Бейсенбек Е т2

Сагынайдын кемейше комагайпана асаган нан тыгылып калды. Ары-бер1 толгап жутты да, сол жамбасына карай аунап жатты. KipniriHe Kipriiri жабысып, кезш е уйкы кайтадан тыгылып барады. Бойтумарын кушырлана nicKen, мойнына кайта тагып алды. Уйкысы канып калыпты. Жагкан жер1 эл1 де тастай карангы. Буйрек тусы ш анш ып ауыры п жатыр. Денесп 6ipa3 cep rin ii. Шалкасынан жатып ойга Kerri. Осы гумырында eMip ракатын керген жылдары шамалы гана екен. Ж ш т шагында Боранбай байдын жапасымен тускен орыстын абактысынан кутылганына да ширек гасырдай уакыт болыпты. Сонда керген азабы каз1р де тусшен шыкпайды, ойынан кетпейдг KyHi кеш епдей-аккез апдында турады. BipaKонда кергендер1 каирп керген тозагына астар да болмайды. Патша заманында Буйен-Аксу ешрш де де шырайына шыр бггпеген ол революционер-большевик Бейсенбай Кедесовпен 6ipre ат жалын ку.шып жур1п осы етцрде кенес OKiMeriH курысты. Оньщ торг аягынан TiK туруына бар куш-кайратын жумсады. Ендц м1не, ол кенес турмесшде сол 63i орнатыскан екш еттщ , e3i 6ipre кан кешкен халкынын «жауы», «саткыны» атанып жатыр. О л соган напып, соган куйшедг Кеудесш ыза кернеп, зыгырданы кайнап Kerri. BipaK icTepre амапы кайсы? «Мен жау емеспш, до- спын» деп ммге айтар, ю мге шагынар. Муньщ ce3iH KiMтыцдайды. Осыны ойлап Сагынайдын жанары торга тускен кырандай от шаша 6ip жапт етп . KeKiperiHe кек кап ы . Тац кылан 6epin калыпты. Сук саусактыц жуандыгындай текпрмен торланган, узыны мен келденеш б1рдей тэбенек терезеден агарандап сэуле Tycin тур. О ныц 6ip бурышы сынык эйнелнен дене т тр к ещ ц р ер ызгар келедг Сагынай колымен ж!р Tipen суйретше турды да, жарык дуниеге карай жылжыды. Терезеден сыртка ущлдг К,ырау баскан эйнектен женд1 ешнэрсе керш бедг Сацылаудан сыгалады. Мурнына даланы ц кэусар ауасы келш , танауые жар- ды. Кеудесш кере дем алды. С ы р п а ycxipiK жел согып тур екен. Bip киырдан 6ip киырга асып жататын телеграф баганаларынын домбыранын кос пнегшдей косарлангансымдары толассыз зуылдай ызындайды. Оган букш дала imiH тартып ышкына зарлап тургандай сезш дг Бойы калтырап Kerri. Жапгыз кабат жун байпактан аягы, жукалтан кеудешеден денеш тоназыды. Енш ол жарыгынан кунпрт санылау Tycin турган eciKKe карай кабыргалай жагалап келедг Кос колдап eciicri HTepin далбаса кылды. Есж таре 6eKiiyni екен. Бостандыктан кудер узген ол белм енщ Tyxnipi жылылау болар деп осылай карай суйрети ш . Бурышка келш , eKi колымен жер 250

■ripen отыра бергенле колы 6ip нэрсеге тщц. Сипалап коры. К,атып калган жансыз дене сиякты. Жаны турпйпп Kerri. «О, сорлы-ай, буп дуниенщ азабынан елш кутылган екенсщ-ау. ©3i курыскан OKi.Meri езше жау, ез1м дегеш егей болган мен сиякты бейбак екенсщ. 0 з бш гп ртн 03i жеген о каскыр заман-ай. Кермепм1з, кексегешм1з осы ма едц - дед1 де, маркум га иман аяггы. Ж амбасымен сыргып 03iHiH бурынгы орнына барып, ею ri3eciH кушактап, мунайып отырды. Есш сыкырлай ашылды. Сагынай елен ете калды. - Ага, - деп сыбырлады 6ip милиционер есштен басын су- гып, - м е н гой, Дэулетбакпын гой. Бешпетдаз бен пимацызды экелшм. Конышын таспамен кекгеп койдым. Казф «у ц тктщ » сотына экетеш. Керсетуип-куэгервдз Кундакбай Аргыбет кашыпты. Жаныцыз калар. Ол 6ip орам нэрсен1 Сагынайга карай лакгырып ж1берд1. - Ракмет, карагым, - деп Сагынай да сыбырлай сойледт - Сыртка не сэлем айтасыз, ага? - Зипашка салем айт, мене? Артымда калган жалгыз туягымды жет!мЫретпесш. Бежей бала-шагама коз кырын салсын. Балам ес б ш п , ereriH жапканда менен салем де. Э кен халык жауы емес, халкына адал адам ед1 дегейсщ, - дед1 Сагынай даусы туткырланып. - Кош, - деп сыбырлады да Дэулетбак eciKri тез жауып, Ширак басып Kerin калды. Сагынайдыц к е ц ш ку даладай кулазып, ем1рден т у н ш п кетт1. А рман мен OKiHim кею регш де сакардай кайнап апкымына тас кесек болып тыгылды. Бежей б упн кундепсш ен сергек гурды. «Ананы буйт, мына- ны сейт» деп Ракилага да кулкын сэрщен маза берген жок. EpiHiH б ртн жол журетшш бшетш зайыбы да ширак кимылдап, Бежейдщ ынгайына карай жыгылып жур. ¥сталы п кеткендерге апаратын дэмд1 ала коржынньщ ею басына сыкай салып, серейтш босагага суйрегенде барып Бежей эйелше жылы карады. - Бас кшмдерш салдын ба? - Салдым.Беже, салдым. Бежей KHiHin далага шыгуга ыцгайланды. - Кунн1н ызгары сынсын да, сап аялдасацшы? - деп ед1 Ракила Бежей оныцсез1н жактырмай, апара 6ip карап, шыгып Kerri. Соцгы Kyaaepi ерйпн шаярлау мшез керсетш журген1н сезетш ол ундеген жок. 251

Ж абык корадагы акырда басына ijiinren ат дорбадагы жемд1 та- уысып, м улгш турган кер тебел адам тыкырын естпп, басын кетерш алды. И есш танып, сэл гана окыранды. - Жануарым, жануарым, - деп Бежей аттын мойнын сипады. Акырдан б!р уыс сагырды уысына буктеп алып, аттын сауырын, жамбасын суртп. —Е тщ Kerin калыпты-ау, жануар. Саган да карауга мурша болды ма? - деп куб1рледь KyHripr корадан атты жетектеп шыкканда ат басын тартып, тура калып сйш щ й де тезек тастады. - Иэ, эраук! Жолымыз болады екен, - дед1 Бежей. Атка конарда кай казактьщ кабагы ашылып, делебеЫ козбаган. Бежейжщ де кабагы ашылып, кенин кетершдь Онын yciiHe атынын жолга шыгарда тезек тастаганын жаксы ырымга жорып, кешлдене тусп. - Ракила, а, Ракила! Ракила уйден аткерпе мен басы жезделген тобылгы сап камшы- сын экелш 6epni де уйге кайта юрдк Коржынды иыгына салып, маймандай KeTepin шыкты. Бежей атын ерттеп болып, кер айылын тагы 6ip мыктап тартгы. Коржынды бектерш, канжыгасына байлап алды. У зецпге аягын сала бергенде осы уйге карай дедек кагал, ж уп рш келе жаткан Зипашка K03i rycTi. - Алда, бейбак-ай, - дед1 Бежей. - Бслш квтермей жатып.... - деп кей№ Ракила да. Зипаш келе сала узенгш ен аягын алган Бежейд1 капсыра кушактай алды. - М еш ала кет, Сары. «Эйелдщ кырык жаны бар деген». Кудай алар дейш сщ ? Сэкенн1ц артында калып, не TipmLniK бар, менде. - Женеше-ау, алдымен мен барып жэй-жапсарын 6uiin келешн де. Каз1р адам жолыктырмайды, тш деспрмейд1 дейд1 гой, - дед1 де Зипаштын кулагына ецкей1п сыбырлады. - Мен сонда ктейтш аганьщ орыс досы Мэменн1н баласы Телект1 сагалап барам. Сонан 6ip кайыр болмаса. Ушнде болса иг! ед1. Зипаш тус1нгендей болды. А к шуперекке ораган туй1ншект1 Бежейге устатгы. Ол «мунын не» демей-ак женгес1не cyficiHe 6ip карады да, койнына тыгып койды. Онын 6ip шашга насыбай екенш Бежей 6Lnefli. Зипаш жыларман болып, мунайып тур. Твлекпн атын еспгенде ум ы оты жылт еткендей болып, ку жанкадай солып калган жузше сэл рек жупрш. Бежей эйелдерге «кош» деп сыгырая 6ip карады да, узенпге аяк салды. Э йел1 ерш колтыгынан демеш. 252

- Иэ, эруак, жебей кер! - деп тебш ш калды Бежей. А тгын сау- ырына камшы сарт e rri. Ол Естайдыц уй жагына кез тастап едр ол жактан каран-куран керш бедк Эйелдер жолаушынын сонынан б1разга дейш уны з карап турды. - Уйге юрейж, женеше. Тондыныз гой. Бежей келгенше осын- да болыныз, - дед1 Ракила. 9 Бежейдщ турмеге де, Телектщ уйше де Tine баруга дэт1 бар- мады. 1з тастап, каланыц жар жак ш еп н деп ш олак кеш енщ орта тусында туратын аудандык партия комитепнде нускаушы кешнп куйеу баласыньщ уйш е ат тумсыгын 6ip-aK п р ед к Кью куш нщ карга адымындай кыска куш енкеШп калыпты. Кун! бойгы сары- ла журютен кажынкырап калган атасын Есмагул агган колтыгынан алып Tycipin, атын уйдщ ыгына байлады. Сырт кшмш шешш, торге калындай салынган керпенщ устше келш жайгасканда барып, Бежей уй !ш ж щ амандыгын сурады. - Бупн уйде екенЫндер гой. -Ж ексенб! гой бупн. Пэрзана экесш щ пэс кабагына, жудеу OHine карагыштай журш, самаурын койып, казан кетердк Куйеу баласы атасыныц не ша- руамен жургенш сурамады. luii б ш п отыр. Пэрзана абыр-дубырдан оянып кеткен eKi жасар кызы Гулимш экесш щ апдына алып келш HicKerri де, дастаркан камына Kipicn. Шелдеп, какырыгы тутеп келген ол cy rri коме каткан кою шай- ды сораптап, уны з отырды. - Ж удеуиз гой, ага? Наукастанып калдыныз ба? - дед! кызы. Экесше аянышпен карады. Наукастан б!р былай болып тур ма, мына заман? Пэрзана экесшщ неж мензей айтканын тус!нбед!. Кыстыц ызгырык жел1мен биыл жш болып туратын ак тутек боранын айткан екен деп эцпме желюш баскага аударып, uiemeci мен шТынлюшщ, жана тускен келш ш щ ден саулыгын сурастырды. Тула бойы тунгышы Еламанды нитей сагынып отырса да, экес! мен кейш п куйеушщ кещ лш е карап, оны аузына алган жок. Бежей шайга канып, кызы усынган кестел! су лп орамалмен бетш cypTri. Саргыш он! кызыл куренден!п. ептеп к ец тден ейш 253

Дед!- Кызынын Еламан жайын сурай алмай, кипактап отырганын сезш, Еламанды аузына апды. - Еламанжан кудай буйырса, келер жылы мектепке барады. Шунандап келедр жаман неме, - деп 6ip койды. Кызы айта туссе екен дегендей, тем ен карал тукырып отыр. Соны ce3in экеш Еламанньщ тагы 6ip кылыгын айтып кетп. - Бекенжанньщ сонынан 6ip калмайды 03i. Тунеу куш жем жеп тур ган кара жорга атына мшш турсын деп мшпзген екен, Бе- кен уйге Kipin кеткенде Елекен такымды 6ip кысып, квшеге шауып шыгыпты. Ш ирыгып алган сем1з ат ез ат дорбасынан e3i уршп, ала ж е н ел ш т к -д еп риясыз кулдь Суйретипп, шылбырдан айырылмай бара жаткан баланы кенсеге Kerin бара жаткан бугалтыр Калибек устал алыпты. Уйге келген сон Бекен май куйрыкка тартса керек, eKeyi 6ipa3 кун араз болып журдь Купындарым менщ, юшкентай. П эрзана мэШм гана езу тартты. О л дастарканды жиыстыра журш , еши ауыл-аймактын амандыгын сурады. Б1раздан сон Беж ей «ж айбаракат эн п м е 6iTTi» дегендей денгелек устелге ею колын салып, ж упш п отырды. Куйеу балага тжтей карады. - Д1ндей райком кызметкер!с1н- Туткындагыларды босатуга 6ip кайырьщ бар ма? - дед!. Есмагул киналып темен карады. - Дауа жок шаруа, бул, аксакал, - дед1 де буп жен1нде энг1ме кылгысы келмейт1нш ce3flipin, дастаркан басынан турып Kerri. - Айтпакшы cyiliumi! Бекен Басканга ауыл кенес болды. Бежей кейш п куйеу баласынын сыптай болган узын туркына аягы нан басына дейлн ш ола 6ip карады да ундеген жок. Жан калтасынан шакшасын алып, ернш толтыра насыбай атты. в з келенкесшен e3i корыккан куйеу баласынын кылыгына ызаланды да, epHiH толгап-толгап eciKKe карай шырт Tycipfli. - Телек уйшде ме екен? - дед! ол туруга ынгайланып. - Тамак nicin калды гой, ага. - Тамагы курысын, кешрдек камын ойлайтын заман ба Ka3ip? - Анатолий Семеновичтшке ел аягы басылган сон барыныз. Ол KiciHiH де колында не бар дейс1з? - дед! терезеден кешеге карай элденедей ой жетепнде турган Есмагул. Бежей сез элпетш тус!не койды. «Онын да жен екен» дегендей, nicin калган тамакка epiKci3 карап, жастыкка кайта жантайды. К1шкентай Гулс1м апыл-ташл басып кеп атасынын бурыл сакалына жармасты. Бежей caoHfli ез1не карай тартып, тупымынан кушырлана nicKefli. 254

10 Бежей тун жамылып, тактаймен коршалган уйдщ какпасына келдь Ecix какканда аргы жактан арсылдай улген каскыр иттщ да>'сы шыкты. Ешк1м дыбыс бере коймаган соц какпаны каттырак какты. И т одан бетер ершеленш кети. Бежей кулагын Typin, т а г а 6ipa3 турды. Тукшрдеп есштщ сыкырлай ашылганы естшдь - ¥ ш а р , лежать, лежать! Кто там ?-д еген таныс дауыс естшгенде «а, кудай, жолым болады екен» деп ол куанып Keiri. И т о н атын казакша койган орыс досына разы болды. - Телек, мен гой. Телек, - дед1 акырын гана Бежей. Какпанын rnreri сылдырап, eciK айкара ашылганда Бежей езш е карап кушак жайып турган эскери кшмд1 адамды керд ь Benin уш ел1 былгары белджпен кынай буып алган. Конышы Ti3eciH преген кара хром eriri айдыц жарыгына шагылысып, жалт-жулт етедь Ш албарынын ею жамбасы делдшп, такымы сыптай болып тур. Жагасындагы сопакша офицерл1к 6enrm epi ай жарыгымен шагылысып жылтылдап керш едь Бурый кобырап туратын буйра шашы селшрепп. Суйылган шашын сиыр жалагандай гып желкесше карай жылмита тарап койган. - О,Бежей, досым мен1н! - деп кушактай алды, -т у н д е л е п п не r a n журсщ, «товарищ красногвардеец»? Ол Бежейд1 «товарищ красногвардеец» легенде оныц жиырма- сыншы жылдары опмен 6ipre 6ipa3 уакыт Ж енсудыц 6ipiHmi атты эскер полкшде болганын еске алып eni. Еркектерд1н дабырын е с п п , А натолий Семеновичт1н sfieni Надежда Ивановна мен кызы Ольга да сыртка шыкты. KyfieyiHiH кушагында турган Бежейд! танып, ол д а ж уп рш к е л т колын созды. - О, Вижей, ceHi де кереп н кун бар екен-ай, - дед1 акжаркын орыс айел1. Бежейд1 калжыц-шыны аралас кейде «Викентий» деп те атай береп н. Куйеу1ндей емес, казакш ага шоркактау. Бежей де каукалактап калды. - Аман, Нэтке, аман, - деп аркасынан какты. Ер ж еп п калган кызыныц бет1нен cyfieflin деп ем1рене умтылып eai, кыз уйялып meuieciHin артына тыгылды. - Кир, уйге, кир, - деп эйел1 конакка есж ашты. Асты-ycTi тактайлы кен бвлмен1ц 1ш1 жылы екен. Ондык керосин т а м жаркырап тур. Уй irni тал-туйнактай. Бежей еппен басып кеп былгары диванга жайгасты. Уй nenepi Бежеймен 6ipa3 амандык-саулык сураскан сон ас уйге Kipin, езара Ky6ipnecin жатыр. 255

Зержкен конак кабыргадагы sprypai суреттерге кез салып, айнала карай бастады. Бежсйдщ кез1 1ргедеп Сталиннщ суреп не тустк Ем1з1к жагалы китель KHin, сэл кырындай отырган сурет Бежейден кезш алмай, тесше кадалып калыпты. Желкесше карай жылтырата таралган кара шашты, кою муртты, калыц касты адам сэл тана кул!мЫрегешмен жузшде ызгар бар. Бежейдщ бул суретке кез токтатып караганы осы едк - Tyci суык адам екен-ау, жарыктык, - деп онан кезш тайды- рып экеттз. О н жак кабыргада бас кш м дерш щ Te6eci шошайып, мой- ындарына кылыш асынган 6ip топ эскери адамнын суреп кезiне шалынганда, Бежей орнынан атып турды. б зш е кушмдей караган эл п адамдардын бэр! де кезше жылы ушырап барады. Адымдай басып суретке жакын келдь «Суретке укыпты-ак кой бу халык» дед1 шпнен. Сол мезетте белмеге уй нес! шолмек, рюмкелер аралас oip под­ нос тагам апып Kipin, белменщ ортасында турган устелдщ устше койды. - О не, Kapi тарланым? Жастыгынды еске алып турсьщ ба? - Иэ, Телек. Мынау ортада турган Сагынай ага. Мынау сен. - Иэ, - дед1 суретке жакындап келген уй Heci. Онын да лешрген Кении басыла капды. EKeyi де суретке телм!рш 6ipa3 yHci3 турды. - Бул не турыс? Дастарканга отырыцдар, еркек-шапдар, - л е т кесе, ш ыны-аяк алып Kipren Н адежда Ивановна. Еркектердщ сынык жузш Kepin, ол да тинне оралган калжыннан тыйыла калды. Bapi де унсга кеп устелге отырды. Yfl Heci рюмкелерге арак куйып, Бежейд1н алдына койганда ол шыпылдай толган рюмкеш Kepi итерш. Крнагынын кещп-куйш, келген шаруасын тусш ш -бш п отырган ол онын кеш лш ауламак болып, эн п м еж арыдан козгады. Ж узше сэл кулю оралды. - Бежей eciHfle ме? Ж ш т шагында Сагынай агага uiecin аган Бабаш маркум yrneyin экемд1 !здеп, Тасмекендеп б1здщ уйге апгаш келгендерщ? Сонда экем маркум «алыстан дос-жар адамымыз кел- генде 6i3fliH халыктын сыйынын алды осы кек су болушы едЬ> деп сендерге арак усынганда, сендер аракты кубыжыктай керш, Tepic карадындар. Сагынай ага «ак ниеззмен берген дэьп гой, iuiiwiep iiiiiHflep» деп бала ж т т сендерге 6ip рюмка шпозш ед>ау. Эскери кы зметте ж ургеш нде де 6ipep imKeHinfli кергем. М енш де ак ниепммен берген асым, ни, - дед!. Досынынбул ceai Бежейге жещи эсер етпедь У й Heci Сагынай атын атаган сайын ол тунжырай тустз. Кабагын каре жауып, тунернз алды. Сэл унЫз отырды да: 256

- Сагынай кайда, Естай кайда? - дедь Бул тосын суактан уй иеЫ тосылып калды. Сагынайлардын усталга ны на езш де юнэл1 адамдай сезшш, кызарып Kerri. Не дерш бшмей кипактап калды. Надежда Ивановна Бежейдщ алдына сут каткан oip шыны шай экелш койды. Бежейдщ сурагына тусшбей, эйел де анырып калды. - Олар кайда? - деп ол да елендей сурады. Еркекгер ундеген жок. Анатолий Семенович устелден турып кетш, терезе алдына барды. Е м колын калтасына салып, Tepic карал турды. Сэлден сон кумгс лортсигарынан темем алып тутатты да, кушырлана сорып-со- рып ж1берд1. Эншейшде куйеуше уйде темем тарткызбайтын эйел1 онын Kip6iHтарткан жан дуниесш тусшш, ундеген жок. Сез термнш ангарып, Бежейдщ жузше аяушылыкпен елж1рей карал отырды. Yft neci тукылданган тем емсш кул салгышка мыти ernipni де, БежеШге жакындап келш, иыгына когын салды. - Мен Сагынайды да, Естайды да кергем жок. Калай керем? Беттер1не калай караймын? Эртурл! кызмет бабымен олар усталган кезде кенседе де болгам жок. Ka3ip Tepreyai облыстан келген «yuiTiKTiH» 03i ж урпзш жатыр. YKiMfli де осы жерден шыгарып, осыдан 6ip-aK айдайды. - Bip ауыз сез айтуга жарамадын ба? - Кеп нэрсен тус!нбейсщ. Вежей? - С е н окыгансын, мен окыгам жок. Сен тус1нбейс!н деп корлама меш. Сендерд!н тус1нгендер4н осы ма? - Осы болганы да. - Ей, Телек, —дед! Вежей ширыгып, —кедей табы болып ем м етп ез колымызга алган осы заманда актын кара болып, eripiKTiH шынга айналып, мнэс1з адамдардын накак кеткен! калай? Коблан, Opin6afl, Мусабайлар кайда? Бабаш пен Аксана, Ж эгер мен Жолтай, Нукын мен Kapiman сиякты Бейсенбай мен Сагынайдын сонынан ерген сабаздар кайда? Ултьща, д1н1не карамай жан досыц болган, кулын-тайдай тебккен кеш еп Ермек кайды? Кедей емметш курамыз, бакытты турмыс орнатамыз деп тенкерю жолында курбан болды. Осы ещ рдеп ceHi мен мен 6uieTiH талай казактын кешеп ашаршылыкта суйеп эр сайда ак сецке болып шашылып калды. Enai м!не, Сагынайдай, Естайдай eni ymiH ещреген боздактарды ез халкынын жауы гып! Абактыда mipirin жатканы мынау! Кайда сол «кой устшде бозторгай жумырткалайтын» бакытты турмыс? Не калды енд1, не калды? в дш д ж кайда бул, эдшд1к!? Бул сез Анатолий Семеновичт!н шымбайына канжардай 257

кадалды. Д ос сезше жауап бере алмай, ун ад калды. Жагы суалып, шикш сэры eHi мулде куарып кегп. Бсжей/ин суеты жузше тура карай алмады. - Keiuip м е т , Бежей, Keinip, - дей берд1 сасканынан. - Телек, кылар кайратьщ болмаса, Сагынай мен Естайды кез1ме oip керсет. Ен болмаса, колымнан дэм татгырайын. Анатолий Семенович басын шайкады. - Ен болмаса кайда жаткандарын да айтпайсын ба? - Кеше тунде экетп. - Кайда акета? - Кайда экеткенш не кыласын, Бежей? Bapi6ip emu Сагынай агага сенщ атын жетпейдь Естай турмеде кайтыс болган сиякгы. Аман болса сол еразамат ещй он-он бес жылга жандары шыдаса, 6ip оралар Ж епсуга. Туган жер1м1здей болган осы к у п ы мекенге Сагынай агамен бэрлпз 6ipre аяк басып едж. ©кпелеп кетп-ау, маган е с т сабаз, - деп Анатолий Семенович Tepic айналды. - Кайыспайтын кара нарларым-ай! Мурнын тескен тайлактай болып icTepiHiH ак екенш де айта алмай кор болып 6ipiH айдауга, 6ipiH о дуниеге кете барган екениндер-ау, - деп Бежей де куйзелт У й imiH кайгы м ен м ун басты. Bapi де уншз. К ш кен тай Марфанын да ощ бузылып, шешеЫнщ жанына кел1пжагын таянып отырды. - Bipey ел ген бе, мама? - дед1 кызы. - Онан да жаман, - дед1 memeci. Бежей жарты кез ак орамалымен бет-аузын cyprin, Анатолий Семеновичке карады. Ол эл1 сыртын 6epin тур екен. - KiM булардыц туб1не жеткен? - Сендер! вздерщ , - деп Анатолий Семенович шугыл бурылып, санк ете калды. - Алты бакан ала ауыз казак, енкей! Ру-руга, жуз- жузге 6eniHin алып, кыркысасындар да жатасындар. 6здер1нд1 ездер1н куртасындар гой, еетш. Надежда Ивановна мен Марфа селк ете калды. ©м!р1нде бай- салды адамньщ даусынын былайша к ап ы шыкканына таныркап, 6api де бажырая карасты. Бежей дос сез1н1н мэн1не тушщп. Баска орыс былай лесе, колында елер ме ед1, кайтер едк Жасынан казак imiHfle ескен онын ce3iH кек кермед1. Мойындап, салы суга ке-пп, орнынан гурды. - О тыр, - деп зе к ш уй иеск Бежей кайта отырды. Уй imiH кайтадан унс1зд1к басты. Анато­ лий Семенович ею колын т е с т е айкастыра салып, spni-6epni жур1п 258

алды. Ол сэлден сон Бежейдщ жанына келд1 де, эйел1 мен кызына «бара турындар» дегендей иек какты. Саусактары бадырайган тукп колын Бежейдщ иыгына салды. - Кек керме, бауырым. М енщ сыртым орыс болганмен, imiM казак екенш жаксы бш есщ гой. Ашынып айтам. Ka3ip ш ш , сыртка жау анталап тур. А рам ы зда кой TepiciH ж амы лган каскы рлар каншама? Аузына 6epiK бол. Калай болса, солай сейлей салма, жаркыным. Сенщ де накактан куймесще KiM кепш? - Сен керсетерсщ ешп меж, - Бежей мыскылдай кулдк - Койнындагы катынына сенбейтш заман болды, достым. Не дерщ бар ма? Бежей, сенщ совхозыннын 6ip кора койын былтыр KiM е р т е д 1? Бежей иыгын комдады. - 0ткен сайлауда урнага к ш сия куйып ж1берд1? '’’Бежей басын шайкады - Бшмейсщ. Сол адамдарды тауып oepiui, маган. - Табу сенщ мшдетщ емес пе? - Иэ, мен1н м1ндет1м. Таптым да. -К !м ? -д е д 1 Бежей таныркай карап. Анатолий Семенович онын бетше суык карады да, сурагына жауап берген жок. Тагы да белмеш кез1п, олай-булай жур1п Kerri. - Он алтыншы жылы сендер патшанын кара жумысына бармай- мыз деп Аршалыда кол жинагандарында Теюш жМттерш бастап KiM устер1ннен TycipreH? - Т е и ш болыстын шабарманы Кундакбай. - Д ур-е-ес. Кызыл келгенде кедей казактарды yriTTen, большевиктерд1 кубыжык керсетш, елд1аргы бетке кашыргандардьщ белсендю1 KiMболды? - TeKim пен Кундакбай. - Кедейлер уйысып колхоздасканда белсенд1 болып, елд1н бар малый сыпырып алы п, «асыра с1лтеу болмасын, аш а туяк калмасын!» деп эуекшенгендердщ белсенд1с1 KiM ед!? -Кундакбай. Эй, жауыз. «Жаздым, жанылдым» деген! кайда? Мен онын квз1не кек шыбын уймелетей1н. - Коя тур, бауырым. Сен енд1 оны таба алмайсыц. Тек1шт1н Берг1бетке эдей1 тастап кеткен жансызы, бандылары ны н 6ipep кун турактайты н онаша мекен1 сол оты рган К ар ал ак еш р деп Д1прмен болган. Ka3ip ойлап отырмын, ашаршылык жылы сен1н куйеу балан Мусабайды да Texiui бандысына устап берген сол Кундакбай-ау деп отырмын. 259

- Ойбай-ау, Мусажан хабарсыз кеткен сон, 6ip жет! етпей-ак 1здеуге шыкканымда алдымен жолшыбай Мусабай тустенетш Каралакеш рдеп сол Кундакбайдын уйше де сокканмын. Сонда Т ек ш тщ адамдары оны кегала койдай гып сабап к е т т т ь Icin-Keyin жаткан Кундакбай жен айта да алмаган. Бар болган окиганы эйел1 айткан. - Ол кепке кез кылган кулык емес пе. Сагынай ага мен Естай усталардан 6ipep кун бурын соны устауга баргам. Кеш калыппын. Бала-шагасын тастап, Аргыбет асып кетштц о зымиян. - Кап, иттщ гана баласы-ай,э, - деп Бежей мэн-жайды енд1 тусш ш , жудырыгымен Ti3eciH соккылады. Зыгырданы кайнап - Енд! ана жал гызыниан айырыласын, - дед1 Телек сыбырлап. - Не дейд1? - деп Бежейдщ кез1алакандай болып шошып Kerri. - Эскери комиссариат эскери окуга адам алып жатыр. Сол оку га кетсш. Мойнына тускел1 турган курыктан кутылудынжолы Бежей 6ip нзрседен секем алгандай жан-жагына жалтактай карады. Enceci Tycin, кабагы салбырап, унЫз бас ш улги бердк О рнынан суйретше турып есжке карай беттедк ©з келенкесшен e3i куджтенш отыратын iHKi6 iД1кызметкер1 Тугов та, эйел1 де оны шыгарып салган жок. Бежей досынын какпасынан шыгып, куйеу баласыжкше бет- тегенде ы згырык жел бетке урды. Ай батып KerinTi. Айнала тас карангы. Ж ылы уйден ш ы к к а н д т ме, денес1 калтырап барады. Баласы окуга кеткен сон exi жарым жылдан кей1н сурапыл согыс басталарын, офицер болган жалгыздын мэнг1л1кке жер жастана- рын сезбед1 ол. И Кешке карай Зипашты ауылдык кенестщ кенсес1не шакырткан екен, жедел ки1нш сонда барды. Жолшыбай алан болган жарым кещ лш е неше сакка жупрген эртурл1 ой келд1. Сагынайдан 6ip жаксылык хабар болды ма деген ум1т аягын дедектете бастады. Жуырда Бежей каладан TyHinin, унжыргасы Tycin келгенде онын да yMiT оты су сепкендей басылган. Енд1 коламталанып калган дэмел1 yMiT кайта тутангандай болды. Ауылдык кенес терайымы кабинетшщ eciriH ашканда бес жасар Мелюш алдына алып, Рэбига да осында отыр екен. EKeyi epiHflepiH жыбырлатын кана амандасты. Бурын танкылдап келш , yfiiHen 260

шыкпайтын Рэбига сонгы Kyauepi Зипаш eciriH мулле ашпайтын болган. Эмина алдына келген эйелдщ амандасканына дурдшп жа- уап та бермедг«Отыр» деп орын да нускамады. Зипаш Рэбиганын жанындагы бос орындыкка 03i барып отырды. Эминанын ызгарлы суык жузшен туцийп, жаксылык хабардын болмайтынын сездк Сыздап, exi жудырыгымен устелш Tipen отырган Эмина 3ipx ете калды. - Йемене, экелерщ нщ уШне келгендей, жалп етш отыра калуларын? Тур, api. Турегеп турындар. Энш ен халык жауынын катындары. KiMre еркелейшндер-ей, сендер? Зипаш орнынан турегелдк Рэбига турган жок. Жалпиып, бала- сын кушактап отыра бердь - Сен салдакы неге турмайсын? - Жана езвдзге айттым гой. Экететш жауын aKerri. Мен жау емеспш. Кушм уцннашаршылыкжылы тие салганмын оган. Онын жау екенш кайдан бшеШн? Еркектщ тамагын icTen, xipiH жуып, астында жаткан шала сауат эйелмш. Кущ болдым. Менде не жазык бар? Кайда барсам да айтарым осы, - деп Рэбига бейбактанып заулай женелдь Зипаштьщ журеп зырк ете калды. Ершщ басы аманда айды аспанга шыгарып, кол-Kecip боп журетш мына бейшара эйелдщ енд1п тулк1 бупанына ыза болып, зыгырданы кайнады. Рэбигага алара, тунше карады да беттн терю салды. Эмина Рэбиганы орнынан турегел деп зорлаган жок. - Ал, жаудын катындары, - дед1 Эмина, - отырган yftnepiaai босатындар. Жана дерекпр мен саяси бел1мн1н жана бастыгы келедг Солар отырады, сендердщ уйлер1не. TyciHiiai ме, сендерге? Эмина «жаудын катындары» легенде Зипаштьщ журегше 6i3 сугып алгандай болды. Ж уреп шаншып Kerri. BipaK ол сыр 6epin ундеген жок. Рэбига тагы да зар ете калды. Менщ балам бар. Совхозда жумыс ютеймш, yiifli босатпаймын. -Б ал анж ауд ьщ б ал асы . Созд1 кой. Айттым болды. Yui KyHHiH ншнде босатасындар. Ал ана жаудын баласын жеым балалар уйпне экетед1. Сен катындарды да апарытын * epine апаратын кер1нед1. TyciHiKTi ме? Ш ыгындар, кенседен! - деп 3api 6eriHe шапты. Эйелдердщ салы суга KeTin, кенседен шыкты. Рэбига ynine карай беттегенде Зипаш Бежейдщ yfiiHe бурылды. Бежей шойырылып, тесек тартып жатыр екен. Уйге xipreH Зипашты керсе де орынан тура алмады. Зипаш онын тесепнщ жанына Kenin отырды. Ракила онымен шуй1ркелесе амандасып, дуылдап кызып турган пешке ш эупм койып, казан кетерд1. - Халын калай, Сары? Наукасьщньщ 6 eri 6epi карады ма? - Болмай тур гой, женеше. Ж асымнан сарылып, аш-жаланаш 261

бандыд малый бактым. Ш ебш шауып, кора-жайын тургыздым. Кедейдщ кудайы жарылкап, кедес ею м ел орнап, аузымыз акка енд1 тие бергенде ашаршылык кысты. Кудай каккан б1разымыз Tipi калдык. Калганын баудай тусф ш . Enfli м ж е, мына бэлекет шыкты. Солардыд кесапатты зардабы гой, бул. Шойырылма жуйкенщ жукарганынан болады дейд1 гой, Бекенжан. Осы бэле жай шойырылма емес, баска кесел ме деп коркамын. Зипаш TyciHin, бас изеп отыр. - ^ у д а й куат 6epciH, Сары. Жазылып Kerepci3 эл1-ак, - деп демеу айтты. Ракила дастаркан жасап, шай экелдк Ею эйел шайды кещлшз отырып imTi. Ас та жендеп желшбедь Бежей 6ipep шыны шай мен oip кесе сорпаны cipecin жатып эрен imTi. - Бекенжан л екп р экелем деп жур едд аяк асты Басканга ауылдык кедес болып ауысты да, ciH6ipyre колы тимей Kerri гой. - Салт icTen ж ур ме? - дед! Зипаш. - 03ipuie салт жур гой. Э неукуш келгенде босаган уй бол- май тур. Уй табылса Йздерд1 де Komipin алам дёп кеткен. Енд1 сол ж алгыздыд етегшен устаганнан баска не калды 6i3fle. Бежей козгалам деп наукасы жанына батып, ыдкылдап Kerri. - Ойбай, ку жаным! Зипаш дастаркан жиналып болган сон муная отырып, эдпме бастады. Кабагы шытулы. Кесюншде мулде кажып, шаршагандык бар. - Э лпнде Эмина шакыртып, соган барып келем. «Жаудыд катыны» уш кун iiuiHAe уйд1 босат, жада дереклр кош in келед! дедн - деп томен карады. - О шайпау катын дегенш гстетедк Уй iuii 6ipa3 yHci3 отырды. - Д ерекп р Сэмен TeKipin толады екен дегендер! кайды? -дед1 сэлден сон Бежей. - Е-е, оныц да канын катырган заманы гой. - Кдйдам, эйтеу1р каны катып, кудалап отыр гой Эмина. Тагы уй imi у н й з калды. Бежей K03iH таре жумып жатыр. Не дерш бшмей киналып жатыр. - Осында кеш in келадз. Не кореек те 6ipre керейж. Bipre турск эсте 03eriMi3 тала коймас. 9 з дуниед!з ёзщ1зге жетедг Б!з тек ес боламыз гой ci3re. -Ж о к, Сары. Сендерге зиянымды rari3riM келмейдь «Жаудыд катынын уйш е Kipri3in алды» деп Бекенге бэле жабады. «Халык жауларын Бекеннщ уйшде конак болып отыргандарында устапты» деп желауыздар дудкш детш жур. «Жаксы ит е л т н керсетпейдЬ) деген. Ит курлы жокпын ба? Мен де елптмд1 корсетпей кетешн. 262

- Кайда? - дед1 жулып алгандай Ракила. - Термшме. - Юмге? - дед1 Бежей Зипаштьщ аса жанашыры жок екенш бшетш ол, - женеше-ау, оньщ не? - Сагынайдын да сендерден баска е т жакын euiKiMi жок кой. Алла риза болсын, сендер риза болындар. Бер батакды, Сары, - деп Зипаш орамалынын ушын бетще басты. Ракила да кезше жас алды. Бежей ipre жакка карай бетш бурып акегп . - Кайнаганын шанырагын кулатасьщ ба, женеше-ау? - дед1 Ракила жыламсырап, ж асын ipnin алды. - Сагынайды еле-елгеш м ш е кутемш . Tipi келсе шанырагы кайта кетерщер. Кырсыгымыз жана жеткен жалгызьщ а тиед1 гой. Бер, батавды , Сары! Бежей керпесш басы на буркеп алды. - Бекенжан келсш. Сонымен акылдасайык. Ж у пщ н 33ipme соныц уйш е жинайык, - дед1 Ракила. -Ж о -о -о к , Ракыш, Бекенж андш не 6i3 ж упм Ц д! апарайык '.а, женешем 6i3 отырган уйге кел!п KipciH, - дед1 Бежей 6eTiH ашып. Зипаш турегелт, колын жуып, кетуге ынгайланды. - Кона кесещзпп осында. - У йге барайын. Bip кун болса да Сагынтай ш анырагынын астында жатайын, - дед!. Ешнэрсеге заукы жок. Даусы да бей-жэй шыкты. Ракила онан api колкаламады. Зипашты шыгарып салмак бо- лып басына Бежейдщ imiriH жамылды. Зипаш уйден шыгып бара жатып Бежейге тагы 6ip карап eni, ол буркенген калпы сулык жатыр екен. О ныц да жан дуниесш Зипаш тусшгендей едь 12 Зипаш дангарадай кен уйге юргенде танертениен 6epi от жагылмаган уй даладай болып суып кетш тп Пеш жагып, yflfli ж ы лы туга оньщ заукы да болган жок. «Kafi6ip байы м, кайб1р балам тоцып барады» деп ойлады да, тесспне келш жата кеттг Apbi-6epi денбекшш, кезш iainaipe алмады. Бурый epi жолаушы кеткенде жалгыз жатканды елен кылмайтын ол буп н koi(iл i ерекше кулазып, Сагынайды ансап, сагынды. Алгаш кы кундер1 твсекке басы THiciMeH жылаушы едр eHfli жылауды да койган. Эминамен знпмеден кейж ширыгып, тауы шагылып, бул дуниеден мулде туш лдь Бук in гумыры. Сагынаймен отаскан бал дэуренд1 жыл- 263

дары коз алды на ап-айкын болып келе каллы. Онымен алгаш жакындаскан бакытты куш eciHe тустк.. С а гы н ай ды н нагашысы TeTi дуниеден кайткан ж ы лдык кысындаТекнн байдынжылкышысы К эртж ан да ыккан жылкымен 6ipre KeTin, жардан кулап ycin елген. Буыны катпаган жалгыз улы Сапакты жетектеп Зипаш «ecip калганда да Кэршжаннын отын em ipin. шанырагын кулатпаймын деп, K63i Tipi турган экесже бармай, Т етш щ » ecipi Ж умакыздьщ жанына келш конган. Bipi егде, 6ipi жас - eni жеЫр 6ipiHe-6ipi ес болып, селбесш кун керген. Зипаш eKi-уш жыл жеырлш т! бастан еткерш , Сагынаймен косылганнан кей iHri шат-шадыман жастык дэурен кешкен шагына карай алып-ушкан тэт-ri киялдын KyaipeTTi канатында жатып кез1 eHfli mine бергенде терезе кэсеп сарт-сурткагылды. Сагынай келш калган екен деп тура умтылды. Есжке такап барды да «элдеюм болар» деп бойын тежеп, сыртка кулак Typin, сэл турды. Кэсек сы- нып кетердей болып тагы да ершелене кагылды. Терезенщ 6ip K03i кулд1реп жерге TycTi. Зипаш не icTepiH бшмей 6ipa3 саскалактап барып, бул кагы сты н TeriH емес екенш тусш дк Kepi бурылып, беш петш устш е желен жамылып, шам жакты. Терезе каккан адамдардын ауыр керз! етж терш щ сыкыры eciKKe карай келш. Зи­ паш енд! не icTepiH бшмей, тузакка тускен торгайдай алас урды. Ен болмаса Еламанды кундегщей касына экелш жатпаганына еюндг Ол тагдырдын бул тэлкегшен де кашып кутыла алмайтынын TyciHfli. Ш ирыгып, бойын жшркенйн cc3iMi билед!. «Сагынайдан жаным арты к па» деп катуланып Kerri. EciK д ер ем де жишей кагылды. Т ун п беймэдпм адамдардын шжшген дауыстары естшдг Зипаш нык басып барып eciK ашты. Уйге органнын Кызыл жагалы eKi адамы сыздана у н сй Kipin келд1 де, Зипашка TiHTy ордерiH керсетп. С е й л з де жедел icne KipicTi. Уйдщ ш пнщ астац-кестешн шыгарды. Сандыкгардьщ шин, uiyjii турган кшмдердщ калталарын коймай TiHTTi. Сагынайдын устел устш де текшеленген кагаздарын 6ipiHeH сон 6ipiH актарып, еденге кобыратып шашып тастады. Сэлден сон середеп мтаптарды актаруга Kipicri. Ленин мен Сталиннщ шыгармаларына, партия тари- хы жэне баска да эдеби, шаруашылык штаптарына унипп, Сагынай астын сызып, беттерш буктеген жерлерше шукшия кадалды. BipaK (здегендерш таба алмады. Тан кылан берген кезде Tim y аякталды. TiHTy жасалганы жэне ештене таба ламаганы жайында 6ip парак aKTiHi Зипаштын колына

суга устатты да, кетуге ьщгайланды. Зипаш тштушшср iin 6ip, не - жастау казакка тш катты. - Эй, карагым, TiHTin ештене таппадыцыздар. Ещц fieyiMMc11 кездесш, тамак апаруыма бола ма? -Куйеушшш карай герей 63iHin. Уз кудерщдь Заманында суду болган катын екенсщ. Эл1 де 6ip байды картайтатын турщ бар гой, озщнщ, - деп Ыскак милиционер Зипашка кылия кылмындады. Жанындагы шеш улкендеу орыс оньщ «халык жауыныц» эйел1мен типе келгенш жактырмай, жолдасына суык карады. Уйге амандаспай мрген тунп конактар уйден коштаспай да шыгып Kerri. Зипаш элем-тапырык болып шашылган нэрселерге телм1ре карал, он колымен сол жак кеудесш басып, бед1решп отырда. Соргала аккан коз жасын да сурткен жок. Дуниеден де, дуниелштен де тущпщ отыр. Алкынып, демалысы жшлеп, тынысы тарылып барады. Басын шалкайтып, кеудесш кере дем алды да, еденге сылк епп купал TycTi. Зипаштын касында басын суйеп, аузына су тамызатын адам бол- мады. Тек дангарадай ем терезенщ ортасындагы кабыргага эйнектеп Ынген ернект1 жактаудан ем1зж жагалы китель киген кара мурггы, кою касты, конкак мурын, калын шашын артына карай жымдасты- ра тараган суеты жансыз адам еденде супык жаткан эйелге ызбарлы коймен тесе карал отырды. Зипаштын мойылдай колан шашынын бшектей бурымы аршыган жауказындай эжймЫз жуп-жумыр мой- нын жауып, ертецп шыкка жуылган каракатгай кездер1 ашык калды. Жанарыныд киыгына уШршген жуз1м суындай мелдгр кос тамшы у зш п туспей, мелд1реп тунып турды. 265

ТАГДЫР (эпилог орнына) 1 Кун дегешш з мамырдын орта шеншле ми кайнатар ыстык едг Сэске болмай-ак менспз аспан айналып жерге Tycin тур. Далада ушкан кус, ж уп рген ан кершбейдк Bapi де басына пана тауып, биыл таулы OHipre беймезгш келген аптаптан жан саугалаган. Ат туягы тиген жерден шырылдауык шепрткелер гана сырт-сырт уш ып, адым жерге гана барып туседг У закушып, алысырак конса канаты куйетшдей кершедк Ж умыр жон, кен сауыр, сусылдай теплген майда жал, турыкты кек биеге каздия мшген узын бойлы, силам денелк кас-кабагы, сакал-мурты аппак кудай кария дагдылы эдепмен осыдан жарты ай бурын аркырай тасып, арыны енш-ендл басыла бастаган тау езенш жагалай ерлеп кетедк Ердщ касынан кос колдап устап, селкос отыр. ©Hi Tycin мыжырайган сырма калпагын баса киш, 6emneTiHiH б ел ш кы л ш ылбы рмен кы най буган. Б ет шалар ыстыгына кынар емес. Сонау кез кайтар етекте, езен кабагына шашырай ipre тепкен, куре жолдан шалгай, билжт! адамдардын кезш ен де, к ец ш н ен де таса калган шагын ауылдан шыкканына да сут nicipiMдей мезгш болган. ЕщЦ6ip сэтте биенщ мандайы зангар таудын сагасындагы калын агаш пен етекке карай келбей тускен, тебесш е атты KiciHiH курыгы жетпейтж кызыл ш акаткерегетаска . Tipenefli. Кур ноктасынын бауы кылша мойнына тур1лген ай каска жирен купын узын сирактарын шал гылап, тэуетбасы н анда-санда ш улгып тастап енесшен аудем жер калып, ляйь'пп келед1. Сагынай кария сонау коныр кузге деййн басына пана, жанына сая болатын осы тас далдасына такай келш аттан туст1. Астына салган тонын, канжыгасына байлаган nicneri бар шагын мест!, 6yriH сауылып, ашытылар кымыздын корабасы, api кун1 бойгы сусыны - орта торсык кымызды шеш1п, келенкеге тастады. Тас туб1не енд1 гана жеткен кулы н макпал TyKTi танауын делдит1п коныраулата нэумез кюшед1 де, eHeciHe жанаса берд1. Meci тандайын сэл ж1б1тк!з!п, шым жерге бойлай кагылган са- миян казыкка байлап тастады. Кабыргасы катпай басына нокта тускен балгын кулыншак тагдырына мойын сунып, камыстын yinAipiriHflefi кел те к у й р ы гы н sp i-6 e p i булган датты . Кария ж ы лкы ны н 6iTey сойы лган мойын TepiciHeH т ш л т , ысталган 266

шагындай кенекп тыгып койган жержен алып, и с т ш турган биенщ сол жамбасына 6ip пзерлей жабысты. Тырсиган кос емшектч курпшдете сауып алды да, биеш езенге карай тусап Ж1берд1. Б еп кешрппктенген жылы саумалга ем-уш тостаган кораба косып, меске куйды. Камш ынын сабындай гана кайьщ nicneKTi 6ipa3 толгап, MecTi бутакка кетере байлап койды. Bip тостаган кымыз куйып imTi де, шалыгы м уртын сылап, салалы сакалын саумалады. Бетш сипап, ас кайырды. Мандайынан шып ете калган cybiKTepfli жарты кез бет орамалымен уйкей cypTin тастады. Сырт KHiMiH rneuiin женшдендь Дэрет алып кеп, жайнамазын жайды. Кубылага карай бет тузеп, кол байлады да, енм ш денесш тжтеп турды. BeciH намазын окып болганнан кейш бул фэниден езж ен бурын озган нагашы iHici Вежей мен к е л М Ракиланы, Казан TOHKepici кезжде опат болган у зен п жолдастары Бейсенбайды, Телек™, Кобы лан мен М усабайды , кызыл к ы ргы нда 1нкi6iд] абактысына 6ipre Tycin, эумесерлер теп кicжен кез жумып, арман- да кеткен жан досы Естайды, кудай коскан косагы, e3i усталып кеткенде кусадан елкен Зипашты, Ci6ip ормандарында аязадан ycin, карага басып елген, орман тагыларыныц тырнагында кет­ кен жолдас-жораларды б уп н де дугасынан тастаган жок. Алла тагаласына сыиынып, езж е а к ел1м, о дуниеде иман сурады. Бу дуниедег1лерге, басы жумы р пендеге лэз1м, кайырымдылык пен береке-б1рлж т1лед1. Keneci сауымга лей in кез ш ырымын алмак болып, тонды астына тесеп, epai басына жастады да, Алладан медет тш еп, аяк созды. Тау езен1н!н 6ip сарынды г у р ш н е кулак салып, салкын келенкеде кэр! жанына рахат табады. Айдауда еткен таую мегп гумырына карымта кайтаргандай болады. 2 Ауылдан ерте ерген шагын отар кой бупн де тау беткейшщ тунып турган изен1 мен кек буйра жусанына аш кенедей жабыса жайылып, кун кыза арыны басылган-ды. Енд) олар сай табанына Tycin, шок тал, уй тастарды н келенкеЫ не уйездеп, бастарын 6ipiHiH бауырына 6ipi тыкты. Малый сырттай шолып, комакты 6ip агаштын кек майса келенкесшде дамылдаган Ыскак та кундеп эдет1нше кек биел1 карияньщауылдан шыкканнан 6epri карекет1не карап отырды. Ер1ккен малшыга бул да ермек. Койды 6ip TOHKepin тастап, 6ip жамбастай жатып, энг1ме-д укен курар бул мацда ез!нен баска езге койшы да жок. 267

Ыскак тау куысындагы шалгай ау ы и л шекеа кызгашдш кц,\\К болган жок-ты. Ж асы отыздан аса м айдаш а алыным. ом и г токтар жылдын кектемшде кекжетелден. сепзкозжсн ауыр жаралы болып госпитальда жылдан астам жаткан. Басынынзакымынан анла-сан- да устайтын талма наукаска душар болды. Дертшен айыкпай тын болган сон, дэршерлер кайтарында жолсерж кылып, жаралыларга колкабыс 6epin, еден жуып, осында кунелтш журген тулдырсыз ересек жет!м кызды косып ж1берген. Елге келген сон кызды Kepi кайтармай. уйленш алган. Кешн эйелшщ эуенш эуендеп, калага Keuiin барды. 03i денсаулыгын ш амалап, эртурл1 мекемелерде запкоз, коймашы, кузетнп болып, эйел1 ауруханада медсестра болып жумыс icTefli. Ж асы улгая келе жаракаты кайтадан белг1 oepin, жанына бата бастаган. Ж алгыз улы калада орысша окып, эке rifli мен улты ны н эдет-гурпынан макурым калды. Шешеге уксай туган ул шешеге беШм ecTi. Кей1ннен эйел1 де тойынып, д1мкэс байынын «торсыгын жанына байлатпайтын» болган. Кымс етсе урыс-Kepic шыгарды. Шешес1н жактаган ул экеге кол кататынды шыгарды. Бул таукыметке жаны шыдамай Ыскак акыры эйел1мен ажырасып тынган. Ш аруаш ы лы ктарды ipineHflipyfliH аласапы раны нда баска калкозга косылып, «шагын ауыл» деген сурыксыз айдар тагылган осы ауы лда «ку д ай га караган ж алгыз басты эйел бар» деген сыбысты ecTin, сонын колына кеп Kiprenine де oipep айдын гана жуз1 болган. Кайша да орта жастан асканда жео'р калып, 6ipa3 жыл жалгыз!л1кт1 турмыстан мез1 болгандыктан ба, мал-мул1кс1з сока басты еркек кш джтш е кет эр! болмаган. Ыскак та масылдык ем!ршен кысылып-кымтырылып жургенде, кудай Hin, ауылдын шагын отар койын багу сиякты жумыстыц басы кылтиганда, бврк1н аспанга ата куанган-ды. Ел катарлы табыс тауып, уйлн жайлы, шаруага уш рЫ п турган адаммен тубегейл1 отасуды уйгарган. Свйт1п, балак Typin, бапандай койшы болып шыга келген. Тау етегш де, ш алгайда жаткан шагын ауылдын адамдары «дукен» аталаты н шатырсыз, жатаган уй д щ eciriH e телм!ред1. Халкы сиреп калган ауылда мектеп, штапхана, емхана дегешшз жабылып, кенсе, коймалар орталыкка кеш in кеткен. Осы жалгыз казы налы к оры нны н мандайш асында кун кез1не онып, жауын шайып акжем кылган, таудан толассыз согатын еспе желмен 6ip бурышы далактап туратын «КПСС XX съезш щ шеш1мдер!н жузеге асырайык!» деген жалгыз уран ш н ге н . Осы уйд! ертеннен

кара кошке дчмм ю ж р е кт е й т ж 6ipa3 кисанбайлар оны н мэн- магынасына туеш ш те, ол шакырып турган «шеипмдерд1 жузеге асыруга» кулшынып та турган жок. Бул ураннын сырын Сагынай мен Ыскак кана туеш едг Осы съездщ шецпм1мен Сагынай «халык жауы» атанып, 6eTiHe кара танба болып басылган жалалы-жалган атынан арылып, бостандыкка шыккан. EipaKоган бул шеилмдердщ енд1 жузеге асканынан да, аспаганынан да келш-кетер дэнене жок. Тек Сагынай гана емес, кара муртты «кун кесемнщ шарапатымен» жиырма, жиырма бес жылын С1б1рде айдауда 6TKi3in, кур cyruepi келгендердщ 6api де осылай ойлайтын шыгар-ау! Ал Ыскак болса сонау отызыншы жылдардын сонын ала щ ш бш де милиционер болып дурЫдеткен. Сан Сагынайды тергеушж1н алдына экеп, желкелеп тукырткан. Ауыл 1шермендер1 гайы птан пайда болган Ы скак жездеш «эпкем1здщ калынмалына арак эпер» деп сан сакка ж упртш , ызасырыктан откiie;ii. Ж анын кинап, зыкысын шыгарады. Ыскак та неше турл1 айла-шаргы жасауга мзжбур. Азгантай пенсиясын Кайшаныц алаканына салы п, оны н уШне алды мен Kipin, артымен шыгып журген юрштар Kici ауылдын кеп iiuKiuiTepiH неЫмен су- арсын? К,ызып алган ж урт «куипк куйеу - Ыскак елден аскак ку екен, Карагаш ка дейпн кусан кумалак туспейд1 екен» деп есекке де шыгарды. Оны ку кылган жокшылык екенжде булайгы журттын шаруасы не? Ел-журтынан 6e3in, к-opiнгеннiн ес!пнде журген осы Ыскакты Сагынайдын да суканы суймейд1-ак. «Ден1 сау болса, егде тарткан шагында, сауысканша шошандамай, жылы орнында отырмас па» дейдк Ыскак онымен 6ipep марте дастаркандас болганда, каншама тэйкушектенсе де, Kapi бажа оган жылы кабак танытпаган. «Осы тазды кайдан керд1м, кудай-ау» деген де койган. Айдаудан келе косылган зайыбы —Кайшанын anxeci Загила кайтыс болгалы 6epi бурынгыдан да томырыктанып, жэу rneaai ауылдаспен т 1лдеспейт1н болган. 3 Сагынай мен Ы скактынептеп жакындасу сэт1 бугж гана туст1. Кундег1 эдет1нше кария биен1н кезенп сау ымынан кейлн бел жазу га жантайганда тусаулы бие секектеп Kenin, тау суынын туныгына бас койган. Туягы су асты жылпылдак тастан тайып, агынды калгыта жерге тыгылып, тыпырлады да калды. Енд16ipa3 бул кынса аягын 269

сындыратын. Биеге карай Сагынай да умтылды, аргы кабакта отырган Ыскак та жупрдт Каусаган шалдан дэрмен болмайтынын сезш , муз таудын шекеден шыгар тастай суына бурым TycTi де, тусауды киып *i6epfli. Аягы босаган Жануар тас какпаннан сы- тыла бердт Ыскактын е п т Ы п мен кайырымдылыгына карияньщ imi яабдендей болды. Ыскак биеш кандыра суарды да, тагш ш бажасыныц колына устатты. Белшесшен малмандай су болып, келген i3iMeH кайтуга ьщгайланганда «кымыз ini» деген дауысты ecTin, мойын бурды. Суык суга 6ipre тускен карияньщ жукалтан epini Kerepin, салалы сакалы сэл селмлдейтш сиякты. Ыскак екеушщ су кшмдерш сыгып жайып, шагын гана дастарканньщ ш етш е т1зе б у к ть С агынай торсы ктан куйып, усынган тосап кымызды кушырлана жутып, сырлы тостаганды басына 6ip-aK кетердь Бажасы оган тесе карал, Mi3 багар емес. Муны тексерш, тергеуге бар. Kapi кырандай комданып, шарта ж у п н т алган. - М екен-турагын кайда, осы сенщ? - Турагымыз Кайшаньщуй гой, аксакал, - дел Ыскак киыктана езу тартты. -Ж о -о -о к , бастапкы турагынды айтам. - Сол, сайтан алгыр, бастапкыныз болмай тур гой б1зде. - М-м-м, ушарымды - жел, конарымды - сай бшед1 де. 1шкшк тубщ е жеткен-ау сен1н! - Бекер гайбаттаманыз, аксакал, - дел Ыскак ыршып TycTi. - Бул кацгырган к1рме кайдан ж ур дей riы шыгарсыз. Кангырганнын 6api арак 1ш1п кангыра беред1 дейс1з бе? Шау тартканда кангыруга да 6ip себеп болтан шыгар. Бурынгы катыны орыс екен деген де осек жур осында. Рас. Сез лэм1щзге Караганда «кэпip болып кеттщ бе?» дегел1 отырсыз-ау, кария? «Байтал тугш бас кайгы» болып жур гой, каз1р. Окыганым болмаса да, токыганым бар едь Экем маркум молда болатын. « влгеш м де басыма куран окисын» дел 6ipa3 куан cypeciH уйреткен. Сол экенщ cyReriHiH де кайда калганын б1лмейм1н. Мен согыска кеткенде карт адам турмыстан тарш ы лык Kepin, кырманнан алган жарты дорба уш ык бидай ушш «уры молда» атанып, усталып KeTinTi. Ыскак езше барлай карал отырган карияга согыска аттанганнан бастап, бук!л гумырып жырдай кылып айтып берд1. ¥закэнг1мен1 «кайдан бшейш, ол кезде акымак болган екен гой» дел тунше аякгады. - EapiHe ез1н KiHaniciH, - дед1 Сагынай вш и эл1 ж1бггпей. - «Катынды - бастан, баланы - жастан» демейт1н бе ед1 атан казак. 270

Ы скак темен карады. М унан к ей ш п эц п м ен щ киюы кашатынын сезд1 де, орнынан турып, етеп н каккыштады. - Кеп, кымыз iuiin тур, - дед1 Сагынай оган суык кана. Ыскак осы 6ip енгезердей келбетт1 суеты адамды кайдан кергенж еш й-еш й есш е Tycipe бастаган. Бул аудандык щ мбщ щ е кызмет icTen, «кылыш ынан кан тамып» турган кезде алдынан еткен жуздеген эрю танттын каз1р кайсыб1рш тани береш. EipaK сол жы лдары озгеден ерекш е кайсар, жасы елуд1 алкы м даган адуынды адамды бул да коз алдына елестетш едг Елестеткен де, кшэратты басы зын ете калган. Ал Сагынай оны алгаш кергенде-ак шырамыткан. Оган Ы скактын эл1 аузынан туспеген «сайтан алгыр» дейтш ц басынын самай тазы себеп болганды. Ауатком терагасы болып турганда ез1н сан зэб1рлеген аккуба ещ н, кы р мурынды казак милиционер «сайтан алгыр, тергеуипге неге дурыс жауап бермейсщ?» деп сан желкелеп, арттан тепкеш бар-ды. Таныды да, «е-е-е, сен де 6ip заманына кул болган пендеш ц 6ipiciH-ay» деген де койган. Болары болган юке кек кылмады. С агынайды н дун ие салганы н ауыл адамдары туске та'ман гана е е т ш . Откен жылы KeMnipi кайтыс болып, 6ip уйде жалгыз туратын, к еп ш ш к тен саяксыган карияны ауыл адамдары 1здеген де жок. брю тен кайткан он шакты уак жанын iprenec отырган балдызы Кайша кашасынан Kipri3in ж1берд1 де, кайтып кеп, лапас астындагы казандыкка токсыра тезек калап, казанга ас салды. -Ж е зд е м кершбейда гой, Сагадан эл1 кайтпаган-ау, ш амасы, - дед1 кеш еп тускен муздай Судан куяны устап, шойырылып жаткан шалына. - Кайлам, ел орынга отырды гой. Keuixi аска шакырсаншы, жездещц. Ет nicin, дастаркан жайылар кезде жездесш дэмге шакыра кеткен Кайша aer6ipi кашып, шошына Kipni. - Малы тугел корада, уйше шам жагылмапты. Eciri ш ш ен inyni. TeriH емес. Ж урепм коркып тур, Ыскак! Ыскактын да кецинне кудш Kipfli. KuiHin, Kopuii уйге карай кирелендей ж урдг KenTi керш , кеп жасаган, талай мехнат пен кияметкайымды басынан еткерген бейкунз кария жалган дуние- 271

Шагын ауылдын елж ке келу i де узакка созылган жок. Маркум- нын ауызгы кен белмесше кэрькуртандар лыка толды. Жайылар дастарканды кутш , oipiH-oipi кагытып отырды. - Уоу, бул каперс!зд!ктерщ не? - дед1 дастаркан жиналган сон Эбен кария, - Токбай-ау, ауылдын е н д И улкеш озщсщ, не камдарьщ бар? - Тунде Ыскак б!ргэ,щрдщ уй ш деп жалгыз тылипонга ж упрш efli> уй!нде отыратын Тэкен бе? Катынын eHrepin алып, калкоз Tycin к е т т Н , - дед1 дастаркан жайып, ыдыс жинап, Kipin-шыгып журген Кайша. - Астында мэшинеш бар адам б1здей боктыошактын ортасында отырсын ба? - деп кекей кулд! Эбен. - Э л и т ести тура, онысы Heci-ей?! - М а р к у м н ы н к а л а д а бал асы б ар д еу и л ед1, т Ы г р э м берпздщ дер ме? - дед1 Дэуггтщ neMnipi Жансая. -«Белоры сы на» м ш п зш , Бэклрд! тунде калкозга шаптырып едж , KerepMerip, «быт болды, ш ыт болды, 6ipraflip Kepin койып, TipsKTipfli неге м ш есщ деп ез1ме урысты» деп т ш н шайнап, тан ата эрен келд1 емес пе. Irnin алган, кек соккан! - дед1 Токбай. - Ойпырмай, осы кунгш щ жастары не болып барады? Kici anin жатканда арак iumece iiui кебе ме, туге? Осы ку арактан абарая боп та жатыр, кол-аяктары сынып та жатыр. Не эк е сш ц коз куны калды екен, осы аракта? - дед1 Орынбала, Токбай кайнагасынын ce3iH белш . - Ой, naai, сен осы кун п жастарды кшэлайсыц. Согыста пиэш ш к болып кайткан, омырайып мына отырган Токбай мен Эбендерщ апш устшде арак (шкендерш ani коймайды. Жастарды аракка уйреткен де осы отырган ку шалдар! - деп кие женелд1 Ж ансая м ж ш ш . Ш алдар жагы карсы дау айта алмай, жым болды. Сэлден сон эн п м еш баска арнага Эбен бурды: - Иманы да айтылмады-ау, маркумнын- Молда таптындар ма? - Кайдагы молда?! Бул тожректе молда жок, - дед1 Эсет кария. - Молда кайдан болсын! - деп тагы да сезге килйсп Жансая. - Токбай ауылсзбет болып, ана Нургали пэрткем болып, дуршдеп турганда, осы ею-уш ауылдын бетке устап отырган молдасын «думше» деп, «буралкы» деп, осырган сиырдай гып, ауылдан ит косы п кумадындар ма, туге. Шетжегешм1здщ ептеп жаназасын 272 .

шыгарып журген Сагынай да, мше, о дуниелш боп Kerri. Енд1 ш е т п зд е н арам елем1з! Шалдар жагы «астапыралла, астапыралла» д е с т шошып Kerri. - Арам елген ез басыннан кетпесш! - дед1 Токбай кушп-ш сш . Агаш аягы н жудырыгымен 6ip койды. - «1ркеннщ аузынан mipireH сез шыгады» деген. Мына катын не оттап отыр? - деп TenciHfli абысыны Орынбала. - О ттасан да сол, оттам асан да сол, - дед1 Э бен самаркау гана, - осы куарган ауылда журш олсек, о дуниеге жаназасыз кетер1м1з хак. У йдеплердщ 6api мойындагандай болып унс!з томен карасты. - А на баскарма ма, ceci6eT пе, 6ipeyiHe айтып, тендректен шала молда болса да 6ipeyfli алдырсандарш ы, - дед1 Жансая. - Бэюр тунде баскарманын уйш е де барган екен, тесепнен эрен турыпты, антурган. ¥йкылы-ояу Сагынайдын баласынын уйше де ызбандапты. А л «калкоздын мэшинесш молда 1здеуге бере алмаймын, басым екеу емес» деп колын 6ip-aK ы л теп п , пэтша- гар, - дед1 Токбай э л п н д еп сезш енд1 аяктап. - Keuieri согыстьщ аксак-токсактарын не кылсын, баскарма. «Осы колкозды ж уртта калган осы шалдар курып едьау» дейтш 6ip ленде жок, Ka3ip, - деп мунайды Жансая. - Ал жаназасын калай шыгарамыз? - дед1 Ж анэбш шолак таусылып, кара танитын 6ipeyiH бар ма? Шалдарда ун жок. - Булардын oapi кэменес, - дед1 Жансая мыскылдап. Ушкындап келе жаткан киянкы эц п м еш босагага суйенш тындап турган Ыскак: - Елм1з гой, 6ip жеш болар. Экем маркум молда Kici efli, - дедь У йдеплердщ бэр! Ыскакка умггтене бурылып, таныркай карасты. - Е, бэсе. «Эке керген ок жонар» деген, - деп куанып кегп Жансая. - Эп, бэрекелдк буган да ш ум р,- деп oip козгалактап койды Орынбала кемшр, - енд1 арам олмейд1 екенб1з! Араларынан «кэлимага Tini келетш » мусылманнын табыл- ганына токмейшскен кариялар аяк созып, шик женелтудщ кам- KapeneTiH эцпм елесть Суйекке тусу, ш ик устшен берЫ етш кшм- кешек, жыртыс Tapi3fli жен-жоралгылар да жш ке п зш д к Ж еткш , кыркын беру жагы да бйркыдыру эн п м е болды. Б ш ясы на деп кок бие байланып, оны ендш молда Ыскак алганы дурыс дескенде, Ыскак: 273

- Мен ештене алмаймын! - деп ыршып тусп. - Бййяны баягыда кем-кетш алган. Араларына келген меш мусэшр санама, агайын. Кек биеш, уак жандарын сатып, маркумныц басына мола тургызып, ° елг>тас кояйык. Каска кулынды улкейтш, жылына сояйык. Же-rici мен кыркын Кайша екеум1з кетереШк. - Ж ен сез, табылган акыл! - д есп кепш ш к. - Баска агайындар да карап калмаспыз, - дед! Токбай бас изеп. - Ау, агайын! - деп дауыс кетерд1 Ыскак, - м е ш ц куран окып, жаназа шыгаруымнын алды-арты осы болсын. Сайтан алгыр, «буралкы молда» атанып, кугын-cypriH re тусер жайым жок- Ал мына Сагынай карияга карыздар ед!м. Осы ю сш щ жаназасын ш ыгарып, ак жуып, арулап, о дуниеге аттандыруды ез1ме борыш санап турмын! - О нын даусы б1ртурл1 туткырланып, кумыгып шыкты. «Неге карыздар едщ, неге сенщ борышын е д Ь деген жан болмады. Бул - Сагынайдын шйнде кеткен, Ы скактын да шйнде кететш кер заманны н кермек татыган Kecip-кесапатыныц салдары болатын. - Оу, улы сэске болды! Енд1 не ку и с? Мэйгг шыгаруга дайын болган шыгар, - леей улкендер. Tepri белмеден Ыскак бастаган суйекке тускен 6ip топ шал шыкты. Дайын, агайын, дайын! - Баласын кутеш к те. Ж алгызынан топырак буйырсын да, - дед1 Эбен. - Кашангы кутеийз. Жетед1 енд1. Кун болса куйш тур. Мына турган каладан келетш болса, аты жетпей жатыр ма екен? Калада сауданыц бастыгы демеп пе ед1, - дед1 сынар кезд1 Д эуН шал, кабагы кагылмайтын жасанды эйнек кез1н без1рейт1п. -Ш ы гарал ы к, маркумды. Ал, аксакалдар, дэреттер1шз болса, намазга турыныздар, - дед1 елж женелту Ti3riHiH ез колына алган Ыскак. - О й бай -оу,... - десш шалдар жагы куйбендеп калды. - Бул ауылды н биэнш1к шалдарында дэрет кайдан болсын, Tsfiipi? - деп тагы да кагытып калды Жансая. - Буларды керген кей iн ri жастар не онар дейс1н? «М ы науы на кой десенип?» дегендей ш алдар Дау1тке ала- ра карады. Дэу1т ызадан булыгып, сынар окты кез1мен атып ж1берердей, кемш рше тесе карады. KeMnipiHiH у спн е конып-ак калгы сы бар. BipaK, амал не, ел1к у с и болып, д1нкес1 курып отыр. Оны Ж ансая да тусш едк Ж алгыз улы Мэкенд1 осы шалдар маскунем кылгандай-ак шуйл1гед1. 274 '

- Уака емес, - деп жаймашуактады Ыскак, - кора сыртында дэрет суы дайын, аксакалдар. Ш алд ар к о лдары м ен ж ер Tipen, с и ы рш ы лап тур д ы да, киренлендей басып, дурю рей далага умтылды. Кеше гана «к1рме» деп м ен сш щ м рем ей тт Ыскактыценд1 айтканын кылып, айдауына ж упруге бар. Ж ансая аузы омырайып, Ы скакка карап, мешрлене жымиды. - Осы куарган тастанды ауылдын, сайтан алгыр, надан шал- дарын естш женге салш ы 6ip, карагым, - дедк Кайшаньщ ж алгыз кшемше оралган мойпт ecin алдындагы кегалга шыгарылып, басы кубылага караты л ды. Ыскак жаназасын шыгарып, куран окыды. Сункылдаган эуездк сазды унд1 талайдан 6epi кулактары шалмаган намазга катар тузеген еркек кшджтш ер де, кей Ы рек тещ ректеп турган кэрьжасы бар ургаш ы лар да ба- старын томен салып, жан жуйелер1 * i6 in , м у л пп капты. Мэйгг шыгарудын бар psciMi орындалганда «Сагынай маркумны ц ру- хына тие 6epciH!» айты п бет сипасты. Енд1 арам елмейтш дерш е сенгендей болды. Маркумды шыгарганда шагын ауыл тагы 6ip дурлжш калды. - Ойпырмау, м эш гп молага калай апарамыз? Арба да жок бул каныраган ку ауылда. Колкоздан машине суpan па едщдер? - Науканды сылтау гып, машине бере кояр дегенщ , калкоз! Топ оргасынан Токбайдын даусы шыкты: - Даурыкпандар, кепш шж! Тап каз1р колкоздан кайыр жок. А на С ейдахм егпн yfiiniH сатысын экел1ндер? Былтыр осы KiciHiH зайыбы Загиланы, Айткали мен Жзмпейй: маркумды да соган салып, шыгармадык па? Ж абылып иыктап алып кетейж. Эруагы разы болсын маркумньщ. - Жон-ак, - дест1 дэрменЫз кеп ш ш к . Ауылдын еркек кшджтшер1 Сагынайды жерлеп, ауылга юргенде ойдагы тас жолдан шан кетершдк Жук мэшинеш осылай карай бет тузедк - Кап! - дед1 Эбен, - к уте турайы к десе гой, кок езулер езеуреп бой берд1 ме? Ана келе жаткан, дэу де болса, Сагынайдын бала- сы. «Bip курек топы рак салайын, экеме» деп енкш деп келед^ау, сорлы бал! - Адам баланы кудайдан не уш ш сурады дейсщ? Анырап арты м да калсын, бет1ме 6ip курек топ ы рак салсы н, атымды emipMeciH дейд1 де, - дед1 Дэу1т аксакал. 275

- Сагынай маркумнын баласы егей екен aeai ме, осы? - дед1 арт жактан 6ipey, сыбырлап. - ©гей-сегейд! кайтесщ ? Бурынгы эйелш щ сонынан келген бес жасар баланы егейЫтпей, ез улымдай гып ecipaiM. Окытып адам кылдым деп огыратын, маркам, - дед1 Токбай. - Сол бала «мен халык жауынын баласы емесшн» деп егей экеге кеп жоламайды дейтш, - деп тагы да сыбырлады а л п дау- ыс. - Калай лесе де, егейдщ аты егей гой, Tofiipi. Бурынгы эйел1 кайда екен? - ©3i усталган сон iHKi6ifli ine уйш тш туге келгенде журек талмасы устап, мертболыпты гой. Айы-куш жетш отырган эйелдщ imiHeH шарана жы лап TycinTi. Сейтш , урпаксыз капты, маркум. - О-о-ой, ку заман-ай десещ ш, - деп курсжд1 э л п дауыс. - Мен1н де бауырым «халы к жауы» болып усталган. Хабар-ошар- сыз KeTii гой, сабаз. Э йелш жер аударды, онын да артында урпак калмады. - К д п гез заман адам ды да к ап гез кылды гой, - деп Токбай да куршндк в за р а куцкгпдесш суйекшшер ауылга мргенде sa ri машине де шан кауып кеп, к1лт токтады. Келгендер ауыл-ауылдан ай сайын кеп мал саудалайтын «Заготскоттын« дайындаушысы Кэр1м мен осы ауылга он кунде 6ip келга, кат-кабар тарататын Сейткали- пошта екен. 276

МАЗМУНЫ Екшим fm.iivi Eipimi тарау.................................................................................3 Екйшл тарау............................................................................211 Yiuiiiuii бо.'пм BipiHiui т а р а у .................................................................................157 Е кш и л т а р а у ................................ - s l - Q i ................................... 211 Гагдыр (эпилог орнына)......................................................266

J3M 'O 0 Елжас БЕЙСЕНБЕК КЕК дерекп роман Редакторы Ш. Жамыкаева Компьютерде бетгеген А. Момынова Безендарупн6 . Тэтпбаев Басуга 15. 10.2013 кол койылды П пшш 84x108 1/32. Офсетпк кагаз Шарты баспа табагы 15,5. Eceirri баспа табагы 17,5 Таралымы 500 дана «Абзал-Ай» ЖШС 050009, Алматы каласы Абайдангылы, 143 529-кенсе тел. 8 727 385 74 67 «DALAPRINT» баспаханасьшла басылды. 050056, Алматы каласы. Ереванская Koiueci, 2

I