Бейсенбек Е т2

шырай 6epin. каукалактай амандасты. Болыс та тереден кергешн кылып, баласына кол бердь Бидаш экесшщ буп iciHe тандана калды. - Йемене, Ыздер большевиктермен етене болмай жатып, ал- дын-ала орыс гурпын кабылдагансыздар ма? - деп кагыта кулдк Мунысми торе де, э к е а де жактырган жок. ToKirn керден тартып, кердшп турган токалына алара 6ip карап, шапанын, беркш uieuiin устатгы. - Ж астык бер, теренщ басына, - дед1 де, конагынан томен жайгасып, у й -ш ш е шола 6ip карады. Кейгмнде сонынан селпендеп терен1н epin жургенш бедел туткан сынай бар. ©здер1мен inece KipreH Кабашка назар салды. - Мал-жан аман ба, Кабаш? - Кудайга ш ую рш ш к, аман. ©3iHi3 кеткен куш ит-кус 6ip тай- ды жарып Kerri. Б у каскыр екеш каскыр да сонымыздан калмай, жайлауга ш есе келген бе, Tsfiipi? Б у каскыр мен балш абектщ журмейтш жер1 болсашы? Со куш мына Бидаш балшабектщ де келе калганы, - деп ыржия кулш, жез иык адамга коз киыктай карады. Уй iuii Кабаштын 03i ез болып тауып айткан осы 6ip соз!не езу тартты. Кундакбай каркылдап кеп кулеш. ©Mice жагымпаздыкпен асыра Ылтейтш оныц бул кылыгын Бидаш жактырмады. Ойын- шыны аралас шытынап, ашулана калды. - Ей, ку кедей, большевик болтан адамнын kiaairi асыл ма екен? MeHin большевик болып жургешм сендердщ камын емес пе? Неге туешбейшндер соны, кер ауыз куп-кутан онкей? - Ж ен-ay, жен-ау, - деп тукырып Kerri Кундакбай. Уйге кумютелген inrri тегенеш кос колдай кетерш Бэтес мргенде кепшнпк назары солай карай ауды. Жол журш , ат сотып келгендер жайлаудын кэусар кымызына тамсанып, 6ip-6ipiHe сезд1рмей 6ip-6ip жутынып алды. Сырлы тостаганмен кымыз 6ipep айналдырылган сон, кептщ оз1не назар аударганына кенпп ecin отырган Кабаш баяу тана сауал сурады: - ©бден шалдыккан екенЫздер гой. Етек жагыныз капай? Ты- ныш па? -Т ыны ш талу кайда? Кайта кагынып KeTinTi. ©cipec Карагаштын бапшабектер! кутырынып тур, - дед! Кундакбай керден сойлеп. CeHin сауальща менщ жауабым да жетер деген мыекыл бар уншде. - ©-эй, сол nrrep ai баягыда-ак ур п зе бермей, ат куйрыгына байлап, жандарын жайаннамга жлбере салу керек е д к - д е п Кабаш Кундакбайга кекей карады. О л да Кундакбайды орайы келген 6ip icTi (идете алмаган албасты деп табалай сейледi. Болыс алдында баягыда Бейсенбайдын мойнына аркан салып, акыры Сагынайдан сойыл жеп, cyMipeflin ayыл га келгенш Кундакбайдынбетше басты.

Бай кожайын алдындагы жагымпаздык бэсекеш iuiTefi жаулыкка айналып бара жаткан exi тэйкуппктщ сездер1 ш элкем-шалыс келш, иттей ырылдасуга айналгандарын ce3in Тею ш карашыларына акырып калды. - Жэ, токтат! Балшабектщ жанын жаЬаннамга ж1берсендер баягыда кайда калдындар? KiM кой дед1 сендерге? Сыртгай купшген куыс кеуде енкей. Уй iiui жым болды. - Сен айтшы ендк капанда естш-бшгенщ мен керген-туйгешндк - деп Текзш ызгарлы каппын сактап баласына карады. - Барлыбаев мырза ci3re арнайы сэлем айтгы, коке, - дед1 Би- даш. BipaK «арнайысы» кандай сэлем екенш ашып айтпады. Теюш те тусшш казбалай коймады. - О-о, бшем мен Барлыбаев мырзаны. Знаю, знаю. Жаксы адво­ кат. Образованный зан кызметкерк - деп торе басын шулгып-шулгып калды. - Айыбы коммунситерге iiu тарта ма, калай? - С о мырзаныц кэм енеспп б1здщ Бидаштын кэм енесттндей-ак ш ы гар,-деп TeKim езу тартты. - Алматынызда да Бокынын Токашы деген 6ip кып-кызыл большевик шыгып, со тежректщ апшысын куырып барады. Орыс большевиктер1мен ауыз жаласып куш берер емес. - Сондайлардьщ бэрш убить надо! Басынан, бастаушысынан айырылган кара букара кайда барады. Немедленно убить! - деп южшд1 торе. Теюш «мына араккумар, шылымкумар сорлы уш тостаган кымызга-ак масайганы ма» деп онын бетше кудштене карады. - Кымы ) ала отыр, торе, - деп бетше тесе карал ныгап айтгы. Онысы «уй артында Kici бар, байкап сейле» дегеш едк Оны алангасар тере тусшбедк Кайта елSpin к е т . - Элг! Бейсенбек... Бейсенбай что-ли? Сонын да кезш курту - Kici ш т р ге н , acipece балшабек елпрген онай болмай тур гой, тере. Кисынсыз сезд1 кебейтш кайтем1з. Кымыз ал. Кундакбайдын да, Кабаштын да бул энпмеге куныга кулак тургендерш болыс жакамады. - Сен екеущ тереге конакасы камдасандаршы, - деп уйден сыргы гып шыгарып ж16ердг - Большевиков убивать надо как щенков, - дед1 тере эл1 де даурыгып. - Т ере, м ен с е ж тусш ем. Bipep кэменест1 елт1ргенмен ic бггпейдь Булардын тамырына балта шауып, туп-тукиянымен курту керек. 101

- О-о, ещц понимаю, - дед1 тере болыстын бул сезше риза болып. - Бул нагыз ер адамньщ ce3i. - Жерд1 алады , м алды алады . Бауры ндагы казаны н мен койнындагы катынынды алады. Сонда не калады? Эйткенше кос шецгел1м балш абектщ кен!рдегшде кетпей ме? Тулдырсыз калганнан rep i алы сып елгеш й жон керд1м, тере. Жолшыбай мен осыны ойлап келдш. Манай эулетшщ бар малый берсем де эскер курам. Касык каным калганша аягым узещтде, колым алмас кылышта болады, тере! - Понимаю, понимаю, - д е п тере орнынан турды. TepeHi сыйлап Тею ш те турегелдн Улкендер турган сон, былшиып отыруды жен кермеген Бидаш пен Кэрден де орындарынан гурды. BipaK теренщ бул турысыныц мэшн экел1-балалы бастабында тусшген жок-ты. Дэлелхан тере аскан салтанатпен кылышын бойынан сыпырды да, мангаздана барып Т е к ш т н мойнына сапды. - MiHe, Теюш Манаев мырза, сол алмас кылышын осы! Жуз1 большевиктердщ канымен суарылсын. Осы ещ рдеп орыс-казак болыневиктершш арбауына Tycin сорлы болтан казактын enairi Tiperi де, колбасшысы да енд1 езщсщ! Атаман Анненков кутш отыр Ыздердей батыр казакты. Мен генералга ез колымен хат жазып береШн. Соны апарып тапсырыкыз. Эскервдзд1 бастап куаггы армияга косылыкыз. Жалгыз-жарым согысу дегенЬда енбес эуре. Айбынды генералдын эскер1 сапын- да - ак патшаньщ ак туы астына барып турьщыз. Бэршш де кездер1 жасаурап орындарына отырысты. - Рахмет, тере, кузырынызга кулдык. Bip жен б м ерлш ic гстедйЦз. Кудай куатберсш, кунэдан пэк пендесше. Эй, Кундакбай, шакыр ана Манай ауылынын ак сакал, кара сакалын! Кешке осы уйде улкен мэжинс бар де. - Нагыз ы зеге салар кушш з ешн туды, кеке, - дед1 Бидаш сурлана езу тартып. Экесшщ батыл кимыл жасардагы мэтелше айналган осы 6ip кэш кп сезш бетш е л к е карап, кадап айтты. ЭкеЫ де бала ниетш тусшгендей канын iuiiHe тартып алды. 6 Арба саздауыт жердщ шокалагына тускенде Бабаштын кулындагы даусы куракка шыгып Kerri. Кеудесш орай танылган ак ш ыт орамалдан шып-шып шыккан кан ешн ак нэрсенщ тусш кунпрттеп ж1берген. Кеуде тусы керше кетерипп, алкына дем 102

алуы жишей тускен. Ж анында отырган Оксана не icTepre бшмей Бабаштьщ дом б ш еп нщ тарбиган элуетп саусактарын кыса бередь Киналып жаткан адамнын мандай т е р т элсш-элсш сурташтейдй Бабаштын даусы катгырак шыккан кезде Оксана онын аузын бет орамалымен жаба коюдын да кисынын таппайды. Жаппайын десе теш рекп торуылдап журетш ак казактардын кулагына ша- лынып капа м а деп кауш кылады. YHci3 гана арба айдап отырган Мукамтекали да артына жш карагыштайды. BipaK жаралыньщ бет келбетш айкын коре алмайды. 0л1араньщ туш карангы. Тау жактан ескен ызгырык жел де куздщ жакындап калганыныц хабаршысын- дай. Арбага жегшген жиренкасканын катарында Бабашка деген жан жылытар аяушьшык пен терен ойдан басы Tycin м улпп келе жаткан Сагынай да Мукаметкапига арбаны кузай айдатпай, жиренкасканын аянымен ж урпзедь Bip сэт арттан шыгар кугыншы болса тоскауыл болуга кешндеп келе жаткан Дэулетбакка да кулагын жш тосады. Осыдан 6ip апта бурын ез1мен 6ipre Мамонтов отрядына косылып, кешеп Саркан согысында ак казактардын огына ушып, кылышына шабылган боздактарды еске алып камыгып келедь Тан карангысы сейше булар Аксу езеш нщ Кекезек гусына жетш еда. Ж улдыз сенбей Кдрагаштагы мектеп уйш е орналаскан Бейсенбай штабына жетш алмак. Жол-женекей бегде кезге туспеуге тырысады. Осы кезде ю мнщ ак, KiMHiHКызыл екен1н бшместей аласапыран уакыт туган. Верныйдан Аргыбетке карай боскан ак гвардияшылар жол бойгы казак ауылдарын кынадай кырып келед1. Зорлыгы мен зомбылыгы ауызбен айтып жетк1зпс1з. Большевиктердй ауыл-ауылдан шам алып 1здейд1. Тапканын rix койып басын айыра шауып немесе кескшеп enTipeni. Большевиктерд1 жактаушы дегендерд1н ез)н лакш а бау- ыздайды. Жана екш етке каны каткан еш п ен дш гш е маскунемд1к ecepniK косылып, бшгендер1н icTen-ак келед1. Мамонтов о т р я ш Сарканга келкпмен осындагы жана ек1метт1 жактайтын Ресейден ауып келген карашекпен кедей орыстар мен тургылыкты бай казак-орыстар арасында ж1к туганын, орыс кедейлер!не осы т ещ р е кте п казак кедейлер1н1н жактас екенш ecrireH. Сондыктан Семейден шыккан ак гвардияшыларга тоскауыл болуга асыккан Мамонтов езш щ шагын 6ip отряды мен Сагынай жасагын Саркан большевиктер1не кемекке калдырып, 03i Уржар, Маканшыга карай тартып кеткен. Ертен1не Саркан поселкелж кенес1не ак казактар: «Сендердщ Кызыл гвардияшыларын келдь Олармен согысуга б1зде куш аз. EipaK сендерд!н карулы кызыл партизандарын 6i3re маза берер емес. Bi3 де каруды тастайы к, сендер де кару ш ошандатканды 103

койындар. Б т м г е келейж!» деп оздершщ екшдерш жйберген. 0 з кушгерше сешмыздеу Саркан большевиктер1 де Jlenci уездж аткару комителмен акылдасып, кепнш ге келу ушш оз юЫлерш лаберген. Алайда булардын шсшершщ Kepi кайтпай калганы кудйс тугызып efli. Ак казактардын алдауына тускенш кеш угынды. Арада ешкандай келксез болмаган. Келксезге келгендер б1рден атып тасталган. Ак казактар кун батар алдындагы бейгам кезде шагын гана ма- монтовшылар мен Сагынай отрядына шабуыл жасаган. Саркан Кызыл партизандары хабарланганша киян-кеск1 урыс болып, согыс енер1нен жаксы хабары бар казактар орыстар мен казактарды тыксырып ж1берген. Бабаш пен Дэулетбак бастаган 6ip топ жасакшылар тайсалмай-ак шайкаскан. Кеше согысынан бейха- бар Бабаш ж т т т е р ш бастап 6ip тар кеш еш айнала бергенде ак казактар мылтык ушындагы icTiK карнына коре ете калды. Жауын атып тастап iuiiH басып отыра кеткен Бабашты Касен мен Кусайын, Дэулетбак Kepi карай ала женелген. Мамонтовшылар мен езш щ калган яппттерш Сагынай бастап урыска Kipin Kerri. BipaK булар Сарканньщ Кызыл партизандарымен 6ipirin, Ti3e коса алмай Ke6ici мерт болып, Kepi шепнген. Койшынын балалары Ермек, Касен мен Кусайын, Тектурганньщ жалгыз улы Султанбек окка ушты. Сагынай Саркан езеш ш н жагасындагы ез турагына келгенде ес-тусЫз жаткан Бабашты Kepin, K63i шарасынан шыгып Kerri. Ок­ сана Бабаштын жарасын дэршеп. ак дэкемен танып, онын сырты- нан ак жаулыгымен тартып байлап тастапты. ©3i Бабаштын басын алдына салып, агыл-тегш жылап отырган. Сагынай уакыттын тар еке|йн туешдг А к казактар енд1 булардын калдыгын Саркан езен!н!н бойын куалай ЬдеЙТЙпн сезд!. Iw p карангысы yHipine жанындагылар да. e3i де дереу атка конып, Карагашка карай жол тартты. Бабашты ерге MiHri3in, e3i арты- нан кушактап отырды. Жиренкасканы Оксана жетектедт ©3renepi буларды коршалай мылтыгын кезеп, сак отырды. Сагынай жаралы адамды атпен алып журуд1н 6ip тозак екен1н ойлап, жолшыбай Кекжайдактагы Байкозы баласы Шэк1рд!н ауы- лына бурылган. Шэк-ip «бес уйден 6ip Kici алган жылы» дурбеленде, сонан сон Ecri халкыньщТэл1н каласыньщманындагы кара жумыста TineriHe-TiaeK. 6iflerine-6ineK коскан ecxi дос, ecTi азамат eai. Шэюр ауылында болмай шыкты. Ауылдагы бас кетерер 6ipa3 ж1птгерге бас болып Jlenci кызыл отрядына етш KerinTi. Бул тещректе де байлар курган бандылар тобы боекын ак гвардияшылармен ауыз жала- сып, жана еюметке жанашыр дегендерд1н б1разын мерт кылыпты. 104

Малдарын m in алган, дуниелжтерш талан-таражга салган. Кыз- кыркынына 3s6ip керсеткен. Байкозы карт жалгыз баланыц досы Сагынайды таныды. Калбак кагып, бар м эз1р ж согы стан жудеп келе жаткандардын аузына устады. Жаралы Бабашка аздап ем-дом жасалды. BipaK Бабаштын кету1 кетш -ак калгандай едь - Карактарым, мен сендерден немд1 аяйын. Tirepre осы ауыл- да туяк жок. Бэрж актар айдап экетть Ана Шэюжаннын арба- сына мына жаралы яи п тп жаткызындар, - дедк Кыстык отынга дайындалган бау-бау курай астынан арбаны тартып шыгарып, ycTiHe калындап ш еп салды. KeMnipiHe осы у й д еп кагып салар жалгыз текеметж онын устж е кабатгап жайгызды. Сагынай камытка уйренген Жиренкасканы арбага жектк Оксананы Бабаштын жанына отыргызып, тунделетш журш Kerri. Жиырмадан аса куланнын кулынындай кулпыра калган Оксананын осы 6ip тэулйсте жамалы тайып, аспан тустес мелд!р жанарынын шогы кемескшене калган. Ж угершщ ж1бек шашагындай алтын тустес сэры шашы тау бектерлей соккан екпек желмен сэры щгеннщ шудасындай бштеленш калыпты. Аксудын жалпак еткелше жете бере Бабаш та тыныштык тапкандай болган. Оксана онын жузше унше карады да OHi жылып сала бердк Бабаш та осы 6ip жарты тэушкте тозакка тускен жаны жай тапкандай ецш ен жан азабынын KacipeTi мулде гайып болыпты. Оксана былайгы кезде эрлж пен кызга тэн сыпайылык т в п н бере бермейтш 6ip icKe барды. Еркек кшджтже oni Minin кермеген ер басын Бабаштын ез таесш де жаткан кен мандайына шиедей албыраган ернж ти л зд ь Сейтп де жан даусы шыгып шар ете калды. Бабаштын кере карыс мацдайы тастай суык еш. Арба кшт токтап, аттылар арбага yflipme бердь Сагынай атынан каргып тусш , Бабаштын мандайына куректей алаканын салды. - Кош, бауырым. - деп Бабаштын мандайынан суйдк Кемеш босады. Sip жутынып калды. EipaK кезшен жас шыккан жок. Онын iuiiHe тагы 6ip кек катып едк Агыл-тегш ешреп отырган Оксанага да кой демедк Сусын куйган кутыны ала салып, Аксудын мелд1р суынан бэр Kecin экелд1 де Бабаштын аузына тамызды. - Э кен T eri 6i3fli Ж елсуга бастап келгенде алгаш таткан суын осы Аксудын KHeai суы едд бакыл бол, иманын кэм1л болсын, Бабаш, - дед1 естшер-естшмес кана. Согыста шэйт болган Бабаштын cyfleri жаткан арба Карагаш ка к1ргенде мунда да ию-кию екен. Ж урт сен соккандай «атып Kerri». 105

«алып Kerri» деп зарлаган адамдар Бейсенбай е с т н д е анталап тур. Бейсенбайдан жэрдем кутедь Балу келе жаткан арбанын сонында бастары тускен, аркаларында мылтыктарынын унгылары шошайган уш-терт салт аттыны кергенде бэр! де солай карай антарылды. Терезеден караган Бейсенбай мен Кобылан да арбага жегшген Жиренкаска мен ат устш деп уймеЫ салбырап кеткен Сагынайды танып, тыска атып-атып шыгысты. Болган окиганы тус1нген халык улардай шулады. Бежей агасынын денесш кушып опздей eKipin жа- тып апды. Сэлден сон Оксана, калган туыстар Бежеймен кушактасып Kepicin, турган халы кты н сай су йеп н сыркыратты. Булардын Жетюуга ауып келе жаткандагы тарихынан хабардар адамдар «Е-е, KafiTcin-ай» деп кемсендеп коз жастарына ерж бердн Е ртенш е Бабаш ты Тасмекен ycTiHfleri Ергали жерленген бештке - жатактын шалдарынын касына жакын жерге ак жуып, ару- лап кемдк Бугш де Бежей жас Ka6ipfli кушактап узак жатып алды. Жасакшылар катар тура ran аспанга карай уш дуркш ок атканда да селт етпедн Жиен агасы Сагынай мен кайын агасы Бейсенбайдын суйеу!мен орнынан зорга турды. - EepiK бол, Бежей. Тагдырдын жазуы осылай шыгар. Bip елге тутка болар арыстай азаматган айырылдык. Кудай енд1 езш е куат берсш, - neni Сагынай. - Ж ер бетшде Tipi журсек кепн кайтарармыз, Бабаштыц, - дед1 Бейсенбай. ©Hi куарып, 6eri сурланып калды. - Мылтыгы кайда, Бабаштын? - дед1 Бежей жупып алгандай. - Меж де отрядынызга алыныз? - Аксанада, - дед! Сагынай Б еж ейдж оны неге сураганын тусш гендей. Ж асакш ылар катар турып аспанга ок аткан бейгг басына келген жалгыз ургашыны - Оксананы Kepin Бежей оган жакын келд1 де: - Бабаштын мылтыгын маган бер! Сен эйел адамсын гой, вз iciruxi бш , Аксана, - дед!. Оксана карсылык корсеткен жок. Мылтыкты иыгынан сыпыпып Бежейге устатты. Бет1не ynmin карап калды. - KiM кайтарса да Бабаштыц кепн кайтарсак болганы, - дед! де жыламсырап Tepic бурылып Kerri. Сол Tyni Бежей уй1нде Бабаштын орны кузет!лд1. Улкен абы- сын рет1нде Зипаш казан-ошак жагын ез колына алды да. Кумшбала мен Калима белдер1н ак орамалмен шарт буып, erLnin жур!п кызмет кылды. Кабдолда шал тагы 6ip рет куран окып, ас кайырган сон 6ipa3 адамдар уйд1-уйлер1не тарасты. Бейсенбай кузет ж!г1ттер1н 106

гана калдырып, Сагынай мен Кобыланды, Егор мен Естайды онаша энпмеге алып калды. Сагынай болган окиганы тугелдей баяндап бердь Кызыл ко­ мандир Иван Мамонтовтыц Уржар мен Маканшы туб1нде Kymi ба- сым актарга соккы бергенш, Маканшы уинн болган урыста кызу канды батыр атгы эскер тобын бастап шабуылдап жау тылына eTin KeTin, жарадар болып, туткынга тускенш, 63iHiH алдында тур га н адамнын Кызыл командир Мамонтов екенш бшмей, Мамонтовтын кайда екен!н айт деп жанын кинаган ак гвардияшылардын ерекше отрядынын командир! капитан Виноградовтын бет!не 6ip TyKipin, шалбарынын терен калтасынын туб!нде тш туден какас калган браунинпмен как мандайга атып елпргенш , сонан оны актар кескшеп адпргенш ecTireHiH айтып бердк - Толик кайда? - дед! Егор. - Телек Мамонтов отрядымен б!рге кеткен. Онан бейхабар- мын, - дед! Сагынай. Егор жещл гана курсш ш калды. - Б1здщ де шекем1з кызып отырган жок. Анталаган жау, ж е р г ш к п байлар уйымдастырган бандылар мен боскын ак гвардияшылар елдщ зыкын шыгарды. Куш жинамасак болмайды. Мына журт б!зден ум!т кутед!. Соларга кайткенде де корган болуымыз керек. Сезге араласпай, унЫз отырган Бейсенбай басын кетерд!. - Осы жай менщ де жанымды жегшей жеп барады. Байкайсыздар ма, тубегей!н айтканда, осы 6i3 тешректен коршаган ертгщ орта- сында калгандаймыз-ау. Буйтш кол кусырып отыра беруге болмай­ ды, жолдастар. Жау wii-ак топтасып куш 6ipiKTipefli. Ал 6i3 оган калай карсы турамыз? Сэке, ci3 Естай екеу!щз тан карангысын жамылып, ешшмге сезшмей, сырт кезге туспей губкомга барып, ондагы жолдастарга жолыгып, алдагы iciMi3re акыл-кенес, кемек сураныздар. Мен Ыздер келгенше жатпай-турмай осындагы бар аза- маттарды каруландырып, тас-туйш бола турайын. - Бул акылыныз дурыс екен, - д есп бэр! де. Булар Бежей уй!нен шыкканда тун тас карангы екен. Кузетш! ж!пттер ревком мушелер!н1ц аттарын келденен тартты. - Бейсенжан, сак болшы, сактаншы aftTeyip, карагым? - дед1 Сагынай. Бежей ергешне тан сэрше балан жйтт кез1нен колынан шыгармай журген бэйге торыны ерттеп MiHfli де Бабаштын бесатарын иыгына асып, экесш щ карабужыр шокпарын такымына басты. EpiMcn коштаскалы шыккан Ракила жол азыгы салынган ала коржынды канжыгасына байлап, шаужайына жармасты. Бежейд!н 107

ерт сеширгендей тунерген бетше тельнрш унс!з ermin тур. «Согыска барма, ага кегш кайтармай-ак кой» дей алмайды. - Беже, эйел адам еркекке «жолын болсын» демейд1 екен. Ата- бабанын эруагы душпаныннын канды кылышы мен кангыган огынан кага журсш , арысым! Bip е т ш е р т , каз1рп заман от карудыц зама- ны кершеш гой, такымындагы экелершщ касиетп кара шокпарын тастап кетнп, уйге? Кимылына колбайлау болар. Не екенше ic жок, алда-жалда айырылып калсан - кара шанырагын киеЫз капар. Бежей ун-тунЫз такымындагы шокпарды суырып алды да, келшшегше устатты. Атын Te6iHin калды. - Беже, жанына он шакты ж т т косып ала кетшП Жалгыздын шаны шыкпас деген. Бежей артына кайырылып караган жок. Ракила кез1 мелтшдеп,: алаканын жагына басып, ершщ сонынан узап кеткенше сузше карап турды. 7 Аумалы-текпел1 алмагайып заман ауанын сезгендей жайлау ycTi oipHeme куннен 6epi тунерш, тун п кыламык кардан сон суы- тып турып алган. Суренс1з суркай желмен шыгыска карай тутаса женк1лген суеты кара булт не жаумады, не сешлмедг Адамнын да, малдын да енсес1н басып, кабак аштырмайды. Бурындары Tipi жанга жан ракатын берет1н жайлауыныз Ka3ip кандай сурыксыз болса, Тек1ш ауылы да сырт козге сондай жудеу ед1. Жайлаудынтабигатына тэн аяк асты несерлетет1н жауын куткен уйлердщ TyHairi де жабулы. Осыдан да уй iшi даладагыдан кунпрт, жанынды жег!дей жейНн дауыл алдындагы oip тылсым тыныштык. А к уйд!н тен1рег1нде мамагашта турган терт-бес м Ы с аггарынан баска каран-куран мал да кержбейдь Жайшылыкта казанынын буы аспанга KOTepiflin жататын ошак басы да канырап тур. Окшауырак TirLnreH осы ак отаудын еще жагындагы оншакты караша уйлерд1н де ш ек еа кызбай, ypiKKeH койдай боп уркердей yfiipine алка-котан Tiriflin, тас туйш отыр. ToKimTin ет жакын агайындары болып шагын топ мамагашка ат басын ирегенде уйден жедел басып Тектурган шыкты. Осы топтын жасы улкен1 Турыскелд!н!н кок 6ecTiciHiH шаужайына жармаса берд1. Кажыны колтыгынан апып агган Tycipin алды. Буларды ToKim тапсырмасымен шакыра келген Кундакбай атынан каргып Tycin 108

Есенкелдшщ сул1ктей кара 6ecTiciHiH шылбырын алды. Бул топта Тем ш тщ тоннын iuiKi бауындай сыбайласы Жангазы старшыннан баска бегде адам жок. Будар шаныракка «ассалаймагалейкум» айтып табалдырык аттаганда Тем ш пен Бидаш орындарынан турып улкен туыстарга сэлем бердь Дэлелхан тере т е р е л т н е багып, орнынан зорга козгалды. Букш Садыр-Матай курмет тутатын Турыскелдшщ кэршен имешн, сакалын сыйламаска дэрмеш болмады. Муны уй iuiiHaerinep де, сырттан енгендер де ангарып калды. Тере Турыскелд1ге кол 6epin жатканда Есенкелд1 оны кез шмей, Бидаштын усынган колын алды. Нык басып терге озды. Жастарына карай жайгаскан адамдар баста- бында мап-жан амандыгын сурасудан бетен эцпм е болмады. Кэрден кен дастаркан жайгызып, кумктелген тегенемен кымыз келгрткенде де уйдегшердщ эдеттепдей кабактары ашыла койган жок. Жайлау куншщ ызгары буларды салкын сэры кымызга аса ынтыктырмады. Онын устше Текшггщ бул шакыртуынын мэн-магынасын да ш тей сезген сьщайлары бар. Сырлы тостагандар 6ipep айналган сон токтап калды. Tenim те жасы улкен аганын «Текш ж ан, жайшылык па?» деп езше энпмеге шакыратын сауалын кутш сыздап отырды. - Тере жайлауга шыгып демалайын деген-ау, - деп Есенкелд1 Бидашка карай кез киыктады. Бидаш кенже аганын сауалына ше жауап катты. - Иэ, бул жездемн1н i3flereHi жан тыныштыгы емес, казактын6ipniri мен xipniri болып тур гой, - дей салды. Онын бул сезш щ иэ кекесш, иэ терен1 колпаштау екен1н былайгы журт тусше алмай калды. - 1ллэй1м, терещ з кара казактын б1рлiri мен TipniriH ойлауга бет бурса еш нэрседен кор болмайды екенб1з, - деп мыскылдай кулд1 Есенкелд1. Тере Есенкелд1 сез1н жактырмай калса бук1л Каракерей, Садыр-Матайга аты кеткен адаммен туе шайысуга бара коймады. ©3inin бутага коргалаган торгайдай Ka3ipri хал1н де умыткан жок. Окыган тере мен ш1сшщ арасын кактыгыска ж1берг1с1 келмеген Турыскелдг - Тек1шжан, жайшылык па? Мал аман ба? - деп тете ш еш е сауал тастады. - Малды кайтес1з, кажеке, жан аман ба демейЫз-ау 6ip? - Е-е, жан аман болмай негыпты. Тек1ш каксал аганын алмагайып заман келгенш TyciHce де, тус1нбегенс1п отырганына ыза болып тупан тутып Kerri. - Осы журттын кез1 сокыр ма, к ею реп сокыр ма? Мен осыны TyciHe алмай отырмын-ау? 109

Турыскелд1 жасы Kiiui ш ш щ бул сезш кещ лш е дж алды. - Сыздамай! Онан да неге шакыртканынды айтсацшы, былай? - деп Tin к е т . Алдына e3i келмей, Текшггщ болыстыгына багып Кундакбай шабарманды яаберш шакыртканына да iuirefl ызбарла- нып келш едг Текшг ага кэршен жасканып, мэйменкелей сейледк - Мына балшабектердщ етектен алып, баска ермелегенш, канды шенгелш кыл кещрдекке салганын кез1 ашык, KeKiperi ояу адамнын тусшетш мезгин жеткен сиякты ед1 гой, кажеке? - Сонда не кыл дейсщ болыс бвге? - Не кыл дейд1, есщ барда, колында куш-кайрат турганда малы мен басынын амандыгын ойласын дейдП - Н е ю тем ектз сонда? Балшабекп жараткан, оныц устше кызыл м э у т жапкан казактын кажылары мен байлары емес кой? Мал мен бастьщ амандыгын сактаудын 6ip жолын бшсен, жумбактамай айтсаншы, былай? Эскер курып, кан теккел i жатканынды eciin жа- тырмыз. Сол тегетш канын б1зд!н ангаруымызша, кызылы ма, агы ма, эйтеу1р казактын каны болатын сиякты гой? - К,азагы ма, орысы ма эйтеу1р ез жауымныц канын судай шашуга серт 6epin, бел будым, и п жаксылар! 1лес соцыма! - Астапыралла, кан тегу ушш сен1н карулы жасактарынын са- пына турады екенб1з гой. - Маган эскер бол демеймш, каксал кажылар мен байларга: с1здерс1з-ак ел1мдеп ещреген атпал азаматтардан куралган жасыгым бар. Енд1 Апаш эскер1н курам! Балшабекгерден кек аламын! Ka3ip жолыма кедерп, колыма байлау болатын мал-жанымды Аргыбет асырып тастаймын да, Берпбетке кел1п совдепке epKin cypriH са­ дам. Казагымнын eni, жер! ymiH жаным пида! Асындар Аргыбетке мен1мен 6ipre! Сезге Есенкелд1 араласты. - Тек1ш, не керсек те сол елмен, жермен 6ipre керсек кайтед1? Кытай жер1нде кушак жайып карсы алар кайб!р сенщ нагашын бар? «Жат елде султан болганша, ез ел!нде ултан бол» д ей тш кайда, казактын? Алса бапшабек малый алар, кун кер1с1нненартыгын алар, eMipi жулыны куртгап еткен сеш мен мен1н малшы-жалшылары- мыз елген жок кой, эне. Кбайта екеум1зге Караганда солардын eKi бет1 шикандай, - деп езу тартты. TeKim iHiHiH бул сез!не де тулан тутып, талагы таре Kerri. Баягыдагы эке конысына таластыктан 6epri дурдараздык кайтадан лап ете капды. - Сен е зщ асырап ит еткен к у ш т ц совдеп Бейсенбайга, менен кашып саган барып паналаган Сагынай сойканга сенепн шыгарсын? 110

Жо-о-жок, Есенкелд1 кажы, Манайдын бел баласы Есенкелд1 бай, оларьщсонау ш ш жактагы жер кайыскан коркау бапшабектщ Буйен- Аксу тещ репндеп итаршылар гана. Ертен-ак одан да зоргылары келедг Кеше устщнен тайрандап еткен анау Мамонтов сиякты мурты ед1рейген орыс балашбектер1 келедь Нагыз кызыл кез бал- шабектер Есенкелд1 кажы мен Турыскелд! би, Жангазы старшын сияктылардын етш жеп, cyfieriH TyKipin тастайды , эл ь Осыны укпаган жанга не дауа? Ж ар астынан Ж1К шыгып, ею кулагы тас шыкканын тусш бейсщ бе? - Texim болыс дурыс айтады. Мал-жанды Аргыбет асырып келш, таптык жауымызбен еркш журш айкасу керек, - деп Т е к ш и костай ceiuiefli Дэлелхан торе. - Дэлелхан торе езш щ мал-жанын, кулл1 Садырды А ргыбет асырып тастап келш отыр ма екен? - деп кекесшщ мыскыл айтты, теренщ Садырдан алган эйелш ен безш жургенш ecTireH Есен- келдк Тере де, езгелер де Есенкелдшщ бул сурагын жауапсыз капдырды. - Ерте ме, кеш пе, кудай ез берген жанын 03i алар. Kapi койдыц жасындай жасым калганда суйепмш жат жерде калдыргым келмей- fli, - деда Турыскелд1 кабагын KacipeT муны шалып. Opi карай сез таппай тыгылып, тугжындап калды. - Суйепщ з орыстын Ci6ip тайгасында калса кайтер едщ Ь? - дед1 шамданып Текил. -Ж улы н га пышак таянганда керерм13. Мына турган А ргыбегп асу ешкайда кашпас. Аргыбет барып орныккан Ш1м1здщ жанынан 6i3re де жан саугалайтын орын табылып калар. - Етектен тартатын, колбайлау болатындардын бэрш Аргыбет асырып келш, балшабекпен майдан салатын езщ екенсщ гой. Сенщ озще жол болсын. Кудай алдыннан жарылкасын! Bisai кинама, болыс-eKeci? - деп Есенкелд1 бар эцпм енщ кейм ш 6ip-aK туйдк Турыскелд! де Есенкелдшщ сезш куптагандай басын сэл гана изеп калды. Т е к ш ага мен ш н щ бу кикарлыгына, элде ту к и тусшбес шсалмастагына зэрдей каны кайнап сала берд1. - ©з обалдарьщ ездерщ е, агайын. Мен айттым да агайындык парызымнан арылдым. Мен Аргыбет асам. Кыл тастамаймын бал- шабекке. Yin Матайды тугел турем Аргыбетке карай! Кбайта шау- ып балшабектщ отына ойран салам. Кудай, эруак алдында айтарым осы! Маган еретш дерщ кал осында! Keuii-кон эцпмеЫ бар. Балша­ бекпен ымыраласамын дейтшдерще жол бос! Кудай сендердщ де алдарыннан жарылкасын! BipaK осы отыргандарьщнан 6ip де Gipin 111

оуп н тунде менш Аргыбет асатынымды уш тэулжке дейш Tic жа- рып, Tipi пендеге айтушы болмандар! Акыргы е-пшипм осы, агайын. - Куп, - деп Турыскелд! орнынан турып. камшысы мен беркше кол соза бердь Турыскелд! мен Есенкелд1ге «тустжке караныз» деген жан болмады. Баскалар да ошарыла турекелдг Туе ауа Кэрден Текшггщ отыз каралы жасагы бар екешн, бугш тунде Аргыбетасатынын айтып, Сейгжапар жылкышы аркылы кыбын тауып, тем енп ауылдагы Мусабайды Бейсенбайга шаптырды. Тешшке караган ауылдардын Аргыбет асатыны жайлы хабар Бейсенбайга тым кеш ж е т п . ToHKepic комитетш щ ауылда бар мушелерш, осы мандагы акыл салар, кол артар азаматтарды жинап, м эж ш с курганша кас карайып калып едк Егор Туговпен елу шакты жасагымен Асуга карай жол тосуга аттандырган. - Жолдастар, - дед1 Бейсенбай Эршбай мен Кобыланга тесе карап. Бейсенбай сезш щ ездерше де арналганын бес белсенд1 ке- дей - К эрш ал, Нуракын, Жолтай, Баскан да туеш дг - Тем ш бо- лыс осы тунде Аргыбет асады екен. Тек аз ауыл, оз тумаласымен гана асса 6ip capi-ay. Бастан кулак садага деген. BipaK бул содыр букш Садыр-Матайды Аргыбетке Keiuipin экетем депть Bi3 сонда жана еюметгщ и г ш п н KiM ymiH жасамакпыз? Ат тобелшдей казак Аргыбет, Берпбетке белш ее халыкта не касиет, не береке калады. Tini болек, дШ белек кумырскадай кайнаган кеп халык «карагым казагым-ай. балшабектен жан саугалап кашып, менщ колтыгыма тыгылган екенещ» деп басынан сипап, ipreciHeH орын бере кояр ма? Т е к ш т н арбауымен елден болiHin. жерден безген казак опа табар ма? Бул кашу жана заманга туешбеген карангы халыктын алдагы жаппай кашуыньщ алды болмасына м м кепм ? Сондыктан Укомнан кабыргалы куш Kejiin шекараны бекпкенше калрден ба- стап осы кеселдщ аллын алып, мыкты тоскауыл коюымыз керек. Ж ат журтка KipMe болып береке таппайсын. «У iuiceH руынмен» дегеши тусншру1г.пз керек, халыкка. Сагынай ага, Дэулетбак пен Ермек ymeyi еткен жумада журт козшен таса болып губкомга кеткен. Акыл-кенес, косымша карулы куш сурамак. Аман болса, бейсенбн жумага кедin калар. 03ipuie ез ку1шкпзд1 жумылдырып тоскауыл бола турайык, агайын. Каз1ртарап, ауыл-ауылдан жтптжннаныздар! Осы мезетте «Аттан, аттан! Жау келдП Банды келдП» деген

айкай естиш . Тарс-турс мылтык даусы шыкты. Сырттагы кузетп атып тастап, элшз гана сыгырайган май шамнын отын шалкытып уйге мылтык кезеиген 6ip топ адам Kipin келдь - Кызыл коз балшабектер осында екенандер гой. Кэшр Ма- мантау балшабектщ куйыршыктары! Жандарынды жаЬаннамга яаберейш, каз1р! - д е п акырды Тектурган. Бейсенбай уй iuii кунпрт те болса жамагайын кудасын даусынан таныды. - Ей, Тектурган куда! М анай эулетш щ куйыршыгы сен шыгарсын. Т ем ш байдьщжуындысына ceMipreH екенсщ! Болыстын каргы баулы купнп! - Тарт т ш щ и , каратаяк! - деп Тектургар ызадан булыгып, аспан- дата мылтык атып иабердь У й iniiH мылтык дэрнйнщ KyniMci Hci алып кетп. 0рш бай карсы алдында турган шамды коз шеспейтш жылдамдыкпен шапаныныц жещй бш епмен басып калды. Тас карангы уйде eKi жакты да коркынышты урей билед!. - Ау, Егеубек, Кордабай, кайдасындар, шам экеп жаккын, мунда. BipiH TeKim мырзага хабар бер! Балшабектердщ саудасы 6iiTi де. Мен оган деж н булардыц иманын айткыза турайын. 0здер!не тенген KayinTi Бейсенбай сезд! де: - Бас! Басындар жауыздарды! - деп айкай салды. К°бы лан да, Эршбай да eciK жакты ала, мылтык ата бастады. Сол-ак екен уй iuii элем тапырык болып Kerri, в зд ерш е тап берген карсыластарыньщ елюпей берюпейтшш сезген Тектурган eciicri ашып ж1бер1п, сыртка умтылды. Сол мезетте Бейсенбай наганын суырып алып оны ту сыртынан атып салды. Тектурган innci eciicreH OKipe шыгып, алдьщгы белмеде ентелеп келе жаткан Текил пен Дэлелханнын аягы астына гурс е т т сулк купады. Texim уыстай кысып к е з е н т келе жаткан маузер1мен Бейсенбайды кек!рекке атып салды. Тенсел1п турган мыгым денедег! кек каны жапкан басты Дэлелхан кынабынан жалтетк1зе суырган кылышымен шауып Tycipfli. TeKim арыстанша атылып келе жаткан 0р!пбайды б!р окпен сулатты. Огы б т п , ещц белдескен шайкаска туспек болып умтылып келе жаткан Кобыланды торе кмлышпен как мандайдан шауып калды, Ол уй !ш!нде exi жактан да айкаса сулап жаткан ел!ктерд!н устше серен ете калды. Кан сасыган белме iuiiHe колына шам устаган Егеубекпен 6ipre 6ip топ адам екпшдей к1рд]. Кабаш табалдырыкта сулап жаткан Тектурганды танып, тобекуйкасы шымырлап, сай-суйеп сыркырап коя берд!. Exi кез!нен жас парлады. «Ой, бауырымды» салды. - Токтат! - деп акырды Текли. - Бауырсырайтын мезпл емес, буп! Кабаш Texim ce3iH кулагына 1лмей сулап жаткан немере агасы Тектурганды кушактай жыгылды. 113

- Ел-журттан б е з т ауып келгендеп керген керешмйз осы ма ед-е-е? Казакты 6ipiMCH-6ipin атыстырып, шабыстырган кай кудай е-е-дП Ой-и-и, бауыр-е-ем! Текил елйс с апты дырау камшымен Кабашты жауырын ортадан тартып-тартып ж1бердк - Тур, иттщ баласы! Бауыры е зш п бара жатканын карашы-ей, мунын? Обалдарын адалымызды арамдап, туныгымызды лайлаган Кызыл коз балшабектерге болсын! Kcciimep туге, мыналардыц кэллэсын! Ж ын кеулеген бастарын кадага шаншып, Кабыргаталдын кемейше апарып кагыцдар! Калган канын осылардан ужмак куткен кара табан кедей-кепинк iiuin, аш итгей езулерш 6ip-6ip жаласын! О л табан асты эруакка айналган жансыз денелерге кол типзуге >KypeKciiiiri турган тещ регш деп жйтгтерш камшымен тартып-тар­ тып ж1бердк - Тез! Ылжырайтын уакыт жок! Кес, бастарын! Сужурек енкей! 9 n i талай бас кесш п , т;.лай кан iiuinefli. Дене уйрет, осы бастан, енкей кор кеуде. Жет1 ж йзт Ток1шт1н кезенген маузершен сескенш жет1 басты - Ей, Кабаш! Ана аюша корбандаган икемЫз сужуректщ денесш кетер1п экеп жаткыз, аналардын жанына! Жауын 6ipiHiui болып жайратады лесе. Kepi кашканы Heci? ©зше де обал жок. Кабаш Тектурганнын кымызы орталанган сабадай салбыраган денесш суй р е т т экел1п мэйггтерге косты. - Кордабай, сал еЫкке ана кара кулыпты! Мына журт балша- бектер мен1 куып кеткен екен десш. Кордабай eciKKe кара кулыпты салып, кштш TeKimKe усынды. Tipi калгандары кан сасыган уйден аулагырак кетуге тырысып, сытыла бердг б н еш ш мысык тырнагандай немере ага ел1мше куйшген Кабаш осы кунге дейш езш е nip санаган Тошшке каны катып, жшркене карап, топка шесе 6ep,ii. - Ay, Егеубек, кайдасы н? - деп дауыстады Теш ш акырын кырылдай, сыртка шыккан сон тешректеп былайгы журт еспмесш дегендей. Уншныгында карауылда турган Егеубек колындагы тарсиган шагын торсыкты суйрете кетерш жедел басып Тешшке жакындады. - Жайраттындар ма, канды кез жауыздарды? Сауап болды, балшабектердщ куцлктерше! TeKiui Е геуб ектщ жандайш ап м эйм енке сурагы на жауап берген жок- - Шаш, алдындагыны! Медресе уШне от койындар! Егеубек Карагаш мектебшщ кабыргасына, агаш шатырына жер майын шаша бердк Т ем ш 03i шырпы тутатып, от койды. 114

Жетюу еш рш деп тунгыш б ш м ордасыныц 6ipi - Карагаш мекте61 тун тун еп н жарып лаулай жанды. Т еш р ек п ещ н б ш м , гылымнын маздаган алаулы жарыгы емес, еш п ен дш ктщ , б т с п е с кек отынын каракошкыл жалыны шарпыды. Улкен 6ip топ а п ы н ы н жер солкылдата дурсшдеткен туяк Ay6ipi шыкты. Тун карангысын жамылып, бандылар жасагы денеыз жет1 бастын каракусы на када кагып, Кабыргаталдын кемеШне какты. Ka3ip ipreni ауыл болып калган б уры нга жатактагы Семен Тоговтын e«ceni уйш е Текил арнайы ат басын бурды. Терт-бес жйтпсе уйдщ eciriH бузгызып Kipin, эл устш де жаткан наукас шап- ды, KeMinip Марфаны, Саркан согысынан жана гана келген кызы Оксананы кан жоса кылып шауып елтзрш. Уйш е о т койды. Мунан сон Тасмекенге карай ат басын коя бердь Шагын калашыктьщ эр жер, эр жершен аждаЬанын тш н д е й жаландаган от-жалын лаула- ды. Шырт уйкыда жаткан журт аяк асты лаулаган ерт пен гурсшдей атылган мылтык даусынан шошып, бас саугалап Kerri. Осы канды ойранга Семен Токарев карсы куш коя алмай, капы калды. Ш ацырагы ортасына Tycin, каракожалак болып куйген Карагашка жан жоламады. Бул не болды деп канырап калган ауылдык ревком кенсесше де еш кш келмедк «банды куып кеткен шыгар» д есп де койды. Губкомнан едэу1р кушпен оралган Сагынай Kemeni 6epi осы канды окиганы жолшыбай еспген. Bip тэулж кеш ж етм , сандарын 6ip-aK секты. Кайгымен кан жутып журш ecin ерлерд1 Карагаш манына жеке бейгггеп ак жуып, арулап кемд1. Бейсенбайды аза туткан Ракила мен Эмина кайгыдан катып, курт Tycin калды. Кедей табын ушпакка шыгарам деп журш мерт болтан канды кейлек жолдастарыньщ бассыз денесш кара жердщ суык койнына берген сон, Сагынай осы тещ ректеп ек1мет б и л т н Естай мен Эминага тапсырды да, эскадронды бастап Аргыбет аскандарды куа кеткен Егор Туговка жэрдемге аттанды. Онан api Кызыл эскерлердщ курамына косылмак. Кек жолындагы канды шайкастардын узак та, таукыметт1 жолына мулде туспек. 9 Егор Туговтын жасагы екш дш щ ш енш де Буйенд! орлей келш Жасылсайга тускенде Текил ауылы aynipiMAen журш тутеген ак боран астында мэцгшйс муз жапкан асудын кеш ететш туйетайлы 115

жылтыр жотасына Ы ккен. Ауылды бастап Аргыбетке етмзу тапсырылган Кундакбай мен сайдын тасындай ipiKTeareH жиырма ж т т аггарынан тусе-тусе калып. к еш л ошарып, дереу к к е xipicxeH. Картыган адамнын карымы еркш жетпейлн, туп жаты кенешп, уцшген адамныц урейш ушыратын келбей тускен тупЫз жарыкка Kapi туйелер мен кексе аттарды бауыздап тыгып, кебеже-адыра- лармен тыгындап, услн ен ecKi сырмак-текеметгерд1 жауып еткел жасаган. Mime аттары мен ком астындагы туйелердщ торт табанына кун1 бурын курым кшзден TirLnreH шокай киипзген. Сойтсе де бул канды асу ез сыбагасын едэу1р камтып калган. Ем туйе комымен, eKi бала шынырау жарыктын ripiдей Mauri туткыны болды. Улардай шулап кушренген ел Аргыбет асты. Боскын ауылды куып жете алмай жер сипап калган Егор суыт келген жасагына аркырай аккан тау озешнш кашкан да, куган да ешкайда бурыла алмайтын тар ангардагы калын жыныс арасы- на Kipri3in, тыныс берген. Сут nicipiMAeS уакыт откенде карсы жагалаудагы корым арасынан шуай ерлеген жуз каралы мылтык асынган аттыларды кездер1 шалды. Егор бул Текчш жасагы скенш таныды. О нын кейш калганынан бейхабар ол бандынын апдына rycin калганына екпш г ©з жасагындай гана бскем колмен озещп орлей капталдаса атыс салуга бел буды. бйткеш агынды судан ок астында оп п шыгу мумк1н емес-Ti. Онын ycrine карсы жакбуларды езеннен аман-сау етк1збес1н де сездг Дереу жасагына аттарын ерт- теп, урыска дайындалуга буйрык берд1. TeKiui тобы да буларды ce3in калды. Exi жак та енд1 езеншн асуга беттейлн еткелiне бурын ш ну ге жанталасты. Капталдаса жур1п жакпар тас, калын жынысты паналап атыс салды. Уакыт озган самый exi жактан да окка ушып мерт болгандар, жаралылар кобейе бастады. Э рге карай кос екпеге тепк1леген конды атгардын да кан сорпасы шыкты. в тк ел аузына жеткенде exi жактын да адамдары баудай Tycin, exi жактын да колбасшылары гана Tipi калып едт Exi колбасшы да жасагына «ана жактын колбасшысын атпандар, вз1м атам» flecin уэде байласкан T3pi3fli. вткелдсн в л п шыга бергенде Егордын атына ToKimTin огы тид1. YcTi малмандай су болып, агынды сумей 6ipa3 алысып д1нкелеген Егор ангардагы кой таска ж е т т паналады. Сэл кейшдей калган TeKiuiTi карауылга алып, бас багып, кыбын табуга иш ы п жатты. Сол кезде Тек1ш те ат устшде селти1п бекер окка ушатынын сезген. Атынын б ел н асуга карай тузеп, сауырына oip салып коя oepfli. 03i асу жактагы жалпак тобеге аркан бойы гана жетпей турган калын да бш к вскен ш ок тобылгыны паналады. 116

Ок та, дауыс та жетер жерге бекшш, ацдыскан exeyi енпктерш басып 6ipa3 унмз жатгы. Exeyi де einip мен е л ш н щ е н щ 6ipeyi гана tin exeHiH айкын сездь Bipi елмей 6ipiHe не inrepi басар, не кейш кайтар жол жох екенш укты. Texim ернше алакан толтыра насыбай салды. Егор да шылым орамак боп калтасынан TeMexi дорбасын шыгарып едк су екен. Ызаланып томен карай лактырып ж1бердк Жауына деген еш п ен д ш к кеш рдепн кептеп, алкымына тыгылган Texim 6ip езулеп, ы згарлана кулдь - Ей, Жэгер! Мен мусылманмын - насыбай атамын. Сен кэшрсщ - шылым шегесщ. Онан да е зв д е тугеген нэрсеге такыр кедей, ызаланып эуре болмай сонгы акиреттж дэмщ болсын, дап-дайын мына насыбайды ат! Озып кеткен ауылыма 6ip орысты мусылманга м р п з д т деп айта барайын. Омйрщнщ сонгы сэтшде мусылман бол. Бул дуниедеп бар кунэщй мусылманньщ Алла тагаласы кепйредй Сейт, TmiMfli ал! - дед! де, губшде 6ip атым гана насыбай калган шакшаны ылдидагы Егорга карай лактырып ж1бердь Егордын зыгырданы кайнап кета. - Ей, канды балах Texim жауыз! Тапкан exeHciH акымакты. Мен сеш христиан кылдым деп мактанбай-ак барам. Сен христи­ ан мен мусылман болганнан бул дуние xerepin журе бермес. Сен менщ дш ш е юргенмен, менщ кудайым сенщ желкендеп жета батпан кунэцш xemipe коймас, - дед1 де TeximTiH шакшасын езш е карай кайтадан лактырып яаберщ. - Ей, Ж эгер! Меш «канды балах» деп б1рденеш сезгендей-ак айтып жатырсын-ау. Мен тунде сен nip тутатын Бейсенбайдьщ да, Кобылан-собыланньщ да, Эршбай-сэршбайьщньщ да, кыскасын айтканда, Тасмекендеп орыс балшабектердщ жанын жаЬаннамга ж1берш кел;дм. EHfliri xoni xeyin, ындыны жарымагандардын о дуниеде канды дастаркан басында бейкунэ казак сорлыньщ етш жеп, канына мелдектеп отырган болар. Иншалла, жаны тозакта болсын, сенщ кэменес достарьщнын. Кеп узамай сен де соларга барып косыларсын! Нене жетюш шехиесщ? Тез жет, койгандары суып капар. - KiMHiHо дуниеге аттанарын, шмнщ жаны дозакка, не бешште боларын мына жалгыз ок шешер. Манадан 6epi осы жалгыз окты саган сыбага деп сактап келем, жауыз! Озеннщ ею капталы нда окка ушып жаткандардын каны сенщ мойньщда! - Е-е-е, сен де кедейленген екенс!н гой, сорлы. Менде де жалгыз ок халды. Мше, сенщ сыбаган. Сенщ ypiM-бутагьщнын бар тари- хы, мына мен!н алаканымда. Сенщ экен imKi Ресейдеп орыска, не 117

казак-орыска сыймай кангыган аугын едк Не i3flen келшвдер сен- дер, осы казак даласынан? Не керек сендерге осы? Неге тек жаткан кара казакты дурл1кпрд1нцер? Неге шыркын буздындар момын казакш н ? Алысуга, арбасуга вз байларын жетпеш ме? Кедейдщ ба- сына бак кондырмак болтан канды балак балшабек сол бак кусын ез кедейлержщ басына-ак кондырып апса болмас па? Не бетщмен вспоен ю р т , тер м ен ш д ей свдер, сен орыстар? Сен маган мына езеншн cki капталында оккаушып бырдай болып жаткан жандардын каны сенщ мойнында дейсщ. Осы жайрап жаткандар тугелдей казак емес пе? Кердщ гой, езщ ? Мен бул казактардын обалы балшабек- тер, сендердщ мойындарында дейм ж . Ей, Егор! Жаным Tipi болса ек! колым балшабектердщ жагасында болар! Кандарынды эл! талай рет судай шашармын. Ант пен серт - осыган! Коян тусюр! - Оны уакыт керсетер. Ceniid кур топшылау тана, арман тана. Сен ол уакытгы кермейсщ. Сенщ экен осында ауып келе жатап айдалада калган жершде м енщ экемнщ досы T erire mecin келш, вз орысына сыймай, казакты паналап едк Казакка ептеп шаруа yflpeTin *д,‘ 5 0л жаксылыгы у ш н с ек тш ы б ы н ж ан ы н ды б1ржола кидым. К,айт, кэш! Екеум13 6ipiMi3ai-6ipiMi3 жайратканмен сендер айтатын тап Kypeci шенпм таппас. К,айт! EciH барда eninai тап! Каймана казагыма тыныштык бер! Сонда сенщ де асыгын тугел болады. - Жауынын тшше ере коятын акымак большевики тапкан екенс)н, сен суксыр! - Ей, аузы ту ки кэшр! Сонгы рет айтам, жошщи тап! - Сенен корыкканым, кара койдан уржкешм, - деп Егор жас кезшде казак балаларынан уйренгенш айтып езу тарггы. - Болмадын гой. 9 з обапын езщ е ендеше. Атыспак болсак, турыспайык. Жолды маган бересщ бе, жок элде сен 6ipiHiui атасын ба? Bopi-6ip сенщ сорын сорпадай кайнайды! - Менде жалгыз ок бар. - Менде де жалгыз ок. - Ендеше катар атайык. Типзе алмаганымыздын вз обалымыз 63iMi3re. - Е-е-е, мынауыц акылды свз. Менщ де о дуниеге 6ip орыстын канын жуктеп кетюм келмейш. KeniciM былай болсын. Мылтыгынды эбден октап ал. Мен кёуде керсеткенде, сен де кеуде керсет. Екеум1з де Lne 6ip мезгшде атайык! Келгстщ бе? - KenicriM. Ыктнярыц бшсш. Сэлден сон eKeyi де паналаган жерпершен бой к ерсепсп. Ею жактан да мылтыктын ащы даусы шанк erri. Тау жангырыкты. 118

Тоюш огы Егордын как журек басына кадалды. Ол шалкалай 6cpin кулады да, темей карай домалай женелдь Текил ок тиген сол иыгын он колымен басып, тебе басына карай киялай журдк Иек астында жайылып журген атын устап мшд1 де, Аргыбет асып Kerri. Ж улдыз жамырап, тау iiuiH ауыр тун басты. Сагынай отряды келеЫ куш тал тусте Жасылкияга кеп жеткенде езеннщ eKi жагында бастарына шыбын-ипркей мен карга-кузтын уймелеп жаткан ел1ктердщ 6ipiHeH сон 6ipiHe жолыкты. - Оу, кайран казагым-ау, азабын мен тозагын кеп неткен сорлы халык ен?! - деп Сагынай терен 6ip курсш дг Отряд сол куш кешке дейш , ертеш не туске дейш окка ушкандарды езеннщ ею жагына аумакты апан каздырып жерледк Атыста eKi жактан Tipi калган он шакты жаралынын жарасын танып, бос калган MiHic аттар мен кару-жарактарды алып, туе ауа отрядт салы суга кетш Kepi кайтты. Сагынаймен узенп кагысыл, буп кыргыннан аза бойы каза болып келе жаткан Дэулетбак: - Ага, 6ip нэрсе ium ie сыймай келедг Bip казакты ею б о л т жерлегешм1з калай? Бу дуниеде басы косылмаган казактын о дуниеде де басы косылмасын дегешм1з бе? - дед!. Даусы карлыгып шыкты. Сагынай Дэулетбакка у н а з гана карады да койды. «Агын Судан калай тасып етюзер едщ, немесе ею-уш кеш жерде калган ауылга осынша адамды eHrepin калай жетюзер ен? Согыс заны осылай бо- лады. Oai сан кукайды керерсщ» деп акталып жатпады. Дэулетбак та сурауына жауабын такымдамады. Мойнын тем ен салып, атын теб1не 6epai. «Bip куш ез1м да осылардай айдалада жер томпайтып каламын-ау» деген суркия ой санасын шырмай 6epfli. BipiH-6ipi ке- зей аткан сурапыл согыстан жаны TypmiKTi. Ж у р еп сыздады. 10 Буратала езен!н1н бас жагында мурнагы кун1 кел1п конган аулы- на Текип ат уст1нде талыксып эрен жетт1. Суйепне аса закым кел- мегенмен, каны кеп Kerri. Жаралы иыгын икем1 келгенше жейдес1н жыртып танып, калганымен колын иыгына асып апган. Keaeci кун1 жаранын орны куп болып icin Kerri. Сыздап, зарлап эбден мазасын xeripfli. Жолсокты болып, кенезес1 де Keyin, ез отауына ат басын TipereH. 1лби баскан ат туягыньщ тыкырынан Т е ш и т тагатсыздана Kyrin отырган Кундакбай жедел басып тыска шыкты. О ган inece 119

Карден де еЫктен бас корсета. Окшаулау ттплген караша уйден казаншы Ш алила кемшр де жупре басып келген. - Ойпырмай, кажеке-ай, е н Ы з ку шуберектей гой! Жайшылык па? - дел Куллакбай жш-жапар болды. Тем ш тщ 6ip колынын акп ен тан ы лы п , м ойны на асы лганы н Kepin, 6api де анырып калды. Кундакбай Теюпгп аскан еппен аттан Tycipin, Карден eneyi колтыктап уйге к!рг!зд!. Торге калындап тесек салынып, басына косарлай жастыктасталды. Карден Шэлипага сэры сабаны nicKi3in, ерше улкен шар аяк кымыз усынды. Бурынгы болыс шелш басып, «y-yh-уш» дел тыныс алганша уй М н д е п л е р ж ен сурауга бата алмай отырысты. Сэлден сон ещ ерт сенд1ргендей тунерген Tenim сезд1 тым келте кайырды. - Балшабектермен атыстым. Мына кемп1рдщ баласын орыс балшабектер1 атып к ет а , - дел бетш сипап, козш таре жумып алды. Кундакбай 6ip миыгынан кулш, шырт тумрдь - ©3i де орысшыл еда, сорлы. Кудай иманын жолдас кылсын. Сол-ак екен Ш элипа еда куарып, K03i аларып сылк етш купал тусп. Кэрден казаншы кемп1рдщбепне су буркш, самайын укалады. Сэлден сон eci KipreH Ш элипа жалгыз баласы Бейсенбайды жоктап, imeriH тарта зарлап коя бердг Суалды-ау менщ булагым, Куарды-ау мешц курагым. Бел омырткам узшп, Сенщ-ау мен1н шырагым. Кедей менен кепш1кке, Кайырымды ед1-ау карагым! Жетюзем дел ушпакка. Канатьщнан кайырылдын- Кас кылгаи жауыз жалгызга, Eici дуниеде оцбасын! Сазайын тартып тэщрден, Мендей болып зарласын! - 0ш 1р унш, курт кез1н! - дел шытынай калды Темш . О сы м езетте ауыл neciHiH елден келген!н керген баска да уйлердщ адамдары да шубырып келе бастаган. Жапшы эйелдер жылауга шамасы келмей талыксып калган Ш элипаны колтыктап караша yfiiHe алып кет а . Bspi де осы уйге жиылып, унс1з ен1реумен болды. 120

Bip аптадан кейш Тею ш тщ жарасыньщ iciri кайтып, бет1 6epi карады. Ауылдагы кушынаш, колы 6mrip дейтш нщ бэр! бшген ем-домын жасап баю ы . Ту бие сойып капжаландырды. «О к тиген жаранын уын кайтарады» десш табан казымен жараны тацып тастады. Осынын бэр! ем болды ма, элде Т ею ш тщ e ri жешл ме, эйтеу!р ем тез конды. Осы кундердщ бэрш де Кундакбай кушйз-туш кожасынын касында болды. Ш ет жайлаган ауылдыц Тею ш тен кеш н п neci енд1 03i екенш эбден сез!нген. Ертецп шайдан сон Тек!ш соз бастады. - Мен 6yriH мына кара калмактын ноянына барып жолыгайын. Балшабектерден кашып келген Манай бид!ц бел баласы екешмд! айтайын. КемеШн жыбырлатса, онысына да б1рдеце тыгайын. «Маган не к тей сщ » деп жат ел, взге журттын йпшйе niipeHin, у н и з жатканымыз болмас, - дед!. - Оныныз жен, муныныз жен б!лгенд!к, - деп Кундакбай шыбжыц какты. - Атка журе алар ма екенс!з? Мен вз!м шесем гой, касынызга. Апиын берсе атасынын кунын кешед! дейд1 гой, бу журт. - Жок, сен шеспей-ак кой. 03iM жалгыз барам. Сен осында калып шаруа тындырасын. Апиын ала шыгып па ен елден? - Куп, кажеке. Апиын да, квкнэр да 6ipa3 бар гой, кудайга luyKip. - Эй, Кэрден! Анау баласын орыстар атып кеткен казаншы кемшрдщ жайын барып бтсенин. Мусыман баласы гой, aiheyip. Онсыз да баласы каза болган Шэлипа пакырдын кара лашыгына бас сугуга кэрл i байынан жасканып отырган Кэрден зы п oepin уйден шыгып KeTri. EpiniH купия эщтмеге араластырмайтынын бшетш. - Э лп желвкпе узады ма? - деп бай есж жакка иек какты. Кундакбай ешктен басын шыгарып, «кетт!» дегендей ол да бас изед!. - Ещн свз тында, Кундакбай, - деп алып TeKim Аржакта болган уакигалардьщ буге-mireciHe дей1н айтып бердт - Енд1 кудай екеум1зд! 6ip ж1ппен косактады. MeHin ен жакыным да, сенетш!м де 6ip езщ сщ . Сен1н маган мунда керепн шамалы. Кыбын тауып елге кайт. Сен маган сол жакта керекс1н. Мен осы калмактын ара- сында жата беред! дейс1н бе? Карагашка, букш Жет!суга ат туягын кургатпаймын. Айына 6ip айнала согып, шуркан саламын. Асын тыныш imKi3in, твсег!нде ты ныш уйы ктатпайм ын! Эл1 талай балшабект!н кэллесш Kecin, жанын жаЬаннамга жвнелтем! Кундакбай уйып тывдап, тукырып отыр. - Сен эл1 уйленген жоксын, э? - Ci3fliH кызмет!н!зден кол тид! ме, кажеке. Отызьщыздын 121

да eciriH айкара аштык, мше, - деп Кундакбай езу тарггы. - Елге кайтудын кыбын капай табам? - Э нгш е былай: мына кемшр енш казаншы болып жарытпайды. Кусадан елш xeiyi де кэдш. Мше, осы кемшрд1 иектеп журш, елге кашуга кевдргейсщ . «Ж ат жерде султан болганша, ез ел1нде ултан бол» дейтш мэтелд1 эр жерде бетке устайсыц. Елге кетмм келедь Ci3fli де ала кетсем кайтедЬ) демейсщ бе? Бапасына езе п ертенш, анырап отырган кемшр бул сезще купал туседь Кыбын тауып Кэрден шэрменкеш де азгыр. Ол да «аке-кекелеп» етегще орапады. Ол да «ToTiHiH Бабашы-ай» дегенде imKeH асын жерге кояды. Келюеш. BipaKБабаштын Саркан согысында каза болганын айтпа оган. Мше, балшабектщ ек1 ез адамын бетке устал барсац эумесерпер саган да сенедк Бас ки1м1нд> Сагынай карашынын алдына таста. «Жаздым, жанылдым» де. Керек жершде маган да кара куйе жага салмайсьщ ба? - деп мыскыл кулда Теюш. - Онда барып орныккан сон ха­ бар ез1мнен болады. Не icTen, не коятынынды wiM айтам. Сен тек мултшадз орындаушы боласын. TinTi каласан, балшабектердщ пар- тиясына да Kip. Бара уйл1-баранды бол. Айтпакшы, саган катын де­ ген ана Кэрден емес пе? Одан аскан сулуды таппайсын. Муны менщ саган сыйлаган сыйым деп ук. Ke3i Tipi байынан кашкан, ансап келген адамы каза болып сенделш калган катын сенщ етепннен устамаганда, кайда барады. Икемще кенбесе - m e r e сал. Оган кенбесе, соныра б1рденеш быксытады-ау деп куд1ктенсен - кыбын тап та yHiH emip. Ой, тэшр-ай, о жакта саган катын табылмай ма? Ж аксы балш абек болсац ана Бейсенбайдын HeKeci киылмаган жешр1 - Эмина-ак туп етепннен e3i келш устамаса, экел колынды. Сендей арыстай, жузйсгщ кезш ен ететш жнтгке м м куштар бол- масын. Ал не карекет жасаймын десен, менщ Карала-квшрдеп дшрмешмд! уста. Соны ермек кыл. Тау iuiiwieri, айдаладагы жапгыз дшрмен 613Д1Н анда-санда кездесш турганымызга да тым колайпы жер емес пе? Сейт! Енд1 менщ атымды ерттей сал. Мен журейш. Ана кергайзан жалшыларды женге сал! Ж ат жерге кеп бет-бепмен жайылып журмесш! 122

YuiiH iui тарау ©зеннщтау сагасын жагапай конган ауьш шыртуйкыгабарды-ау деген мезгшде Кундакбай Шэлипа мен Кэрденда кунд1з уагдаласкан уй тастын туб1нде тосып алды. Сай iprecinaeri какпа таска бештшген жарау аттарга экеп кондырды. Э йелдердщ буыншак-туйшшектерш канжыгапарына мыктап байлап бердь Ит кулагынан узаганш а шби отырып, былай шыга сэры желюке салган. Сары уцпр асуына карай ат басын тузегенде тау iiuiH калын туман басып тур едг Енд1 cia6i жауа бастады. Кундакбай Текшггщ айтуымен кашкындарды К ексенпрдщ мэцгппк муз жапкан канды асуына сапмай, бэле-жаласынан аулак деп едэу1р айналма болса да Сары унпрдщ асуымен еты збек болган. Ветке устары осы 6ip кемш р мен 6ip эйелд1 кайткенде елге аман- есен жетмзу кажет. Урдю салган сары желгске жасы алпысты алкымдаган, онын уст1не жалгызынын кайгысымен кан жутып, imi-бауыры езш ш жудеп калган Шэлипа шыдас бере апмады. Кундакбай кара биенщ о жагына 6ip, бу жагына 6ip шыгып алдарката икемдеп келедг -Ш ы д а, женеше, шыда! - деп анда-санда дем 6epin те кояды. - TeKiiu зал ы м н ы н к ан д ы к у р ы гы н а н у зай т у с с е к , ж ен еш е. Сэл шыда! -Ш ы дайм ы н гой, карагым, шыдамаганда кайда барады дейсщ. Елге жетш, жалгызымнын Ka6ipi басын кушактап жатып жан тэейнм кылсам, eKi дуниеде арманым болмас едт - вйдеме, женеше! «блгеннщ артынан елмек жок» демейтш бе едк Ел бар, журт бар емес пе? Ешн мше кудай буйырса, Texim курыгынан б1ржола кутылсак, ертен осы уакытга елмен де кауышарсыз. Жол азабы ауыр гой, женеше, кеп уайым жей бермешз. - Кудай тшеуще жетюзеш, карагым. Шынымды айтайын, елде жургенде менщ саган iuiiM жылымайтын едт Тек1ш каныпезердщ басыбайлы итаршысы ма деупп ед1м. Кус канатына байлансам да кулынымнын басына жетсем деп жургенде мунын 6ip азаматтык болды. - Женеше, сол Т в к ш т щ атын атай бермепп, енд1? Тунеу куш бэрш TycinflipreM жок па? KyHi уийн адам не штемеШп? Такыр 123

кедейдщ баласы ед1м. Соньщ атын ертгеп, эуешн эуендеп журш жан бактым. ©CTin Kici еЫгшде журш отыздан да асып KeTinniH. Рас, не киемш, не ш ем ш дегем жок. Кедейге де тан атып, кун шыгып кеде жатканын сезш, ез1м де айнынкырап жур ед1м. Ал мына жат ел, езге журтка келген сон, Тею ш тщ жетегшен мулде кутылуга бел будым емес пе? Уйренгскен орыстан кашып, ещи мына калмак деген ата жауымыздын табанын жалайтын TypiMi3 бар. Елден, жерден ауган хапыктын алдында не кулп турганын 6ip кудайдьщ e3i бшедк «Жат елде султан болганша, ез ел1ндеуптан бол» дейтш eni гой аталарымыз. Кедей еюметшщ 6ip уыгын кетере журсем, уйш-баранды болсам, мен- де де арман болмас ед1, Кэрден, - деп Кундакбай сонгы сезш Кэрденге карата айтты. 0з1мен бас кусыргысы келелнше eMeyip 61пд1рш. Кундакбайдын он жагында келе жаткан Кэрден онын сез теркшш ryciimi ме, жок па, эйтеу!р байынын бурынгы жандайшабынын сезш жактырмай, керден е лп , б ел н Tepic бурып экетл. EpHiH 6ip сылп епазд ь 1шшен: «Емеш егщ узшмей-ак койсын, мерез», дед!. Кундакбай осыдан уш кун бурын елге кашу энг1мес!н шыгарган e3i екен1н жэне осы энпм еш Tipi жанга лс1нен шыгармауга уэдесш алып Ш элипаны тез-ак кенд1рген. Сонан кейш барып Кэрденге Ш элипанын езш салган. - TeKimTeH 3a6ip кергендердщ 6ipi Кэрден сорлы гой. Со к ел ш ш ек тщ д е там ы ры н басып к ер Ы зи п ? EipaK м ен айтты демегейс1з, - деп каггы ескерткен. Кэрден жер жуз1 ашыла ездер1н алып кашып келе жаткан адамнын Кундакбай екенш nopin танкалып, бой тартып калып efli. - Балш абектер сен екеум1здщ мандайымыздан сипай кояр деймющ, пакыр-ау? Мен бай кажынын токалымын, сен оньщ кумай тазыдай шабарманысын. Кеп кедейге зэб1р керсеткен колшокпары едщ гой. EHfli буп н «Кой аузынан шоп алмас» бола калуын. Кундакбай мына астам токалдыц сез1не шыдамай камшымен как бастан тартып калуга ш ак калды да, icriH артын ойлап, жадагай кулген болды. Езуш тез жиып, кек Tyfiin сазара калды. - Керден токал, мен кумай тазысы болсам, сен суксур каншыгы ед1н. Екеум!зд!н eHfliri тагдырымыздын 6ip арканмен маталганын ce36efiicin-ay, жазган. М элбиш н екеуара ортак екен1н умытпа. - Койындар, карагым! ¥ зы н жолдын услнде туе шайысу жаксы ырым емес. «Адасканнын айыбы жок, кайтып yfiipiH тапкан сон» деген атан казак. «Yh-h», - деп Шэлипа шер шыгара терен KypciHfli. - Сагынай-ак берер жазасын, - деп Кэрден сайкылана кулд1. - Сагынай карагым жен б ш елн азамат кой, тус1нбес дейм!с1н. Кундакжанга кез аларткан адамга Бейсенжаннын эруагын келденен 124

тартармын, - деп Шэлипа баласыныц еЫмше «эруак» сезш косканына камыгып, кемсендеп жылап жчбердь - Койьщыз, женеше, таусыла бермещзип, - деп Кундакбай Шэлипа сезше аса риза болып, калбалактап калды. Шэлипанын туске дейш жауган сшбщен су болган шапанын шешш алып, езш щ тай жаргагын ки пздк К,анжыгасына шиыршыктай байлап алган кебенегш Кэрденге кипзсем бе деп окталды да, ол ойынан тез кайтгы. Кэрден жакка кез киыктап, «жауын суйегщнен еткенде езщ -ак тыгыларсьщ, кеселд1 токал» дегендей 6ip езулей кулдг - Кэрденжан, сен жассьщ гой. Мына абзал женешемд1 ауылга ауыртпай, сыркатпай жетюзешк те, - деп ез ойын ез! жайма-шуактап ж1бердь Ж унттай жас токал оньщ бул аяушылыгына пыскырган да жок- Кайта таудын сапкын жауыны оныц кызуы Teyin турган жумыр денесш ширата тускендей едь - Женеше, Тею ш курыгынан кутылдык-ау деймш. Енд1 6ipa3 журсек Сары унпрге ат басын Tipeflum. Кун жарыкта соган ж епп беюнешк. Енд1 6ipa3 кузай журмесек болмас. -К инам а, Кундакбай, кам кещл адамньщжанын. Жау куып келе жаткан жок, сонша. Асыкпай 6ip жетерм1з ауылга, жанымыз аман болса, - деп Кэрден Кундакбайды енд1 т1зпндей сейлед!. - Булан токал, жолбасшы сен емес, мен екешмд! умытып барасын-ау, - деп Кундакбай да онын бул кылыгын жактырмай Tyfiin сейлед1. HipaK «осы б1рденеж ce3in келе ме» деп Кэрденнщ «жау куып келе жаткан жок» деген сезш ен куд1к алды да, ары карай такымдамады. С е й ш де жен екен-ау дегендей сэл жымиган болды. - Ce3iHiii ц кисыны да бар. Ертерек Сарыунпрге жетш oip-ак тыныгайык, ертерек ат шалдырайык деген ой гой, м е н т . - Маган карайлама, карагым. Жол 6w iiri сенде, - дед1 Шэлипа. - Жол мойны кашык. Кузай жургенщ жен. Кугын боса басып калар. Кайтадан сэры жел1с басталды. Тун жарымнан 6epi cay желген атгар да акшам мезг1л1нде калжырай бастап efli. Сарыунг1рге ат басын прегенде Кундакбай: -Б у л жер ежелден уры-карыньщ мекен! neymi efli. Сак болмасак болмас, женеше. Осы унпрдщ сыртын ала шагын унг1рлер бар дейтш барымташылар. Солардьщ 6ipiHe барып бек1ней1к, - деп Кундакбай ат басын солга бурды. Кундакбай айткандай, шагын 6ip унпрге тап болды. Ол жедел аттан Tycin, суык жауыннан cipecin калган Ш элипаны да, Кундакбайдьщ колын денес1не тиг1зуден кымсынган Кэрденд1 де колтыктарынан алып аттан тушрдк У нпрге жолдаста- рын жайгастырып, аттарды кантарып суытып койды. Коржындарды 125

lueiuin экеп унпрдщ жел жагы-ау деген босагасына ык болсын деп 6ipiHin устше 6ipiH койды. Yurip iuii едэу1р жылы екен. Кагыны п, сшкшш, беттерш cyprin, малмандай су болган сырт кшмдерш шешш, унпрдщ туп жагына жайгаскан кемnip мен кел1ншекке карай Кундакбай куле сейледк - Кудай буйырса, осы уцпр 6ip тунге кутты коныс болар ушеу1м1зге, - деп Кэрденге карай козш кысты. - Кудай бэле-жаладан сакгасын де, карагым! - дед! Шэлипа. - Ер ж1пт емес пе, 6ip кудайдан сон осы шабарманга сенелпз де енд1, - деп Кэрден кекей езу тартып, к ез киыгын тастады. - М аган сен сеи А лла тагала ceHi де кур тастам ас, - деп Кундакбай да жумбакгай тш к ап ы . - Кэрден, енд1 «токал», «ша- барман» деген сезд1 койсак кайтед1? Мына узын жолдын устшде 6ipiMi3re 6ipiMi3 достар, 6ip тшеудщ адамдары е м е ст з бе? Кемеге мшгеннщ жаны 6ip демейтш бе ед1, баягынын адамдары? -Сейтищер, каракгарым! Есю кыжьш мен астамшылыеты таставдар енд!, - деп бул сезш Шэлипа ризашылыкпен костап койды. - Кэрден, онан да б1рдеце гып дастаркан жайсаншы. 9 зек жалгалык та, унпрд1н iuii жарыкта, - деп Кундакбай енд! жайдар- лана сейлед!. Ы ржиып, итт1юндей ырсиган сэры тап TiciH корсета. Кэрден узак жолда атпен урдю жургенде «imiM солкылдамасын» деп белш буып алатын ак ж1бек белбеуж шеш!п алып ек! кабаггап дастаркан кып жайды. Кундакбай ез1нщ ала коржынын ашып, irnineH шагын торсык, койдын nicKeH ceMi3 cy6eci мен 6ip е т а ж1п1пн алып дастарканга койды. Коржыннан кос уыстап бауырсак алып Teicri. Сырлы то стаГанга торсыктан кымыз куйып жатып Кундакбай: - Жас келшшекгщ белбеу! эм к е адап болгай, - деп Кэрденге калжын айтты. Кэрден «сен де етепне намаз окып журген жок шыгарсын» деп тастайын деп онтайланды да 03i сыйпайтын егде адамнан жасканып, сезден тыйылып капды. Кундакбай шшдесшен ас кермегендей дастаркандагыны обып ж1бердг Bapi де дастарканга туралган еттен, жумсак п1скен бауырсактан тоят алып, торсыктан шелдерш басты. - Ал енд!, жолдастарым, осы тойганымызга разы болалык. Тогыз жолдын торабы, уры-карынын мекен1нде от жагып, ыстык iuiyniH жен! бола коймас. Енд! кудай буйырса, жатып тыныгыныздар. Тан сэрщен аттанып кетпесек, ауылга кун барда ертерек жете ал- маймыз. Ж енеше, ci3 торге жайгасьщ ыз? Ж ылырак болар. Ал, Кэрден, сен о ш сш щ от жагына жат. Аландамай уйыкта. Мен ат- тарды карауылдаймын. Маган босага да жарар. Торге шолжиятын 126

мен кайб1р бай баласы ем. С алт басты, сабау камшылыга не куй керек, тэ№р. Кундакбай енЫздеу тар уцпрден шыгып кетш , аттардын epiH алып, кезден тасалау жерге ыпдерлеп отка койды. Э рю мнщ ат керпесш экеп, 6ypciHKipen жаткандардын устерше жапты. 03iHiH дегдш калган кебенепн Шэлипанын устше бастыра тастады. Кундакбай аттарды, тещ рект! 6ipa3 шолып, какырынып- TyKipiHin дегендей, ун п рге кайта м р ген де ж анын ж егш ей же- ген кайгы мен куш бойгыурдк: ж урктен ат согып калжыраган Ш элипа басы коржынга т ш и м е н уйыктап KeTin ед!. А л Кэрден алдагы булынгыр тагдырыньщ не боларына K63i де, кении де жет- пей денбекипп, кез!н ше алмай жаткан. Унпрге юрген Кундакбай сырт кшмдерш memin, Кэрденд11ргелей кеп сэл тыныш жатгы да, Ш элипанын шырт уйкыда жатканын сез1п, жас келшшекке кол сал- ды. Кэрден де осындайды кутсе керек, бгр TereypiHiMeH кос колдап кеудеден итерш калды. Мундайды кутпеген, мундайга бурын кез болмаган егде ж т т абайсызда 6ip жак иыгымен уцг!рд1ц ipreciaaeri ушк1р таска согылды. Ауырсына калып, жалма-жан орнына кел!п жатгы. - Кеп кутырма, сен катын, - дед! сыбырлап. - 0м1рем к ет ерсщ . - Сен д е кутырма. Не сыр бар, Тек1ш екеу1нн1н менен жасы- ратын, - дед! Кэрден. - Жолшыбай «эке, купдык» дегенге iciH6e. Кундакбай мунан эр! лэм деген жок. Азуын баса шыкырлатгы да Tepic карап жатты. 1шшен: « 0 з обальщ ез!не, салдакы » деп TicTeHfli. Б у л и де тан сэрщен басталган суыт жур1с аркырай аккан тау езешнщ тар сайдагы тж жаркабагынан киялап етет!н жер!не кел- генде гана аянга Tycin ед1. Кундакбай Ш элипанын астындагы тау жолына теселген жур1скер кара биен! алга сапып, Кэрденд! ортага алып, e3i сонында калган. Ж аман айтпай, жаксы жок, мен кей1н!рек жур1п, сонымыздан косылган жау б олса-тоскауы л болайын. М енш п!скен бас кой. OfiTeyip екеу!щз елге аман жет!н!здерш! дегендей, камкор nimiH таныткан. Кияньщ уш ар басына жете бергендеп тар кыспакта Кундакбай езш щ кеудел! кер атын тебш ш калып, Кэрденн!н жылпьщ жирен байталын ipre жагынан капталдаса кел1п омыраулап соккан. Кайрагты колымен байтапдын куйрыгынан алып кузга карай HTepin ж!бердь Кэрден ат-матымен ак кеб!к шашкан тастан-таска ceKipin, долдана агып жаткан езенге карай кулады. Терт аягы табандап байтал да, жан даусы шыга шынгыра барып 127

Кэрден де таудын муздай суына кумп бердй Кэрдеинщ шыцгырган даусына жалт бурылган Ш элипа болган сумдыкты к о р т , аза бойы каза болды. Осы мезегге Кундакбай да айгайга атган косып, кезшен жас шыкпаса да ойбайлап, enipe жылады. Кия бегген аскан соцекеу1 де жедел аттан тустй Кундакбай дегб1р таппаган адамша жыгылып- суршш, киялап езен жагасына Tycin кета. Улкен какпа таска Tipenin калган ел1 байталдын туркын кердь Кэрденнщ eni-Tipicin кезбен керейш деп, 6ipa3 api-6epi арсаландай жупргеш мен келшшектщ м э й т н коре алмады. « 0 з обалын 03ine!» - дед1 кЬкшш. Кундакбай ж упнш отыра калып Кэрденнщ эруагына багыштап куран окыды. Бетш сипай бергенде сыртынан е н т т е басып к е л т калган Ш элипаны керш. Орнынан атып турып Шэлипаны ш арт кушактай алы п KepicTi. © зен rypini дауы стары н элемге ест1рткен жок. - Айналдырган eKi адамды елге аман жетмзе апмадым. Елге не бет1мд1 айтам, енд1? - деп eKi иыгын с ел к ш д егп . Ш элипа Кундакбайга басу айтып, эрен токтатгы. Салы суга кеткен eKi салт атты Карагашка к е л т жеткенде кун эл1 ерте едй Ауылдык ревкомнын кецсеш алдына к е л т ат басын т1редй - Кайран жалгызым-оу! - деп «ah» урып ботадай боздаган Шэлипаны, оны колтыктап аттан Tycipin жаткан Кундакбайды керш, кенседеплер уйден ентелей шыкты. Шэлипаны ©мина мен Естай катарласа к е л т бас салды. Болмай калган ене мен туспей калган келш бкЫктерш баса алмай узак KepicTi. Ауылдагы агайындар жи- налып, кенсе тощ реп азан-казан. Кайгыдан ит кем1рген ку асыктай болган Шэлипаны Естай мен Эмина сэл тыныстатып, сусын iiumfli. Жанына Тою'штщ шабарманы Кундакбайдын ергешне TyciHicnefl, большевиктерд1н Кундакбайга ала коздер1мен караганын байкаган Шэлипа: -О с ы карагым болмаса, жалгызымнын беттопырагын да сипай алмай калатын ед|м гой, - деп кайтадан дауыс сап кета. Елдщ «батар кунмен жагаласпайык» дегенш е болмастан Ш элипа Бейсенбайдыц Ka6ipi басына келдь Эбден дщкелеген, жан даусы шыгып боздаган ананы Ракила мен Эмина колтыктап эрен жеппздь Бейсенбайдыц Ka6ipiHiit устше келгенде Шэлипа капсыра кушактап сулк туей. Ертенше ауылдык тенкерю комитетшщ жана мушелер1 жнылып к е л т м эж ш с курды. Арнайы шипим кабылдап, Шэлипанын басына 128

алты канат а к уй Tirin, алдына сауын сиыр, кулынды бие, он-он бес уак жан салды. Ш элипа элденш eciH жинаганша ес болу, к у п м жагы Эминага тапсырылды. 2 Аупарткомньщ хатшысы Сагынай Мэдиев еиктен ауыр басып к1рген дембелш е денелк кырги кабак, exi шалгысы салбыраган кою кара муртты, кысыктау етю р кезд1 ж Ы т агасыиа кергенде осы ещ рдеп ipi байларды тэркшеуге басшылыкететш округгын тотенше екии Бектщ О рынбеп екенш б1рден таныды. Бугш-ертен Renin калар деп кутш те отырган. Орнынан жедел турып карсы журдь Осы адам- ды губкомнан 6ipep KepreHi де бар едд. Ecxi таныстардай-ак кос колдап амандасты. BipiHe-6ipi жылы шырай керсетп. У стелдщ он жагандагы орындыктарга катарласа кеп жайгасты. - Жанадан аудан болдыцыздар. Калай калдарыныз, жолдас Мэдиулы? - дед1 Орынбек салмакты дауыспен. - Калымыз аса мэз болмай тур, жолдас Беков. Алматыцызда тыныштык па? - СЛздей, Естай Ергалиулындай, Эмина Халелкызындай нагыз коммунистер бар ауданда жагдай баска жерлерден едэу1р жаксы болуга тш с емес пе eni? -О н ы н ы з рас-ау, 6ipaK осы ещ рд еп байлардьщтугелдей кездер! ашык, окыган. ЭЫресе, Манай урпагы дес берер емес. Текил мырза банды курып, Аксудын суын Кызыл канта бояп 6iTTi. А л М анайдын тэты 6ip б о л п р ш шло жактан окыган Кудаш Уфада окып жургенде Бейсенбай Кедесовпен 6ipre сондагы большевикт1к уйымга муше болганын бетке устал, кенес уш метш щ шине астыртын Kipin, та- лай кигалыкты салган жок па? Осы ещ р д ел ауылды кенестещнру жумысында iurreH шалып, эбден эбиерге салтан. Ы н жасырып, ещи Алматы жакка тайып кетш п. Эрине, колдаушысы мен cyfieyuiici баршылык. Енщ м1не, комекке е зщ келдщ И м , Ым1з ещй inrepi - Тем ш деп отырганыныз коммунист Бейсенбай Кедесовты олпрегш кажы емес пе? - Сонын нак 03i. BipaK ол карангы халыкка Бейсенбай комму­ нист! орыс коммунистершщ 03i enTipai деп осек тараткан. Ку п ат соньщ баласы. - Ол неге осы уакытка дейш усталмай журген алаяк? - Устауын шекара acxepi устайды-ау, 6ipaK ГТГУ-дын абактысына 129

жатып, 6ipa3 тергеуден еткен сон «бес кунде 6ip KepiHin туруга» колхат 6epin босанып шыга бередг - Онда да 6Ip Lniri бар-ау, шамасы? - О жагын кш бшген? Олардьщ icine ж ер гш к п кенес орган- дары арапаса алмайды гой. Бес куннщ iiuiHfle экю Темш ез женш табады. Осы ещрдеп руластарынан жасак жинап апып, тагы да ылан салады. Сонгы кеткенде Кыдыралы мен К у ш ан н ы й ею атасынын улкен 6ip-6ip ауылын тугел Аргыбетке алып кетп. Бармаймын деген кедейлердщ куйрыгына тем ip кыздырып танба басып, кейб1ршщ мурнын Tecin зорлап экеткен. Ш екара acxepi де оларды аяп жаткан жок. Аргыбетке асып бара жаткандарды бай деп, кедей деп б о л т жатпайды. Колга тускендерш «тап жауы» деп койша кегендеп, табанда атып, кырып салады. Казакка кайда барса да К,оркыттын Kepi! Теюштен болсын, шекара эскершен болсын кыргын KepeTin бая гы сорлы казак. Жуырда TeKiurriH бандысы Тасмекен тубшдеп Кекезек ауылына тун жамылып шабуыл жасаган. Барлык атка мiнер белсендшерд1 кырып кетп. Коймалар мен мал кораларын ертед1. Ауылдык кенестщ терагасы Эминаны ауыл эйелдер1 казандык басындагы отыннын астына жасырып, эйтеу1р аман алып калган. Мше, жагдай осындай, Орынбек бауырым. - Бандыга карсы ездервдз неге корганыс жасагын курмайсыздар? - Курганбыз. Ж асакты ауатком терагасы Естай Ергалиулынын e3i баскарады. Сонгы 6ip кугынга мен де катысып ед1м. 0KKi жауга алдырмай кетпм. Тек1шпн ез1мен жеке кездесуд1 капап-ак ед1м. BipaK, м1не керд1н бе? - деп Сагынай акпен танылып, мойнына асылган сол колынын шынтагын шошайтты. Кытай асу жишеп барады. Ж ана ую метин саясатына каймана казак тус1нбейд1. Э лп Текш тер1ш з, Кудаштарыныз: «Жуырда байга да, кедейге де тэрк1 болады. Букш казакка нэубет келед!. Корада мал турмак урген Hrri де калдырмайды. Bapin де орталыкка алады. Казан ортак, кагын ортак болады», деп у п т журпз1пп,—деп Сагынай кенкшдей кулд1. Орынбек те кулдт - С!здер карсы у п т жург1збейс1здер ме? - Жург1зем!з-ау. Соган ceHin жаткан халык шамалы. Естай, Эмина ymeyMi3 жуырда букш ауылдарды аралап кайттык. Жана ек1метт1н саясаты н TyciHflipfliM. Бай болм аса кедейге келер кесапатгын жок екен1н де айттык. Сез1нд1 уйып-ак тындайды-ау, 6ipax 6ipep куннен сон жер ошагын сипап каласын. Эз1рше ipi байлардын ауылдарына мыкты кузет койып отырган жайымыз бар. Жуырда мынадай 6ip адам кулерл1к окига д а болды, - деп Сагынай 130

тагы да езу тартты. - ГП У -дын аудандык органы эр ipi ауылга тыншылар да койган. Олардын м ш дел Китай пигылдагыларын бшш, алдын-ала хабарлап отыру. Мына Кабыргатал жакта Жумагуп деген белевши кедей сондай тыншынын 6ipi болып тагайындал.ган екен. Алгашында эжептэу1р жумыс icTeirri. Ауа кешкел1 жаткан ауылдардьщ устшен ГПУ-дын адамдарын rycipin отырган. Кейш байлар онын бул карекетш 6Lnin койып, Ж ум агулды «eKiHmi rspi айтам ы сы н ?»-деп жатып сабайды.Ж умапул жым болады. ГПУ-га хабар тускенд1 кояды. Ещй ГПУ Жумагупды шакыртып алып, «сен байдын куйыршыгысын, эйтпесе Аргыбет аскалы жаткандарды неге айтпайсьщ? Кезйцй абактыда жылтыратамыз!» деп булар да шыжгырады. Сол Жумагул б!рде К итай аскалы жаткан ез туысын сезш, оны ГПУ-га хабарлайын десе байлардан коркып, хабарламай- ын десе ГПУ-дан коркып: «Мен айтатын Kici емес-е-еес! Кожагуп босып ба-ара-ады!» деп айкайлап, атын борбайга сабалап, ез белм ен айдалага шауып барады дейдь Сагынай epuine толтыра насыбай салып, Орынбек шылым тутэтып 6ipa3 кул iciri отырды. - Саркан жакта Тэуке деген ру бар. Солар да кобалжып, ipre кетере бастаган сон сол ауылдын баласы - окыган азамат Исанын Мусабайы деген комсомол ячейкасынын хатшысын иабергем. Сезге шешен, тип отты ж т т едь Ауылдастарынын улкен-кшйсш тугел жинап алып у п т айткан. Окыган азаматын сыйлайтын ауыл «койдык, карагым, саган сендш» деп сабаларына кайта тусш л. Осыны еслген Тек1ш жас жптгке TiciH басып жур деп естщ ж. - Из, 6ipa3 эн п м ел есл к, Сэке. Ж агдайга да 6ipa3 кандык. Енд1 к к е KipicefiiK. - KipicefiiK. Ж айм аш уак, керенаулыкты зам ан кетермейд1. Ecxi таныс болган сон жаймашуак энпмелеп жатканым гой. Tapxi комиссиясыныц мушелерш щ Ti3iMi MiHe, дайын - бес адам. Естай Ергапиулы, Эмина Хапелкызы, Дэулетбак Элсей1тулы, милиционер Телек Тугов жэне Мукаметкали Ондайулы. Espi де кенес ек!мет1не шын бершген жандар. К елж жагын да карастырып койдык, - деп Сагынай Орынбекке 6ip парак кагаз усынды. - Бугш алые жолдан келд!н гой. Уйге жур1п демал. Зипаш женгенн1н колынан дэм тат! Комиссия мушелер1н танертен тугел жинап берем1н. Мэн-жайды езщ жете TyciHflipepciH. - Дем алу кашпас, Сэке. Мен бул еш рде бурын болмаган адаммын. Маган 6ip сауатты, жер мен ел жайын ж1т1 бшетзи, унем1 жанымда болатын кемекш1 керек. MeHiH nefiuiiM жана ез1щз атаган ж т т к е ауып отыр.

- Э-э-э, Исанын Мусабайын айтасын ба? - Иэ, соны айтам. - Ол дцгрысжйтг. Осы Кдрагаш медресесшде окыган. Мугал1мдш оку. б т р г е н . Жуырда Акменнгген б ш м ш жетщщрш келдь Осы еш рдеп кырык шакты жастардыц басын косып, белсенш кимыл жасауда. Кузге карай мектеп ашам деп талпыныс жасап жур. Сол л ап т дурью болар. Жур, уй жакка барайык. Лаушын бар шыгар? ОнЫ да тыныктырып, ертен кайтарарсын. От жаккан жер1мд1 керсетейш, женгенмен таныстырайын. - Сонымен TeKim мырза каз1р кайда екен? - дед1 Орынбек жол бойгы энпмеде. - Кайда дерщ бар ма? Ауылы Аргыбетге, Кытай жерш деп Буратала бойында. Мунда да бой жасырар жерлер1 жетедк Сойы- лын согатын, шынтуайтка келгенде, кол ушын берер Kicmepi бар. Сонгы деректер бойынша Тэшкен асып кепггп дейдь Ала шапан к и т , есек MiHin сарт боп жур деседь Керд1к деген кауесет те бар. ©TipiK-шынын KiM бшсш? 1з тастаган амалы ма, элде шыны солай ма? Жуырда ГПУ-дын адамдары устауга Kerri. Кугыншы кеткещц де жетюзш отыратын адамдары мунда жок дейс1з бе? Алакандай аудан орталыгында келген, кеткендер 6api коз алдарында, алакандарында. ©з1нн1н келген1ннен каз1р-ак 6ip кауым ел кулагдар болган шыгар- ау. Байка, Орынжан! Байкамасакболмайды. Теюш бандысынынб1р буйгрден сак ете калганын кеб1не бшмей де кап журм1з. Белдескен, беггескен жау емес, ундемей кабатын буралкы ит сиякты. Мен Т ем ш пен сонау оныншы жылдардан oepi бшемш. Залin адам. 03i айлакер, api 61пшд1. Екеум1зд1ц 6iTicnec кепм1з бойымызда. Бас- табында араздык осы женгене таластан басталган, - деп Сагынай езу тартты. - Акылды да адам болар? - Эрине, акымактан осындай батыл кимыл кутермющ. Ежелден орыска кас. ©cipe ултшыл адам. - Орыс, казак коммунистерше де дещз? - Эрине, солай. Казак коммунистер1не де кыргидай тиедь - Демек, коммунистерге нагыз кас адам болды гой? - ©frreyip «кайран казагым» дегенде KOKiperi каре айырылган боп, кедейге тан аггырып, кун шыгаргысы жок. - Кедей шаруалардын Ka3ipri жайы калан, Сэке? - ©3ipre мэз болмай тур. Жогаргы жактын жедел нускауы бой­ ынша «ТОЗ» кура бастаганбыз. Сол тозынызга 6ipa3 кедей к1рмей кырсык кылды. YrirrefliK - болмады. Куш керсетуге дей!н бардык. 132

Былайгы кедейлер кара тартып журген Бэйкен, Ойтен деген пысыкай кедейлерд1 кецсеге алдырып, неге «ТОЗ-га» шрмейшцдер? Елге неге ipixKi саласындар?» дел кысынкырап ек: «Кэп1рщнщ аты жаман екен. Bipaecin, селбесш ел боламыз ба десек, тоз-тоз бол дейшндер. Баягыдан 6epi тоз-тозымыз шыгып болды емес пе? Е н д т ю з дегендерще жол болсын. Тоза алмайтын шыгармыз» дел карал отыр, - дел кулд1 Сагынай. - Шынында кызык екен. «ТОЗ-ыцыз» орысша «Товарищество по обработке земли» емес пе? - дел Орынбек те кулдь - Сол орысшанызды казакшалап, жер-жерге дурыстал-ак жет- к1зуге болмас па ед1? - Бул б1ршннден бшмд1 кадрдын эл1 де жет1спейтшд1пнен, екшшщен, Ыздщ э л п к1м ед1? - Кудаш. - Из, Кудаш сияктн оцыган бай балалары республика, облыс, аудан мекемелершде 6ipa3 бар. Солардын халыкка эр жацалыкты кубыжык керсетуд! ниет етпегенше KiMкепш? - Сол «ТОЗ-ынызды» казакшалап «М ойынсерж» дел атадык. «Б1рлш», «Ж ана талап», «Жас кайрат», «Уйымшыл», «0HiM» деген мойынсер1ктер курдык. К еп ерэттте кош пелi дукен экел1п кант, шай, айна-тарак, ию май, сабынды жунге, Tepire, сэры майга айырбаска берпздж. - Енд! коммуна курылатын болып жатыр гой. О ньщ бастыгы, хатшысы болады. Олар кеШн артельдерге {ршенбек. Байлардьщ мал-мули тугел артельге бертедь - QflTeyip бэр! карбалас, жедел дуниеге айналып бара жаткан сиякты-ау, Орынбек. BipiH халыкка lyciHflipin, ш пкпрш болганша, eKiHmi 6ipeyi дайын турады .«Асыккан шайтан ici» демейтш бе едц бурынгылар? - Ой, Сэке-ай, есш кез адамсыз гой. Оку керек, оку керек, - дел Орынбек тусш суыкка салып, басын шайкады. - Жагдай болды ма, мурша болды ма, б1зде? - дел Сагынай да терен 6ip KypciHfli. - Мына шаруаны 6ip реттеген сон окыгандарыныз дурыс. С1здердей кедей табынын байыргы жанашырларыныц 6LniMfli, терен саясатшыл болтаны жен. Айтпакшы, Бейсенбай Кедесовтыч артында жалгыз шешес1 калды дел естш едж. Со KiciHiHжайы калай? Кемек бердвдздер ме? Карайласыл турасыздар ма? - Шэлипа женгейдщ ез сез1мен айтканда, кеудес!нде шыкпаган кур сулдес1 отыр. Басына алты канат ак уй тйск!эшк. Bip б у зи л ы 133

сиыр, 6ip кулынды бие, он-он бес уак жан, оган коса Карагаш манындагы Тею ш баласыньщ кыстауын берпздш . Ауыл кенес терагасы Эмина Бейсенбаймен тагдыр басын костырмай кеткен суйюкен калындыгы едь Сол Эмина экеЫ мен шешеЫ Текшггщ 6ip шапкыншылыгында мерт болган сон, «ендйл енем де, эке-шешем де Бейсенбайдын анасы» деп сол KiciHiii колына камкоршы болып KipreH. Exeyi селбесш кун керш жатыр. - Ж е н екен. Зипаш ер1мен шесе келген бегде адамды аса жылы шыраймен карсы алды. - Орынбек Беков деген кайнын болады, Зипаш. Байларды тэркшейтш округтан екш . - Жогары шыгыныз, кайным! - деп ызыла i3eT керсетп Зи­ паш. Жогарыдан келген конак бел memin, тапаншасын бас жагына койып, терге жайгаскан сон, Зипаш шай камына KipicTi. Сагынай аткосшысы Бепмбетке: - Конакасыга Бежей уйшен мал экел. Сонан сон Саржолга ба- рып Мусабайды алып кел, - деп сыбырлап тапсырма бердк 3 Буйен-Аксу т ещ р е п н д еп ipi байларды тэркш еу суык кузге дейпн созылды. Байлардыц малы, мулю, жерк кыстауы мен куздеу1 кедейлерге ynecTipurin бершдг Тумысында жарымаган кеп кедей карк болды. Манай эулет1н1н Карагаш манындагы заимкелершен тэркшенген дуние-мул1к он ек! арбамен аудан орталыгына он ею кун тасылды. Осы кундер ел 1ииндс KyHipenicneH erri. Байлар сотгалып, жер аударылды. EpiHe Lnecneren эйелдер1 мен балалары баспанасыз. мал-мул1кс1з калды. Кедей агайын кол уш ын беруге оз жандарынан корыкты. Б1ркатары мойынсержке Kipin жан бакты. Ксйпн колхозга Kipin, ел катарлы кун керерм1з деп ум1т кылды. Тэркшеу науканына Сагынай да, Естай да, Эмина да белсене катысып, бел ортасында журд!. Мусабай imKi жактан келген екш Орынбек Бековке там бауыр басып алды. Жас ж й зтон бш 1м дш тн, алгырлыгын, адалдыгын екш де багалаган. Булар ауылдан-ауылга e iin жургенде буларга тасадан ок аткандар да болган. Сонда да осы Мусабай журектш к к ер сетт, екшд1 кастандыкган аман алып калган. 134

Округтен келген екш дщ ж ш рек кона жататын ауылы Бежей yfii болган-ды. Куш бойгы тэркшеу шаруасынан кейш комиссия Mymenepi уйш -уйш е тарасканда О рынбек пен Мусабай бай ау- ылдарда калуга журексш едк api есек-аяннан жасканады. Ал ке- дей ауылдарды конакасы мен жатын орынга кинагылары келмейдь Ал аукаггы шаруа катарындагы Бежей yfiii буларга колайпы бол- ды. Екшинден, Сагынайдьщ туысы api Texim колынан каза болган Бейсенбай коммунистщ немере карындасыныц Kyfleyi. Сондыктан Kayinci3 де. TapKiHiH аяк та л уга ж акы н дап калган м е з г ш болатугы н. Солтустштен ызгырыкжел еседь KyHiбойы MiHic керген атгарбулкек желюпен келеш. Berrepi Су т л ген бойындагы Бежей ауылы. - Бала, - дед1 Орынбек. Мусабайга карап жымия езу тартып, - ез1н де байкап журген шыгарсын. М енщ мундагы шаруам аякгалып калды. Калган icri ешй вздери* жалгастырарсын. Орташа байларды бай-кулактарды тэркшеу ж ергш кп еым етгщ кузырында. Енд! 6ipep жылдан сон коллективтенд1ру ж у р п зш ед ь Аман болсак, о шаруага да 6ip ат i3iH салармыз. - Ага, осы шаруа тым асыгыс журпзш1п жаткан жок па? Орынбек Мусабайга алара 6ip карады. - Бала, олай деме. Бул Сталин жолдастынтжелей басшьшыгымен жузеге асып жаткан аса курдел1 де кезек кутт1рмейт1н науканды жумыс. Бутан барлык коммунистер белсенд! катысуымыз керек. Айтпакшы, мен саган кепшдеме oepin кетем. Сагынай аган сеш жу- ырда партия катарына алады. Албыртгыкты кой, бала. K&3ip калай болса да солай сейлей салатын заман емес. Партия не айтса, соны мултк1с13 орындау керек. Сталин жолдас б!здерден - коммунистер- ден соны талап етед1. - Жарайды, ага, рахмет! - Бала, eHfliri басты шаруа халыктьщ кок1рек кез1н ашу. Ком- мунизмге тек сауатты адамдар гана бара алады. Сондыктан ез1нн1н мамандыгын мугал1м екен. Сенщ енд1п м в д е т щ халык arapiy iciMen шугылдану. Сауатсыз елд1н ici uirepi баспайды. - Квптен ойланып журген ш аруа efli. Карагаш твн1репнен жацадан мектеп ашпак ойымда бар. - Мектеп аш пагьщ дурыс-ак. BipaK вз1н Kepin журсщ , бул манда халык сиреп калыпты. Б1разы Кытай асып кеткен. Аузьщнан шыгарма, казак ещп Кытайга карай шуайды эль Тэркщен кашады, коллективтенд1руден кашады. М ундайды бурын Kepin-бшмеген халык жана заманныц не екен1не тус1нбейд1. Байы болсын, кедей1 135

болсы н, малынан кол Y3rici келм ейдь Ал сен сиякты xcirepii жас коммунистердщ м ш деи - халыкты Аргыбетке асырмау. Ат тебелшдей казак быт-шыт болса, мынау кен байтак далага юм не болады? Коммунизмд1 кш ушш орнатамыз? Осыны ойла, карагым. Ал мектеггп хапкы жшрек Капал манындагы Арасаннан ашканын дурыс болатын шыгар. - Дурью, ага. Сагынай агага айтып, ойпанып керешк. - М ен кеткен сон тэрюге белсене катыскан сенщ де жауыц кебейедь Тапанша 6epin кетем. Bipax сак бол! Жаудын арбауына Tycin калма! - Текшггщ K03i курымай, елдщ аргыбет асуы тыйла коймас. Ел де тыны штык таппас. - Мэселе тек Теыш те гана емес, бала. Кейш тусш е жатарсын. Вежей уйше тусш жайгаскан сон Мусабай кенййнде журген 6ip TipniriH айтып калгысы келдк - Ага, осы уйдщ кызына к ен ш м Tycin жур, - деп сыбырлады Мусабай. - Кез1н туссе, айтгыр да ал, - дед1 Орынбек. - Калай айттырам. Такыр кедейдщ баласымын. Онын устше екш тартып SKerinri деп усим нен арыз айтса, кайтем? - Ундеме,—деш Орынбек. Ет желшш, Tic шукылган сон ол жаймашуак энпме бастады. - Ал, Веже, керсеткен сый, курметще рахмет! Ниетщ де жаксы, акжаркын, адал адам екенсщ. Ipi байларды кэмпескелеп болып калдык. Шаруа ынгайланды. Келер жолгы кезек енш орташа бай- лар мен бай-купактард1ю. Оларды кэмпескелеуд1 мына Мусабайлар оздер1-ак ж урп зед ь Ж ер-жерде тек таза кедейлер гана калады. TeHKepic пен социализмнщ тагдыры eHai солардын колында, - деп байсалды отырды да, езу тарггы. - Мен ещц округке кайтайын десем, мына Мусабай ж1бермейдь Oai кзмпескеленбеген орта шаруа, бай- кулактардыц куйыршыктары бар дейдь Солардын 6ipi д еп езЫзд1 нускап отыр. Елпшдек мшезд1 Вежей шошып Kerri. Саскалактап, айтар ce3i капел1мде аузына туспей калды. - Ойбай-ау, мен, мен... бай-кулак та, орта шаруа да емесшн, кедеймш. MiHic ат, 6ip туйе, еы-уш бузаулы сиыр, кырык-елу кой байлык болып па? - деп безектед1 Вежей. Беков куакы кулдь Дэу сотгын кул iп отырганынан Бежейдщ iuii аса корыкпады. Калжыцбастау адам едк эзшдеп отырган шыгар деп туйдь Вежей «асымды iuiin, ыдысы.мды былгап отырган» мынанын корлыгы-ай деп, Мусабайды апакездедь 136

- Э й, Беже, - дещ улкен екш, - анкау-аксыз-ау. Осындай окыган жас ж нтгп колыца кондырып, уысыцда устамайсыз ба? Бежей энпм е терм н ш енд1 тусш ш , жуз1 жылып, езу тартты. Босага жакта Ракиланын ыгында отырган П эрзанага караса, онын да ем 6eri кызарып к е т н т . Бетш келегейлей бердь Экесшщ езше караганынан именш, бос турган агаш астауды ала-мала уйден сып 6epin шыгып Kerri. Мусабай д а темею тартуды сылтау кылып, колындагы папиросын укалай-мукалай далага женелдг - Bspi калжын гой, Бэке, - деп Орынбек Бежейге куректей алаканын усынды. - Экел, колынды! Онан да кудай коскан куда болайык! - Бала мен катын карсы болмаса. - Балалар бурыннан йптей табыскан сиякты .А л, женеше, - деп Орынбек Ракилага карады. Ракила жаган таянып, кулш отыр едг Балалардьщ пигылын бурыннан бшед1 екен. Осындай 6ip ацпм енщ боларына алдын-ала дайын сиякты. - Тещн тапса - тегш бер деген, карагым. - MiHe, женешем нагыз большевик. Дурыс айтады. А л ci3, Беже, калынмал-салынмал дегенд1 кой. Заман жаца, зан жана. Ескипк келмеске Kerri. Жет1м бала екен, бала кып ал! -Ж е н , деп б!р-актуйд1 Бежей, ыржия кулш, етшшщжыртылган жулыгын шуки берд1. - Э й, кедешм-ай, - деп Орынбек аягын 6ipiHin уст!не 6ipiH койып, жалт-жулт еткен су жана хром етш н шеше бастады. - Тесек сал-ей, Ракила, -дед1 олайел1не конакты жагкысы кел- ген екен деп. - Мэ, ал, мына eTiirri. Кдлынмалымыз осы болсын. - Ой-бой, екш-еке, оныныз не? - Шеш1щз, аягыныздагы eriicri! Бежей тартыншактады. Орынбек кою касты кабагы тукси1п, мурты жыбырлап, даусы каткыл шыкты. - Шеш дед!м гой, шеш! Эйтпесе, кук боласьщ. Бежей ecKi eririH жалма-жан шеше бастады. - Экел 6epi! С енщ де кудана кипзген1н осы болсын. Keneci жумада каска тайыншанды сой да, тещ ректеп квршьколанта той жаса! Тойдьщ баска жабдыгын Мусабай екеум1з каладан экелем1з. Ал жатайык. Э й, Мусабай, Пзрзана екеу1н келе гойындар! Мусабай жедел басып уйге Kipfli. Онан сон сэл Kiaipin, Пэрзана бас керсетт1. Ракила кызын ымдап шакырып алып, жанына отыргызды. Орынбек коныр дауыспен салмакты сез бастады. 137

- «EKi жасты косканньщ сауабы бар» дешп бюдщ дана халык. Мына Мусабай жнтг, Пэрзана карындасым ез1нмен бас кусырганды ниет eTin отыр. Эке-шешен карсы емес. Окыган, сыпайы, алгыр янпт. Калай карайсын, шынынды айт. ©кш екен деп жасканба. К енш нде баска 6ipey болса оныцды да айт! Тайсалма! Пэрзана кызарып темен карады. Кызынын орнына Ракила жауап бердь - Карсы емес, агасы, карсы емес. Бала ез тещ екен. - Жок, ез аузынаи айтсын. Косакгап Ж1бере салатын баягы ескипк заман жок. - Айтты гой, шешеЫ. Айтты гой, - деп Бежей де эйелш костай берд1. Пэрзана уягган кызарып, эрен легенде басын изедк - Мше, енд! дурыс болды. Ал, Беже, exi балана батанды бер. - Bi3 карсы емесшз. Кудай балалардын алдынан жарылкасын! 0 к т карагым, улкен ауьшдан келдщ гой, батаны езщ бер! Орынбек 6ip тоерлеп жуг1н1п отырды да алаканыи жайды. Уй imi тугел екш ге телм1р1п, алакандарын жайысты. Жолдарынды ондасын, Еш жамандык болмасын, Аузы канды берш ен сакта! Колы арам жаудан сакта. Кадалганньщ сугынан сакта. Каргаганныц сезш ен сакта. Отаудьщ iiui баска толсын. Кора-жайы малга толсын. А к сакалды, сэры lic ii болып, ¥ з а к гумыр кеш1ндер! Косагынмен коса агар! Эумин! Бэр1 де беттер1н сипады. - Кудай тшеу iKai 6epciH. Балалар деген1не жетс1н, - деп Ракила кезш е жас алды. - Онысы Heci-ей, женеше-ау. Адам жаксыльнста жылай ма екен? - Ж о к эншей1н гой, - деп Ракила кимешепнщ ушымен кезш суртп. - Ал, Орынбек бауырым, кудай коскан куда болдык. Алла риза болса, 6i3 риза, - деп Бежей ыргала Tycin, муртын шираггы. - кальщсыз кыз бола да, кэд еаз кыз болмайды деп аталарымыз баягыда-ак айткан. MeniH ecxi е т т м н щ орнына берген жана eTiriH калынмал болмайды. Ары кетсе, экелген eni-Tipin шыгар. Калынмал жагы калай болар екен, - деп Бежей кулана кулдк 138

Yfi iiniimcrijiep «мына Kici кайда тартып барады» деп кудж алып, ypimicin калды. - Беже-ау, Мусабай ж е т м бала екен, мунан не кылган капынмал сурайсыз? Жана ем м ет калынмал алганды Cioip айдайды. - Мен Мусажанды юшкентай кезшен жаксы б тем . Елгезек те пысык боп ескен бала. Жасынан Бейсенбай мен Сагынай агага колганат болтан. Кейш окыды. MiHe, агайын-туган сеш м артар азамат болды. «Т ент тапса - тепн бер» деген мэтел де барын езщ де бшесщ. Мен кальщмалды Мусажаннан емес, бас куда оз1ннен апгалы отырмын. - Ал, ал, куда! - деп Орынбек жантая Kerri. - Алсам, калынмалга 6eprici3 6ip колкам бар. Берсен айтам, бермесен кенш калдырып аузымды ауыртпаймын. - Айтыныз! Сурайтыньщыз калтадагы партбилет емес шыгар? - П артбилетвде шаруам жок. Партияна ал деп те колкала- маймын. Орынбек каркылдап кеп кулдк Мусабайга карата кезш кысып койды. Онысы «мына атан не сурайды?» деген сьщай едк - ©юл карагым, сездерщ нен ацгарганым, ipi байларды кэмпескелеуд1 аяктап калыпсындар. Ертен Ш олаксайда куздеуде отырган Манай урпагы - ЕсенкелдЫ кэмпескелеуге аттанады екенсшдер. Твк1шке колдарьщ жетпейдк Ауыл-аймагын Аргыбет асырып, ез1 банды боп кета. Онын конарын сай, ушарын жел б т е д ь Ал Манайдьщ улкеш Турыскелд1 о дуниелж болтан, - деп Бежей ернш жыбырлатып, дуга окыды да бетш сипады. - Байкаймын, е зщ в шынында да сол байпардын куйыршыгысыз- ау дейм in, - деп Орынбек тагы да кулдк - П е й т ш з ауып тур. - Олай десен картам , колкамды айтпай-ак кояйын. - Айтыныз, айтыныз. Калжын гой. эншеЙ1н. - Манай мен мен1н экем TeTi сонау Жонгармен болган 6ip ша- быста достаскан екен. Экем 6i3fli осы Ж етк у га Keuiipin экелд1. Манай досын «Жет1судын жумсак топырагына катар жатайык» деп шакырыпты. EKeyiHiH де моласы Ш олаксайдын eKi кабагында тур. Агайынды ушеу едш, ушеу1м1з де осылардын т ет р е г ш д е ер ж етак, адам болдык. Ушеуден буп н жалгыз калдым. Улкен бауы- рым TeKiiuTiK етепнен устал ед1. Акыры сонын айтагында жур1п каза болды. Ортаншы агам Бабаш Кызыл болып, Саркан согысында шейпт кета. Экем13 дуние салган сон туган жиен!м1з Сагынай эке орнына оке болды. К,амкор болды. О Kici TeKiuiTin жылкысын 139

багып талай 3s6ip керген сон, ер кеуде адам, езгеге арын таптатпай, кайырымды бай - Есенкелдшщ жылкысын бакты. Сол Есенкелд1 окыган, бinrip, кайырымды азамат кой, «бес уйден 6ip Kici» апган жылы Тею ш п женге келпрш , елш кан телеке яббермедг Ал кенес емметш осы ещрде курган балшебек Бейсенбай кайын агама icTereH адамгерш ш к жаксылыгы кепке белгий - 6ip тебе. Ж елм бала- ны Карагаш медресесшде окуга ж1бертп. Окып келген азаматты Карагаш мектебше MyraniM гып орналастырды. Маган калын 6epin, катып эперд1. Басыма уй Tirin, бауырыма казан асты. Байдын да байы бар. Солардын шпнде халыкка кайырымдысы бар. Кедейдщ де кедеш бар. Солардын iuiiiuie халыкты кан каксаткан сумдары бар. Менщ колкам: осы 6ip кедейге жанашыр азаматтын малый ал да, е зш айдаудан азат кыл! Ж антайып жаткан Орынбек басын жастыктан жулып алды. -Ойпырмау, Беже-ау, мынауыныз колка емес, нагыз контррево­ люция гой, - деп ещ куарып Kerri. - Занга томпак кой оныныз. - Мен KeHTip-ceHTipiHfli бшмеймш. Егер Бейсенбай болып, нак сен1н орнында екруктщ екий болса, тап солай icTep едь ©здерщнщ нагыз балш абектерщ Бейсенбайдын эруагына салдым, осы калкамды. Азамат уппн 6ip азаматгык icTe, карагым! - Ж еш бола кояр ма екен? - деп Орынбек тунерш басын шайкады. - Мал-мулкш кэмпескелей бер. BipaK басын азат кыл! И т жек- кенге айдама. Халык суйген азаматка обал болады. Орынбек Бежейдщбул колкасынашыламай,cepiri Мусабайга карапы. - Аксакал дурыс айтады. Осы е nipд еп ен 6ip аяулы api кедейге нагыз кайырымды адам екеж рас. О зге кемекшш iкке тагайындаганда Сагынай ага да осы жагын ескертш ед1. - Ойпырмау. бэр1н де байшылсындар ма, бул калай? Уй iiui унс1з калды. - Орынбек карагым, улкен улыктын 6ipicin. Осындагы Tinyfleri б1реулер нагыз банды Т е к ш и 6ipa3 камап, «бес кунде 6ip KepiHin тур» деп жарык дуниеге шыгарып ж1беред1 гой. Ш ыгып алып кайтадан ы лан салады. Жогарыдан келген екш солар гурлы жок па? - деп Бежей енд1 Орынбектщ намысына тие сонлсд!. - Не акыл айтасыз, сонда? - Теюш кусап кашып кетер деп озщ кеткенше камауга ала тур. «OnipiKKe апарып жеке сураймын» деп ез1нмен 6ipre ала кет. Былай шыга нокта-жуге|йн сыпырып коя бер. Мундагы екшд1н ойында не бар екенш, жол-женекей не icTereHiH ел кайдан 6mciH? Орынбек тандайын кагып, басын шайкады. «Сен бала болмаганда мундайга тап болмас ед!м» деп Мусабай жакка тесе карады. 140

- А ксакалдш акыл-ак, орынды сез, - деп Мусабай да каймыкпай сейледВ - Кап, болмас. Бас кетейн шаруа болса да, эдшеттен асып кайда барарсын? -С а й т , карагым! Бала-шагацньщ кызыгын кар! - Бежен де кызык адам екен, аз басыныц не боларын бшмей турып, iuipireH бай Манай урпагын коргаганы Heci? Айта берсе кезшде ci3 де байдьщ бапасы болмадьщыз ба? Табынызга тартып отырган жоксыз ба? - деп кулана езу тартты Орынбек. - «Э дш егй атгап кайда барарсын?» демедщ бе, меш н де эдш етй атгагым келмейдь 0м1рде кия баспайтын пенде бар ма? Орынбек тусш суытты. - Ж э, жетер ещй буп энпм е. BipaK Tipi жанга отыз йстерщнен шыгарушы болмандар! Bip кисыны болар. BipaK сол Есенкелдш округке езйцзге айдатамын. - Куп, кайырымды адам. OflTeyip, «атылсын-шабылсын» не- месе пэленбай жылга Ci6ipre жер аударылсын» деп кагаздамасан, eKiMerriH куры гана ишвдрмесен болды-дагы. Ар ж аган 6ip кудайга тапсырып, ез1м-ак жендермш. Ертен солай аттанайын. М эн-жайды туспинрейш. - Ж о-о-ок, е й тп ещ з! Б ар сырды ез1щ з cyfiiKTi байьщ ы зга азатгыкты колыныздан 6epin турып айтарсыз! Онын да Tipi пендеге еле-елгенше аузынан шыгармауга уэдесш аларсыз. - Жас та болсан елге бас болатын кайырымды адам екенсщ. Таты да мын да 6ip рахмет! Ал Есенкелд! байды eKipiriHe маган айдатпа. Тещректеп журт куд1к алады. Буп жумыска мелиса Т елеки жумса. - Ойбай-ау, оньщыз орыс кой. -С у й е п орыс, е й казак онын. Муны Мусажан мен маган кандай сенсец, оган да сондай сен! Жасымыздан 6ipre ecin келем|‘з. О нын SKeci iuiKi Ресейден ауып келе жатып жапгыз атын жылан шагып елй рш , бала-шагасымен ез уш рш ен калып, жолда ел1м халшде жаткан жер1нен Сагынай ага камкор болып, мен1н экем Жет1суга inecnpin келген. Сонан 6epi ipre де, кеш л де ажырамаган дос- жармыз. Сагынай агага да, маган да туган бауырдан 6ip кем емес. Сен оган,'карагым. Орынбек келккен сынай берш, ундеген жок. Есенкелд1н! айдауга Телек агага мен! косыцыз. Екеулеп айдайык. Тэрк! комиссиясынын MymeciMiH. С1здщ сен1мд1 хатшынызбын. Сонда кудш бола коймас. - Ж ен екен, - дед! Орынбек. - Кой, жаталык. Рэш, конактарга, астапыралла, конак емес-ау, бас кудага орын жайга! 141

Тун ортасы ауа уй irni шырт уйкыда жатканда 6ip топ аттынын туяк ay6ipi естшдц. Б1раздан сон жатаган шым уйдщ тебенек терезеЫ oip бушрден камшы сабымен кагылды. KeiiiHri жылдары абактыга айналдырылган enceni узыншак уйдщ ауласына кун аркан бойы к етер м е 6epiKTepi шошайган, мылтык пен кылыш асынган адамдар эдетгепден кеб1рек жиналган. Абактыны тещректеген халык та 6ipa3 баршылык. Буларды Tycrepi суык мнпиционерлер де жакын манайлатпайды. Эскери адамдар- дан вздер1 де жасканып, абактыга жакындамайды. Талу кешенщ бурышында, катардагы мыжырайган аласа уйлердщ ыгында турган адамдардьщ басым кепшип эйелдер. Крлдарын кеудесше айкастырып сап басбагып тур. Араларында кездерше жас апгандары да бар. Камауга алынган «Есенкелд1 кажы езге байлардай Уркггке жер аударылмайды екен. Алматыга апарылып, онда улкен сотгардын алдында тергеуде болып, сонан сон атылады екен» деген кауесет сонгы кундер1 алакандай гана аудан орталыгын Kepin кеткен. Бул энпм енщ exi уштылыгына еш кш ш ек келтзрмеген. 0йткен1 осы тещ ректеп ipi байлар тугел тэркшенед1. Малы мен жер1 сол байлардын жалшылары мен малшыларына белin 6epinfli. ©3flepi лаулап Ci6ipre айдалды. Алыстагы баска 6ip калапарга жер ауда- рылды. Ал мына Есенкелд1н1ц абактыда жеке жатуы теп н емес. Не кылса да букш казакка аты жеткен Манайдын енд1п K03i Tipi урпагы рет!нде жазаны ауыр тартатыны тусшпсп болгандай efli. Сол кунн1н орайы келген1н кепшш in ce3in тур. Bopi де унс1з. Кабактары катынкы. Ж уздершде аяушылык нышаны бар. Егер булар «Баска 6ip бай атылатын болыпты», десе булайша аяушылык б1лд1рмеген де болар ма ед1, кайтер едг Eipax жыланнын аягын керген Texim 33ip жана OKiMeiriH колына тускен жок. Кеп узамай абактынын алдына уш атты Kiel келш токтады. Айна- ла коршаган халык округген келген тетенше екш Орынбек Бековты «не кылса да дэу соттын e3iciH-ay» дегендей жорамалдап таныды. О нын касындагылар аупартком хатшысы Сагынай М эдиев пен ауатком терагасы Естай Ергалиев ед1. Булар аттан тусе бастаганда сыбыр-куб!р де кебейд1. Булардын сондарында ерттеул1 бос ат же- тектеген 6ip топ миллиционерлер де келш токтады. Енгезердей oip казак милиционер ж уп ре басып келш абактынын 142

eciriH ашып, iuiKe Kipyre бетгеп келе жаткан бастыктарга ыгысып жол бердь Салден сон ею колын артына салган Есенкелдшщ басы кершгенде элгш деп сыбыр-куб1р аныгырак естш е бастады. Е сенкелд1 абактыга тускен eKi аптанын iu iin ae керер кезге картайып калган екен. Етп-ж еш ц денес1 де тартылган. Кезш щ де алашыгы анык Kepinin, ею жаты кусырылып калгандай. Акшыл сэры OHi кукылтым тартыпты. «Алматы га апарып, атылады екен» дегешц в31 де еспген болар-ау. Бул жалганда жарык дуниемен таяу кундер1 коштасатынын алдын-ала бшуден, бул ем1рден erepinfli куш бурын естуден аскан кайгы -каарет бола кояр ма екен? Есенкелд1 ш анкиган куннен кезш келегейлеп, айналасына барлай карады. Жакындауга сескенш, тещректеп турган адамдар- ды кердь Б1разын танып, б1разын танымады. Б эрш щ кабагынан езш е деген аяушылыкты сезгендей болды. Бойын Tiirren о н колын жогары KOTepin: - Кош бол, агайын-туган! - деп санк erri. Баска ешнэрсе демедь Жуткыншагына кесек тыгылгандай 6ip жутынып калды да, «ал eHai не icreymi едщдер» дегендей, еюл мен аудан басшылары жакка алара карады. Онын K03i Сагынайга да тусш Kerri. Сагынайдын кещ лш де каяу жок. Жуз1 жаркын. О нын бул калпын Есенкелд1 эрине тусшдь Заман ещц Сагынайджь Енд1 муртынан кулш, шырт тую ретш ещц осы кедейлер. Ею милиция Есенкелдшщ колын устауга ынгайлана бергенде Сагынай кыл шылбырды элгш щ колынан жулып алып, Есенкелдшщ колын артына 03i байлады. Колын -байлап жатып, сыбырлай - Кершкенше кун жаксы, кажеке, - дед1 Сагынай. -Е нд 1 о дуниеде KepicepMi3. А л колымды кершгенге байлатпай езщ байлаганына рахмет. Ол да болса бшгещцпн. Сагынай ундеген жок. Былайгы журтка керсетпей Есенкелдшщ бетше карап жымия кулдь BipaK кажы онын бул п ей ш н тусш бедь Женген и т о н желкелегенше жорыды. Exi милиционер колы кайырыла байланган адамды демеп ep-rreyai атка м ш п здь Атылатын адамды алып бара жатып KonminiK алдында ешкандай сез сейленбедь Ешюмд1 коштастырмады да. Мунын 03i - «imiH бшсш элэулэйдщ» Kepi едь Есенкелд1 басбагып анталап турган халыкка ат устш ен шола карап турды. Атгылар да уздж-созык орындарынан козгалганда жакынырак турган топ арасынан жылау мен сынсу айкынырак естшгендей болды. Майда топырагы толарсактан к ел т, ат туягы тиер-тиместен 143

шавдатып жататын Аксу бекетшщ алкам-салкам кешеымен бупар акырын жылжып кеяедь «Буйен-Аксу аймагынын букш казакелше аты кеткен ipi феодалы Манайдын 6ip урпагын ерекше жазалауга экетш бара жатканын ел анык кореш » дегендей де сынай бар. Есенкелдшщ сонынан шесе жылжыган топты милиционерлер камшы ytfipin Kepi кайтарып тастады. BipaK Есенкелдшщ рулас жа- нашырлары алыстан т е с е отырып, осы ещрге пайдасынан езге зи- яны бола коймаган кайырымды байды кала сыртына шыгарып са- лып, узак сузше карасып гурды. Каланын батыс жагындагы Кдбыргаталдын кек сазынан ете бере журпш шлер к1лт токтады. Шыгарысып сап келе жаткан милици­ онерлер осы арадан Kepi кайтарылды. Туткынды айдаушы шагын топ кана калды. Орынбек тукылданган шылымын лактырып «i6epin, артына карай дауыстады. - Мусабай, шеш ана туткыннын колын! Мусабай Есенкелдше жанаса келш онын колын ш еш п. Кыл шьшбырды буктеп канжыгасына байлап алды. Ж урпнш ш ер CyrrireH бойындагы Бежей кыстауына ат басын лрегенде уйден 6ip топ адам шыгып карсы журдь Бежей жупре басып келш Есенкелдшщ шаужайына жармасып, агган rycipin алды. Ракила 63i nip тутатын адамына он Ti3eciH басып, иипп сэлем ютедк Есенкелд! суык кана: - Рахмет, карагым, еркенщ ecciH! - дедк Ас та 33ip екен. Семi3 токтынын етшен табак тартылып, кымыз сапырылды. ©кшге де, кажыга да орынды ыклас керсетшдк Орынбек атына мшш жатып ауыл адамдарымен тугелдей кол алысып коштасты. - Ал, Беже, айтпакшы, кудеке, дзм-тузынызга рахмет! Ocipece женешемнщ ак п ей ш н е разымын. К ерккенш е кун жаксы, куда мен кудаги, - деп кысык кезш сыгырайтты. - Саган да рахмет, куда! Bip тш еп ш й орындасан, кудай кесегещн кегертсш! - Еши кудай коскан куда болган сон куданнын 6ip тшегше жарамасак нем1з азамат? Кудасын кудайдай-ак сыйлаган казак емесш з бе? 03iHi3 гой калын алмай, 6ip тш ек алган. Есенкелд1 б у л ар д ы н с е з ш е ту сш б ед Е BipaK кудандалы адамдардын бул жайдары ce3i онын сонау жьтдары езш щ осы Бе- жейге Ракиланы айттырып, Ысмайылга куда тускенш eciHe салып едк Бежей Есенкедщм де вз колымен аттандырды. Колын кысып турып: 144

- Кажеке,кайда ж урсещ з де есен-сау болыныз. 1стеген жак- сылыгынызлы умытпаспын. «Тау айналмаса да тас айналар» де­ ген. KepiciceHiiie кун жаксы болсын! - дед1 жанарына жас ipKwin. Есенкелд! бул коштасуга ж1б1медЕ К,айта тан галгандай болды. Бурынгы малшы-жалшылардыц Keciicri айдауга емес, ату га айда- лып бара жаткан адамга «керюкеше кун жаксы» дегендерш тусше алмаган. в ю м ет колына тиген кедей-кешшктщ келемеж-кекесш ме дейш десе, жуздершен ондай нышан ангармады. Жаулык кезкарас кермедЕ Сонгы кезде сейлеуден тыйлган Есенкелд1 Бежейге карата - Бежей, жасыннан 6ipre ескен дос-жар едщ. KiMHiHжаксылыгы к1мге e n-i - 6ip Алла 63i багалай жатар. Кедей мен кегашк тендж алды. EHfliri бар е м м е т сендердщ колы цда,Бежей. Ж иен аган Сагынай - жергипкп ешмет. Ыстык-суыгы басылмаган бас кудан ана Бектщ Орынбеп онан жогары екш ет. А кирет алдында сенен менщ 6ip тш епм бар. Айзагулге кез кырынды сал. Сорлыны кершгенге кезтуртю кылма. Ал о дуниеге аттанып бара жаткан адамга берген «атауына» рахмет! Бежей не дерш бшмей калбалактап калды. - О не дегешшз, кажеке, о не дегенщп? - Кажеке, Айзагул жецешем де кайырымды адам ед1 гой. Жана ек)меттен кысас кере коймас. Жазыгы байга зайып болганы ма? О жагынан кам жемешз, - деп Сагынай Есенкелдшщ апдына бетпе- бет келдЕ «Бул тшепшзд1 мен мойныма алайын» дегенш ангартты. - Ал журелж. Бул не турыс? Жол алые. Кыз узаткандай болгандарын не, сонша? - Орынбек даусын каткыл шыгарып. Жолаушылар Бежей аулынан «кош.кош» айтысып, батысты бетке алып Коныртау бектерше карай тартып Kerri. 5 Сагынай мен Естай округтен келген екшд1 Буйен сагасына дейш шыгарып сап келедЕ Булар ЕсенкелдМ айдап келе жаткан Телек пен Мусабайдан аркан бойы озык келедЕ Орынбек советтенген,1р1 бай- ларды кэмпескелеу табысты аякталган ipreni елдщ енд ш карекетш айтып келедЕ Баганадан 6epi yHci3 ой устзндеп Сагынай: - Bapi де ауызбен айтуга жещл-ау. BipaK аузы аска.такымы атка жарымаган кедей байпарды кэмпескелеуден алган азын-аулак малый сойып жеп куртып барады. Алган жерлер! де 33ip жещп енЫ б ер е г а Typi жок. Бу кедейд1н колында тукымы, жер е н д е й г а куралы бар 145

ма? Оныц устш е бурын жер шукып кермегсн хапык емес пе. Ет кызуымен жер алып калды ды, ещц оган керенау карайтын сиякты. Исаев жолдаска осы мэселеш жепазсен деймш. - Ж ана дуниенщ к ем -к ет т болмай турмайды гой. Бул ieriH т е л п н ещц коллективтж шаруашылык, кооператив шешедь Рас, мойы нсерш тщ карымы шамалы. Енд1 ipi коллективтж шаруа- шылыктар курамыз. MiHe, сонда жер ондейтш курап да, тукым да бершедк Ресейде мундай ipi шаруашылыктар курыла бастапты. Алды к уап ы трактор да ала бастаган. Бэрше уакыт керек. Асыгу да керек, - деп Орынбек ерге 6ip жамбастап отырды. - Асыкпасак, оган да жетеркйз. Тек мына халыктын Аргыбет асуына тиым салатындай 6ip ебедейл! шара жок п а ? -д е д ! Естай. - Ka3ipri ен басты мэселе халык арасындагы у п т жумысы. Жана exiipAiH кедей уш ш жумак болатынына солардын K03iHде.коншш де жетюзе бшу. Bi3 алдымен кенес еюметш щ он K63i - 03iMi3fli осы icxe дайындауымыз керек. К ен ш д ер ^ зге келмесш, биимге ani кендеьнз. Саяси жэне шаруашылык 6miMiMi3fli кетеру1кпз керек. Ертен ipreni шаруашылыктар курамыз деп отырмыз. Соларга KiM жетекшшж етедь Совет еюметше тек бершгендж, ак журектшж жеткшжшз. 1сН 6!лin баскаратын маман кадр керек. в м м е т коллективтж шаруашылыктарымен коса улп ретшде советик шарушылыктар да кура бастайды. Машина-трактор стансалары курылады. MiHe, соньщ бэрше к1м кожа?Эрине, шздер. Ал с!здер бшмдцболсаныздар, ic денгелей журе 6epepi хак. BiniM мэселеш сез болганда Сагынай да, Едтай- да камыгып, томен карап калды. - Мен издерда тусшем. Патша заманында колдарыныз жеп‘п оки алмадыныздар. Ещн кенес заманында окуларыныз керек. - А на Мусабай мен Толектер болмаса, б1зд!н миымыз катып Kerri гой? - дед! Естай. - Мусабайдын 33ipre 6inlMi жетедь Ол мугал1м екен. Ол шздерге шаруашылык баскарып бермейдк Онын жумысы Ka3ipri ен 6ip манызды ш ар у а -х а л ы к агарту iciMeH шугылдану. Ал Телек болса, ол да ез мамандыгы бойынша eaayip 6mw i бар жнтг кершеш. - Сол Мусабай ашатын школапардагы балалар ер жетш, елге ие болганша кай заман? - дед! Естай элде б1рденеден туншгендей. - Мусабай болашакка кадр дайындайды. Ал совет еюметшщ колында бар кадр с!здерсшер. Свдер каз1рденбастап бЫм апуларыныз керек. Ауданды баскаруды '33ipme кейннп ecin келе жаткан, жана 146

екииетке бершген адамдарга тапсыру кажет. Келер жылы Алматыда ауылшаруашылыгы басшы кадрларын дайындайтын узак мерз1мд1' курстар ашылмак. MiHe, здздердщ б Ы м алатын жерлервдз осы. Ал «Рабфактар» слздерге кол емес. Жастарьщыз асып Kerri. - Оган б1зд! KiM ж1беред1? Бала-шагамызды кайтем1з? - дед1 Сагынай селт етш. - Эрине, б ш м алу дегенвдз жаксы-ак нэрсе гой. - Келксещздер, мен осы мэселеш Исаев жолдастын алдына койгалы келем. СЙздертек шаруашылык пен ауданга гана емес, онан да жогары орындарга керек, мунан да жогары туткаларды устай алатын адамсыздар. - Ой, бауыр-ы-ым-ау, Tiirri кетере мактап <юбердщ гой? - Ш ыны сол, Сэке. - Сонын бэрш е б ш м керек кой. - Иэ, 6iniM керек, - деп курсщ щ Сагынай. - Келюсещздер, келер жылы хабар ез!мнен болар. - Келкпегенде кайда барар дейсщ? Акыр осы жолга бас тжкен сон, осы жолдыц бар ауыртпалыгына акыр сонына дейш кенбеске лажыц жок. - MiHe, нагыз коммунист ce3i, - деп Орынбек 6ip ж елш нш калды. - Yitni - барандымыз. О жагы калай болады екен? - дед! Естай. - О жагынан кам жемешздер. Баспана жагын ез мойныма алайын. Курсты тамамдаганша ем м ет Ыздерге жэрдем а к т а б е р т турады. KyHKepic жагынан кам жемешздер. Бул Курска, аман болса, Казакстанньщ тукшр-тукп1ршен жуздеген адам келш окиды, эл1. Ka3ip партия мен ук1мет эйел кадрларды окытып, ecipyre де баса назар аударып келед1. Сондыктан Эмина карындасты да окытып, совет кадры eTin шыгару керек. Сол карындасынызбен де оку жайпы сей л ес т керш ешм. Мшез1 каткылдау ма, калай? «Карагаштан» ком­ мунист Бейсенбайдан апган 6iniMiM де жетедь MeHiH бар максагам жауларыммен аяусыз курес ж ур п зш , Бейсенбайдай арыстын кегш алу деп Mi3 бакпай койды. - Е-е-е, ол карындасымыз Бейсенбай мен аке-шеше казасынан кейш курт езгерд1. Кыз кезшде ж!бектей сызылган-ак бойжеткен ещ. ©Mipтауюмеп адам ды ширатумен катар ширыктыра тусе ме, капай? Tan жауы десе калшылдап турады. Эрине, нагыз коммунист солай болуы да керек кой. Bipax эйел адам гой деген!м1з болмаса. Былтыр 03iH партия катарына алдык. 0 з iciH жаман аткармайды, icKep-ак. Сагынай жан калтасындагы насыбай шакшага кол салганда осы 147

кумарлык эд егп умыт калдырганына еюнгендей езгелер де жалма- жан шылым орал тутатты. - Орынбек бауырым, элп айткан «Рэпбэгщнщ» женш тусщщрдп? Кандай оку 03i? - дед1 Сагынай иыгынан асыра шырт туюрш. - «Рабфак» дегежщз жумысшы жэне кедей шаруа жаста- рын уш-терт жыл окытып, орта 6LniM беред1 де, олардыц жогары оку орындарына тусуше жол ашады. Эттен жасымыз асып Kerri. Эйтпесе... - Мен1н Салак деген балам бар. Соны биимд1 азамат кып ecipy эхелж борышым бол турганы. «Карагаш» медресесш тамамдаган. Бейсенбайдан окыган. - Сез бар ма? Келер кузге таман менщ ез1ме ж1берщ1з. Сол балацызга камкор болайын. - Кудай т ш еу ш зд 1 6epciH. Б1зден кайтпаса, да кудайдан кайтсын! - Сэке, кудайды аузыцыздан тастамайсыз. «Кудайсыздар уйымына» муше емесшз-ау, теп? - Астапыралла, о Heci тага? Атыныц жаманын, кэшрдщ. - С1здерге де жетш калар, бул уйым, - дел кулд1 Орынбек. - Мына ауыл езщ1зге айткан, тал жаулардьщ колынан каза болган балшебек Кобыл аннын ауылы едь Осында ту ст е н т , анырап калган ата-анасына к е р ш т , кенш дерш жубатайык. Орынбек, езийзд1 шыгарып салуга шыкканда 6ip ой осы едь Тагдырымыз косылган адамдар 6ipiMi3fli-6ipiMi3 ескере журсек, еыркей журсек 6ip ганибет емес пе? Орынбек кел ю т , басын изедь - Бул ойыныз дурыс екен. Сонан сон кайтьщыздар. Ары карай ез1м-ак жол табармын. - Мына Мусабай менТелек б1збен 6ipre журедг Талдыкорганга дейш шыгарып салады. Жол буралан-бултагы коп таулы жер. «Жа- ман айтлай жаксы жок» деген. С1здщ басыныздын амандыгы б!здш жауапкершшм1зде гой, - дел кулд1 Сагынай. Кобыланнын sKeci Булкыш аксакал мен memeci Нурила шешей конактарды куана карсы алды. Ж алгаз улдын балшебек жолдасы Сагынайды кепке дейш кушакгарынан шыгармай турды. Бейсен- бай мен Кобыланнын Kici колынан болган ажалын айтып, 6ipa3 шер таркатып барып басылды. Конактар осы уйден тустенш, eKi жакка карай ажырасты.

6 Шагын гена тау езеш Балыктыдан ете бергенде Орынбек ат басын тартты. - Ал «irirrep, осы жерден айырылысайык. Мен Талдыкорганга тартты. Осында округтен келген жолдастарыма косылайын. Сендердщ буп калада жумыстарьщ болмаса, тау бектерлеп Tin кет1ндер. - Жумысымыз жок, бул калада. Не жумыс болсын б1зде, - дед1 Мусабай. - Ал онда сырт кезге туткын айдап келе жаткан болып кершбегендерщ жен. «Сонда не icTeyiMi3 керек?« дегендей Телек Орынбектщ бетше сураулы шшш мен карады. - Телек, сенщ KHiMiH былайша да милицияньщ кызметкер! екешнд1 керсеп п тур. Мусабайдын мойнында мылтыгы бар. Де- мек, ол да милиция адамы. Араларыцдагы дене туркы, келбеы жагынан да каймана адам Есенкел/ii кажы емес пе? Сондыктан о KiciHi де милиция адамы кып керсету yuiiH Телек сен мойнындагы мылтыктын огын алып кал да кажыныц мойнына сал. Mine, сон­ да бэрщ де жолаушылап келе жаткан милиция адамы болып шыга келеЫндер. Эйтпесе, жаман айтай, жаксы жок деген, алдарыцнан банды шыгып, айдалып келе жаткан адамды куткаруга эрекет жа- самасына кш кепш? Сактыкта корлык жок деген емес пе? Айырылысатын ymeyi де Орынбектщ буп усынысына езу тарт­ ты. Ею ж ш т буп усынысты куптап жымиса, Есенкелд1 кекесшмен 6ip мурттай купдг Жолаушылар кол алысып коштасты. Орынбек Есенкелд!ге куректей алаканын усынганда кажы тагы да езш соттаган бул тетенш е ею л д щ кай келемеж1 екен1н туЫне алмады. О рынбек кажыныц мамыктай ак саусактарын кысып турып: - Ал, Кажеке, кайда журсек те аман-сау болайык. Tipi журсек осынау кец дуниеде эл талай кездесермыз, - дедк Кажы езш ел1мге айдатып бара жаткан еюлдщ колын осыншама кысканынан жэне тук туЫнбейпн макау санап турганынан тула бойы ттркен 1п калды. - О дуниеде дешз, балшебек мырза, - деп сыздай езу тартгы. - Кай дуниеде болса да кездесш , дурыс сэлем 6epicin, дурыстап сэлем алысканга не жетсш , кажеке, - дед1 Орынбек айырылысатындарга колын жогары кетер1п «кош!» - дед1 де атты бутка 6ip салды 149