- Бейсенбайдын жумысы б!зд1кшен де ауыр. Жалгыздьщ шаны шыкпас деген. Жалгыз 6i3 не тындырамыз? Етектеп елд1 KeTepin, Талдыкорган тусш , ездерщ айткандай Каратап-Быжы ж1пттер1мен аужай туй куге кета. Ол да барлап, байкап журген шыгар. ¥зай коймас. Ат-кшпп аман болса бугш-ертен кеп калар. - Ж эй, эншейш осындай кысылганда жанымызда болса дегешмЬ гой, - деп жаймашуактады Дэулетбак. - Кысылмайык, ж т т т е р , - дед1 Бабаш, - 6i3 кысылсак мына журт не болады. Кайта калжын сезд1 токтатпандар. - Бэсе деймш-ау, - деп Ермек Бабаш с'езше риза болып калды. - Ага дурыс айтады. Ана Естай гой салы суга кетга журетш. Естай iHiciH тагы 6ip алакездеп едк Ермек Бабашка карай ыгысып отырды. - Ал ж1пттер, тунжырамандар. Б1з эл1 кебейелпз. Кеп итжабыса кек итщнщталканын ш ы гарады ,-деп Сагынай ж1пттерге дем бере сейледг - Енд1 карал отырмайык. 1ске ю ркейж. - Алдымен бала-шаганы Keiuipin экетеШк, - дед1 Еспембет. - Бала-шаганы кеилрем1з, 6ipaK уй, кос-жаппа тжкен куШнде осында калсын. Bip-6ip шаныракка 6ip-6ip ж ю т куш ш -туш от жагып, тутш тутетш отырсын. Сотые осында, алгашкы жеще экелген осы кутты коныста болады. )K irirrep re осылай Tyciwiipiitnep. О сыныц e ii-ак оларга рух бередк Алгашкы жеД!с дакпыртынан кейш б1зге каншама адам келш косылды. - Бейсенбай аганын аркасы гой, - дед1 Сагынайдын желке тусына келш турган Мусабай. Балан дауысты танып Сагынай жапт карады. - 0 й , мына mipKiH кайдан жур? Ж упр, уйыкта барып! - ¥йыктайтын заман ба, каз1р? - дед1 бала ересек адамдай эр сезш ныгарлай айтып. - Мен де сарбазбын. Отыргандар тепе ба- старын KOTepin-KOTepin алды. - М ж е. осындай сарбазы бар ел женше ме, Tafiipi? - дед1 Сагынай. Оньщ даусы жарыкшактанып шыкты. Ke3i де сэл жыпылыкгап кета. - Айнапайын жеткжш епм, - деп езш е тартып алып мандайынан шекель - Ана эйелдерге барып айт, корыкпасын, уйпыкпасын де. Зипаш женгене айт, барлык уйде казан кетершеш де, жупр! Мусабай жирен д ен енж е ыргып MiHin тебш ш калып шаба женелдь - Ойбай, Сага-ау, жау келе жатканда казан кетер дегеннщ дж жеш болсын? - дед1 Дэулетбак, - онан да карсы шабар эрекета ойламаймыз ба? 50
- Ойлаймыз, - дед1 Сагынай, - 33ip кеп калган жау жок. Эскер зенб1репн арбага артып журедк Арбалыньщ адымы б ел г ш гой? Онын устш е жолдагы ауылдардын зэре-кутын алу уийн эскер келе жатыр екен деген дакпырт упнн эдеШ балу козгалады. Ол сэл ой- ланып отырды да кайта сейлеп Kerri. - Сен Сейтжапар, сен Ермек, ас-суларынды тез im in алындар да ез багытгарыцмен шолгынга кет. Сен Телек, бала-шаганы бастап Тасмекен туе. Экене сэлем де, мына бала-шаганы о дуниеде де, бу дуниеде де ез колынан алам дед! де. Сонан сон кару жагы тапшы, соны ескерт. Акыры казак демей, орыс демей патшамен согысатын болдык кой! Орыстарын кетере ме, калай? Ал Бабаш, Естай, Дэулетбак ушеуще ана уш топты апарып тапсырамын. Сен Бежей, Имэржан, Еспенбет менщ уш ел! касымнан калмайсындар. Кыскасын айтканда, м енщ он кол, сол кол шабарманымсындар. - Куп, куп! - десш oapi де орындарынан тура бердь Тек Телек кана унс1з отырып калды. - Сен немене, Телек? - Мен шзбен 6ipre болсам деп ед1м. - 9 n i талай жанымызда боларсьщ. К аи р айтканды орында! - Куп, Сага! - дед1 ж ш т Сагынайга аса 6ip меШрЫмен елж1рей карап, - кайда да болса аман болайык. - Жолыц болсын. Амандыкпен керюейж те. - Жолымыз болсын. Bapi де жетел1 ж кггтер едк бой кетеркйп тарасты. 10 Кеш еп уэде бойынш а Есенкелд1 кула 6ecTire ерд1 ертерек салгызып, агасы Турыскелд1 кажыньщ ауылына келген. Сонгы жылдары кудай-эруактан езген1 м ансук кылып, е н д т HrLniriH бул пэниден repi мэнг1-бакидан Kyrin отырган жасамыс кажынын да ел басына TeHin келген осы 6ip нэубет жамбасына аяздай баткан. Есенкелд1мен екеуара эн п м ед ен сон iHici TeKim болы ска ел тыныштыгын сакгау жен1нде 6ipa3 акыл салуга келккен. Осындайда ел камы ymiH жаргак кулагы жастыкка тимей кететш Есенкелд! болыс агамен бас араздыгын да умытпаган. О нымен журтка сыйлы, агайынга беделд1 улкен аганы бетке устал сейлеспек. 51
Кажы жиналган агайынга дани уагыз сейлеп, ертенп кымызды Есенкелдшщ келуше каратып отыр еда. iHici ат тумсыгын мамагашка Т1регенде окшаулау тйш ген караша уйден кутунп Козыкелд1 де ж упре шыгып, куда бестш щ шылбырына жармаса берда. Кажыны колтыгынан апып агган туЫрдь Сонау келш болып тускенде-ак тещ репндеп абысын-ажын «Акмарал» атандырган, ani де ещн бере коймаган бес биенщ сабасындай ак бэйбйде Кырмызы да cyfliKTi кайнысын с'епз канат ак боз уйдщ eciriH e3i ашып, аскан штипатпен терге оздырды. Есенкелд! кеше гана етене эцпмелесш кеткен агасы мен уйдегшерге сэлем 6epin, кариялардан темешрек малдас курды. Денсаулык, мал-жан амандыгын сураскан жок. Тек октаудай жумыр бш епндеп куш е бшезжтер! сылдырап сырлы тостаганмен кымыз усынган Кырмызы жецгесшщ бетше карал жымиды. ¥сынылган кымызды кос колдап алып, денесш Tiicren отырды. - Жецеше, кеш еп сэлемплзд1 абысынынызга жетюзд1м. Айзагулдщ де ушарга канаты болмай, тагаты курып жур екен, жазганньщ. (Зздщ сэлем|’щзд1 еспген сон-ак депмршзденш калды. Кудай жол берсе, ертен-бурЫпш алдьщызга келш кол кусырып, бас иш калар. - Айзагулд1 карыс атгатпайсыз. Эйтпесе, аптасына 6ip жуздесш отыратын адамдар ем еспв бе? ©3iw3fli юнэл! санамайсыз-ау, Ерж1пт, - д е л Кырмызы да нурлы жанарын 6ip TOHKepin тастап сынгырлай кулд1. - Болыс аулына барсаныз, Тетелес пен Карден келшге сэлем - Айтайын, айтайын. б зй й з де сонгы кездер1 Кажы аганын жанынан аттап шыкпайтын болдьщыз гой. Аракщж желпшш турмайсыз ба, былай? - дел кайнысы да жумсак кана дау айтты. К ы м ы зга к аны п, ж ука ш апан, жалбагай киген e«i кажы Карагайлыга жонын 6epin отырган дурлжкен ж т т т е р д щ аулы на карай жам жолмен суыт тартып Kerri. Сэске тустщ элетшде Карагайлыга карай асатын жасыл бел даласынан буларга жарау аттарынын куйрыгын ш орттуйген еда салт атты буйлрден косылды. Булар бвгде кезге елеушздеу кершу уцлн бшектерше курык кана шген жылкышылар icneiri. Бежей мен Дэулетбак екен. Ekeyi де ат •пзпнш тартып, улкендерге сэлем бердь Улкендердщ «жол болсын» дегенше жастар жагы «Элей болсын» десть - Жок карал шыгып ек, - дел Бежей танау асты суйкей салды гып айтты. вздерш еткен-кеткеннш багыт-багдарын, ниет-пигылын байкап журген шолгыншы ек демедк эрине. - Дурлжкен ж т т т е р кайда екен? - дед1 Есенкелдь - К1м бшеш, асу жакта болар, - дед1 Бежей, кулыксыз гана. 52
- Бейсенбай мен Сагынай кайда екен? Дэукен ауылы да солармен 6ipre деп ед1. Такымындагы экен Тетш щ кара шокпары ма? Бежей кымсынып, шокпарын етепмен калкапаган болды. - Кайдам? - деп ж т т он иыгын комдады да койды. Бугелектеп жер тарпып турган атыньщ Ti3riHiH тартып, аттын басымен элек болган боп жауаптан тайыкси бердь О нын бул кылыгын Есенкелд1 де ангарып тур. - Ей, Бежей! - дед1 eMipi елге акырып кермеген ол даусын каткыл да зицм шыгарды. - М енщ елдю м болмаса жаулыгымды кашан Kepin едщ? Мына Тукен екеум1з кетершген жастарга жау емесш з, елм1з. Елдтм1зд1 айтайык деп келем1з. Т у я м бупанга салмай жеш нш айт, былай? Ei3fli Бейсенбай мен Сагынайта тап каз1р бастап апар! Арандатушы кермендер тек! Бежей сасайын дедь Ш ынында да, осы 6ip шашын ак шалган бай адамньщ езге де, 03i д е елд1п мен камкоршылыгы болмаса жаулыгы мен жаманшылытын кермеп едк Басына уй Tirin, бауырына казан аскан, калын 6epin эйел эперген де осы Есенкелд1 едк Бежей 03iHiH осы адамга керсеткен кепе-корш еу сеш м Ы здтн е шынында да уялып калды. Елге сыйлы адамныц сезш жыкпады. - КеннрЫ з, Кажеке? Заман солай болып Kerri гой, езк - Иэ, заман илркш бузылайын деп тур гой, карагым, - деп Есенкелд1 де райдан кайты п, ж енге келдк - Б астап апар 6i3fli басшыларына! Боска дурлиш , дегб!рЫзденбендер. Бала-шага урейленбесш. Капал мен Арасаннан шыккан солдаггы Тукен екеуьпз болыска айтып токтатгырдык. Бежей Дэулетбакка караса, ол да осы ещ рд еп белд! де беделд1 ек! каж ыга сеш мм ен жы лы карап «кубы лм асы мы з кубылып, депзбеодпз депзш тур-ау, и п жаксылар» деген сьщаймен ыржия карап тур екен. - Кажеке, кешел i 6epi эуе айналып жерге тусер ыстыктан Буйен тасып жатыр. Слздерге еткел бере коймас. Ж олыныздагы ана тумсыкта Койшы мен Ондай аталарымнын ауылы бар. Сонда Tycin сусындал, ат шалдыра турсаныздар кайтед!? Мен барып шздерге кажет адамдарды ш акырып келейш. С 1здерд1 сол ауылга мына Дэулетбак бастап апарады. Сол ауылда табысармыз. - Онын да ж ен екен, - деп атка узак журуд1 каламай турган Турыскелд1 келюе Kerri. - Окасы жок. Сейтсек cefiirefiiiK. - Сен ез1н жатакта емес пе едщ? - дед! Есенкелд1 Бежейге, мунда кашан келдщ деген сынаймен. - Мурнагы кун1 жайпауга кеш ш келгем. в зв д з 6meci3, Ысмагул атам д1мкэстау адам гой. Жайлаудын самалына шыгып, кымыз ннсш деп кештеу болса да келгем1з, - деп Бежей енш актарыла свйледк 53
- Оларын жен екен, - дед1 де Есенкелд! 6epiK байлам айггы. - Ka3ip жайбаракат журетш заман емес. Б13 сол ауылга тже журе береШк. Сен барып Бейсенбайга, Сагынайга осында келсш дед1 де. Дэукен аксакал мен атан Ысмагул да келсш. Болыспен де, кетершген жптгтердщ басшыларымен де бетпе-бет жуйел1 энпме бар. Сагынайга айт, жалтактамай келе 6epciH, Кзушшздж жагын мойныма алам. - Солдат жатыр деп efli гой, болыс аулында, - дед1 Дэулетбак ез басшыларын болыс аулына шакырганнан кудж алып. - О жагынан кам жеме, карагым. BipiMiifli бiр iм iз жаттын апанына TycipceK адам боламыз ба? Сенс1н де 6i3re. Сакалымызды саудалап, ел камы ушш журмегенде осы дурмектен атак пен шен- шекпен 1здеп жур дейсйщер ме? Бейсенбай сенед1 маган. Оган менен арнайы сэлем айт. Ал солдат жана гана айткан жокпын ба? Т эгтш ке алып турганынды тусшемш, карагым. EKi ж И т халык камын ойлагаи улкендердщ созш е сендь Енд1 оларга кайшы келмедь Бежей: - Есага, бупн келмегендерщ!зде Бейсенбайдан баскамыз Балхаш тусш кететш едж. Jlenci-Ulyoaparam тош репнен тартып Каратал-Быжы аймагынан отыз мындай ер-азамат Бал каштыц калын камысына барып паналапты дейд1, - дед1 Есенкелд1н1 im тарта сейлеп. YfiMeci келемд1 Kici ер устшде ауыр козгалды. - Кзмыс паналаган кайран казагым-ай, алдагы кун1ц не болар екен? - деп кущренш Kerri Есенгелд1. - Дэулетбак, сен 6i3re жолбасшы болмай-ак кой, карагым. Койшы ш алдыц ауылын ез1м1з-ак табамыз. Сен 61зд1н ауылга шап. Кеше 6ip кэдеге жарар деп жылкыдан 6ip кок каска байтап алды- рып, сауын биелерге коскызгам. Соны болыс ауылына 6i3 барган соц жетьчз. Хабар Бежейден болар. Сауыншы Садырбайга менен сэлем айт. Малды 6epciH дед1 де? Бар! Тез кел! - деп Есенкелд1 атын Te6iHin калды... Bip топ журлш ш болыс ауылына ат тумсыгын т 1регенде, болыс кенсес1есептелелн сеп з канат ак уйдщ алды ыгы-жыгы адам екен. Болыс та улкен 6ip мэжшюке ауылнай, старшындарын шакырган сыцайлы. Кетер1лген елд1н басшыларын ерткен Турыскелд1 мен Есенкелд1 сау ете калганда болыс тарамыстай тырысты. Салкын гана сэлемдесш, Kifli мшез Kopceni. «Бузылган бузы к, кудайдан да, патшадан да безген» KorepLnic басшыларын rinTi елемеген бол- ды. У йдеп шермиген, нпренген топ кажыларга ысырылып орын 6epicTi. Турыскелд1 торге жайгасты, Есенкелд1 Дэукен мен Ондай 54
карияны, сонан сон Ы смагупды езж ен uirepi оздырды. Бу кылыкты да Теыш жактырмай ею урты суалып. шытынай калды. Жарылып кетуге экеЫ тустас улкен агадан имендь Жайгасып отырганнан кейш Турыскелдк - Текшпкан, мал-жан аман ба? - деп сез бастады. Ел булш ш жатканда кайдан аман болсын? - деп Т екш кыныратки сейледь - Мына бузакы топтын патшага карсылыктары былай турсын, малымды экететш не экелержщ коз куны бар менде? - деп eni суып, кыжыры кайнап шыга келдь - Сабыр, болыс-еке, сабыр, - дед1 еш й Турыскелд1 imciHe кыр корсете, т1зе корсете сейлеп. - Ел баскарган адамныц ейтш opeKnireHi жон емес. Халыкты жамандаган кем усЬ калар. - Кембей-ак койсын м еш бу казак- Орысым-ак комель О тырган ж уртты н ж узш е кулк1 уШ ршдь О сы дан Keiiin е к i жактын да C03i де, аркасы да сэл кещгендей болды. Дэукен аксакал жагы сезге сез коспай yHci3 отырды. «Сез1нд1 6ipey сойлесе ш щ кышып бара ма?» деген халык данапыгына ден койды. Тек Бейсенбай гана Тею ш тщ соз элпетше, бет кимылына барлай тесе карал отырды. «Бшген адам тауып айтады, бшмеген адам кауып айтады» дейтш халык неткен данышпан, деп ойлады imineH. Жол бойы Турыскелд1 мен Есенкелд1 болыс аулында бо- лар энпмен1ц, жасалар байламнын мэн-жайын тус1нд1рген. Бул байлауга булар да куп дескен. Бейсенбай мен Сагынай бастабын- да «кек1регше нан nicin журген Toxim болыс осы байламга консе дещ з» деп мойын суна коймаган рай танытканда Есенкелд!: «Бес каруы сай патшага куш кврсетер шама бар ма, казакта? Кыршын жастарды окка байлап 6epin, боска арандатып кан жоса кылмайык. Акылдарын бар ж1г1ттерс1ндер гой, ойланындар? - деген 6ip ауыз сез1не алдымен Дэукен мен Овдай кариялар TyciHicTiK 6inflipin eni. Акылга сала келе жастар жагы да, «кудайдын баска салганын Kopin алмак» болып келккен. - Оу, агайын! - деп Есенкелд1 узак, сонар эн п м е бастады. - Казакгы ак патшага тэуелд1 кылган мына отырган Т е к ш болыс та емес, мына отырган Сагынай мен Бейсенбай да емес. Казакты патшага бодан кылган б1зден бурынгы акылгей хандарымыз - аргы ата-бабаларымыз екен. Жел жагымызга калкан, осал жер1м1зге де- меу болсын деген гой, сол халык камын, болашак жайын ойлаган ланалар. Осы бодандыкка ата-бабаларымызды мойын сундырган элденеше ондаган жылдарга созылган - «Ак табан шубырынды, 55
Алкакел супама» аталган Жонгар шапкыншылыгынын зардабы екенш осында отырган мына окыган ж т т т е р жаксы бшедь Кудайы кэнеки, содан бастап казак жер1 кан сасыган кыргын согыстан азат боп, кезш арен ашкан жок па? Солайы солай болса да «Куштшщ арты дшрмен тартады» демекнм ак патшаннын озбырлыгын да кермей-бшмей отырган жок, бул казак. Бар шурайлы жсрд1ез оры- сына эперш, казактын epicin тарылтты. Ж ердщ устш азсынып, ешл астын унпп барады. Осынын 6api келер урпактын сыбагасы емес пе ед1? Ал езгенщ озбырлыгына тускен аз хапык тек казак кана ма? - деп Есенкелд1тещрегш 6ip шолып, айнала карады. Есенкелд! сезше ден койгандар тугелдей тунжырап, бастары салбырап калыпты. Бей- сенбай мен Сагынай гана баска 6ip ойдын арнасына тускендей бой- ларын TiKустал, ездер1мен оздер1 болып отыр. - Ал керш iден, iprenec агайыннан «Аттан!» шыкканда тай-тулагымызга каргып MiHin, сой- ылымызды такымга басып борбайлай шабатын халкыцыз 6i3 емес пе едж? Ел жетпед1ме, жер жетпед1 ме, e3i THicTi ме, жок оган 6ipey соктыкты ма, эйтеу1р е з Ы з боданы болган ак патшаныздын басы- на кун туган екен, бодан халкынан квмек сураган екен неге шыты- най калдык осы 6i3? Агайындык борыш, Kopmi какысы кайда, бул? - Ак патшана казак кершгенмен, согыс демеген шыгар, - дед1 Мукамэди ауылнай ез!не унап калган осы 6ip сезд1 тагы да кайтапап. Оны Kefiici колдап, Kciiici унс1з капды. - TanipiM-ay, а к патшан «Ей, казагы м, кольщ а кару ал да катарыма тур! Мына жыга алмай жаткан жауымды жыгыс демей ме, онан да, ок астында эквп казуга кел дегенше. Халыктан халыктын жоргасы жок efli гой, - дед1 Ондай аксакал байсалды гана. Kip.\\ie кедейдщ сезше болыс Kipniuie жиырыла калды. - Шынында, алдыма туе, жауып турган ок астында кольща курек алып экебшд1 каз деген1 неЫ? - дед1 Дэукен кария, - Кррлау гой бул! Ашык кеуде, жапац тес Кыршын жастарды кепе-кершеу окка байлау деген1щ з осы емес пе? - Ой, кебж ауыз езбе екенс!ц ез1н. Сеш каксатып койган кай кудай, - деп Текил Дэукен кариянын сез1н де, езш де жактырмай 6ip урт Kerri. Кария шамданып калды. Китыга сейлед1: - Кез1нн1н eTi ескен екен, TeKiui болыс! Зарлатып койган кудай сенсщ! Карызым сенде. О кудай зауалынды береш! - деп Дэукен шамырканып колындагы камшысын eKi буктеп алды. Exi тоерлеп, шарта жугш ш отырды. Кеудес1нде ecxi кеп кайнап, ки- мелей женелд1. Сакалын сыйламай корлай сейлеген Texiui сезшен кене кеудесш ы за кернеп Kerri. - Жьшкынмен 6ipre ыгып елген 56
жалгазым ны н Ke6i саган келсш, кунэкар! Бейкунэ журтты efirin корлама. - Сабыр, нагашы, сабыр! - дед1 Бейсенбай картка езм с ш е , iui тарта карап. - Корлау емей немене, бул! Imni жакта ак патша, мунда Текпн болыс корласа, калай ел боламыз! - деп Бежей 6ip жактан килшп Kerri. О нын да Т е к ш болыска деген еск1 кыжылы табанасты коза калган. TeKimTi алгаш кергенде-ак жылан баскандай тж сш е карап, каны кайнап едг Улкендер арасында иба сактап, жолшыбай nicyi жеткен мэселеге араласпай e3i жеш мен отырган Сагынай «кайтесщ соны» дегендей сынай танытып, нагашы iHiciHe кез киыгын тастады. Уй imi сэл абыржып калды. Турыскелд1 oip жетю рш ш алып сезш баяу бастады. - Тек-iiu болыс, 6ip аягы жерде, 6ip аягы керде турган Дэукен шалды жылатпа. Каргыс алган адам кегермейдк ешуакытта. «Кун» деп бермесен де каусаган KeMnip-шалга KyuKepicriK мал бер. Bip уй1р жылкы сал, апдына. Жамандатып елетш немесе жутта сай-салада калатын кыл куйрыкка таршылык етпе, - деп кыжырды. Тек!ш от басып алгандай шыр ете калды. - Осы журт мен1 соттагалы келгеннен сау ма? - деп жагына пышак жаныгандай eai урты суалып тунере калды. - Оу, агайын, н еп з п эн п м е бул емес, - деп Есенкелд1 сез бас тады. - Пышак жуз1, кыл ус п заман туып, огп рщ ен ел бузылып, серкештен Kici eaiMi болар кун туды бу халык басына. Намысшыл азаматгардын алды пэтуэшз патшага карсы кетерш п, азуы алты карыс бес каруы муздай солдатпен тж е согыс салып, алды канга да 6erin жатыр дегешй кездер in кермесе де естш отырсындар. Ел булшуге айналды. Жасынан бактапас ескен Есенкелдшщ кепшшж алдында кепе- кер1неу бел алып бара жатканын Тею ш жактырмай отыр. - Ел булшсе, булд1ретш бул1ктер де, - деп Текйн тагы да киме- лей женелдк Агалы-iHLni тасымап сезге Kerri. - Блдщ булжбеуд 6ipniK пен т!рлж тщ болуы ел баскарган эм м дердщ арына сын, - деп Есенкелд1 агасына каткыл сейледк Ырыкка KOHrici жок озбыр туыска осы жолы тесе карады. - Мен булшрш отыргам жок. Ел булд1рген бул1ктерд1 тыя алмай, агайыншылыктан кете алмай мысы курып журген жанмын, - дед1 болыс ектенш. - Ел баскару деген ауыр ж у к п кетере алмаган адамныц бас- 57
табында эуре болмаганы жен ед1, - дед1 Есенкелд1 сызданкырап. - 1сщ1здщ де, сезвдздщ де мэтел1 «Ti3ere салатын» заман erri. б зтозге де сол рауа. - Ендеше ана шокынган Бейсенбайды немесе мына кандыбалак каракшы Сагынайды болыстыкка сайлаткыз, осы отырган ауылнай, старшындарга, - деп болыс шэлкем-шапыс сейлеп, шалдуар мшез керсетп. Уй iiui кулак какпай тон-торыс отыр. - Болыс мырза, - деп сезге килжы Сагынай, - карадай урынбаныз, Teniperini3re. «Акыл жастан, асыл тастан шыгады» деген. Бейсенжан болыстыгын былай турсын, оязыннын езш е шулгауын оратар ма екен? Ал мен болыс болсам, тап ceHi ана Кундакбай кара ниеттей шабармандыкка шендетпес ем. Осында мына кара казак болыс сайлауга келген жок. Турсекен мен Есекен болыс алдында, мына отырган аксакал-карасакал алдында 6ip мэмшеге келешк деген сон келш едйс. Есжтен Kipe ест1гешм1з бы- лапыт корлау сез болды. «Жыртык уйдщ кудайы бар» деген, баска тускенш 6i3 де корерм1з. Кетпк ендеше. Б!рак «Сом TeMipre балга бар, сомсынганга Алла бар» деген. Осыны умытпа, болыс-еке? Аяк асты коздана бастаган егеске кепишнк елендей калды. - Ау, ийгптер, сездщ шыркын буздындар гой? Сабыр, - деп кейгш Турыскелдг - Ерегестщ ел кылганын, ушпакка шыгарганын мен осы жасымда кермеген екем. Ерегескенше мына халыктьщ кез жасына калмайык. Халык осы отыргандарымыздан ум1т кутед1, дурью meuiiM табар деп даме кылады. Б!р мэмлеге келешк. агайын. «Агаш бутагы жемйл баскан сайын, баска акыл голган сайын ишпш келедЬ) демеуин ме едй бурынгылар. Ж енге ш пн д ер, туге! Созге байып oepinaep? Дуана сезден берекет таппайсыцдар. —Патшанын жарлыгынан асып осы журггын кандай м эм теш ай- тып отырганын тусшсем буйырмасын, - дед1 ToKiiu болыс миыгынан кулш. Э нпм еш spi созуга кулкы жок екенш байкатты. - Анау Торгай, Семей, Алматы манындагы казактардын KOTepinin, канга боялып жатканы сол елдщ надан, парашыл, капгез болыстарынын кырсыгы - деп Турыскелд1 еши ™ Kerri. - Он тогыз бен кырык уш тщ арасын мурнынан т о ш патшанын алдына айдап салмак болды. Бай баласынын орнына сорлы кедейшн жалгыз, жа- рымын жазып сорлатты. Пара алды. Туйеш тупмен, биеш жупмен жуггы. Сейтш халыкты ашындырды. Нысапты бшмедь - Ояз менен де 6ip аптанын шйнде спеске сурап жатыр, дйер- летш, - дед1болыс кос алаканын жайып. - Оязга oapi 6ip. «Басы ауырмаганнын кудаймен ici жок» деген. 58
Сен сонау Jlenci, Шубарагаш, Быжы-Каратап, Капап-Аксудан уркш Балкаштын иттумсыгы етпейпн калын камысына барып паналап, от басы, ошак касынан безш, кашкын болып жан саугалап журген отыз мынга тарта ер азаматты когендеп берсен «кой, жетедЬ> демес. Тею ш «отыз мынга тарта ер-азамат Балкашка уркш Kerri» ле генд! есй се де естш егендей болды. - Не кыл дейд1 сонда осы журт матан? - дед1 Т е к ш кей ген болып. Сынар езулеп отырган оньщ шорт сынганын журт сездк - Не кыл десш буп журт. О н тогы з бен отыз б1рдщ арасын тугел Ti3in оязга спеске берме дейдь Сенщ спескене Ы нген адам ояздын да, патшанын да курыгынан кутыла алмайды. Анау кетерш ске шыккан ашынган журттын Kefioip болыстарды enripin, жасалган спескеш ертеп жаткандары сондыктан емес пе? - Не ютейш сонда? - деп калды Темш , сезден муптшп. - Халыкпен акылдас. Осы нэубеттщ шенпмш халыктын оз колына бер. Жатка жаганам деп ез журтыца «эй кэшр-ай» атанба. - CnecxeHi мен жасап жаткам жок. Мына отырган старшын, ауылнайлар жасап жатыр. - Кетершген халыктын шанырагынды ортана туармей турганы сондыктан ш ы гар?-дед1 Есенкелд1 кекей к у л т . TeKiiu халыкшыл, кедейшш туыстын сезш е киыстанып, 6ip кырындап Kerri. - Болыс жалган айтады, Кажеке, —дед! Сагынай камшысын бшеп колына алып, жугшш отырды. —Болыс мырза, мунынды ел K03i кылган кнгуркыц скоп и тусш бей отырган акымактарын 6i3 емес. Шымьшдык карагайдьщ нуына уй Tiicripin, пешрлерще астыр- тын спеске жасатып жатканынды кермей-бшмей отырганымыз жок. Кане, колына куран алып, нан-туз жеп айтсыншы осы отырган старшын, ауылнайларын, кайсысы спеске жасап жатыр екен? Айтындаршы, кане? Ал Текнн мырза, сенщ спеске жасап жаткан «тышкандарын» спескеш дайын гып, Капалга бет алганда соларынды езщ мен косып бас салатын «мысыктар» колына Tyxipin дайын отыр. Б1здщ де жйтггер «болыс пен ояздын ойранын шыгарып, туырлыгын тшеййк» дегенде ел камы, ер-азаматтын бас амандыгын сактауга тырысып, жас та болса icTi акылмен, сабырмен icreiiiK деп акыл айткан мына отырган Бейсенбай едк Жер ортасына келсен де осы каршадай бала гурлы акыл бермед1 ме кудай саган. Мына отырган кад1рменд1 кажылардьщ свз1не де корыкканымыздан емес, кан исшен бой тартып кон1п келдж. Ж онге кел, болыс?! - деп ныгарлап айтып, ныгыздык к о р с е т , iw pai с ез тастады. Тек1ш болыс ундемей калды. Б ар сумдыгы ашылып, халыктын 59
каны карайганына еюц кез1 жеткен болыс неге де болса кенетж сыпай бииирдй 1шшен куб1рлеп, кентек ернш козгады. - Булд1рш журген езймгз. Булд1рш журген губернэнда отырган думше тйшаштар, - дед1 Есенкелд1 сезше салмак сала сейлеп. Ол Бидаш жакка да кез кырын киыс тастап койды. - Ак патшанын он тогыз бен кырык уш жастын аралыгын майдан жумысына аду тура- лы жарлыгы Верный каласында тогызыншы шшде кунг! казитте жа рил болган екен. Патша жарлыгында буратана халыктарды майданга cenTiri тиетш турл! курылыс журпзу, тем1ржол салу, жук тиеу, жук Tycipy, кару-жарак тасу, аттарды кузету, Ресейдщ ормандарынан агаш кесу сиякты, тага баска да жумыстарга алмак болган. Ягни тыл жумыстарына деп этап керсетшген екен. Ал орысшага шала сауат кара таяктар патша жарлыгын тэрж1малап жариялаганда осы жумыстардын бэрш «экеп казуса» деп oip кауызга сыйгызып шолак кайыра салган. Мына Дэукен, Ондай карияларды да, букш халыкты ypKiTin отырган осы сез. Рас, елдщ кетершушщ астарында патша- дан корген зорлык-зомбылыкка деген ашу-ыза да, бодандыктан бостандыкка деген талпыныс та жаткаиы даусыз. Осынын бэр! жарылгалы турган шиканнын аузын жупгандай болыпты. Жуыр- дан Садырдан Верныйга агганып бара жаткан казактын кеменгер окымыстыларыньщ 6ipi ез1м1здщ Тынышбайдын Мухаметжаны мырза 6i3fli« уйге конып атганды. Бар мэн-жайды со жю тген туйд1м. Мухамтежан мырза халыкты тыныштыкка шакырып, телеграф аркылы ундеу де жолдапты, - деп Есенкелд1 айналасын 6ip шолып алды. CefliTi де шапанынын каптасына кол салып, буктеул! казит алды. Уй ш вд е п л е р г е айнала Kepcerri. - Мынау казактын камын жеген «Казак» казитшщ тамыз айындагы саны. Осында халкынын бакыты мен бостандыга жолында ещрегенде етеп толатын апаштын маркаска санлактары, oipTyap кэсемдер1 - Fалихан Бекейханупынын, Ахмет Байгурсынулыньщ, Меряхуп Дулатулынын «Алаш азаматы- на» ундеу! жарияланган. Осы азаматтар казак басына exi ауырлык Tycin отыр дейдк Bipi —кенбеу де, eximuici - кудай мен патшанын баска салганына кену. Мен осы казак жанашырлары сезш щ кей тусын окып берейш. 0 здер1н ой елепнен етшз, агайын! 9 з басым осы уш бш1мдардан вткен халыкка жанашыр жок деп ойлаймын. Булардын icine де, сезш е де кудайдай сенем. Ел агалары былай дейд1: «...кенгенде журтка кандай ауырлык бар, кенбегенде кандай ауырлык бар? Кенгенде - шаруага кем ш ш к те келер, барган ж1пт казага да, бейнетке де ушырар, 6ipaK елд1н ipreci бузылмас. Казага ушырар деп ауру-сыркаудан болган казаны айтамыз, эйтпесе солдат 60
кылып алмайды, согыстан елмейдк Кенбегенде керетш ауырлык - багынып турган хуюметтщ жарлыганан бас тартсак, жау жагадан алганда бас коргап уйде каламыз деп, мемлекетке камшымыздын ушын бермесек, хуюмет 6i3re кур екпелеп коймас, куш жумсар, ол кушт1 законга суйенш icTep. Мундай мысалдар болып турган жок па? Б1рльжарым болыс, писарьлары елген елдерге зскер шыгарылды, басшы кюшер абактыга жабылды, сотка байланды... Туркютан уэлатында военное положение иглан етшдк Военное положение журтка келген 6ip офат деп бш у керек. Военное положение иглан етшген жерде туймедей жазыкка туйедей жаза болады. Туркютанга болган военное положение езге елге де болмай калмайды. MiHe, б1здщ eKi ауырлык д ейтш ппз осы. Bipi - барса шаруага кемшшж келш, алынган жйтгтер аз казага, бейнетке уш ыраганы, eKiHmici - бармаймын деп карсылык кылса, елге келетш зор булшш шк. Осы eKi ауырлыктын ж урт кай ж ен ш н тандау керек. Bi3fliH 6inyiMi3me женЫ кенген». Ал енд1 агайын, калганын ездервдз окып алыныздар. Казиттщ бес-алты данасын зкелд1м. Тагы 6ip ойланайык, агайын. «Кецесш шшкен тон келте болмас» демеу mi ме едь Отряд шыгартпайык- От ряд шыкса елдщ берекеЫ кетедг Бас пен малга эл е л б!рдей тиедк Ел ipreci бузылады. Осыны ойлайыкшы. - И л ал, TeKiiu болью! - дед! Турыскелдг - Ею туыс бетенщ емес, 6ip жагы халык камы болса, еюнип жагы е з камьщ. ©3iH бш дегенге езепн суырып беретш казак емес пе едк бул. « в зщ бш, езщ бер» де халыкка. - Жумбактамай, туспапдамай айтсанызшы, былай? - Туспалдай айтса, былай: ертен осы отырган ауылнай, стар- шын, билерге косып езш е караган ауылдардын барлык рубасы аксакалдарын ш акыр. Ж ай-жапсары н ж еш м ен TyciHflip. KiMfli беред1, xiMfli кояды, аксакалдардын езш е сал, 03i memciH. Bip уйдщ жалгызын, 6ip TyriHre TipeK болып бала-шага асырап отыргандарды мен де, патша да алмаймыз. Бес уйден 6ip Kici шыгар де. -Ойпырмау, енд1 мен rim i патшаньщ атынан сейлейтш болдым гой, - деп езу тартып ж1бюендей болды болью. -О с ы Буйен-Аксу патшасы сенсщ. Халкьщнынкамын ойлайтын камкоршысы да ceHciH. Алдындагы халкынньщ бас амандыгына, ipreciHiH бутщ щ гш е кепш болатын да 03iHciH, - деп Есенкелд1 ешй болыстьщ астына KenmiK коя топей сойледь - Дегендерщ болсын, - деп болью кос алаканымен ею жанын сипады. - Дегенимз болса, саган да рахмет. Бул да жен бшгендющ. Б1з 61
кажы-ara скеуйлпз болыс пен халык арасындагы ара агайынбыз. Бо- лыс мырзага б1зденде 6ipa3тшек бар. Б1р1ншщен, мына халык камын ойлап атка конган ж т г т е р ге бупннен бастап кез алартпайсын. Екшипден, патшанын кара жумысына баратын ж т п т е р басшысын 03flepi сайлап апады. Ол окыган кез1 ашык, ел керген, жер керген, орыстьщ тиин бшетш мына отырган Бейсенбай. Ояз алдына осы ж ш т п етюзесщ. Ушшшщен, жана 613 «ара агайынбыз» дедж кой. Bip кек каска жетектеп келдж. Соны кудайга айтып сойып, exi жагын канына кол малып, бэтуалас. ©ткен-кеткенд1 exi жагын да умыт. Дэуке, ci3 де ауыл аксакалысыз, ci3 де еткешн умытыныз. Элгшде С1зге де iui тартып отырганымыздын ынгайы солай гой? Мына жастарга акылшы болгайсыз. «Кой, тек» дейтш адамсыз калмайык. Мына кок каскага бата 6epiHi3! - деп Есенкелд1 Бежей- ге Караганда ол орнынан атып турып Kerri. Есенкелш аулынан же- текке алып шыккан кок касканы ауыл манында оттатып турган Дэулетбакка кол бупгады. -EciKTeH кек касканы жетектеген Дэулетбак кершгенде Дэукен кария Туры сю ш кажыга карады. - Кажеке, менен жасын Kiiuwey болса да ел агасы едщ. Оны былай койганда осы и г ш к п icri бастап, ара агайын болып адамгер- л ж таныткан екенсщ. Кудай риза, мен риза. Бергш батацды мына журтына! Костаушын мен болайын! Турыскелд1 кажы шын пейшмен косште бата бердк Кок каска шалынды. Айтып сойылган малдыц ceMi3етше тойып, oip байламга xeaicin, устершен ауыр батпан тускендей болыс уйшен шыккан кепшшж кан теп стщ алдын алган осы бэтуанын кейш п урпак ау- зында «бес уйден 6ip Kici алган жыл» болып аталып калатынын сезбеген едь.. Сол жылы кузге салым Буйен-Аксу еш рш щ халкы улардай шу- лады. Патшанын кара жумысына алынган Матайдын мыцга тарта ер-азаматы Бейсенбайдын басшылыгымен ылаулап Семейге карай уздж-создык журш к е т . Бес уй к!рмен!н атынан Бабаш, Дэукен ау лынан Дэулетбак, жатактан Ермек пен Кабдолданын кенжеа Жайла- убай, Манай эулетшен exi жылкы, 6ip бузаулы сиыр, бес уак жанга жалданып, Элсешт кедейдщ жалгыз улы ©мгргали атганды. 62
11 Патшанын кара жумысына бес уйден 6ip Kici алган улу жылынын соны сол жэндйстщ езш дей ылжырап, адамга да, малга да тым жай- сыз болды. Туске дешн муШз, тустен кейш кшз болып турып алган мезгшшз жылымык адамга ауру, малга ж д ет экелдь Адамга кел- ген ауруды колына кару алып жазыксыз 6ipiHiH-6ipi канын теп л жаткан кунэИар адамзатка Алла тагаланы н тш кен каЬары десе, мал ш детш ер-азаматгын азайып, мал к у п м ш щ нашарлаганын кердь Не дегенмен де 6ipa3 мал шыгын болды. Kapi-куртан, ауру- сыркау адамдардын б1рсыпырасы бакилык боп Kerri. Юрме ауыл- дан Койшы мен Ондай, жатактан Кабдолда мен Ы смагул кыс ба- сында кайтыс болган. Ш етшеген бала-ш ага да барш ылык. Мал кайгысынан repi жан кайгысы жегшей жеп, елд! жудетш барады. Кара жумыска кеткен боздактарыньщ тш еуш тш еп жылап-сыктауга enfli кайтыс болгандарды жоктау, аза туту KacipeTi косылды. Bip Tsyipi, Бейсенбайдын барган жерлершен елге - Сагынайга жазган хаты аракйцк келш турады. 0з1мен oipre кеткен ер-азаматтардын аман-саулыгын, кудай буйырса, кауышатын кушм1з алые емес дегенд1 хат сайын жазады. Осынын esi дэтке куат, кеншге медеу. Халык осылайша камквнш жургенде патшадан да зор шыгып, Мекелайдын exi аягын кектен келпрш тыран асырыпты деген хабар дунк ете калды. Халык елен e rri. Сагынай жаты бул хабарга берк1н аспанга ата куанса, Тек1ш жагынын кабагы Kip6iH тартты. А л былайгы журт патшанын кулаганынан казакка келер-кетерд1 жете андамай калды. QflTeyip тагы 6ip сойканньщ кулагы KopiHreHin 1штей сездь «Кершгенмен согысып, казактан кара жумыска солдат алып, тым какшандап кетш едк езш е де обал жок» деп табалагандар да табылды. Ем езушен ycxipin буркш жылан жылы да ыекырына к1ргенде халыктын хэл1 тым мушкшге айналды. LLIooi еткен жазда жутан шыгып, кара кыста такырланып калган арык жердщ бетш кар басып, кек тайгакка айналганда онсыз да cinipi шыккан малдын кабыргасы ыр- сиып, кедей ауыпдар жукарды. Жуаннынжвдшкерш, жщшженщузтер, енд1 «шыкпа, жаным, шыкпа» дер шакта Бейсенбайдан тагы 6ip хат келдк «Енемнщелгеш маган жаксы болды, Kemiiiri астымажумсак бол ды» демекнн, Бейсенбай хатында «Кузгын патшанын кулаганы жаксы болды, елге кайтатын болдык» деп суШшш сурай жазыпты. Елдщ ай- тысына Караганда, Сагынайга кеп нэрсеш жазган секш и. Bipax шмнщ кчмге не жазганында халыктын шаруасы болган жок. Ж нтггердщ де 63
сойдакгата жазган хаггары жишей бастады. Боздактармен кеннклей кауышатынына exi e3yi exi Кулагина жете куанысты. Жазга салым халык ер-азамагымен койдай манырап, козыдай жамырап табысты. Жуптасып, топтасып журщ маркум бсшгандардын отбасына кещл айту, агайыннын жиЬан согысынан азып-тозып келгендерш кыстан калган каткан-кугканньщ сорпа-суына шакыру басталып кета. Жасынан кака туях, пысыкай ескен Ермек осындай шакыруларды думанды-дурмекке де айналдырып ж!берген. Прием жылы кэмэсиэдан тырдай жаланаш калай еткендерш, сонан сон жапданган ылауга кшм-кешектерш, азыгын салып, ездер1 жаяу-жалпылап Се- мейге жетш, EpTic деген кшш ген кел-дэрия аркылы «Нурзайсан» атты пароходпен Омбы деген керемет 6ip улкен uiahapra жеткендерш айтты. Кос тем1р табанга TeMip денгелектерш тесел, терезелер1 жыпырлаган елуге тарта oipxeaxi агаш уйлерд1 TipxereH, эр станса- да солык басканы болмаса кунд1з-туш токтау кермейтш, шаршап- шалдыгуды бшмейтш, анда-санда exipin хоятын парабоз атты хара буха тартатын пойызбен жер шетше - орыстан езге 6ip жургтын - Лэт1ш ел1н1н Рэйге атты улкен каласына жеткендерш жырдан кызык кылып баяндайды. Кун xe3i кер1нбейт!н зэул>м карагайды, eMipi oip кургамайтын толарсактан келет1н батпакты даланы. сол зэул1м карагайларды xecin, те\\иржол салгандарын, калын жанбырга мал- шынып, суыкка тонып, жер кепеде биттеп-курттап, елд1 сагынып жататындарын ещ н iuiiHe тартып отырып баяндайды. Елге деген сагыныш-зарын, кара жумыста керген азап-корлыгы мен карагай басып калы п, ел1м хал1нде жатканда Кабдолданьщ ximi улы «Жайлаубайдын елмен коштасуы» efli дел колына калахтай домбы- расын алып, толгаганда елд1н ещрегенде етегш толтырды. Ермек б1здщ буйт!п аман-есен к е л т кауышып отырганымыз 6ip Бейсенбайдын аркасы гой дел езге 6ip эцпмеш баяндап кетед1. Кара казакты кара епзден 6ip былай кермейтш патша шенеушктер1мен шыж-быж болып арага Tycin, аздап болса да тенд1к о п ер т журдк TinTi патшанын Думэ дейтш улкен жиналысында отыратын бес- алты окыган казак жайсандарыньщ атына орысша-казакша кара жумыстагылардын xanin жаксартуды сурап хат жазганын, Рэйгедеп улыктарга барып, биттеп-курттап жургенш1зд1 айтып айына 6ip рет болса да моншага Tycipin, xip жуып алуга мумк1нд1к туганын, дэрь дэрмекке де колдары жеткенш айтады. Окыган адамды койсаншы, бул дел тамсанып алып, тш бшгенге не жетед1 дел басын шайкап- шайкап кояды. Колдары калт еткенде Бейсенбайдын хат танытып, орысша уйреткенше соншалыкты ризашьшык 6umipefli. Сондагы 64
большевиктермен сыбайлас болып, кеюрек кезш ашканын сыбырлап та айтады. «Ал мына ак патшанын карауыл-бакылау шылары ез тинн бшген, хат танитын адамдардан ыгып журе ме деп калдым» дей келе, езш щ де сондай дэрежеге жетш калганы н мактан етедь Б1зд1 былай койшы, Teflipi, Бейсенбай анау-мынау бакылаушы-карауылдарынды ерттеп MiHin алган жок па деп 6ip кетедк Бейсенбай елге келгенде Беж ейдшне тусп. Ысмагул маркумныц басына барып куран окыды. Агайын-тугандарынын уйше бас сугып кещ л айтып шыкты. Ертецше шешеЫмен кауышып, Сагынай агасына сэлем беруге келдк Кыргидан кашып бута коргалаган торгайдай Кэрдешй Сагынай Турыскелд1 мен Е сен к ел д ш арага салып Текш и» кайта косыпты. Онын Бабашпен бас кусыратын ойлары бар екен. Bipax ел куйзелш, каза кебейш турганда мундай эрекетке дэттер1 бара коймаган. Жылкыдан келген Сагынай Бейсенбайдын Te6eciH кергенде- ак атынан кулай тусш , кептен кершпеген жаксы iHire жедел ба- сып умтылды. Сагыныскан журектер кауышып, ансаган кушактар у зак кабысып турды. Зипаш тьщ да eKi арыстын кауыш канына суйсшгеншен нэркес кезше мелтшдеп жас уШ ртдк Бейсенбай езше конакасыга арнайы сойылган кебе козынын етш Дэукен кария бастаган ауылдьщ аксакалдарымен oipre жеп, ecTireHiH, керген-бш генщ таптнптей баяндап, тыска ш ыкканда аксакалдар уйдЬуШне тараскан. Сагынай eKeyi уй сыртындагы саидык таска куйрык басып, еткен-кеткеннен, алдагы болашактан 6ipa3 эц п м е mepTicri. Б ейсенбай iniKi жактагы больш евиктер партиясынын ш-эрекет!мен, уакытша ем м етгщ мэн-магынасымен таныстырды. Ещй ж ергий кп жерде партэшейке курудын, кедей табынын бостандыгы жолындагы Kypecrri осы бастан кушейтудщ кажетпгш баса айтты. Ымырт yfiipme Сагынай жылкы ньщ тунп кузетше кета. Бейсен бай сандык тас устшде 6ipa3 шылым таргып отырды. Сагынайдык жылкыга аттанатын сэтш багып турган Мусабай Бейсенбайдын жанына жып етш жетш келдк - Атынызды суарып, отка нйберщм, ага. - Рахмет, iHiM. Окуьщ калай? - Жаксы гой. Кузде ymiHmire барамыз. Киыншылык болса да бэр1м1з де окуды тастаган жокпыз. б зв д зге берген уэдем1зд1 орын- дап келелпз. - Рахмет, iHiM. Окусыз кунщ каран. Окыганньщ K63i де, к е н ш де ашык. 65
- И э , ага, кез1м1з де, кеюрепм13 де ашылып келедг Балшабектер патшаны кулатты. Enai кедейге тешнк Tiieai дейдк Кедей емм еп курылады. Оны с1з курады деп жур кедейлер. - Е-е-е, карагым Мусажан-ай, оган дейш талай асу, талай жан алып, жан беретш киян-KecKi курес бар-ау, алдымызда,-деп курЫши Бейсенбай. Мусабайды езш е тартып, басынан сипады. Сары табан ысылган жепмщ аяп Kerri. - Окуынды тастама. - Bi3 де сол куреске белсене тусеинз, ага. С1здей тенкершнп бо- ламыз. Салак екеум1з солай уйгарып кол, алыстык. - Д егенщ е жет, карактары м. Сендердщ тенкеркнн болатындарьща кумэшм жок. BipaK сол тенкергснйге женгетайлык кызмепщй де умытпагайсьщ, ж й т ? - деп кулд1 Бейсенбай. Мусабай ага сезш щ астарына TyciHin, ол да жымиды. Осындай кызмегп e3i де кутш келген. - Халел ага Ыздерд1 ертен конак етем деп отырган. BipaK Эмина тэтемнщ соган дейш гагаты жетер емес. Ci3fli 6ip керуд1 ансап, жудеп жур. Меш с!зге сэлем айт деп ж!берген. - Негып отырсыц ендеше? - дед1 Бейсенбай, - ерт1п келмейсщ бе, осында? - Жэ-э-рэШн, - дед1 Мусабай эдеш керпген болып, - каз1р ел аягы басылган сон epTin келей1н. Ci3 корыкпаныз. Мойнынызга кыл аркан салатын Кундакбайдын сагын Сагынай кекем элдекашан сындырган... Жылга жуык керюпей 6ipiHe-6ipi ынтыккан eKi жас журек узак кауышты. Кауышкан сайын маукы басылар болмады. 66
Е к i11111 i т а р а у 1 Бейсенбай бугш аса кециий едь Ауылдык тецкерю комитетшщ тунгыш мэжшгсш шакырып койган. Талай жылгы енбепнщ , асу бермес арманыньщ кекж иеп кершгендей - кедей таны арайлап атып келе жаткандай сезшдь Ж уырда курылган осы комитетке 03i окыткан бурынгы замандас msKipnepi, патшанын кара жумысына 6ipre барып, ем ip таукыметш тен тарткан узенг1пес жолдастары eHin, эркайсысы эр icKe суйеу бола бастаган-ды. Солардьщ 6ipi - Буршакбайдьщ Эршбайы. Карапайым гана кшнш , бойын 6ip кющей таза устайтын осы ж ю т м!нез1 жагынан момын, байсалды да орныкты кедей. Бейсенбайга уксап ол да ез1мен-ез1 болып 6ip нэрселерд1 тукырып жазып отыр. Тераганьщ ойына да, жумысына да кедерп болмайын деген сынайы тагы бар. Тасмекен тубш деп жатактын орысы Семен Туговтын улкен улы - комитет Myuieci Егор юргенде уйдеп eKeyi де жылы шыраймен карсы алды. - Keuiirin капдым ба, ж ш ттер? - деп дэуд1рлей Kipfli. -K e m ip e Kepinaep. Экемнщ сыркаты катерл1 болып турганы. KiM б т е д к сор- лы шапдын акка аузы енш тщ ц ме дегенде о дуниелж болып кете ме, к1м бшсш? - Ж о-о-ок, уакасы жок. Терлет, - дед1 Бейсенбай. —Е спгем . Сэмекене Саркандагы Желбаков napirep.ii алдырсак калай болады? Абыдрай берме. Ж асы келген адамнын басы ауырып, балтыры сыз- дамай тура ма, Tsflipi? Кудай сактар. - Бшмеймш. Наукас кауырт Kipin, мендеп бара жаткан сиякты. Осы аласапыранда сол Желбаковынды кайдан таба коярсьщ? Мамам e3i бinген ем-домын жасаган болады, ofrreyip. Егор Тутов согастын кара жумысына осы мандаты казактан бес уйден 6ip Kici алган дурбеленнщ алдында солдатка алынып, тапай мехнатты басынан кеш1рген. Турюстан жалу эскер полкшде эскери кызмет e rri. Полк TypiK майданына ж1бершген кезде Эрзш жан капасы тубш деп тур1ктермен болган киян-кеск1 согыста жарадар болып, Кавказ таулары, Кэспий тецЫ аркылы Орта Азия елдерше арен жеткен. Жолшыбай TOHKepic рухындагы езш дей ж т т т е р м е н 6ipre ауыл аралап упт-насихат жумыстарын да журпзда. Елге кел- 67
ген сон Сагынай, Семен Токарев аркылы Бейсенбаймен танысты. BijiiMfli де Keirri керген онын кекейше Бейсенбайдыц ici б|рден конган. О нын кедей табынын болашагы жолында аткарып жаткан жумысына бшек сыбана Kipicin те кеткен. Осы жылдары бастан кешкендерш ауылдастары арасында жырдан кызык кьшып айтып отыратын. «Откен уш жылда не ушш согысканымды тусшгем жок- KepiciHiue, уш жылдан кейш не ушш согысатынымды айкын TyciHin кайттым» деп 63i де купш, езгеш де кулшрш отырушы едь Осы уш жыл онын eMipre кеюрек кезш ашыпты. Жаналыкка, жана турмыска умтылуга деген мшез-купкын калыптастырыпты. Иэ, бул осыдан уш жыл бурын Тасмекен тубшдеп апгашкы жет1 жатактьщ 6ipi - Эипмбек шалдын к и в кебенегш KHin, ел1мге бас Tirin, солдатка кеткен балан жйтт Егор емес-ть Б у к и элемдеп, кала 6epai, Ж етюу ещ рш деп саяси жагдаймен хапыкты хабардар етпек. - Кобылан кеинкп гой. Оны кутпей-ак кейб1р дэл Kaaip кажет мэселелерд1 келгсе берсек кайтед!? Ол кеше хабардар болган, - дед1 Бейсенбай. - Сагынай ага бул жиналыска келе алмауы кэдш. Салкынсайда жасак жинап жатыр. -М акул. - Мэж1л 1с1м1зд1 аша береШк. - BipiHiui мэселе мынау, ж т т т е р . Кашангы букпантайлай бермекшз. Халыкка Алматыда кенес егаметшщ орнаганы туралы куанышты хабарлаган сон Ауылдык тенкергс кэмитетшщ тебесше Кызыл жалау кетеру керек. С1здер калай ойлайсыздар? Осылай icTeceK кайтед1? - Дурыс! - flecTi exeyi де косанжарласып. Екеушш де жуздер1 шырайланып, кездер1 кулш какты. -Тенкер1стщ Кызыл жалауы жел- GipeciH! Буйен-Аксу ешр1нде де тунгыш кенес OKiMeTi курылганын кепке айкын эйгшесш. - Ендеше кызыл жалау осы отырган микиган менщ тапал уШмнщ тебесш е кетершгеш тенкерю1м1зге абиыр эпермес. Жалау- ды осы мавдагы ен енсел1 уй - «Медресе Маманияньщ» тебесше кетеру керек. К^алай карайсыздар? - С-о дурыс! А л Тасмекен устше кашан ту т1гем1з? - дед1 Егор. -О ны ны з жен екен.Б1ракоганэз1рл1ккерек шыгар. Салкынсайдан эскер топтап Сагынай ага келген сон батылырак кимылдармыз. - Ендеше кенсем1зд1 де медресенщ кен 6ip белмесше Kemipy керек шыгар. 68
- Кеипрешк. - Солай болсын. - Ал бэрш е келюсендер, сол жапауды уйдщ тебесш е и м rirefli? Менщ ойымша, тенкерю жолында ерен енбек ci«ipin жаткан орыс халкыньщ е к Ы , ¥л ы Ленин елш щ азаматы Егор Семенович Тугов жолдастын TiKKeHi жен деп есептеймш, ез басым. Э р т б а й жолдас, сен калай карайсын, бутан? Э р т б а й «дурыс» дей 6epin eai, онын сезш Егор б е л т экетп. Жок, олай болмайды. Вip киырда жаткан Буйен-Аксу ещрш е тунгыш рет Кызыл жалау котеру бул ойыншык нэрсе емес. Бул тарихи окига, жолдастар. Бутан калай болса солай атустз карамау керек. Оган тарихи маныз беру керек, жолдастар! Усыныстарыцызга рахмет! Bipax ел с Ь д ердш , жер Ыздердш. Казак халкы да тенкерю жолында аянып жаткан жок. Бейсенбай ага, ел-журтыцыз с!зд1 он алтыншы жылдьщ окигасынан 6epi, Tinri онан бурын да езш щ кешбасшысы, ел камкоршысы деп бшед| екен. Сондык. ан тунгыш кетершгел1 отырган револю цияныц алкызыл жалауын езщ1здщ кетергешщз жен деп битем!з. Солай емес пе, Эреке? Эртбай: - Ж еш солай екен гой, - дед1 салмакты гана езу тартып. - Ендеше Кызыл жалау да дайын жолдастар. Эз1рше табылган осы кызыл шуберек кана болды. Эл1-ак келкщ цетш ж1бек шашакты Кызыл ту да т1герм1з. Оны бостандыктынжаршысындай келбендетш сан шайкастарга да бет1м1зге устап шыгармыз, эль Ymeyi Эмина колымен укыптап шаршылай т т л г е н кызыл ш уберекп аскан ы ждакаттыкпен жазып, 63i KyHi бурын эз1рлеп койган кос кулаш кайын курыкка к и п з т , ш уш р кел ест жатканда аптыга басып уйге Кобылан келш ирдь - Оу, агайындар, Kemeri уэде бойынш а, тенкерю тщ кызыл жалауын uireni жатыр екенЫздер гой? Бейсеке, куттыктаймын! Аспанымызда тенкерютщ кызыл жалауы желб1рейтш болды ендь 03iMi3re дем, iciMi3re куат беред1 бул жалау. Осы кучш мына кеп кедей асыга кутш отырган жок па?! - Айтканын келсш! - Эзщмен 6ipre болсын, - десл уйдегшер. - Жогары шык, Кобылан. Ж узшде кобалжу бар гой, т еп н бе? - Эй, Бейсеке-ай, ойымыздагыны да, кец ш м 1здеп ш д е тез- ак сезес1з-ау. Кас-кабагымыздагыны да б ш п коясыз. Ж айшылык емес екеш рас. 03ini3 «сак журЫ здер» деп талай айтканда мойынсунбайтын басымыз, осы сактандыруьщызга осы жолы алгаш KoiiM жетп емес пе. 69
- О, не болды, сонша? - дед1 Эршбай курдасын кагыта сейлеп, - танауыц тым желпшдеп кетштк «Ел кеыгп, жау ж етп» деп кызыл танау боласьщ да журесщ, осы. Жас к езв де де ыпги сейтетшсщ? - Не болды дерщ бар ма, ©реке? Мына байлар сонымызга элден-ак шам алып гусе бастапты. Жау сыртымыздан торып журед1 екен. Тун ортасы ауа уйкьм ашылып, осында ертерек жетейншн деп туруга камданып жатыр ед1м, ат туягынын fly6ipi есплдЬ Кулак тургешмше болган жок, «Аттан, аттан, жау» деген суык да- уыс шыкты. Дереу косауыз мылтыгыма жармастым. Артынша «Кобылан, Кобылан, кайдасыц? Ш ыксын 6epi» деген бейтаныс вктем дауыс естш дг «Не болсан о бол» дед1м де эл п дауыс шыккан жакка карай «Мен мундамын! Не экецшц квз куны бар менде?» деп мылтыкты атып-атып ж1берд1м. М е т ц карулы екешмнен бейхабар болса керек, мылтык даусынан секем алган бес-алгы атты бурыла салып, каша женелгеш. Уйден шыксам, тун карангылыгын жамы- лып квзден гайып болыпты, туге. - Е-е, саган керсеткен кыры, кокан-локысы шыгар, - деп О ртбай бул сурыксыз эцпм еш жаймашуактаткысы келд1. Энпмеге Бейсенбай араласты. -Ж о к , 0pin6afl, бул байлардынкыры да, кокан-локысы да емес. Майданга ашык шыкканы. Канды курестщ басы деп TyciHreflciH. Оцайлыкпен KiMHiHTycin тагын, nipin экеп малы мен ата-бабасынан 6epi бауырына баскан жерш бере койгысы келед1дейс1н? «Ешю екеш ешк1 де бауыздалар алдында бакырмай ма?» деп езщ де сан айтушы едщ гой. Бул жай бакыру, елер алдындагы туяк серпу гана емес, «не ем ip, не ел>м» деп жанпида кылатын шешуш! айкас. Осы айкаста к1м кушт!, юм табанды - с о л женед1. Осы актык куреске ез тагдыры ушш жан аямайтындар гана батыл шыгалы. Тубегейпм айтканда, со- лар гана жешске жетеш. Ал тайыкситынга, журеп лоблитындарга осы бастан бул катерге бас пкпей-ак кой дер ед!м. Уйдегшер тым-тырыс. Бейсенбай свз1н унс!з тындап калган. Егор Бейсенбай сезше cyflciHin, оган тесе карап отырды. - Бейсеке, егер тайыкситын, журепм1з лоблитын болса, бэр1м1з д е ш здщ касыныздан табклм айты н ед ж кой? - дед1 мукайып 0 p in 6 a fi. - Ой-й, О р тб а й жолдас квнш^не алып калган ба? - дед! Егор О ртбай дьщ иыгынан капсыра кушактап. - Муны аганын киын- кы сталан ж олга бастар, кузарлы, катерл1 еткелдерден етк1зер алдындагы достык шындау ce3i деп уккан дурыс. Конш1не алма. Революция жасау дегешщ з кудалыкка бару емес. Алдын-ала 70
шьщдалуды, тез1мдинк пен табандылыкты кажет етедь Осы жолда ондаган жылдар бойы сан боздактар басын бэйгеге тнскен. Азап пен тозак отын кешкен. Д ар агашына да байпанып, окна да кеуде тоскан. Сонын бэршде де бостандык пен халыктын азаттыгын ту гып устаган. Алдымен шм!зд1 ез1м1з кандырып алмай жатып, халык букарасын курес жолына капай бастамакпыз? - Иэ, дурыс айтасын, Егор, - дед1 Кобылан. - Э лп нд е алгашкы жаудын мен1торыганын ай п ы м гой. Ж ырак отырган шагын ауыл то- сын шыккан мылтык даусынан a6irep болды да капды. Д егенмен ел емес пе, ксшдарына балтасын, ауыр-ашасын шошандатып мен тускен уйдщ TOHiperiHe тез жинала калганы. Bip топ ж М т кашкындардын imiHe тусш Kerri. Дегенмен осы б в д щ казак кызык хапык. Екьуш кун бойы ез1м аралаган ауылды н м алш ы-жалшыларына «Кару алып байпарга карсы котершу керек» десем, xeftoipi: «Ойбай-ау, солардын малый багып, кушм1зд1 Kepin отыргамыз жок па? Оларды куапай-куалай тескентау асырып ж1берсек, бапа-шагамызды капай асыраймыз?» десед!. Эй, казак деген басын басып жатсац «ынк» демейтш ынжык-ак халык кой, теп. - Ынжык деме, кенбю дещ з, - деп Эршбай намыстанып калды. - Осынын бэрш е х ж эл 1 сауатсыздык, - дед1 ашына сейлеп- Бейсенбай. - Саяси сауатсыздык дещ з? - деп сезге арапасты Егор. - Жалпы сауаттылык жок жерде саяси сауат кайдан бол- сын? Мше, сондыктан ен алдымен халыктьщ сауатын ашу ке рек, квк1рек кез1 сонан сон ашылады дей п ш м сол гой. Ешп м1не, кедей-кешшктщ саяси сауатын ашатын карбалас кезен де енд1 туды. Естай мен Эминага жалшы-жакыбай арасында сауат ашумен катар упт-тусшнс жумыстарын да ж у р п звд е р деп тапсыргам. Бул exeyi аянып журмеген сиякты. Е ю Kici аздау болар. Осында Карагашта мен окыткан улы бар, кызы бар - кырык-елу кедей бар емес пе ед1? Солардын бэрш осы icKe жумылдыру керек. Осы жагын Кобылан Эршбай екеущ колга апындар. Алдагы icri ем!рдщ 03i корсете жатар, 03i нускай жатар. Ал ещп коп сезд1 койып, icKe xipiceflix, жолдастар. - Бейсеке, осы маган 6ip ой хелш отыр, - дед1 Кобылан орны- нан сэл ыргапып койып. - Тап жауларынын анталай бастаганын, оны оз кез!мен хергешмд1 элпнде айггым гой. Мшеки, кенес курып, ауылдык тенкер1с кэмитетш курдык - бул да 6ip табыс дещз. Ещн м1не, медресе устше бостандыктын жалауын xoTepreni отырмыз. Кейде тунделетш кызмет ютейтш1м1з де бар. Осы «сактыкта корлык 71
жок» легенд! халык бекер айтпаган-ау, теп. Сактык керек. Ka3ip осы мзселеш де карап зшберейж. ТСккен туымызды тун дел етт 6ip арам пигалдын жупып тастамасына, тунде кенседе отырган 6ipeyMi3re ойда жокта кастандык жасамасына юм кепш? - Кобекен дурыс айтады, - дед1 Егор, - менщ де ойымда осы мэселе отыр еда. Эз1рше кенсе eciriHe кундаз-туш кузет кою жен. Ал Сагынай ага таудан кол жинап келген сон, бул мэселеш тубегейл! шеше жатармыз. Дурыс, жолдастар, кузет кою керек екен. BipaK ен сеш мд1 адамдар болсын. - Мен жатактан iHiM Т елеки, Ермекп, Нуракынды, Басканды атаймын, - дед! Егор. - Мен туган жиешм Жумашты айтамын, - дед! Эршбай. - Куйеу бала - Вежей Сагынай аганын жасагына KipeM деп жулкынып жур еда. Сол Бежейге де хабар бер, Егор. Осы бес-алты адам жетер 33ipre, - дед1 Бейсенбай. -Дурыс. - 03ipre жетш калар. - Келктж. - Ал келшсецдер осы ж тттер д! кезектеснре пайдалану, каруландыру, кадагалау Эршбай жолдаска тапсырылсын, - дед! Бейсенбай. - Макул, - дед! Эршбай де, баскалары да орындарынан тура Ауылдыктенкер!с комитет!н!нмушелер! кайынсапты кызыл жа- лауды KeTepin сыртка шыкканда осы тещректен жиналгандар кара- мы эжептэу!р екен. Ерттеул! е п з мшш тепендеген, 6ip-6ip шолагын кос екпеге тепкшеп даурыга coiwecin. тш кагысып, ендьенд! кел1п кара кебейтш жаткандар да бар. Бурын кызыл жапау турмак ак жалау да кермеген кедей-кепшш оган таныркай карасты. Bipeynepi cyiicine караса, Kefl6ipeyflepi сукгана карайды. Бул жалаудын не бакка, не copra кетершген!н TyciHin тургандары шамалы. Bipa3bi afiTeyip «ке- дей тендж калады екен, Бейсенбай байдыц малы мен жер!н кедей- лерге тартып эперед! екен» дегенге куйыскандары KeTepinin, асыгы алшысынан тускендей боп жургендер. Бейсенбай кызыл жалауды Карагаштагы ен енсел! уйд!н тебесш е мыктап min кайта тускенде де Ырескен халык не суйЫну, не кошаметгеу белпсш бтд!рмед!. Тек ауылдык тенкер!с комитетшщ мушелер! гана 6ipiH-6ipi кызу куттыктасып жатты. Ж иналган халыктын мызгымаган кейшне Бейсенбай да не ренж!ген, не 72
ганыркаган жок. О нын «б уп н тусшбегендер1 ертен тусшеда, б уп н санасына жетпегендердщ санасына ертен жетедЬ> деген алдан кутер yMiTi зор ед1. Осы мезетге Естай мен Кзрппал бастаган улкен топ аттан тусш жаггы. Ентелей басып жеткен Естай: - Бейсе-ага, куттыктаймын. Карагаш аспанында кызыл жалау желб1репт1. Буп жалау Буйен-Аксу аймагында желб1реген азатгык жалауынын к у п ы карлыгашы - кеш басы болгай! Ондайдын Мукаметкалиы бастап Абдыра бекет жагына малшы- жалшыны жинауга кеткен Ермек пен Телек, Буйен сагасы жагына кеткен Жолтай мен Нуракындар, Тасмекеннщ езш ен Койшынын Касеш мен Кусайыны, Тектурганнын Султанбеп карамды топ бо- лып аттан тускенде ауылды ктенкерк комитетшщ жиналысына кел- гендер карасы едэу1р молайып калып еда. Тус-тустан келген агайын 6ipiMeH-6ipi кауышып, аман-саулык сурасып бола бергенде Бейсен- бай он колын жогары кетерда. - Ау, жамагат! Ау, элеумет! Элмисактан 6epi бай-шонжарлардын кьш бугауы мойын киып келген кедей-кегшпк, мапшы-жалшы! Бупн мше, сендер;пн де кундерщ туды. Алкызыл жалкынданып азатгык таны атты. Соныц белпЫ самал желмен баяу толкып турган кызыл жалау. Осы жалау малшыга да, жалшыга д а пана болады. - Оу, Бейсенжан, мына жалауыннын Tyci тым кан кызыл екен, езш й дщ алаштын ак туы бар д ей тш кайда? Соны неге шмедщ, акыр ту шген сон, - деп енгезердей 6ip жалба тонды кедей топ орта- сынан дауыс кетердг - Онда не шаруан бар, аузынды баксаншы, сорлы-ау, - деп оны жанында иыктасып турган тагы 6ip егделеу кедей 6yflipre Typrin ж1бердг Бейсенбай дауыс шыккан жакка кез киыгын салды да, anri кедейдщ сурауына жауап бермей, сез1н api карай жалгай берд1. - Осы тудьщ астына топталып, 6ip жагадан бас, 6ip женнен кол шыгарсандар кесегелер1н кегеред1. А нсаган арманьща жетесщ! Ен алдымен 6ipniK керек, агайын. «Кеп коркытады, терен батыра- ды» деген. Ат тебел1ндей байларды куш 6ipiicripce кедей табы тоз- тозын шыгарып, тенд1к алады. Жуздеген жылдар тем1р курсауында кыскан орыс патшалыгынын бодандыгынан кутылып, азатгык ала ды. Кеше гана ак патшанын канды согысына койдай кегендеп бер- ген патша итаршылары Тек1штерд1н сазайын бередг А к патшанын былтыр кектемде тактан кулаганын естш ндер. Сол караниет патшанды мына турган Егор Туговтын туыскандары кулагты. Рах- мет орыс хапкына. Кур1ш аркасында кермек су iuieni деген. Енд1п 73
бостандык туын колымызга алып, ез тагдырымыз ушш 03iMi3 жан аямай куресуйпз керек. ©з би лтм 1зш 03iMi3 колымызга алуымыз керек. Дербес ел болудьщ камына KipicyiMi3 кажет. Кеше Верный- дан хат алдым. Биылгы наурыздын ymi куш ез1м1здщ Алматыда кенес ек1меп орнады. Кутты болсын, агайындар! Мына желб1реген Кызыл жалау мен жуырда курылган ауьшдык TOHKepic комитет! де осы Карагашта орнаган тунгыш кенес OKiMeTi деп бш щ здер. Буп кэмитет малшы-жапшынын жогын жоктап, намысын коргайтын болады. Колын тецшкке б1ржолата жетюзедь Кенес ок1меп каз1р барлык жерде орнай бастады. Jlenci уезшде де жана екш ет курылды. Жуырда онда кенестер съез1 ашылмак. Соган катысатын окшдер сайлауымыз керек. Сайлауга коркып-саспай катысыныздар? Лайык адамдарды атандар? Бейсенбай б у п н п сезш мунан да жалынды сейлемек ойы бар едь Bipax алгашкы куаныштан тыгылып, жеши сейлей алмаганын 03i сезгендей болды. - Басканы кайтесщ, Бейсенжан, езщ -ак барсаншы? - дед1 топ imiHeH малакайын жэмшрейте киген тагы 6ip кедей. Тым-тырыс сезгеуйып турган кепшшжтщ 61разы купит, б1разы а л п кедейлерд1 костап кетт1. - 0з1нмен 6ipre Кобыланды да ала кет! - Патшаны кулаткан ана Сэменнщ упын да тастама, - десш кеп ш ш к кенштенш шыга келдъ - Эршбай ше, Эршбай! - Жетер ещй. Bapi Kemin бара ма, туте? Jlenci бп дщ ояз емес кой, - дед1 Жумагуп кедей. - Жок, олай демещз, Жумагул аксакал? - дед1 Бейсенбай элп жупыны кшнген белсещи кедейге карата. - Jlenci б1здщ уезд бол- маса да жиынга катысып, ортак клм1зге жен-жосык апамыз, тэл1м- тзжлрибе уйренем1з. Ещй жетер десещздер, осы аталган адамдар съезде кедей ce3iH устар десещздер, колдарьщызды кетеродздер? - Кол кетергеш Heci, тагы? - Кетер, котер колдарынды, - дест! 6ipiH-6ipi эжуалай буШрге туртт. Съезге екщ сайлау аякталган сон, кедейлерге арнап Эршбай сейледь Онан сон Егор Тугое сез алды. Казакша жылмайтын онын ce3iH к еп ш ш к уйып тындады. Ол Буйен-Аксу аймагы, Казахстан TOHiperi емес, орыс жершде болып жаткан кедей еюметш щ Ka3ipri аяк апысынан татымды эцпм е айтты. 74
Бейсенбай туею астан сон сэл-пэл кез шырымын алатын эдет1 бар-ды. Буп эдет окуы киындау болган Троицк мугал1мдер семина- риясында жургенде пайда болган. Сол эдет1мен eKi белмел1 шагын уш нщ т ер п белм есш деп жалгыз кю ш к тесегш е кел in аяк созганда шырымы TycKipi кезше LniHe коймады. Бас жагына такау турган узын сиракты биш устел уетш деп газет TiriHflici мен ютаптардын 6ipiHe кол соза берд! де, узак жазу, сарыла окудан кез1м тыныксыншы дегеш ме, колын дереу тартып алып, кезш шарта жума койды. Жайшылыкта жата сала кез1 уйкыга кете коятын. BipaK сол 6ip кус уйкысы кепке бармайтын. Басы жастыкка тие iueuiin устел уетше коятын сагаты бул кезш кайта ашып алганда кеп болса он минуттай гана уакыт озганын керсетш , т!лi сырт-сырт согып турушы ед1. Кез алдына уйкы емес, кеше ездер1 катысып кайткан Jlenci кенестер съез1 кеп тура калды. Кенеске катыскандардын Keoi-ак Ре- сейде ку жокшылыктан зэб1р Kepin, Жетшуга шгершдькеШ шн кел- ген аугындар екен. Т еш ректеп казак ауылдарынан д а 6ipa3 казактар бар. Съез орысша eiTi. Онда сейлегендердщ сезш Егор екеушен баска ездерш е epin баргандардын, тещ ректен келгендердщ Keoi- ак туешген жок. Егор eKeyi касындагыларга шамапары келгенше тэрж1мелеуге тырысты. «Ойпырмай, мунан Keiiinri улкецщ-кшшй жиындар тек орысша етер болса, 6ip казакка 6ip тшмэшты кайдан табарсын?» - деп сэл KypciHin койды. О нын кулагынан кетпей турган улкен 6ip эн п м е эр сейпеуш шщ сезш д еп «Егер тенкерю жемюш коргап калып, кедейлер еюметш нык орнатпак болсак, де реу карулану, эскер жасактау, теш ректеп казак ауылдарымен 6epiK ынтымакка келу» деген тужырым болды. Алматыда к етё р ш с жасап, большевиктерден ойсырай жешлген ак гвардияшылар тым-тыракай кашып, 1леден eTin, 6ip тобы Кытай аспак, ещц 6ip тобы Аягез, Уржар жакка ыгыспак. Ci6ipaeri контрреволюциялык куштерге косылмак» деген хабарды Jlenci, Капал, Саркан аймагы тугел ест1ген. Осы кашкындар жол-женекей айуандык каракшылык жа сап келедп Жолдагы ауылдардынас-суын, малый тонап, адамдарына зорлык-зомбылык KepceTin, неше Typni тасбауырлык керсеткендерк Timi карсыласкан ауылдарды туп-тугияндарымен ертеп, атып, асып кеткендер1 жешнде суык хабар жыланша суман кагады. MiHe, осын- дай жагдайда эл п боекын ак бандылардьщ жолы уетшде жаткан осы ешрдщ мал-жанын коргайтын шагын да болса Кызыл отряд куру мэселеЫ Бейсенбайдын жамбасына аяздай-ак батып жатыр. Он-он
бестен, TinTi кырык-елуден топтаскан осындай каракшылардын тебесшен басып, карусыздандырудыц ез1-ак Кызыл отрядты мол кару-жаракпен жасактауга болар едЬ> деген ой да капершен 6ip шыкпай койды. Арасан манына ез!н!ц «бес уйден 6ip Kici алган жылы» канатыньщ астында тур га н сешмд1 жйтгтерш ен жасак куруга аттанган Сагынайдан да хабар жок. Дэулетбактын айтысы- на Караганда, 6ipep аптада Тасмекен манына келш калса керек ещ. Енш б!рде ойына Буйен сагасы жагына елдщ сауатын ашып, упт-тусш ж жумыстарын журпзуге аттанган Эминалар келе калды. Босып келе жаткан ак бандыларга тап болар ма екен деген кауш журепн сыздатып эк ета. Касында Естай, Жолтай, Мукаметкали сиякты ысылган сешмд1 ж т т т е р , Эсия мен Б ибш сиякты вз колынан окыган сауатгы кыздар бар. Дегенмен ак бандылардан бэрш де кутуге болады. Коз алдына ©минанын мелд1р жанары тура калды. Ж анарында муц бар сиякты. «Жаным-ау, ез бакытымызды кашангы сарыла кутем1з? Bip мезгш кызга кез салмайтын неткен жансын? Лениннщ зайыбы езш е сешмд1 cepix болган демеуий ме едщ. Бас курасак мен де сенщ аягына тусау болмай, oip жагына шыгысар efliM гой» дейДндей. Кез шырымын алудын мэн! болмайтынын тусш ген Бейсен- бай жастыктан басын ала бергенде eciK сыкыр еДп, ар жагынан Мусабайдьщбасы KepiHfli. Уй иес1шнояу екенш керген баланж1пт жып 6epin белмеге енд1 де Бейсенбайга жымия келш колын созды. Бейсенбай да тесег1нен ушып турып, Мусабайдын колын алды. Капсыра кушактап бауырына тартты. - б з щ сомадай ж т т болыпсын гой, жецгетай бала. - Кашангы бала бола берем!з. «Жас еспей ме, жарлы байымай ма» деген кайда? ©cin келем1з гой, кудай буйырса. Ал «женгетай бала» деп и еп ц Ь кышымай-ак койсын, жезде. ©мина тэтемнен емес, Кэрден тэтемнен келем1н, - деп буктеуш кагазды колына устата oepfli. - Буп не? - Жазган мен. Жаздырушы Кэрден тэтем. Не екенш окысаныз 6ineci3. Мен кегпм . Тэтем Tipi жаннын кез!не туспей тез кайт деген. Ал мен кетам. Сау болыцыз. - Е-е-ей, токга! Мусабай артына бурылып та караган жок. Eciicri сарт етюзе жауып, кезден гайып болды. Бейсенбайдын маржандай тош ген жазуга Ke3i тустг «Бауырым Бейсенжан, сендерд1 бупн-ертен Тем ш конакка шакырады. Сак 76
болгайсындар» деп ш олак кана кайырыпты. Бейсенбай хатка ойлана карап турганда балу басып уйге Эршбай Kipfli. - Ж ур, кенсеге барайык? - д е д Бейсенбай. Бейсенбайдан кандай да 6ip жаналык хабар кутетш ол уй иесшщ сонына ун-туншз ере бердь Кенсеге келген сон Бейсенбай тертбуктелген кагазды Эршбайдын алдына жазып койды. Совдеп мушелер1 тугел жинапган екен. - Т ек ш т щ большевиктерге бауыры елж1рейтш бола калыпты. Конакка шакыратын ойы бар, жолдас Эршбай, - деп, сен калай карайсын дегендей, оньщ бетш е унше карады. - Кедей-KenuiiKTi кашаннан 6epi курметгейтш болган екен, - деп Эршбай де езулей кулдк Кагазга у н ш т Бейсенбайдын езше сураулы карады. - Бул шакыру тегш емес. Текшггщ талайгы жатып атарынын 6ipi болып журмесш. УШне алдап шакырып алып, кастандык жа- сайын дегеш ме? - Конакка шакырып алып олай ютей коймас. Нак бэлендей акымак адам емес кой. Eip сыр бар екеш даусыз. Кещрдекке пышак таянганын сезбейд1 дейсщ бе? Совдепт! ж1б!тпек те ойында бар шыгар. - Не ел болып елдесейж , не жау болып т у п к ш к п KeTicefiiK деген1 де. - Дурыс айтасын. Осы жолы ашып айтпаса да осыны Tyciaaiprici келет1н сынайы бар гой. - Онда езщ бш. «Шеш1нген Судан тайынбас» деген. Мен неге де болса кенген жанмын. BipaK «сак болгайсындар» депт! гой, жа- нашыр. 03 in айткандай сауысканиан да сак болайык. - 1ш1м!зден кару асы нам ыз. Сешмд1 ж1г1ттерден тен1рекке шолгыншы-кузетш1 коямыз. - Осы кузетш1 кою деген дурыс акыл. Совдеп eciriHe де кущпз- ryHi кузетш1 койган дурыс болар. Аумалы-текпел1 аласапыран уакыт келедк Осы 6ip ойласатын шаруа. Хатты жазган KiM екен? - Эпкем. Бейсенбай хат и есш щ атын атамай, «эпкем» дегенш Opinoafi да TyciHe койды. «OnxeciHiH» Бейсенбайга анда-санда Теюш тарапынан болатын кандай да 6ip кастык ic-эрекеттен хабардар ете коятынын бшетугын. Сондыкган Opirioaii api карай казбалаган жок. Сол кун1 кешке Кабаш кел1п совдеп алдындагы мамагашка ат байлады. Eki 6eri майга куырган бидайдай жьштырап, жымия кулш кеп ревком мушелер1нщ кезек-кезек колын алды. Кулакшынын 77
KiceciHe кыстырып, TiKбакай орындыкка куйрык баспай, кабыргага аркасын 6epin журелей отыра к е т . - Т е к ш болыстын шаруасын шаруалап журмш, агайын. Болыс Ыздерд1 гугел ертен зэшмкеге туспкке конакка шакырта ж1берщ. BipaK н еп зп шаруам ол емес. Bi3 сиякты малшы-жалшы дегендерщ байлардьщ байлаулы бузауы ем е ст з бе? Кудай сэтш сапайын деп тур ма, элде жасаган осы босаганы эдеШ атгаттырып тур ма, кедей уйыскалы жатыр, кедей тещик алгалы жатыр, кедейдщ куш туды дегенд1 кулагымыз аракшж шапып калады. Мен де кедей баласы ед!м. Жана еюмет маган да кырын карамас. Меш де бауырыца ал, агайын! - Ей, Кабаш, кашан сен кедей баласы ен? С енщ экен Т еп маркум Т е к ш и й экеЫ Манайдындосы емес пе ед1? Ж енсуга Манай шакырып экемеп пе ед1? - дед1 кекей кулш Эршбай. - Солайы солай-ау, 6ipaK кейш кедейпендж кой 6i3 де. - Сонай «бес уйден 6ip Kici алатын жылы», содан кеШнп сан дурбелевде кедей жагынан табылсан кайда калдын? Сол кедей та- бына карсы шауып, Т е к ш и й сойылын согып-ак келесщ гой, кун! бугшге дейш. Bip кудай усинде, айтшы шынынды? Е ш н 6yriH <03ip аска TiKкасык» бола калгын келедг Кой, агайын, ондай бултагынды. Кабаш бул айып сезден жасыган да, жасканган да жок. Кайта узак сонар дауга басардай камшысын жерге Tipen, 6ip йзерлеп ж упнш отырды. - Бабаш пен Вежей туган экеден мен де тугам. - Олар адал HHerri адамдар, - дед1 Егор сезге араласып. - Мен не арамдык кылыппын? Байлардыц байлаулы бузауы болдык демед1м бе, элпнде? - деп Кабаш енд1 Егорга карай шуШнкп. - «Бай» десен де, «куйыршык» десен де, айдалада ел 1м калында жаткан сен in кедей экенш, тап сенщ e3iwii аштык ел|'мнен араша- лап, Ж епсуга ж етш ген сол Т еп емес пе eni? Кудайындм умытпа ещц, буйпп? - Дауды кояйык, жйтгтер? «Адасканнын айыбы жок, кайтып yfiipiH тапкан сон» деген емес пе? - дед1 Кобылан. Аса сыр мшез емес Кабашты жактай сейледг - Из, ж т г г е р , Кобылан дурыс айтады. «Жан кысылса жакынын табады» деген. Эр тап тубегеМнде ез табын - ез казыгын табады. 03i келген агайынды сыртка тебе берсек,б!рлжке, прлж ке капай жетем1з? - деп Бейсенбай eici жагына да басу айтты. - Эй, Бейсенжан-ай, осы бшмдарлыгын гой, ел-журтыннын туп етепнненмы ктапустапжургеш . Ризамын. агайын. Ал мен журейш. Не дейш, ана Текинке?
- Совдептщ мушелер! тайлы-таягымен тугел келед1 деш з, - дед1 Бейсенбай сэл езу тартып. - Ей, Кабаш, ана саран байьща айт, кедейдщ катып калган кен кеш рдепн нйб1тем деп ту бие сойып эуре болмай-ак койсын. Токты- торым да жетед1 6i3re. BipaK арык-турагы емес, сеийздеу болсын. Отыргандар ду кулгенде Кабаш уйден шыгып та кетш едг - Мен жасымнан бшем, бул казакты, - дед1 Егор. О нын T eri эулет1 мен Сагынайды агайын тутаты ны н осы е щ р д щ к е б ь а к бшетш. Сондыктан Егор оныц пигылын тэп'пштеп жатпады. Тек басын шайкады да койды. Бейсенбай да соны TyciHin, «алдагы OMip керсетер» дегендей сыцай танытты. Ертен1не туе элетшде болыстык совдеп ^н Сагынай мен Егор- дан баска Бейсенбай бастаган уш мушес] туп-тугел Карагаштын ер жагындагы Текил зэМмкесше келш TycTi. Сагынай таудан ani тускен жок. Кедей-кепшжке астык жинай кеткен. А л Егор болса «ж ю ттер, мен осы Т екш тен сый-сияпат кермей-ак кояйын. Мен барганмен «кэшрд1 ерте келд!, дастарканымды былгады» деп тыжырынып калар. Ал мен онан да сендердщ Kayinci3fliriHfli уйымдастырайын. CyirireHHiH кабагында немесе сол теш ректеп сайлардын oipiHfle сен1мд1 он ш акты Ж1птпен icTiH аны сын андап бекш ш жатам. Ешнэрсеге алан болмандар. Ширак сейлеп, батыл болындар деген. Крнактарды ауыл сыртында уш адам карсы алды. О за келген1 Кабаш та, соцындагылары Егеубек пен Кордабай. Yiueyi де ентелей басып конак аттарыньщ шылбырына жармасты. Кабаш Бейсенбайды колтыгынан e3i демеп аттан Tycipfli. - Ассалаумагалейкум, кажы ауылынын азаматтары, - дед1 Бей сенбай таяк тастам жерде eciri ашык турган енсел! уйд1н адамдары тугел ecTiciH дегендей катгырак, соза сэлем 6epin. Кутш алушылар да жамырасып, сэлем алып жатыр. - Ал enai уйге KipitQSAep, шакырса келт1ре алмайтын меймандар. Кэне, уйге тартыныздар. - Шын пейшмен ак дастарканына шакырса неге келмесш, бу казак. «Е т дегенде бет бар ма» дегенд! де байлар емес, cips, 6i3 сыкылды казактьщ кедей-кепш1г1 айткан болар-ау, - деп Эршбай Кабашты да, конакка шакырган Тек1шт1 де т1рсектен 6ip кагып капды. - «Астан улкен емесс1н» дейт1н атам казактын жоралгысын да бетке устап келд1к. Конактар табалды ры к аттап, тагы 6ip сэлем бердй У й imi баягыдай малынып турган жок, жупыны гана екен. Уйде Тек1ш
пен Касен молдадан езге в теб ай ауылынын бурынгы старшыны Разак пен Келдейдщ шетю ауылдарынын бурынгы старшыны Кэршбайдан, ауылнай Мухамэдидан езге жан жок. Булар облыстык совдеп мушелершщ бес Myiueci келер деп эдей1 куцin болмас ушш беске бес болып отырган Typnepi бар. Булар «бурынгылар» болса да бугып отырган жок. Эл1 де устем. Кен белмеде жайылып жаткандар ысырылып орын босаткан болысты. Уй иес1нен баскалардын «сендер конак болсандар, 6i3 де шакырылган конакпыз» дейтш сынайы бар. Дегенмен, «жогары шыгындар» деген болып жатыр. Т ем ш Бейсенбайды колтыгынан алып торге оздырды. © зш щ жанына экеп отыргызлы. ©Hi сынык, эжептэу1р жылымык. Конактар жайгасып, ауыл-аймак, мал-жан амандыгы сурапган сон TeKim жайлап кана эцпме бастады. - Осы отырган 6spiMi3 казак камын жеген, ултым деген атка мшер азамаггармыз. «Байдын сойылын сокты» деп меш, «кедейдш сойылын согып жур» деп Бейсенбайды кжэлайтындардьщ бар екенше кумэшм жок, агайын. Б1ракосы отырган бэр1мЬ де пендемв. Пендеш ш к ммде болмаган. Осы мезетте Касен молда жетм рш ш калды. «Пендешшшне мен1 коспа, мен кудай жолындагы адаммын» дегенд1 бшдерген бел идей ел! онысы. - «Агайынга екпе жараскан» демей ме, атац казак. Кейде артык айтып, бурые кетсек кецшще алма, агайын? Т оиш соз1не бас шулгысып отырган бурынгы старшын, аулнай- дан озгелер костаган жок. Молда сурланган калпы он берер емес. Тысырайып, сыздап отыр. - Осы ак дастарканымдагы адап дэм1ме шакырганда сендерден мал TuiefiiH деп отырганым жок. Малдын Манай эулетшде баршьшык екен1н ездер1нде бшеевдер. Дуние-мулш те сурамаймын. Алла тагала одан да кур тастамаган. Кудайга шуюр, баска да тапшы емесп1н. Тек айтарым мынау гана: «бай» деп, «кедей»деп казаккыркысыеп жургенде ортамызды орыс ойып алып журмесш. Осыны туеш, агайын! - Т эке, осы орданыздын тер!нде сан жандарал, сан ояз отырганда мундай коп кылмайтын ед1щз. Муныныз 6ip тангалардык сез болды- ау, губегейш айтканда, - дед1 Бейсенбай мыекылдай кул1п. - Бейсенбай бауырым, жасынан орыешьш гой. Тэке, буп сезвдзд! балшабектер жактыра кояр ма екен? - дед1 Мукамэди. - Ci3 ак оры ска табынып келсещ з, б!з енд1 кызыл орыска табынсак айырмашылыгы шамалы-ау деймш, - дед1 Кобылан. 80
- Кобылан-ай, туныгын мен тынынды орыс баска» сон, онын агы не, кызылы не, Tafiipi, - деп кешген болды Кэршбай старшын. - Не ойласак та кеш ойлайтын халыкпыз гой, эйтеу1р, - деп Разак бул icTe бейтарап екенж сезд1ргендей болды. - Ж т т т е р , тасы мал сезд1 кояйык- А йтыстан муШз ш ыкса, казактын муй1з1 карагайдай болмас па eaa iri. Уа, кайсьщ барсын, ас к«рг13, туге? - деп калды Текли. Уйге аягыньщ ушымен капкып Кэрден к!рд! де кен дастаркан жайды. О нын эл1 кулын Myiueci бузы лм аган сулу да жунттай жумыр денесше кепш шж кезш щ сугын сала карады. Кэрден кезш Бейсенбайга 6ip китыктап уйден шыгып Kerri. Даяшыларга ыммен жен с1лтей журш конактар алдына т э т а дэмдо ас келлрдк Конакасы езара туртпекшз, тыныш отырып ш т д к Кумкггелген аукымды агаш тегенемен сэры кымыз келлрш ш , Кэрден оны аршылган жумырткадай кумю бшез1кп ак бш егш кетере, журтты тамсандыра соза сапырып барып айнапа журпзгенде де осы уйдщ кымызын мактасканнан езге бетен соз болган жок. Тек Эршбайдыц: - Жайлауга неге шыкпай отырсыздар? - суйкейсалды сурауына Тек1ш: - Жайлауда не сэн калды дейсщ, эл1 ертерек ш ыгар, - деп иек какты да койды. Сем1з жабагыньщ етш е тойып, журт енд1 кымызга канды-ау деген кезде кейш п келгендердщ жасы улкеш Кэршбай дастарканга бата oepin, «Тэкецнщ гумыр жасы узак болсын» деп бетш сипаганда TeKitu сез бастады. - Агайын, бар айтарымды элпнде айткам. Кайталап айтам, «Белнгешп 6epi жейдЬ> деген. Басымызга кандай заман туса да, ауызб1рл1кп болайык, afrreyip. Казак атымыз, мусылман затымыз бар. TeKimiiH унш де манагыдай емес, каткылдык бар. «Мен айта рымды айтгым, упык басымды KiiuipefirriM. Е щ ц п сш ездерщ бш. Кенбесен ез обалдарьщ ездер1не» деген сьщай да бар. - Bipnix пен Пряжке не жетс]н, Тэке. Bipnix деген сез ю мнщ ау- зынан шыкса да кещ пге уялайтын-ак кастерл1 сез. BipaK «Кургак касык ауыз жыртар» демейтш бе ед1, осы б1рлтщзд1 ансап отырган халыктын ез!. Ел мына согыстан, аласапыран заманнан куйзелдь Жокшылык жайлап барады. Халкым деп, уптым деп KeKiperiMi3 каре айырылар болса, осы апагган халыкты аман сактап калудын камын ойлаган жен болар. Малы бар аш-арыкка малынан oeniccin. кен байтах кыртысты жер! бар агайын жершен б е л ж е ш ,-д е д 1 Бей- сенбай да ещн суыкка салып. 81
- Ойпырмау, б у к т Садыр-Матайдын ж о к -ж т п н д е не шару- амыз бар, осы. Кергайзан кедейд1 тойдыруга осы теш ректеп бай дегендерщнщ малы жете кояр ма екен? - деп Разак шырт тую рт, пирене каллы. - влкелж революциялык комитет жер-жерге мынадай буйрык ж1берш отыр, - деп Бейсенбай калтасынан буктеул1 кагаз шыгарды. - Мше, мунда былай деп жазылган. «Барлык жерлерде комиссиялар курылып, ашыккан елд1 азык-тулжпен камтамасыз ету шаралары журпзшсш. Егер астыгы мен малы барлар бутан карсылык бшд|рсе, революция атынан куш колданьшатыны ескертшедй). - С он д а тар ты п алм ак екен гой, - дед1 Т е к ш . 9 n i ерт сешпргендей тунерш Kerri. Eip кызарды, 6ip бозарды, сустанды. - Бул ескерту тана гой, Тэке, - деп сезге Кобылан араласты, уншде мыскыл мен кекесш бар. - 03flepi экеп 6epciH деп талап койылган. Ал акылды адамдар ездер1 тусшед! той. Осыдан соц-ак эцпм енщ берекеЫ Kerri. Bip дастаркан басында отыргандардьщ ара ж ш айкын ашылды. Ж ж ашылып кана коймган жок, б т с п е с жаулыктьщ да басы осы арада ашылып, айкындапып, 6ip-6ipiHe деген кек те бурынтыдан бетер 6epiK байлана Tycri. Теюш дэш мпдей Бейсенбайта riciH басып, м е л и т отырып калды. 1ппнен «Мурдем кет, сен кара ниет балшабек» деп тунере TycTi. 3 Е ртецш е т у е ауа берген м езп лд е Тасмекен мен К|арагаш теш репн д еп ауылдардын адамдары аяк асты дурл1ге калды. - Ананы карандар, ананы! - деп баж ете калды жэшрейме кшз калпак киген Жумагул кедей. - Кара Henip келедп Ж иналгандардьщ 6spi де Тасмекен уетш деп Коныртаудын кия бетщ деп кара жолмен шуатылып, кызыл жалауын желб1ретш Ара- сан жактан туеin келе жаткан капын эскерд! керш. Керд1 де осынын алдында тана актын да осындай Henip эскершен жапа шеккен халык жылыстап сытыла бастады. - Актьщ эскершен аман калган 6ip-6ip шолагымызга жана ие табылды, - деп куб1рлесп KeH6ipeynepi. - О у , элеумет! Кызыл жалау кетерген е зй ш дщ кедей екш етш щ acKepi той, кайда каш асы цдар?-деп Эршбайдынбезектетенше 6ipa3 к еп ш ш к кулак аскан да жок- Кызыл жалаулы эскерд1 Бейсенбай бастаган шагын топ кана карсы алды.
Бул келген Верныйда курылган кызыл гвардияшылар от ряды едь Бул отрядка Капал-Арасан тещрепнен улкен топ казак яипттерш щ басын курап, Сагынай да косылыпты. Отряд шагын кызыл жалау желб1реген енсел i уйдщ мацына кеп ат тумсыгын тлрегенде кызыл командир Иван Егорович Мамонтов атынан ыргып тусш, езш е карсы келе жаткан 6ip топ ж ер гш к п боль- шевиктерге карай адымдай басты. Сагьшай жол-женекей мэн-жайды тугел TyciHflipce керек, Мамонтов келе Бейсенбаймен кол сиш сш амандасты. Саганай да ыржия купш кеп Бейсенбайды кушактады. Карагаш устшде желб!реген кызыл жалауга 6ip карап алып: - Узагынан суШщцрсш, карагым! - дед1 KyniMcipen. Кызыл гвардияшылар отряды Jlenci уезш де жана орнаган кенес емметш кулатуга Семейден шыккан ак гвардияшыларга карсы аттанып бара жаткан. Ревком мушелер! кызыл гвардияшьшардын уезге жуык арада келш ж ететш ш осыдан 6ipa3 бурын Капалга келш кайткан кызыл комиссар, губерниялык эскери-революциялык комитеттщ Mymeci Токаш Бокиннен естпен болатын. Большевиктер Бокинмен Капалда кездесш, б1рталай акыл-кенес алган-ды. Кызыл отрядтын командир! ауылдык ревкомнын кенсесше бет- теп келе жатып желб1реп турган кызыл жалауга киыктай кез тастап койды. Калын касты, кою мурты кайкы суеты адам екен. - О-о-о, мунда кенес eniMeriH орнатып та койыпсыздар гой, - дед! Мамонтов Бейсенбайдыц кен жауырынына барбиган жуан саусакгы алаканын салып. Кецсенщ терш де турган шагын устелге М амонтов кел!п орнапасканнан кешн ауыл большевиктер! оны коршай кеп отырысты. - Ал, жолдастар, енд! жете танысайык. Ci3 KiMci3? - деп сурады ол Бейсенбайды нускап. - ©3iHi3 орысша жетйс сейлейд! екенс!з. - Мен осы Карагаш м ектебш щ бурынгы орыс т ш ш ц MyraniMiMiH. - Бурынгьщыз калай? Ka3ip неге мугашм емесшз? - Он алтыншы жылы орыс-герман согысы тылыныц кара жумысына алынып, кайтып келген сон ештескен байлар мен мол- далар мен! кайта жумыска алмай койды. - Кош, жумыссыз екенс!з гой? - Жумыс жетед1, жолдас комиссар. Мен оз1м Уфадагы медресе «Ралияда», сонан сон Троицкщ еп учительское семинарияда окып жургежмде астыртын революциялык жастар уйымына белсене катынастым. Сонан 6epi осы вн!рде революциялык жумыстар 83
журпзш келем1з. Жакында Бокин жолдас та уйымдастыру жагынан кеп акьш-кенес 6epin кетп. - Иэ, о Kici нагыз белсенд] большевик. Мына Kicuiepfli таныс- тырыцыз. - Жанынызда отырган ревком Myuieci Сагынай Мэдиев жолдас. - Жо-о-жок, бул KiciHi маган таныстырмай-ак койьщыз. Кайта бул азаматты ci3re мен таныстырайын. Бул Kici б1здщ кызыл гвардия- шьшар отрядынын мусылман эскадроны нын кызьш командир! болып тагайындалды. 9з1мЬдеп 6ipa3 мусылман кызыл гвардияшыларды да осы KiciHiu эскадронына косып берд1м. Бул KiciHi будан былай мен!н он колым деп есептещз. EipaK,—кейш айтам. Кулагым соде. - Бул Kici ез1м!зде курылгалы отырган кызыл отрядтын коман дир! болуга raic едт - ©кшбещз, Кедесов жолдас. Ал мына Kicmep юм? -Ревком Myiuenepi Кобыпан Булкышулы, Эршбай Буршакбайулы, Егор Тутов - 6api де революцияга шын бершген большевиктер. - Орыс адамы кайдан жур, ыздердщ арапарынызда? -Е го р Тутов жолдастыцэкеспшю Ресейден осында ауып келген ен соцгы преселендердщ 6ipi. ©3i орыс-герман согысына катыскан тэж1рибел1 эскери адам. Иван Мамонтов жанында отырган Сагынайга карай енкейдБ - Жолшыбай ci3 таныстырган орыс азаматы осы Kici екен гой, - дед!. Сагынай жымиып бас изехи. - И э , бул жолдас Сэкеннщтуган шюшдей, - дед1 Бейсенбай. - Бшем, бшем, жолдас Сагынай узак жол устшде бэрпнзд! де жете таныстырган. - Кедесов жолдас, с!з кызыл командир1мд1 алып койды деп маган екпелейтш турйцз бар. MiHe, « зге тэж1рибел1 кызыл командир, - деп бес саусагын Егор Туговка карай тарбитгы. - Ещц icKe юрюейж, жол- дастар. Еш нэрсеге аландаманыздар. Б13аздерге TipeKni3, ci3б1здерге т1рек боласыздар. Тек революцияга адалдык пен батылдык, саяси кырагылык болсын. Нендей мэселелерМз бар шешшмей жаткан? - Кару жагы тапшы болып тур. -О н ы Верныйда о сьш ай -К и тай шекарасына карай бет-белмен босып келе жаткан ак гвардияшылардан «сурап» алу керек, - деп купд1 Мамонтов. - Солай icTen жатырмыз-ау. BipaK ол мардымсыз болып тур. Боскын ак гвардияшылардын каптай келетш куш ani алда сиякты. Взводвзводымен, рота ротасымен б1здщусттмвден етпесше юм кегал. Оларды кур кол калай карсы аламыз. Онын устше жерплпсп байлар
да ез эскерш жасактагалы жатыр деген хабар бар. Кькжасы, кару ке- рек, 6ipa3 мелшерде кару керек. Сэкецнщ он алтыншы жылы пересе лен орыс достарынан жинаган 6ipa3 берденкелер! мен кус мылтыгы, мына Егор Туговтын SKeci Тасмекендеп усталардьщ басын косып соктырган кылышы мен icriicrepi бар. Ka3ip буп дегешщз баланын ойыншыгындай нэрсе боп капды гой. Ал 6i3 курамымызды кебейтш, жаксы карулансак, мздщ тылынызга да улкен медеу болмаймыз ба? - деп кынжыла сейлед1 Бейсенбай. - Мше, муныныз нагыз большевиктщ, нагыз ыскаккан уйымдастырушыньщ сезь Свдерге арка суйеуге де, зор ум!т артуга да болады екен, - дед1 де Мамонтов eciKriH iiHKi жагында калт турган ею жауынгердщ 6ipiHe иек какты. Ол сэлден сон алп кызыл гвардия- шы зор денел1 тэты 6ip-eKi орысты eprin юрдь Олардын колында 6ip кушак эскери киЫ мен кару-жарак бар екен. — Сагынай жолдаспен свдерд1 жаргылай таныстырдым-ау деймш, - деп кулш Мамонтов, - енш мына 6ip ерлйтн айтайын. Bi3 Гаврилов- када 6ipa3 тыныгып, Капапга атгандык. Жолда Акешю сайында б1здй кутш жаткан жау эскерше кезжтж. ¥ры с узакка созьшып, ек! жактан да 6ipa3 шыгын болды. Keneci кунп танергенп урыска эз1рлент жагкан туш б вд щ кузетш тер енгезердей 6ip казакты менщ апдыма алып келгеш. ©3i орысшага жетж. Сейтсем осы Мэдиев жолдас. © зш щ жана гана кызыл отряд курганын, отрядта елуге тарта адам барын мэл1мдед1. Карагашта ревком бар екенш жэне Токаш Бокин жолдастын келгенш де айтгы. Слздердщ эркайсынызды да таныстырды. Капал каласы бурыннан эскери 6eKiHic болганы, онда ак гвардияшылардын Kymi кеп екен! осы юсшен мэл1м болды. Капапды any 6i3re киынга тусетшш сездж. Улкен шыгынга ушырай жаздаппыз. Мен сонда не icTey керек дед1м. Мэдиев жолдас менен езш ш не коса 6ip взвод жау- ынгер сурады. Осы кушпен Улкен Шьщбулакаркылы тунделете епп , Капал беюшсшщ куншыгыс жагынан шыгатынын, жаудьщ сыртынан кутпеген жерден согатынын айтты. Шабуылды ею куннен сон бастайык деп келютж. Мэдиев жолдас Баянжурек тауынын устшен уш от тутатып белл беретш болды. Сол белгтмен шабуылга шыгып, Капапга юргежмпде бц дщ мусылман эскадронымыз беюнкже туткиылдан Kipin, жаудын зенб1рек, пулеметгерш басып алып та койыпты. Б Ь де дереу улгердж. Апыр-топыр согыста Капалынызды басып та алдык. Ол мына кызыл командир Сагынай Мэдиев жолдастыц тапкырлыгы, зор ецбеп, эскери ш еберлль Шыгын да кеп болган жок. Ертещне барлык отрядты сапка тургызып, Сагынай Мэдиевт1 мусылман эскадроныныц командир! eTin тагайындайын десем, бул 85
Kici маган кенбеЩц. 0з1мшн рсвкомым, онын Mymeaepi мен бастыгы бар. Мен солардын руксаты мен келк1мшс13 ешкшге KeniciM бере алмаймын деп кайкайып тур. Кайтейш, с1здерде де катал т эр т т бар екенш ту с ш т , мше, алдарынызга к е л т отырмыз. КелюеЫздер ме, жолдас ревком мушелерП Ревком Mynienepi 6ipiHe-6ipi карады. Eapi келййп койгандай 6ip мезгшде Сагынайдьщ 03iHe карады. «СЬ езвд з не дейЫз, Сэке?» дегендей жауапты онын езш ен куткендей. Сагынай орнына турды: - Мен не д е й т , жолдастар. Иван Егорович мэн-жайды жолшы- бай айтты. Улкен icTepre керек адамсыз дедг Тек Кдрагаш манынын жогын жоктап кою шынында да тар шецберл1 ic екенш туЫщйм. Мундагы icKe ездерщ-ак тетеп береЫндер, эль Ж ер гш нт кызыл отрядтын командир! eTin Иван Егорович м еш ц Егор Семенович Тутов бауырымды тагайындап та берд1 гой. Мен оган келюемш. Ал мен ж еш н деп мэселеш ездер1щз шеинщздер. Мен неге де болса эз1р адаммын гой. - Сэке, б1зден 6ip жола кол узш кетеШн деп отырсызау! - дед1 Эршбай мен Кобылан катарласа. - Жо-о-жок, издерден кол узбейм1з. BipiMi3fleH-6ipiMi3 кол узд1 деген сез жау арасында белшектенш жеке-дара калу деген сез. Онда ак гвардияшыларга жем болдыныз. -Ендешекелюейж, жолдастар,-дед!Бейсенбай,-келккендерщ13 кол кетерццздер! Ревком мушелер1 тугел кол кетердь - О-о-о, мунда тек т э р т т кана емес, шынайы демократия да бар екен гой, - деп кунш де Мамонтов орнынан кетершдь Уйге KipreH Kimi командирлер отряд командирше такал келдь Мамонтов олардын колындагы кызыл лента байланган бас кшмдк жеHiне Кызыл жапсырылган эскери шенель;п Сагынай мен Егорды ойне шакырып алып, 6ipiHeH сон 6ipine ки пздь Eki пар эскери eiiicri колдарына у стап ы . Жанадан тагайындалган ек! кызыл командир калт тура калып, «Революция жешс! yuiiH жан аямай кызмететем!з!» - деп каткыл унмен ант бердь М амонтов былгары капш ы кты н iuiiHeH су жаца наганда- ры 6ipiHeH сон 6ipiH алып, ревком мушелерше, сонан сон жана тагайындалган командирлерге улесырдь Босагага суйелген он такты бесатарды нускап Бейсенбайга: - Бар колымыздан келгеш осы. Осыган эз1рше разы болыныздар. Сак болыныздар! Кайталап айтам, сак болыныздар, жолдастар, - дед1 Мамонтов. - И ван Е горович, бул сыйлыгынызга улкен рахмет! BipaK
арыстай 6ip азаматымызды алып барасыз. О ны н устш е сонау он аптыншы жылдан 6epi id e e болган 6ipa3 адамдарымыз тагы Kerin барады. Тубегешн айтканда, революция уш ш м м де болса, не де болса курбандыкка 33ip. BipaK осыншама жауынгерлерщ ала отырып, 6i3re 6ip пулемеггын тенш кылмаганы нызга мына ревком мушелер1 ci3re екпелеп отыр. - Иэ, иэ, екпел1м13, жолдас комиссар, - деп шуласты ревком мушелерк - Ойпырмай, буларыныз киын болды-ау. Жана курылган Кызыл армияда кару жагы тапшы екенш бшеЫздер гой, - Мамонтов са- майын касыды. - Б1з де кызыл армияньщ бел1мшелер1м!з гой, жолдас коман дир, - деп калды Егор Тугов, - ci3 каруландырмаганда б!зд1 TeKiuj болыс каруландыра ма? - Былай кара-ей, мына командирдщ сайланбай жатып такы лдауы н, - деп кенкш дей кулд1 М амонтов. - Ж арайды, эскери кенеспен акылдасайык. С вд ерд еп тэртш б1зде де бар. Bi3 бупн-ертец Ыздердщ конактарынызбыз. Эскер шаршады, аттар калжырады дегендей. Азык-тулж жагы да такырланып калды. СИздердей нагыз большевиктер арасында кем-кет!пм1зд1 айтпай к1мге айтамыз, жолдастар. Б вге кемек керек. Ал осында 6ipa3 еру болганымыз тещ рекгеп байларга айбар болсын. Ж эне де аздердщ де мэртебелерщ1зд1 е а р е д ь Bip эскадронды жанадан курганымыздын 03i революция жауларына улкен соккы. Осы м с т е р д щ алдында Сагынай Мэдиев жолдас, азге, революциялык апгыс жариялаймын! Отыра 6epiui3, отыра берзшз. Колымда орден iMжок, эйтпесе, улкен 6ip орден да тагар ед!м, амап канша? С1здер мен 61здер узенплес журш ani талай апгыс та, кенес yKiMeTiniHжана ордендерш де апар- мыз эль Рахмет, бауырлар! Ал 6i3 кетпк. Ертерек ынгайлы жерге 6eKiHin, е зш ц дщ кундел1кп эскери кар е к ет н зге Kipice берейж. Иэ, айтпакшы, а зд щ халыкта <окау жок деме - жар астында...» демеу uii ме ед1? Тагы да «сактыкта корлык жок» дейтш де а зд щ хапык кой. - Жолдас командир, казак макапдарын жаксы бшед1 екен аз, - дед1 Егор. - Йемене, сен казакшаны судай бшгенде, 6i3 де казакша еп- теп бшем1з, даналык макалдарын да жаттаймыз, - деп жанары OTKip uierip кездерш Егорга карай сыгырайтып, шалгылары са- лалы кою муртын кезек-кезек сылап койды. Ал, 6i3 Kerriк. Слздер м эж Ы стерЫ зд1 онан эр! ж алгап, ш аруаларынызды шаруалай бер!щздер. - Иван Егорович, сэл бегелвдзин? Танертен 6i3re он шакты 87
карулы эскер берсещз. Тещ ректеп байлардан ат-келш, азык-тулйс «сурап» алар едш, е зщ в айткандай. -Е -е-е, жолдастар, ондай мэселеш енд1 ез Кызыл командирлервдз Егор Туговка жуктегендер1щз дурыс-ау деймш, - дед! Мамонтов сук саусагын безеп. - Сол кызыл командир Егор Туговьщыз 33ipuie «солдатсыз генерал» болып тур-ау. - Айтпакшы, солай екен-ау. Онда бул м эселеш мусылман эскадроныньщ командир! Мэдиев жолдас шеше жатар. Тек сол он карулы эскердщ шпнде орыс болмасыншы, кудай уппн? Онсыз да жергшкт1 казактар юмнщ Кызыл, юмнщ ак екенш эз1р ажырата алмайды. QfiTeyip талап жаткан орыс деп тусш едь Мен кез1м Tipicinae 6ipae-6ip казак кедейше жэб1р керсетпеуш жауынгерлер1ме мшдеттеймш. Ондайларга жол бергещп табан астында ез колыммен атамын. А л б!зд1 кейде «кызыл партизан» деп те этап келдк Кызылдар арасынан ондай озбырлар да шыгып калады. Енд1 6i3 партизан емес, EipiHuii Жетюу аггы эскер полкшщ бел!м1м1з. - Иван Егорович, кешке менщ уй1мде конак болыныз? Сол уйде тыныгыныз. -Ж о к , шаманыз келсе, букш жауынгерлерд1 конак епщ з, эйтпесе, кинапманыз. Ал мен ак патшанын ак саусак офицер! eMecniH. Мен!н орным жауынгерлер арасы. Ka3ip сотые жагдайындамыз. Бейб!т кундер болса 6ip сэр!- Ал жана командир Егор Тутов, бул сез!мд1 муртына орап кой! Сенде мурт та жок екен-ау, ез!. - Куп, жолдас командир! - Иэ, осылай Сеншен енш б в эскери тшмен сейпесемв. ¥ктын ба? - ¥кты м, жолдас командир. А уылдык ревком мушелер! М амонтовты шыгарып салут'а кенседен шыкты. EciK сыртында кузетге туртан Бабаш пен Телек Кызыл командир мен ревком мушелер! уйден шыкканда эскер тэрт1б!мен бойларын Tiicren, каруларын колтыктарына кыса устап калт тура калды. - Былай карандар-ей, eciicre карауыл тур, эуел!. Элгшде к!рерде байкамаган екем-ау. Мыналарын нагыз тэрттп кой? Жен, жен, - деп Мамонтов сонына Ineoin келе жаткандарга бурылды. - С!здер сурамшактанганда мен сурамшактанбаймын да, осы e«i ж!г!тт! де маган бер!щздер. Барлаушыларга апарып косам. Осы ешрдщ унгьш-шунгьшын ж етж бшетш жауынгерлер керек-ак, маган. KiM ездер! булар? - Мына ж т т менщ куйеу баламнын атасы Бабаш Т евулы . Ал
онын касындагы орыс ж й тп Телек - Анатолий Тутов. Э л п нд е езвдз б й дщ болашак кызыл жасакка командир e iin тагайындаган ревком Myuieci Егор Туговтын туган iHici. С етм д а жшптер. - MiHe, мш е, маган кереп де осындай кырандар едь Маган киындар, жолдастар. Жауынгерлер катары Верныйдан Капалга жеткенше едэу1р сиреп калды. 1ргел! елындер гой, м аган oip взвод жауынгер жинап косьщыздар. Оган Бабаш Тепулы командир бол- сын. Иэ, айтпакшы, отрядтагы дэр к ер , санитар эйелдердщ eKeyi окка ушты. Санитар боларлык эйелдер керек. Казактар аз ойланып калды. - Мен1н Оксана деген карындасым бар. Осындай жумыска икемд1, - дед1 Егор. - Ал Сарканда Желбаков деген фельдшер бар. Сонын кыздары санитар бола алады. ЭкеЫмен жолшыбай езвд з Kenice жатарсыз. Ауылдык тен к е р к комитетш щ мушелер! 6ipiH e-6ipi карал, келккендей бас изесть - Жолдас командир, б!рак ci3 де у эдещзде турарсыз, - дел калды Егор Тутов. Мамонтов одырая артына карады. - 9 з щ 6ip TicTi бака екенсщ. MeHiH атыма ревком председател1 екеущ кол койып, кару сурап катынас кагаз жазындар. ©к!мет мулк1н кайда ж1берге!лме мен де есеп 6epyiM керек емес пе? Кь1зыл гвардияшылар Тасмекен тещрег!нде ек! кун еру болды. Ауылдык TeuKepic комитет! жанынан курылатын кызыл жасакка осы тещректен жедел кабылданган отыздан астам ж!пттерд! жэне улкен жасакка косылатын Мукаметкали, Султанбек, Касен мен Кусайын бастаткан к ы р ы к ж т г п эскери тэр^пке, кару устау, куту жэне калай ату машыгына уйретп. Бас ки!мдер!н1н мандайына кигашгай уш елшей кызыл мата таккызды. Оксана устш е акжелен Knin, басына ак байлап санитарларга косылды. Болдырган атгарын, куш кел!ктерш алмастырып, толыктырды. Азык-тулж камдады. Жергш!кт! больше- виктер кемепмен MiHic пен сойыс малыныц ауыртпалыгы тугелдей Манай урпагы на туст1. К ы зылдарды н ты рнагы acipece Тек1ш болыска каттырак батты. - Кедейд1 ак патшага талатып ед1, енд1 e3i кызылдьщ талауына туст!, бэлем. Сауап болды, бэтшагарга, - дест! 6ipa3 журт. - Эйтеу!р казак таланган сон агы не оньщ, кызылы не? - дел Жумагул шан баскан калпагын он т!зесше урып-урып алды.
4 Texim уГпндеп тустж те болган ызгарлы лип мелен сон eKi жактьщ да жауыгысмп, б1ржола кетюкендерш TyciHyi жэне Мамон тов бастаган Кызыл гвардияшылардын демеу1 болыстык совдеггпн барлык мушелерш батыл кимылдауга итермелеп едт Кедейлерге жер белу, азык-тулж, халыктын сауатын ашу комиссиялары жедел курылды. Ж ер белу комиссиясын Эршбай, азьж-тулж комис-си- ясын Кобылан, халыктын сауатын ашу комиссиясын ревкомнын жана мушеЫ Естай Ергалиулы баскаратын болды. Бул комиссияга Эмина да ю рпзиш , бурын Карагаш мектебшен окыган уш-терт кыз- ж т т косылды. Жер белу комиссиясы ен алдымен Тасмекен мен Карагаш, Кабыргатал мен Сутпген теш репндеп кыстауларды, шурайлы, ericTiK, шабындык жерлерд1 осы мандагы байлардын малшы- жалшыларына бел in 6epin, карык кылды. Аяк асты жарылканган кедейлердщ кенес еюметшен, ауылдык ревком терагасы Бейсен- байдан айналмаганы болмады. Естай мен Эмина бастаган 6ip топ сауат ашушылар бар керек- жарагын сэры iHreHre артып сонау Сагабуйеннен oepi карай ауыл аралауга, елге хат танытып, кенес ек1мет1н1н кедей табына icTeftriH жаксылыгын, езге де саясатын кен насихаттауга аттанды. 1стш ен киыны байлардан алынатын азык-тулж мэселеЫ болды. Байдар епн егуш мулде догарып, бар астыгын коймаларга, ел кезшен кагаберю урапаргатыкты. Кенес ек1метшщжарлыгына сэйкес ез ерюмен астьж берушi табылмады. Мундай жагдайда астыкты куш колданып тартып алу гана калды. Осы 6ip ici киындау болып турган азык-тул1к комиссиясынын жумысына Бейсенбайдын ез! де белсене катысты. Бейсенбай мен Кобылан бастаган комиссия мушелер1 жерпл1кт1 Кызыл отрядтынон шакты карулы жауынгерлер1н алып, Кызыл жа- лау KeTepin Текшггщззймкес1не аттанды. Булардын карасын Kepin, неге келе жаткандарын imTefi сезш, бурынгы болыс ызадан eni ерт сенд1ргендей болды. Тунектей TyTirin кегп. «Енд1п iciM сендермен болсын, бэлшебек кузгындар» деп лстенд1. Булар е ктн д еп кел1п калганда imxi кыжылын канша жасырганмен ен1н жылыта алмады. Э зеп н ертеген кек ар жагынан Tipen турып алды. Ек1 жагы да иек кагысып капа амандаскан болды. - Б1з,- деш Кобылан ат л з п н ш сэл босатып, - болыстык совдеп жанынан жанадан курылган азык-тул1к кэмэсиясымыз. -О н ы сы тагы немене ед1?-дед1 сыздаганТек1ш. Кобьшан онын 90
не екенш т у с в д о р т жатпады. Келген шаруага 61рден Kipicri. Болыс iuiTefi каны кайнап, басын кисык салды. - Ауылдык тенкерю кэмите™ жанынан курылган Кызыл этрэгпн жауынгерлерше MiHic ат, мына теш ректе тарыгып отырган кедей- кепникке азык-тулж керек, - дед1 Кобылан батыл да айбарлы. - Кызыл жауынгерлерщ юммен согыспак? - Клмдервдз бар ма? Кьщыраткып совдеп тш ш алмайтын бай- лар да баршылык емес пе? Сезге Бейсенбай араласты. М эселеш ушыктырып, eKi жакты теке-т1реске ж1берпс1 келмедн - Тэке, тубегейш айтканда, эр нэрсе жана еюмегтщ буйрыгына сай ез ерюмен к тел с е ю мнщ KiMre зорлык жасауга кулкы бар дейЫз? Алматыда талканы шыкан ак гвардияшылар Аргыбет асу ушш осылай карай женкш ш келе жатканын езнпз де б ш п отырган боларсыз, - дедк TeKim те карулы да катулы адамдармен кикшжщге келпЫ кел- мед1 бшем, тусшгендей де, сенгендей де сьщай 6epin, ещ н жылыткан болды. Ынгайына жыгылып, кайшы келмеуге тырысты. - Е-е-е, солай дендер. Ж асакты Teri оры ска карсы курды к десендер гэп жок кой, - деп иепн 6ip кагып, он иыгынан асыра шырт TyKipin тастады. - Ондай жагдайда юм де болса колындагы барын беред те. Ол «колындагы барын» дегешн басып айтты. - Ер-тур,манмен канша ат 6epeci3? - Канша ат бар дейсщ. Э мм боп, жогаргы бастыктардын кол астында жайылыи жастык, и ш п тесек болып журген б!здей байсымактарда не мал бар дейсщ, Taffipi? Бар жылкыны осы ауылга айдаттырып экелейш. Жарайды-ау дегендерш тандап алындар. Акыры алатын малдарын екен гой. Оны багып-кагып, эр малшыга итаршы боп басымньщ юкеш не? - Е-е-е, муныныз ж ен, мше, - деп Кобылан кекей кулдг - Жа- райды, бутан да шумрпплж. - Ал ер-турман жагына уяттымыз. Мен бурындары сендер сиякты эскер курып, кол жинап журген адам емес екешмд1 ездерщ де бш есвдер. Бше тура кысас кылмандар, агайын. Ал Кобылан, ер-турман дегешш з Ыздщ ауылдан кеб1рек табылып калар. Э йткеш аргы атан Сэл1мжаннан бастап атагы шыккан барымташылар едк Жиган-тергеш бар шыгар. 0з1мде 6ip орыс ер, eKi эйел1мде кумютелген eKi катын ер, азын-аулак малшыда да 6ip-6ip ыныршык бар екеш рас. А лам десен Кобылан, колынды какпаймын, эке, - деп TeKim те epynire карулы гып кекей сейледн 91
- Малы мынгырган, дэулел шалкыган Ыздей байдыц мапшы- ларына ыныршак MiHin не кершйтп? - дед1 Кобылан енд1 зшдене. Бейсенбай Кобылан жакка кез киыктап, жактырмаган сыцай та- нытгы. Сез таластырганша кыбын тауып, керепм1зд1 алайык та легенд! угындырды. Тыкыршып жер тарпып турган кара кердщ басын тартып-тартып калды. Текли: - Ей, Егеубек! - деп ж т т ш шакырып алып, кулагына б1рдецелерд1 сыбырлап жаггы, - Ал ешй, канша астык 6epeci3? - дед1 Бейсенбай. - TsuipiM-ay, былтыргы куаншылыктан сон астык сурап, сендер де кызык ж т т т е р екенЫндер? - Бар шурайлы суармалы жер Ыздщ жер емес пе efli, - дед1 Кобылан. - Калжын емес, Тэке, мы на с1здей байлардан талай жыл Tenepiiu Kopin, ашыккан кедейлерге ешц iuiiMfliK, тукымдык астык керек. Таршылык е л п к айтеаз? Уюмет занына кш карсы турып кврген? Оны сауатты адамсыз, 03iHi3 де тусшеЫз гой. Бай тукшиып калды. Bip сурланып, 6ip кызарды. ToKiui сезге келмедь Зыгырданы кайнап турганын да сезд1рмеуге тырысты. Кунжындап eni колын жан калтасына кезек-кезек суккылады. Шылдырлатып 6ip бума Kinrri алды да Кобыланга карай лактырып ж1бердк Кобылан Kinrri ат устшен кагып алды. -АйткангасенбейЫндер. Жокты тап деп меш кинамандар,-деп ашу шакырган болды. - Жарайлы. бай-еке. Колыныздан бермесешз - жолыцыздан аламыз. Тж темЬ. Тапсак, айтпады демешз, жана умметтщ занымен жазага кесшеЫз. -Б ш геш л ш icTe. Айтпагынабакты гой. Б1зге дайындагандарын oapi 6ip Коркыттын Kepi екен. Сол кврге каз1р тустщ не. кейш тустщ не, 6api-6ip емес пе? Акыры бай б1ткенд1 жер аударып, Ci6ip айда- тады екенЫндер гой. Сол Ci6ipiHe орыс балшебек OKiMeTi ea&epimu айдап, абактысына камап журмесш, байкандар. Кобылан кенкшдей кулак -О с ы , Тэке, Ыздщалдынызды куш бурын болжап, сырттан гон niiuin отыратыныныз унайлы-ак. - ¥ н а с а сол. «Кедей» деп, «бай» деп еЫ етектсрпип далбандатып койган бул балшебектерще не дерсщ? Бу да болса кудайдын ici шыгар. «Белшгенш 6epi жейдк жарылганды жау алады» демейтш бе efli, бурынгы ата-бабаларын? Сезге Бейсенбай араласты. 92
- Тэке, мына Кобылан с1зд1 «алдын ерте болжайды» деп бекер ай- тады. Сол бурынгы ата-бабаньщ «еле жегенше, беле же», жан-жагына карайласпай асап жегенмен мушзщ шыкпайды, деген сезш кудай аузынызга ертерек салмаган екен. Ещц екшбей-ак та, езгеге акыл уйретпей-ак та койганыныз жен. Белшгешн 6epi ж ейпш рас. Б|'рак ат тебел1ндей байларды белгешм1збен, калын кара букараны белш- белшектемесгаз. С!здерыз де тауыгымыз шакырып, танымыз атар. Текил мыналарга дауа жок екен дегендей Бейсенбайга алара 6ip карады да, сез жарыстырмады. Комиссия мушелер1 аттарынан каргып-каргып Tycin байдын зэймкеден сэл окшаулау ipKec-TipKec салынган кора-копсы, койма- топшаларына жакындады. Кобылан уысында журген кшттерд1 иесше усынды. - Байеке, эрюм ез иелптнщ eciriH ез ерюмен ашканы жен гой, мзщз, езвдз ашыныз. - С еш мнен кеп скен сон epKi не, epiKci3i не оньщ . Тш тем дегенсщ, тшт. - Тапсан - ceHiKi, таппасан - ез1мдж! дегешщз-ау, бул байеке? - Не flepi бар. Кылатынынды ш л а берсеш ш, ку шунак? - Балагатка, ар-намыска тимеген жен-ay, Teri. Бай мьщгырып отырса да байгус кедей байды салпан кулак демеген. Tirepre туягы жок кедеШй шунак кедей этап журген азд ей байлар гой, байеке, осы кулак жагына барыспасак кайтед1? Мен1н купагыма ш здщ кулак астар бола алмайтын сиякты. Бейсенбайдан баскапары жамырай кулдк Есжтердщ кулпылары 6ipiHeH сон 6ipi ашылып, тшту басталды. BipaK каптапып, п р е л т турган астыктабылмады. Тек Тею ш тщ едсел1 кек шатыр yfliHe такау турган коймадан бес кап астык табылды. - Бары осы ма? - дед1 Кобылан Т ек ш те зшдене карап. - Бары осы. Мунын e3i жана астыкка жетшзе коймас. - Бай-еке, тагы да кайтапап сураймын, тагы канша тыкканыныз бар? - дед| Бейсенбай енд1 ызгарланып. - Ойпырмау, б у казак 6ipiHe-6ipi сенуден калган-ау, теп ? - Элгшде «тук жок» деп аузьщызды ку шеппен сурткенше «бары осы едЬ> десеш з гой, байдыц e3i д е ш л гы н ы п отыр екен деп аяушылык ш л а р ма едж, кайтер едж? Осыны ойласаныз Herri? Тубегейш айтканда, енд! е з обальщыз езщ1зге. Ж 1пттер, теш рекп, жыра-жыраны тугел тш тщ дер! Б еп жанадан жабылган жас топырагы бар, uie6i такырланган жерд1 байкандар. Кора-копсыньщ бурыш-бурышына, еденiне icTiK тыгывдар? - дед1 Бейсенбай енш 93
суытып. - Бары осы ети дегенге сене коятын б1зд! бала деп гурсыз ба? Кикалакты койып, ар нэрсенщ ез женше кошешк те? Кимылдандар, жшптер! Осы мезетте кек уйдщ eciriH айкара ашып, ар жагынан кабагы катулы Карден коршдт Сырткы босагада тумсыгын бауырынатыгып 6ypicin жаткан Kapi ала тебетп кайкы тумсык кок сауыр еппм ен буШрге Teyin калды. - Ш ык былай! - деп колындагы елж сап камшымен узыннан- узак сапынган ат кора жакты нускады. - Kapi тебет, eciriMi3re келш ат ойнатып турган балшабектерге карсы уруге де жарамайсын, алжыган неме. Кет, api! Карден иес1нен именш тез арада зыта коймаган тебетке зш тастап тагы да южш дт «Кет api, кет!» деп зекш жерд1 Teyin-Teyin калды. Теюшт1н кезш ала бере Бейсенбайга тесе карап ат кора жакка кабак какты. Кэрденнщ ымын Бейсенбай тана укты. ¥кты да сыр бермедг Ат кора жакка коз кырын салган да, тещ репндеплерд! солай карай бастаган да жок. Кэрден ещц енш жылыта байына наздана карап, еркелей сейледк - Байеке, мен темеш-i ауыпдарга барып келе кояйыншы. Мына балшабектердщ Typi жаман, бай ушнен дэм ауыз тие коймас. Кажет болса, казаншы бар гой. Кел1сше карай келсабы деген. KyHHiH колынан таткан дэм кулдын таедайына татыр, - деп сылкылдай кулш. Байынынруксатын алмай-ак мамагаштагы байлаулы аттарга карай ж т басып Kerri. -Б ай д ьщ мына кер токалы кайтеш-ей?-деп Нуракын танау асты oip Miurip erri. Токал сезше мэн бермей еленшз турган Бейсенбайга коз киыктатты да онан spire бармады. Теюш токалыныц бу кылыгына, м1рдщ огындай сезше ryciHe алмай калды. E ciri алдына кеп ат ойнаткан балшабектерге урмейсщ деп Kapi тебетп кшэлауын езш е карата айтылган деп жорып, журеп зы рк еткен ол токалыньщ балшабектерд1 кепе-KopiHey кемс!те сейлегенше imi жылып сала бердг Заимке тещ репн тштушшер де ештене таппай оралды. Кора- копсынын еденш, бурыш-бурышын стктеген д ер де еш нэрсе таба алмады. - Болдындар ма, жптттер? - деп Бейсенбай тешрепндегшерге окшия карады. Бос эуреге тускендер унс!з жерге карасты. - Тугел тштщщ ме? Анау ат кора жакты 6ip байкайыкшы. Ж урвдер солай. Уй iprecinneri сырланган аркалыкты сэшге конжия жайгасьш, 94
epiH толтыра аткан насыбайы сшекейш exi жагына кезек TyKipin, бёшрейш, к ен ш нала боп отырган Текли орнынан дереу турып, жалма-жан артын каккыштады. - Taflipi, ат корада аттын жемш ен баска не бар дейсщ? - дед1 де «Кап, шокынды-ай, керегенд1 кертермш элЬ> деп мжшд1 1штей. - KiM 6ineni, ум1тс1з шайтан деген, - дед1 Кобылан. - Kyfliicri кеткенше, TiHTin кетеШк. Ж у р вд е р солай? Булар ат корага мргенде ер-турманы алынып талдан токылган акырга катар-катар отка койылган он т а к т а мшш аттары курт-курт шайнап турган кек жонышканы тастай бере окыранып, кулактарын кайшылады. Kefi6ipi м езгш сЬ KipreH топ адамга мойын бурып, кездерш апарта карады. Кобыланньщ ж тттер1 узыннан-узак кен коранын бурыш- бурышын тштуге KipicTi. Олар 6ipa3 эурелегенде барып Бейсенбай баскаларга еслрте Кобыланга л л капы . —Ж нтгтер акырдын астын карасын. - Ж т т т е р , акырдын астын карандаршы? - дед1 Кобылан да. Жасак «irirrepi аттардын алдына кешрте салынган жонышканы кушак-кушак кылып акырдан алы п уйд1 де, астын кеуледь Bip мезгшде жасактарды бастап келген Нуракын: - Е-е, бэсе, байда астык жок дегенге Tipi жан сене ме, Tafiipi? Астыктын KOKeci мында жатыр, Бейсеке! - дед1 куана дауыстап. - Eepi к елвд ер, ж т т т е р ? - Ентелей келгендер Нуракыннын нускаган жершен тыгыршыктай ала каптарды кердк - Е-е-ей, асты к д егенд ерщ атты н жем1 боп, ж азы ксыз жануарлардын аузындагысын жырып журмейж те. Астык па екен, сулы ма екен, карасандаршы, syeni? Э лпнде ат корада аттын жемшен баска не бар дейсщ, деп 6i3fli секпед! ме? Байекеннен де, аггардан да уят болып журмесш? Bip каптын аузын cerin KepefiiK. Акырдын астынан тынкиган отыз кап астык шыкты. Ж тттердщ мыскылына бай кынган жок. Ж тттер д щ арасында «муны калай экетем1з» деген кункш шыкканда Кобылан TeKimKe кез кылып кепке зек in тастады. - Калай зкеткеш Heci, мына бегш турган он жылкыны е р п е п Ж1берш, eKi каптан тендендер? Калганын ана туйелерге артындар, - деп ол ат корадан эрмешрек ш егерш п, лздеп тасталган бес- алты туйеш нускады. - Байеке, немене, жайлауга кешейш деп жатсыз ба? Текйн Кобыланньщ еркшсш 6epin журген аш рш е Tic жарып лэм Демедь Бурынгыдан бетер сурланып, TicTeHin алды. Астык тугел 95
т ев д ел т, артылып болып Тасмекенге карай бет гузегенде Кобылан Нуракынга дауыстады. - Ей, Нукын, элпнде байекен Егеубекп жылкыга ж1бермед1 ме? Жана курылган жасакка MiHic ат керек екенш умыттындар ма? Сол Erey6eriH суйыктау, алаколдау неме едк Kafi6ip ж енщ ин куып келер дейс!ц. Онан да ездерщ барып ipiioen, такымга жарайды-ау дегендерш алсандаршы. Б13 ез жешм1зге тарта 6epefliK. Сол Kyui коз байлана Бейсенбайдьщ уйше елеу аз боп, женш басып, жымия кулш балан ж ю т Мусабай Kipni. Аман-саулыктан сон болашак жездесше буктеуш кагаз усынды. - А йтушы Кэрден тэтем, жазушы мен, - дед1 эдеттепдей KOKiperiH Kepin. - Ж азбай-ак ауызша-ак жетю збейиндер ме? Bipey-MipeyjuH колына Tycin калса кайтесin? - Жо-о-ок, елеем TycipeM бе? Кэрден тэтеме сейтейжпн десем бой бермейдк Ауызша сешмшз, жазбаша сешмд1 болады дейдь Хат аркылы жазып сейлескенш жаксы-ак керед1 о Kici. Буктеул1 кагазда: «Ат корадагы акырдан алгандарыц алдау- сыратканы гана. Н ел зп астык Тжсайдын аузында - жерден казган карагайдан киып салынган апан-урада» делшйтп. Бейсенбай кагазды окып болып, шырпыньщ отына ертед1 де, Мусабайта карап жымия кулдь - Адам бсласыц, бала! - Ж нтпм дещз? - Адам боласын, ж игам ! Карнын ашты ма? - Ж гат адамнын карны ашушы ма efli? - Ел кезш е Tycin калмай зыт, ендеше? Агайындарга сэлем де? - Сау-саламат болыныз! 5 Биыл кеш тщ сэш , жайлаудын мэш болмай тур. Ашка тарткан кешке тартып, кыста кардын жукалыгынан, кектемп жауынньщ тапшылыгынан болтан жайлау отынын тытырлыгы бай ауылдарыныц кещл тыкырлыгымен косылып жан жадыратар жайлаудын суркын алгандай. Мал карамы да, кеш салтанаты да жьшдагыдай емес, жупыны болды. Большевик жаты кушейш, «тэйт» л есе «тит» деп Аргыбет асуга камданып, жешл-желш келю буд. Карагаш манында Бейсенбай бастаган кедей тобырдын жер белй 96
даурыкпасы болмаса, эз!рге таянып калган тыкыр да сезшмейдг Тоюш Манай эулелне карайтын ет жакын алты жуан ауылды уркердей yflipin экеп, Асудын аузына 1ргелес-коралас кондырган. Ауыл сыртындагы бшк жакпар тастын ыгына лздеп тастаган кеш туйелер1 не комы алынбай, не етекке кайтарылмай, элш тщ артын багып эл1 жатыр. Сауысканнан сак Тоюш кектем шыга астыкты етектеп жасырын ураларга к е м п з т , асыл Myniicri осы тощ ректщ катпар-катпар жар тастарынын астына тыккызган. Bipi э й п л е н т калса. келеЫЫ большевик лм ш кш ерш щ кезшен таса болсын деп койма мен ураларды шалгай-шалгай жерлерге тарата жасырган. Малдын б1разын жамагайындарга сауынга берщ. Кудж болмасын деп биылгы кектемде елнш шерге ac-суды жылдагыдан 6ipa3 молдау 6epin, курал-сайманын тузеп етекте калдырган. KiM б5лед1, умпчнз шайтан деген, астыктын артыктыгы болмас. Большевиктер аузына буйыртар болмаса, ертеп кету де киын шаруа емес. Аптанын басында eriH жайын бшмек болып етекке Tycin кеткен Т о к ш тщ Heri3ri кездегеш заманнын аяк алысы да, коздегеш Тас- мекен теш репн д еп больш евиктердщ ic-кимыл эрекел болатын. Жайлау TeciHe Ы н ш , ш анырак котерген куннщ ертецш е Капал Tycin келген. Верныйда ак гвардияшылар мен ак казактардын жу- ырда курылган кенес ешметш е Kayin TOHflipin жатканы, Семейде маусымнын басында гана совдептщ кулауы, ак генерал Ярушиннщ Семейден Турмстанга карай жедел козгалып, жол-женекей жанадан курылган кенес о т м е л и жоргепнде туншыктыру багытын алганы онын б1рден Аргыбет асуга деген аптыгын баскан, элш тщ артын багуга мэжбур еткен. Капалдан келе Кундакбайга астыртын гана кырык шакты сешмд1 ж т тт е р ш е н шагын жасак кургызып, мал- жанды соган тапсырып, етек Tycin кеткеннен ялi оралган жок. TeKim Аргыбет асу ойы санасына кел1амен-ак Верныйда улкен 6ip кенседе тшмаш кызметш аткарып журген Бидашты елге дереу шакырткан. Ж анга медеу болардай 6ipa3 n ri хабарды сонан да есл п едг Ал oip жагына Tipey болуга жараган, окыган улмен алдагы кунн1н жен-жорамалын егжей-тегжейл1 тэплш теуге муршасы бол- май кеткен. Тешш сонан 6epi жайлауга кайта оралган жок. Жасынан у-шуы мол калада ескен Бидаш адамдары TyHepin, TyHfliri жлп1лдемей турган биылгы жайлауда ею -уш кунде-ак 3epirefiiH дедг Bip мезгш токал шешес1 Кэрденшн отауына к е л т , кус жастыктарды бауырына умажбай басып, жалтылдаган хром eTiKTi босагага карай соза лактырып, салкын сары кымызды асыкпай со- раптайды. Кэрденн1н колкасын атырып, уйдщ iiuiH ш ылымнын кок тутшше толтырады. Е рм еп -К эр д ен . Замандас Kiiui шешемен 6ipne
калжындасып. кейде сылтын кылады. Ж умырткадай жуп-жумыр жас келжшектщ юрген-шыкканда желмлдеген етегше урлана кез cy3in жатады. Осы кундерде токал шешеге айтылар энпм е де, кояр сауал да тугегендей болган. Бидаш экеш KericiMeH-ак токал шешесше: - Kimi ana, мал-мулжтен кедейленш калгансындар ма, калай? - деп жымия кулin едь - Тере бала-ау, Алла кед ей ш ш п н ж1берейш лесе киын дей сщ бе? - деп ол да жымыскы кулген. Байыныц осы койма мен уараларды TiciHHen шыгарсан TiciH гана емес, басын да сынады деген ескертпесш де естен шыгармаган. Б1рак Бидаш муны да туспалдап ce3in отыр. Э кенщ бар кимыл-карекет1 езш е аян. - Кекем де кызык адам, - дед1 ол енд1 6ip сэт е ц т суыкка салып, - алгаш думпу шыкканда-ак калтана да, карныца да си- майтын малдын кезш курт, пулга айналдырьщыз, алтын-кумшке айнапдырыныз деп кудайдын зарын-ак кылдым. Карынбайдын кара коцызындай кайран мал енщ кэмпескеге туспек. Малдын KenTiri - Ty6i баска тиер тастын, Kyp3i шокпардыц нагыз e3i. Кэрден сез теркш ш TyciHce д е ары карай кещ л бшшрмедь 1ш1нен пуп болмасан, кул бол деп керден e rr i де койды. Бидаш та ш ш е н : осы кер сокыр катыннын мурнына ненщ nci келе кояр дейсщ деген де, езу тартып кул in коя койган. У й iiui у н с iз . Т у н ер ген к е щ л ш зд ж . Т ек со за сап ы рган кымыздьщ сылдыры гана естш едь Эрюм ез ойымен e3i. Бидаштын ойы экемен Lnecin Аргыбет кету ме, жок Верныйда калып, езш щ ©педе Бейсенбай ыкпалымен революциялык ниеггеп студентгер ушрмесшде болганын бетке устап большевиктердщ кызметше Kipy ме? Аргыбет асса - катардагы гана бай мырзасы бола калады.Жорга MiHin, кымыз бен кыз андыганнан езге тындырары не? Большевик кызметш е колы ш ш се, Манай урпагына эл1-ак пайдасы тиер едь ау. Бул эул е гп езж ен езге коргап-коршай ж уретш KiM бар? Осы мэселеш экемен акылдасып, женге келюпек. Ал Кэрден ойы: кара танкыш кажыга кудай кунж салма- сын. Кермеген ел, бетен жер Аргыбет асып жыны кутырып па? Ш ынтуайтка келгенде, байлар Аргыбет аса калса, ToKiniTiH ж ел щ еп 6ip купынды биеЫ жалынсын. Ерттеп мшед1 де етек кайдасын, Бабаш кайдасын деп тун жамылып тартады да кетедг Eip катыннын айласы кырык есекке жук болган дегендей, Кэрден де е ле р ш бш ед ь IcTiH сэтш к утш , кымбат кшмдер1 мен асыл буйымдарын кезден таса кылып, буып-туйш койган. Мунын да куйысканы кетеринп отыр.
Yfi ш йндеп тылсым тыныштыкты Бидаш бузды. - Kimi ana, Эмина кайда, осы? - деген акай жок, токай жок. Эмина атын еспгенде Кэрден де кыныр Kerin, кикан ете калды. - О кыз енд1 ci3re де, кажыга да жок. Енд1 одан куцер узгендервдз жен, - деп кекес1нмен жымия купш, бота кезш 6ip тецкерш тастады. —Ж йтгп окытгы, адам кылды. Ещн мше, со балшабектщ 6ip жагына шыгысып, елдщ сауатын ашып, оц колына айналды дейд1 гой. Бидашка мына жауап epci кер!нд1. Бетшен Mepi тамган ещ бол- маса, санасы кунпрт дейтш кедей кызынын санасындагы сэулеш кергендей болды. Бидаштын ойына бул катын муны н бэрш кайдан бInin жур деген кушк те келе калган. - Kimi апа-ау, большевиктердщ iciH олармен 6ip тесекте жа- тып тургандай-ак деп басып турсыз гой? Коммунист болганнан саусыз ба? - Болса Heci бар? Кэменес болган кыздан б1здщ кай жер1м1з кем? - деп тагы да Бидаш ка карай киыктай кулдь - Кымыз ал, Тере бала. Бидаш ойланып калды. Мунын улына да, кызына да коммунист болганды керсетер ме еду цпркш деп азу TiciH басты. Асыгып-ycirin бие сауып журген Кабаш Kipfli уйге. -Б олы с келедк болыс. Уш салт атты ат басын осылай бурды, эне. YiuiHiui ецгезердей 6ip адамга кез1м жетпедь Н егылса да inini жактыц адамдары-ау деймш. Орыс па, KiM бтед1? Сары ала шещц басына кокырайтып делегей киген 6ipey. М ойнына асынган кылышы бар ма, капай? Кудай-ай, жаксылык болса и л. Тыныштык болса ип? - деп безшдей женелдг Сезш Бидашка карата айтып, ен болмаса сыртка шыгып кез салсаншы, улыктын Ke6iH сен танитын шыгарсыц деген ишара бар. Бидаш кимылдай коймаган сон, уйден шыгуга ынгайпанды. —Келд! MiHe, мен Tycipin алайын. Табалдырыкты экесш ен озып аттаган эскери кшмдй адам- ды Бидаш 6ipfleH таныды. П атшанын ipi ш еши оф ицерш щ 6ipi Дэлелхан тере. Ол уйге Kipe орыс psciMiMeH Бидашка да, Кэрденге де апдымен он колын ш екесше апарып, сонан соц кол 6epin аман- дасты. Бурынырак он болыс Матайга улык болып, Садырдагы 6ip белд1 де беделд1 кажынын кызын алган. Тере деген аты болмаса женгп мшездк эр iere орашолактау, алангасарлау адам екенш Ма- най теш репн щ 6ipa3bi бшедг BipaK Бидаш оны н отбасынан 6e3in, большевиктерден кашып жургенш бшген жок. Найманнын Садыры мен Матайы 6ip туган легенд* ecKepin Бидаш: - О-о-о, жездеке, ат-келж аман ба? Yfl imi, бапа-шаганыз аман ба? Ж енешемнщ деш сау, кулш-ойнап журш жатыр ма? - деп жылы 99
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
