, дыз-дел!ншектер б1рынгай жайгасыпты. Дастардан басында 6 api де эдеп садтап сы- зылып отыр. Элг1ндег!дей даурыдпа свз, ушдары далжын- дар тыйылып басалдалы эдпмеге кошкен. Ж!пттерд!ц бар- лыгынан жогары торде отырган Жадып ез!н!н 6ipep жас улденд1гш танытып коале свйлеп отыр. — Мына Дастан бэр!м1зды 6ipiKTipin 6ip жадсы баста- ма жасап отыр. Мунысына радмет. А л енд1 imepiMi3Ai irnin, жер!м!зд1 жеген сон тьщдиып кете бермей, мына аз кундж жайлаудыц сонысында осындай сауыд кеш1н б 1здер де жасауымыз керек. Буйырмаган 6ip тодтыны дасдыр да жеп кетсд1,— деп улкенд1к жасады. — «Бата бастан, су аядтан болады» деген емес пе, вз!ц бфдеце десен, 6 i3 де дарап далмаспыз,— деп 6ipeyi оныч езше жабысты.

— Немене, мен уйшнен дэм татыра- алмайды Foil деп пе едщ. Кудайга uiyKip, кептщ келем1нде 6ip барланнан кедей болмаймын. Осы жумада б1здщ уйде болындар, барлыгын. Мше, терт кезщ тугел отырганда шакырра- ным,— деп ол аса 6 ip ерл1к керсеткендей коразданып жан-жарыиа пандана карап койды. — Е, бэсе, мынау нарыз жен бигетш мсййц ce3i. — Улкендж жасады деген осы. — О, берекелдН Создан шурайлысы енд1 айтылды,— десш тус-тустан журт оны даурыга костап Kerri. Расында да, кепшЫпнщ кекешнде баганадан 6epi осы 6ip туйтыл турранга уксайды. Бул шеппмге келюпейтшдей сыцай та- ныткан ешкайсысы болтан жод. — Ой б!здан Жаканньщ жомарттыгын койсайшы! К,а- сымтай жомарттан асып туспесе кем калмайды. Bip токты деген сез бе, Tempi бул Kicire. Егер кунан кой соймаса бармаймыз,— деп ежелден кыршанкылана сейлеп, сынар езулешп отыратын Кожаберген муны кажай бастап едь Жакыптыц желекпелеу келшшеп apaFa кшнгш шаптыга сейлеп кета. — Е, кудай берекем1зд1 алмасын, мал жанра жи- налады. Сен немене б1здщ Жакып кой соя алмайды деп отырсыц ба? — деген куйеушц намысын жыр- тып.— Ж ок элде м е т конак кутш кермед1 дейсщ бе, ол кай айткан сезщ. — Же, же осы келшшектщ калжынды тусшбейтсш бар,— деп Кожаберген шепне 6epin едь — Жарайды, ондай сезд1 койыцдар. Енд1 ез1м1зше кулш-ойнап отыралык, шай алыцдар,— деп Дастан оларды басып тастаран-ды. Селима eciKTin кез1нде шай куйып отыр. Талдьщ шогына кайнаган сары самауыр exi шншен демалып, бурк-сарк етш бу аткылайды. Терден бастап жагалай шай шынылар кыдыра бастаган. Бул келгендердан 6epi де жастайынан 6 ipre ескен 6ip ауылдыц кыз-жптгтерь Тек араларында 6ip гана бейтаныс жан бар. Ол — Акжаркын. KenmLniriHiH 6ipiHiui рет xepyi. Кыз да бул ортага cinice алмай бойын аулакка салып тосыркап отыр. Колды болтан кшктщ лагындай жаутандап жан-жарына имене карайды. Нурланньщ есш-дерт1 сол жакта. Кыз оран кундегщен де сулуланып кеткендей 6ip турл1 ыстык кершда. Киген кшм1 де бойына куйып кой- рандай едем! жарасады екен. Кынама бел кызыл мешпет аш мыкынын узигпп былай да ашан, нез1к 6iTiMi айшык- талып, кезге урып тур. Bip бурым кып ерген колан шашын он иыгынан асыра, алдына карай теплтш яйберйгп. Онсыз

да сулу кескшше эр косып, ерекше сэн 6 epin тур. К,ыз керкше коз Tirin отырган жалрыз Нурлан тана емес. Осыидагы ж1г1ттердщ талайы-ад ауыздарыныц суы дурып. ш тей жутынып дояды. Ж урт назары езше ауганын сезген кыз кенет жузш темен салып томсара далды. Шай узак iuiiafli. Самауырдын 6 ip-eKeyi еселенш, 6ipep шэйнек дайта демделдй Жнлттердщ б1разы шынысын жинап дойранымен эйелдер жары ani де пысылдап ыстыд шайды сораптап отыр. Эр кэсйгпц оз жыры, езше тэн ортад тадырыбы болса керек. Бул отырыстагы эцпменщ де желнд сол баяры шаруаньщ жайы. Аракдак 6ipiH-6 ipi дарытдан дурдастардьщ эз1л-оспаРы болмаса, кебшше айтатын- дары малдьщ дамы. Биылры шептщ шырысы, жай- лаудьщ сонысы жайлы дед езулешп 6ipineH-6ipi создщ майын сурайды. — Елдег1 дой баддан сендер болсандар дары басда 6 ip дызыдты эцпме айтсандаршы, дыргыздан делген арамызда донад дыз отыр, ездерщмен ездерщ болып кеткендерщ уят емес пе,— дед1 6ip эйел булардыц сезш жаратпаган сы- наймен мурнын myftipin. — Эцпме турмад эншйз де дайын. Сендерге дарап отырмыз рой, мына дастардан жиналсын деп. — бздерщ TinTi Кербаланын шедшей делгендей-ад де- незелерщ Keyin далыпты рой,— деп 6ip ж1пт далжьщга суйеп келшшедтердд сезбен туйреп алды. — Е, немене бул уйдщ шайын дызганасыц ба, б1зден. 1шем1з, шпегенде, кунде к е л т жатданымыз жод,— деп Жадыптын келшшеп Нуржамал тары да суйрецдей жвнелген. — Ьшндер, асырыс жод. Кун жаца батты. Ойнап-ду- луге уадыт жетед1 ani,— дед1 Дастан олардыц арасына Tycin. Элден уадытта дастардан жиналып ж1г1ттер жары аяд- тарын десйпп салып созылып отырды. Keft6ip шай думар келшшектердщ мандайы жшсш пысынай бастаган. Алды- мынан тартдан орамалыныц ею ушын шешш, желкесже дарай дайырып тастап омырауын желшп дояды. Bapi де сэл шегшш керегенщ KoriHe ардаларын суйеп, 6ip-6ipiue жа- наса Tycin буйыгып отыр. — Кане, жанагы эндер1цц1 бастайсындар ма, ендд. 0с- Tin б1р-б|р1м1здщ беим1зге дарап отырура делд1 дейЫндер ме, эн салып кещл квтерешк те,— дейщ 6ip эйел ж1г1ттерге буйыра сейлеп. — Куйеу делсе дыз дайын дегендей, сендер сурасандар 613 дайын. Эдел, Дастан, домбырацды? — деп Кожаберген

OFaH карай колын созган. Керегежч басында Ыул\\ турFan укЫ домбырага келшшектер дол жалгап ж!берд1. К,ожабергенщ кэдамгщей жол жоррасы бар екен. Ша- иакты келген коныр домыраныц кулак кушн келпрш 6ipa3 бурап отырды да, эдекб эн эуенш толгай тартты. — О, о бэлП Мынау 63i энил кершед1 Fofi. — Бул енерщ нище кайтыи сыйып журген-ей,— даст курбылары бутан кошамет бьпд1р|скен. Айтса айткандай олечнен кара жаяу емес сиякты. Тамагын кенеп элде 6ip шыркау энге басып кетердей ещн айтуга октала берд1 де, кенет тыйылып калды. Отыррандар да елендеп кулак туре бастап efli, домбыра yHi уз1лгендей ншнде 6 ip сэт жым- жырт тыныштык орнай калды. «Н е боп калды бул ж1птке» дегендей кыздар жары оран карап анырып калыпты. — Анкау басым алдымен мен айткалы жатырмын. Ауылдьщ алты аузы деген кайда. Содан кешн барып конак кэдеш 6i3 айтамыз. Мэ, домбырач ез1ч айтасыч ба, элде езгеге айттырасын ба, 6i3re ауылдын алты аузы керек,— деп К,ожаберген домбыраны Дастанньщ колына берд1. — Ой, осы сешн шырармайтынын жок екен. Осында отырган бес-алтауын ей тт бел1нбей-ак б1лгендер1чд| айта берсендерш1! — дед! 6 ip кел1ншек кей1ст1к 6wflipin. — Енд1 кызык болды гой,— деп Дастан желкесш касыды. — Бол, ж!ггпм, ауылдын алты аузын айт! — деп К,о- жаберген кадалып отыр. Дастан енд! кысылайын дед1. «Сен1ч 6ip эу дейтЫн бар емес пе едЬ> дегендей Сэлимага караган. KyfteyiHiH кызарактап отырранын байкаган Сэлима оньщ колындары домбыраны алды да: — Bi3 немене ауылдын алты аузын айта алмайды гой дейс1н бе. Дастан айтпаса досы уш1Н Нурлан айтады. Мэ, Нурлан, баста 6ip эндк Мен косыламын, кэнеки,— деп суырылып шыкты. 0 жет кел1ншек айтканын орындатпай тынбайтын сьщай танытады. — К,ане, баста! — дейд1 буйыра сейлеп. Нурланнын капер1нде ештене жок, бейкам отырса керек. К,апыда колга тускен тотыдай болып кысылып, кызарактап калды. взшде коныр тебел дауыс та бар. Ж урт жиналган жерде аздап эн салатыны да рас. BipaK оран 6yriHri мына топтын алдында эн айту киынра согатындай peTi бар ед1. Мын сан адамныч алдында эн шыркаудан ropi, жалрыз Акжаркын- ньщ алдында «э у » деудщ 03i буран кияметтей киын Kepiii- ген. Айткан эн1 куткендей сэтт1 шыкса жаксы. Онын беН ары болсын, кыз алдында даусы шыкпай калып, немесе

сезшен жанылып калса елмегеш кара жер емес пе. Ак- жаркын.а кырындап келш отырганда, оран кулм болранша кара жердщ жарыры болса Tycin кеткешнщ e 3i артык. Салима оньщ айтпасыча кояр емес. — «Эншейшде ауыз жаппас, той дегенде елец таппас», дегендей болмай айт, канеки! Бугш шыгармаран OHepiHAi кащан шырарасын ендо,— дейд1 ездерше рана тусшйсп тары 6ip жайдьщ тебесш кылтындатып. Шынында да, Нурлан- ньщ сыналар шары дэл K3 3 ip сиякты. К,ыз кезше тусудщ де мунан артык колайлы csri бола бермес. — Бэлденбай айтсайшы тез, айтарынды! — деп К,ожа- берген де 6ip бушрден кысып барады. Нурлага енд1 ше- riHeTiH жер калмады. Амалсыздан домбыраны колFa алды. Жайшылыкта взш 6ip ккчдей-ак батыл санайтын. Талай- талай шаршы топтыц алдына шыгып, талай келшнщ бетш ашып, талай тойды бастап та кврген. А л бугш сол ерлштщ 6ipi де жок. Ом1ршде ел алдында аузын ашып кврмеген адам сиякты. Нурланньщ кысылраны сонша, мавдайынан тер шыгып кетт1. Алды жар, арты куз шыныраудан сешр- гел1 туррандай жуperi де лушлдеп эл1нен тыс катты соккан. 0 K n e c i алкымына тырылардай тынысы тарылып, дем1 кы- сылады. Ещц не icTey керек? Кенет ол бойын тжтеп ез1не-вз1 келгендей болды. Тэуекелш1л 6ip сез1м дем бер- гендей ж1герлене туей. Домбыраньщ кулагын бурай берш, козшщ кыры Акжаркынга Tycin efli, кыз езше тесше карап отыр екен. Ол кенет сершлш бос буралган кос iuieKTi катайта кагып-карып ж1бердк Кумб1рлей шыккан коцыр ун ектндеп барып узш п кетердей аяк жары талмаусырап бара жатты. Сондай 6ip одеMi эуен, таные саз кулакка жагымды еетшедь — Ой-й, не дейдьау! — Бэрекелда, Mine ж1г1т! — деп кейб1реулер желпше костап жатыр. Домбыраны даусына лайыктап, бабына кел- Tipe бурап алган ол кос iuieKTi сылкылдата шертш-шертш ж1берш, кияра ушар кырандай eKi иыгын комдап алды да 6ip эндо шыркап KeTTi. Бул жйтгтщ баганадан 6 epi тартынып отырранына карап кайсыб!реу1 одан мундай мык- тылыкты кутпесе керек. Шыркай салган эсем эн мен он саусарынан соргалата твккен домбыра сазына карап, «мына Kepiii отырганымыз жацагыньщ e3i ме?» дегендей квцш- дершде кумэн да жок емес кержедк Тэуекелдщ кайыгына отырып, дауылды куш eKipe тулап, буырканып жаткан квк тещзге ескек салган кайыкшыдай Нурланньщ енд1 сшк1мнсн тайынатын Typi жок. 49

Дуние ойлап турсам шолак екен, ' Адамзат 6ip-6ipine кона^ екен. Отыз беи жиырма бес. кайран он бес Yiueyi уш-ак кунак конак екен! — деп Terin отыр. Эннщ кайырмасына келгенде кенет оныц даусы жаркышактанып барып узийп кета. Кед тынысты шыркау энд1 б1рден жорары бастагандыктан, кайырмасын- дагы кетере шыркап, созатын жерге келгенде даусы шык- пай-ак калганы. «Ой, маскара! вт м болды-ау, мынау!» деп Нурлан iurreft куйзелш кетть Оньщ уялганы сонша, eki 6eTi дуылдап, кулагы таре 6iTin калганга уксайды. Еште- цешц де байыбына барып ести алмады. ¥ялган тек тур- мастыц кейшн киш, бет орамалымен мацдайын сипай беред!. К,арсы алдынан жалын урып тургандай кыздар жакка карауга дэт1 шыдамады. Журт алдында буйтт мас­ кара болганша, е н д т жерде ешк1мге кершбей сыртка карай атып шыгып, дой далага 6e3in KeTKici келген. Эйтеу1р эн аякталганда тещрепндеплердщ даурыгысып жатканын байкаган. K,a3ip де емк-емк олардыц ap6ip ce3i Кулагина шалынады. Дэл e 3i ойлагандай баскалар муны келемеждеп, к у л т жатканнан аулак кершедк — Кап, мынаны-ай, э! К,айта басташы-эй! — К,андай керемет эн efli мынау! — деп даурыккан ундер естигедо. — Б!здщ Нурланныц энд1 калай айтатынын керген шыгарсыцдар,— деп Сэлима да масайрап жайтац кагады. — Кане, Нурлан, кайта баста бул эшцдй — дейд1 Да- стан да ештеце болмагандай ж елпшт. Мына сезд1 ест1ген соц, ол шым-шымдап сабасына тусе бастады. Каны басына Teyin вне бойын вртеп бара жаткандай болган намыс цпркш б1ртшдеп салкын сабырга ауыскан. Мыскалдай бол- са да ез бойынан жылт еткен внер куд!ретше баскалардыц курметпен карап отырганы белгин. Айта алмай калганын айыптап, сайкы-мазак етуден repi езше тэнт1 болып та- бынгандык бар ецдершде. Бул отырыстыц ыцгайынан осы- ны байкаган ж т т , ещц бойын тузеп жвнге келе бастады. Жацагы кысылыстан кешн 6 eri ашылып бойы уйрене бастаган сиякты. 03iH Tiirri вжет те еркш устады. Арада тук болмагандай домбыраны кайтадан сылкылдата шертш келш э л л 6ip 3Hfli кайтадан бастап кетп. Бул жолы эн ыргагы кубыльш, даусы езгеше эсерл1 шыккан-ды. Эн соргалап эуелеген сайын в31 де iurreft маркайып ракат 6ip куй кеипп отыр. Эн сезжщ сез1мщд1 кытыктап, жан-жуй- еце эсер етер тусына келгенде жуз! нурланып, кездер1 50

жайнап кетедь Даусы да кубылып езгеше 6 ip мэнермен жутындырып айтады. Сол 6ip свздер журепн жарып шы- гып жаткандай бар болмысымен бериип тамылжыта шыр- кайды. Дуниеде адам жанын тусшуден киын ештеде жок шыгар. Алтын !здеуинлер жер койнауына барлау жасап 1здегешн табуы мумкш. А л адам жанына, адам сырыньщ теречше учинп, оныч купияларын бLay еннамнщ де колы- нан келмейтш шаруа. Эр адамныц журек тукшршде бугып жататын еш уакытта, ешюмге де ашылмайтын, влгенде е з1мен 6ipre ала кететш жан сыры, жан купиясы болмак,. 0Mip бойы колы жетпей армандап ететш 6 ip асыл мураты, немесе eKiniiunen еске алатын жастык шагыньщ кимас 6ip coTTepi болады. Адам баласыньщ камшы сабындай келте гумыры сонымен кымбат, эрi кызык болса керек. Нурлан даусы калыктап эуелей квтершген сайын, отыргандардын кепшинп онан квзш алмай телм1рш калган. Жацагы 6ip эз!рде 6 ip караган адамга 6api де бакытты, бэр! де ку- анышты жандар сиякты турленш Kopiiiren. К,айгы-муцсыз ем1рдщ тек шуакты нурынан жаралган жандардай жаркын едк А л каз1р зешн койып, жуздерше удше караган Kicire мулде олай емес тэр1здк Нурлан шыркаган мына 6ip эн кайсыб1ршщ кекейшдеп коздап жаткан умгг ушкынына жел бергендей, ечдер1 бал-бул жанып канаттанып отырса, енд! б 1реулер1шн кабагы тусш жанарына муч тунган жа- быркау халде. Iurreri 6ip бггеу жараньщ аузы тырналып жаткандай журек сыздаткан жан Te6 ipeHici барлыгы бай- калады. Нуржамал елден ерекше уйып тычдап калыпты. Эн айткан сайын Нурланныч тулгасы бшктеп, куд^реттенш кершед1 буган. 9cipece жттттч: Барады етш заман дуркш-дуркш, Жас дэурен бэр1кнзден калар 6ip кун. Барында оралыннын ойна да кул, Кылады ммге опа дуние инркш! — деп шыркаган тустары вте эсерл1 естшген. в зш 1н даусы да мучды екен. Естй-ен жанньщ квмрек шерш коздырып, TinTi елж!ретш Ж1бередь К,андай тауып айтылган сез. KiM айтса да тнршинк тамырын дэл басып данышпандыкпен Киыстыра бшген. «Акымакпыз, наданбыз! — деп ойлады Нуржамал кез1 жасаурап элгшдеп 6ip эсерден эл1 де айыга алмай жуйе-жуйео босап толкып отырып,— бул жалганда кузгын болып мыч жасайтын пендешч жок екенш Kepin, б|л!п отырсак та, дуние-дуние деп тыраштанамыз кеп. Тап 6ip оны кврге ала кететшдей. Одан да т1рл1пчде сыйлас