Бейсенбек Е т2

Атасы мен куйеу баласы Ky6ipnece сейлесе журш 6epiHiHTepiciH укыптап сыпыруга KipicTi. Екеущщ де калауы болашакта Еламаннын киепн imiKTiK терще иненщ жасуындай да Teciri болмауы едк EKeyi жырткышты жаланаштаумен алданып жатканда тагы да ат пыскырды. Бежей тагы да «не пэле» дегендей тощрекке кез ж уп ргп . вздер1 токтаган агаштын сырт жагынан б1реудщ басбагып келе жаткан аяк дыбыс естш дь Бежей де, Мусабай да дереу бойла- рын -лктеп, эл п дыбыс шыккан жакка жалт карасты. Дене туркы ецкшггенш, колында агаш бугагынан таяк таянган эйелд1 кездер1 шалды. Ж алгыз эйел адам болган сон eneyi аса куд1ктенбей, тунп журпнипнщ жакындауын Kyrin карал турды. - Ей, кайырымды адамдар, - дед1 сыцсыган элЫз эйел даусы, - мына б ш еп м деп кукле бшезнтм мен алтын сакинамды алып, 6ip тостаган талкан берщдер, кудай уннн. © зепме нэр Tycnereni апта- дан асты. Алтын-кумш таг екен, арпа-бидай ас екен. Bip заманда ит басына ipniT теккен байдын нак cyflepi ед1м. Енд1 мше, аштыктан ыныршак болдым. Осында еру болгандарынды нйрде ез1м бекшш жаткан унг1рден кергенм1н. Ж анымда Kipniri гана кимылдап калган кызым бар ejji, карактарым, б1здщ eniriMbfli торыган мына жырткышты атып алдындар. Ен болмаса осынын 1шек-карнын киывдар, маган. Бежей де, Мусабай да мундай керш1ске тосыркаган да, танданган да жок. Eni кунн1н б1ршде кездестет1н кукай гой. 0л1к басына конып алып, «жаназасын шыгарып» отыратын тазкараларды сан керген. Сол кузгындар Мусабай кез1не Голощекин болып елестейтш. - Мынау кырда масак бар дегенге абысынымды epTin, кызымды жетектеп солай шыгып ем. К^ызым журуге жарамады. Соньщ жан тэсш1м кылуын кутш yHripre тыгьшып, касында калкиып отырмын. Сендерден баска жаннын кезше тусуге д эй м бармайды. Ку жан тэг п екен. Ат ж епп, арба мшген адамдар ток болар, маган киянат жасамас дед1м. Кдпым еш и п жан тэсш ш берген шыгар. Tipi болса берш щ 6ip кескен бауырымен журег1н жалгайын. ©лее бетш жасы- рып бер1ндер. Нэпсш щ купы болып баламнын ак денес1не riciM тшп журер. Мына eKi сыргамды алындар. Ей, мусылмандар, aKHperriK OTiHimiM бул, - деп эйел журелеп отыра Kerri. К,айта-кайта «кызым-кызым» деген созд1 кулагы шалган Ракила елен етш басын жулып алды. Арбадан туеш, эйелге умтылды. - Алда сорлы-ай, мен де кыздан айырылып «ah» урган жан ешм, - деп Ракила эл п эйелд1 капсыра кушактай алды. Erine жьшады. 200

бипрден эбден конин суыган, аштык табы жетесше жеткен эйел Ракиланын онысына ж1бнен жок. «Ток адамнын мунысы Heci?» дегендей бетш е унше карады. С ей гп де: - Ракиламысы н? - дед1 жулып алгандай А йзагул. Ранила езш щ атын тосын естшгенде бойын тартып калды. - Корыкпа. Мен Айзагулмш гой. Есенкелд1 кажыньщ нак cyflepi Айзагул Min гой мен. Б1зге т е с е шыккан маркум улкен кажыныц токалы Кырмызы абысыным осыдан уш кун бурын калжырап жыгылган жершде осы каскыр жеп Kerri. У цпрге тыгылып, тас атып, 6i3fliH коркаудан жанымыз калды. «Жау жагадан алганда, oepi етектен алады» деген осы екен. О кущрет, 6i3re керсетпегенщ ещц осы ма ед1?! Ранила сол тыныштыкзамандатещректеп малшы-жалшы, жасы Kirni агайын-туган «Жаксы апа» этап кеткен Айзагулд1 енш таны- ды. Кеше гана агы ак, кызылы Кызыл ак маралдай жумыр бэй б ш е камшынын сабындай катып калыпты. Таныды да: -Ж ак сы ахта! - деп барып бас салды. Каны да, жачы да, ж уй кеа де cipecin катып калган Айзагул сонда барып ешреп жылап коя бердг Бежей колындагы бзклслн тастай oepin, Айзагулге карай умтылды. Бупар аш адамнан амандык-саулык сураскан жок. Н есш сурасады? KiMHiH аман, ю мнщ жаман екен1 бесенеден б ел г ш боп турганда. Екеулеп Айзагулд1 арбанын ыгына экеп отыргызды. М усабай серешп 6ip орнында турып калды. Жазыксыз жандарды осынша тел1м-т1лем eTin тэлкекке салган тагдырды ма, жок элде Такыржакты ма, sflTeyip imiHeH сыбап, камыкты. - Бэтес те кеше сай аузында калды, - дед! Айзагул демшш. Айзагул отырар-отырмастан каскыр TepiciHiH у спнде жаткан Бежейд1н бэюсш ала салып, 6epiHiH кон етшен жудырыктай кылып Kecin алды да, Бежей «ойбай, токта» дегенше жып-жылы шик1 erri асап-асап ж1берд1. Аш эйелд1н араныньщ сонша ашылганына Бежей тацгалып, квз1 алакандай болды. - Ойпырмай, Жаксы апа-ай, к1шкене сабыр етсещ з болмады ма? Журе жалгайтын талгажау б1зден де табылып калатын ед: гой, - деп кейщ1 Бежей. Бэленбай кун аш болган адамнын сэл де болса комагайлана жеген осы тамагы ез1не катер екенш, мундайда аштык езепне тусш eneriniH ол бшет1н. C efliri де «б1рденен бар ма ед1?» дегендей Ракилага карады. Ракила «тшге сапар ештене калган жок» дегендей басын шайкады. Мусабай дереу маздатып от жакты. Шэупмд1 мосыга uifli. Жудырыктай кесек ет жуткан аш адамнын жагдайын Мусабай да TyciHin тур. Ен болмаса ыстык шай iuiciH деген пей1л ед| онык1. Айзагул от жарыгымен Мусабайды таныды. Жутынып. кылгынып отырып Мусабайга карата тш катты: 201

- Жаным о дуниеде жакындассын, меш де ата сап, каз1р. Жа- нымды кинама. Сендер орнаткан заманда елдщ казаны тецкериш. Тамак асырау мушкш болды. Не yMir, не кайыр бу заманнан? Мусабай не дерш бшмей, анырып атасына карады. Мундай ауыр айыптауга жаны тезбей Kerri. Не жыларын, не «кешip меш, Жаксы апа, айып менде» деп аягына жыгыларын бшмедк Оныц аягына жыгылайын лесе, езш щ кшэЫз eKenin iuiTefl б ш п тур. «Кажыны аткамыз жок, Tipi ж1бергенб1з» деуге тагы да болмайды. Анттаскан уэде бар. - Айзаш-ай, Жаксы апа-ай, юнэламашы бул жйтгп. Кепшшкке айтуга болмайтын, отыз TicTeHшыгармайтын 6ip купил ic кылганбыз. Есекеннщ кедейге жасаган жаксылыктары ymiH улкен соттан «ма­ лый алсан да, езш азат ет» деп сурап алганбыз. Есекен Tipi екен. «Кашпак болганда атылды» деген кепке кез кыла айтылган лакап едг Аман болса казактын кен даласынын 6ip тупюршде журген шыгар. Кудай каласа, соныра езвдзд1 алып KeTeTiH шыгар деп ой- лайтынбыз. Налыманызшы efirin. Елден шыгарып апарып босатын vKioepreiii болмаса, кш э жок, менщ куйеу баламда, - деп жалбары- на сейлед1 Бежей. Осы кезде Айзагул жата калып, тыпырлай бастады. Eipece аягын созып, 6ipece жиырылып, арпалысты да калды. EHfli 6spi де Айзагулд!ц басын суйеуге умтылды. Айзагул: - Меш койындаршы. Мен 6api-6ip елген кклмен. Ана Жумагулге барындарш ы. Tipi болса сендерге тапсырдым, елее екеум1зд!н 6eTiMi3fli жасы ра сальщ дар, кайырымды жандар. Балам,кенар мен1. Кажынын Tipi екенш есттп елд1м, арманым жок. Бул каргыс аткан жарык дуниеде кездесе калсандар, менен дугай-дугай сэлем айтындар. Бала-шаган ит ел!ммен e ;u i демегейшндер. Ко-о-ош, - деп Айзагул тырысып барып, сэлден сон «уу-уш-ш» деген кайгылы дыбыс шыгарып, тым-тырыс болып калды. - Аш езепн е туеш Keni, - дед1 Бежей акырын ган. Жаны жана гана шыккан MofiirriH бас жагына т1зе бупп, иман айтты. Мусабай мылтыкты ала салып, Айзагул нускаган жакка унпрдеп Жумагулд! i3flen ке-rri. Сэлден сон басы туеш кайтып келд1. - Кызы да о дуниел1к болып KeTimi, - дед1 мунайып. - Ой, куарган ку заман-ай! - деп Ракила сынси бастады. - Кой, Ракыш! Жылаганда табарын не? Бул 6ip халык басына келген зобалан гой? Онан да ез басыннын амандыгын ойла. - Буйткен ез басымнын амандыгы курысын. Мен елге тутка 202

болар деймющ? Акашты алган кудай мен! неге алмады? Кутырган Багарбайдын колына мен неге туспедш? Неге мен сол Акаштын орнына сол жалмауызга жем болмадьм? Кой, Ракыш. Оган да icTeTin турган 6ip кудаft шыгар. - Кудай емес, em uri ада м-куда ft Такыржа-ак! - дед1 Мусабай нжшш. Мусабай туннщ 6ip м езгш не деШн ею KicLniK таяздау болса да кер казып, мьщгырган байдыц аштан елген зайыбы мен кызын тан сэрще жерлеп, ала б есп ш орге карай каклайпай айдап журш Kerri. Кеше йцрде Бежей байкамаган екен, ылги орге тартып отыратын тау жолыныц ею жагы бел аса алмай аштыктан ушып жыгылган адамдардын м э й т . Анда-санда «тие 6epciH» айтып бетш сипаганы болмаса, баска icTep шарасы жок. - Bip алланын ici шыгар, - дейд1 KypciHin. Мусабай TOHiperiHe коз сапмай, ала 6ecTiHi кузай айдап келедк Бул жан турппгерлж KepiHicTi кеше ата-енесш Komipin алуга келе жатканда-ак керш, конин туцшген. Ат арбасын тартып алуга эрекеттенш бушрден косылган rip топ аш адамдардан ылдига карай кашып кутылып ед1. Бугш де солай бола калса, орге карай жуки арбамен капай кутыламыз деп imineH ойлап келедк Коныр таудын Te6eciHe шыкканда Тасмекен аяк астында калып, Аксу OHipiалакандагыдай мунартып жатты. E aairi жол белден белге асып, ойпаннан ойпанга тусш буралацдайды да отырады. Bip беле- стен асканда eriH анызына карай тетелеп шбш бара жаткан 6ip топ эйел, еркек, бала-шага керш дг - Мусажан, ана шубырган адамдарды к о р д т бе? - дед1 Бежей. - Kepin келем, ага. - Мен1н мылтыгымды мойнына сапшы. Айбар болсын. «Жаман айтпай, жаксы жок». Огы таусьшган кесеу екенш ел кайдан бшсш. - Сол аштарга мына каскырдын eriH берпм кедin келедг Сорлы- лар журектер1н жалгасын. Арам болса да каскырдын e ri гумырларын сактап калар, бэлк1м. - Тусына барганда берерсщ. Кездер1не корсет те, таска койып кет. Юм бшед1 жазым кып журер. Арбаны кузай айдап кетерм1з. Адамды адамга жау кып койган ку заман-ай десений! Мусабай аш адамдардын тусына келгенде оларды кол булгап езше шакырды да, нэн каскырдын кып-кызыл ушасын басынан асыра жогары кетердг Жол ж и епн деп кой тастьщ 6ipiHe койды. Ж уткынш актарынан отер жемд!кт1 керген бейбактар Kefi6ipi жыгылып-cypiHin, Kefi6ipi ентелей басып осылай карай енмевдед!. Элшз кисаландагандар да бар. 203

- Ей, жамагат! Б1рщнен 6ipin кызганбай тен б о л т алындар! Обырланбай аздан жендер. Эйтпесе аш езектерще тусш еле-е- сщдер! - деп дауыстап, арбага каргып м й ш де, ала бестии ылдига карай бупкектете женелдт - Мыналар жылжи-жылжи Асуга бетгеп бара жатканнан сау ма? - Болкчм. Жат жердин жолын шандатканда не опа табады булар, - дед1 Мусабай аггы борбайлай Tycin. - Кытайга аса алмас. Суйек-Tepi шашылып калады-ау, дэрменЫз сорлылардын эр сайда! 11 Мусабай у ш конторгай гана FyMbip кешш келедь ЭЫресе етектеп ата-енесш Kemipin алганнан 6epi кундел1кп 1илп-жем1 шектелш калган. Аштыктан с1щрлер1 шыгып, ел1м халшде калган бейбактарга еюметтщ кызметкерлерге беретш пэйегшен аузынан жырып дегендей, аз да болса б о л т 6epin турады. Курортга сой- ылып туратын мал да мандымсыз болып шыкты. Сойыла калса кыстан ж ш к майы узшш жутап шыккан малдьщ жыланкарагы да шамалы. Тутш басы кундел1кп узбей бершш туратын 6ip летр сут пен жарты кел1 кара нан елмес кунге - езек жалгауга эрен жетедг Ракила тиесЫ cy rri nicipin, жартысын каймагымен коса Епаман- жан iiuciHuii деп экеп. козж ашып керген тунгыш жиеншщ аузына тосады. Ата-eHeci осы кундершщ езш бай-мырзалардын кунше балап, кайырымды куйеу балага алгысын жаудырып, ш тей сонын тшеуш тшеп отыргандары. «Банды торыпты», «бандыны куып кеттт!» деген ype&ii сездер ЭЛ1 басылмай тур. Осындай 6ip банды куган туш бандынын 6ipmiH аты окка уш ып, 63i колга тускен. Сонын ceMi3 аты осы тешректеп 6ipa3 уй казакка сорпа-су болган. Сол колга тускен бандыны ары кысып, oepi кысып атамандары мм екен1н айткызып, езш аудандагы милицияга - Телектщ колына тапсырган. Бандыны кайта курып, кара жалауын желпшдетш журген баягы Текли мырза болып шыкты. Тэшкен асып кеткен ол сол мандаты басмашылармен ауыз жаласып, кецес вк1мет1 оларды талкандаган сон айналыл кеп ез казыгына - Буйен-Аксуга кайта оралыпты. Осы кузде Кытаймен шекарада 6ipa3 бекш, Аргыбет-Берпбет асу киындай тускен. Э л п туткын: «Тэке, осы тенпрегешм1з де жетер. Шекара мулде 6eKin калмай турганда cciMi3 барда катын-баламызды тапсак кайтед1?» деген екен, кегала койдай кып сабап, «ani канын iiueriH 6ipa3 бэлшебек бар. Солардын канын imneft аттан туспеймш» д ет т . 204

Мусабай эрине, сол балшебектердщ 6ipi вз1 мен Сагынай екенш тус1нген. Жиырма сепзш нн жылы ipi байлар тэркшенген кезде округтен келген тетенше екш Орынбек Бековке езш щ кемекнн, api катшы болып, осы науканга белсене катыскан комсомолды, ecKi жауы Сагынайды Гекiш умытпаган болар. Осы жайды ecrifli ме кайдам,эйтеу1р бандынын шабуылы 6ip- ак тыйлгандай болган-ды. Бул жактан ештене тындыра алмаган сон Аргыбет асып кеткен болар» десш койган журт. BipaK бандыга карсы курылган отряд ani де бейкам емес едь Алай-дулей несер жауын жауган жаздын eaiapa туншде Мусабай уйшщ терезес1 асыгыс кагылды. - Мусабай, а, Мусабай! Негып шаниып жатырсыц? Банды кеп калды! Шык, 6epi. Ат экелш турмыз! - деген байбалам дауыс есплдк Мусабай да, Пэрзана да шпсейлек, дамбалшан тесектершен атып-атып турып, тэбенек терезе мен уй бурышынын арасына тура калды. Мусабай ез1 бесатарын алып, Пэрзанага тапаншасын устатгы. EKeyi де He6ip пэлеге дайын турды. Мусабай бул келгендердщ от­ ряд мушелер! емес екенш, дауыс кылган адамныц арнайы хабаршы емес екенш 6min тур. Мусабайдын шакыруга жауап бермегенше ыза болган эл п дауыс неше Typni бапагат сезге Kerri. Шам жагылмаган тас карангы уйден дыбыс бш нбеген сон бандылар терезеден уй imiHe карай ок атты. Пэрзана пеш тубщ деп 6eciicre калган Еламанга карай жупре берген- де Мусабай оны мойнынан таре кушактап алып, ж1бермей койды. Мылтык даусынан шошып оянган жас бала шырылдап жылай баста- ды. Мусабай е н д т тыгылудын жеш жок екенш TyciHin, Пэрзананын колындагы тапаншаны ала салып терезеш кигаштай ол да сыртка карай eici-уш рет ок атты. Сол мезетте курорт жактагы кешеден де гуралдеген мылтык даусы ести ш . Yflfli камаган бандылар аттуягын дуб!рлетш тайып турды. Олардын сонынан кугыншылардын да Ay6ipi естицц. Мусабай ещн отрядка косылмак болып, дереу кише бастаганда есж кагылды. - Мусажан, жаркыным-ау, бармысындар? - дед1 сырггагы да­ уыс. Бул келген шекарашылар отряды командиршщ орынбасары ЭлсеШт Бем ш ев едк Пэрзана ж уп рш басып есж ашты. Уйге енген енгезердей Э лсеш гп Kepin ещрей жылап, мойнына асыла Kerri. - Б уйтш калай тыныш eMip сурем1з, ага-о-оу? Ш здер сэл кеш1ккенде мерт кылатын ед\\ гой жауыздар. - Жэ, жэ. Онысы Heci? Коммунисты эйелдер! мыкты болуы керек. Жасыма! Ж акында б1ржола кезш куртамыз, сол бандынын. Жасыма! Онанда ана жылап жаткан сэбиге к араты , карагым? 205

Еламаннын жылап жатканы ещц есше тускендей Пэрзана 6eciK- Teri бапасына жупрдк Осы мезетте ондык кэрэсш шам жагылып, Уйд1н imiHe жарык сэуле туей. Мусабай шырггай кшнш, каруларын тугел асып алыпты. 0лсеШ тке карай жымия кулш тур. - Бул иттердщ анда-санда естш «калжындап» коймаса imiepi кебед1 гой, - дедк - Буйткен «калжыны» курысын, - дед1 Пэрзана баласын айма- лап жатып, - уйге ок атты гой, ага-ой! Beciicreri баланы алуга да ша- мамыз келмей калды. Мусабай, шамды 6epi экелпл. Кол-аягы аман ба екен, ayeni? Жанымызды 6ip кауызга сыйгызды гой. Мусабай шамды жакындатып, ол да бапасына учшдк Пэрзана баланы беактен memin алып т е с т е басты. Бала жьшаганын койды. - Аман сиякты гой, - дед1 не KynepiH, не жыларын бшмей. 0frreyip жанарында куаныш бар. - П ерштеЫ каккан гой. ¥ з а к жасайды екен сэбилерщ, - дед1 0лсеШт. - Бакытты болсын, дэу житг болсын! Босагада inyni турган камшысын алып, сыртка бетгей берген Мусабайды Олсейгг токтатты. - Мусажан, банды енд!п узап кета. Меш осында капдырып, Кривоностыц e3i куып кеткен. Енда екеумЬ де жете алмаймыз. Бос эуре болмайык. Келшнщ касында бол. О ныц устше ауыл жйптер1 жиналып улгере алмай калды. Сенщ атын экелшген жок. Атсыз жалу кайда барасьщ? - дед1 кулш. Ертецше «Мусабай дерекпрдщ уйш банды торыпты» деген сез тещ рекке тез тарап жатты. Сиыр туе болмай 6ip кумыра сутш алып Ракила да ж е т а. Откен Tyni болган ic ii кызынан егжей-тегжеШи ecrin, 6eciirre жаткан Еламанга тене туей. - Кулыным-ай, юшкентай. nepimTeci каккан гой. ©Mice кудай сактай гер-ай, - деш безек кагып. Т уей тамакка келген Мусабайды Ракила кушактап, бетшен суйш. - 0Mice кудай сактасын, карагым. Аллан жар болсын! К°лдан келер дэрмен жок, - деп Ракила кезш 6ip сыгымдап алды. - О нын не, тэте? Kepin журген кукайымыз 6ip бул ма екен? ETiMi3 уйретш к ет а гой, - дед! кулш кана. - Бу банды дегенщ кашан куриды, карагым? © кшеттщ шама- сы келмей ме буларга? - Куртамыз, кеп кешжпей. 0 к ю Текли колга туспей жур. Соны устасак, баскалары ез-езш ен тарап кетер едь Ел тыныш болар едй - Д еген те жет, карагым. 0йтеу1р сактана журил, - дед1 Ракила. Еламанды беспсген memin алды да, ею колтыгынан демеп, сеюртш- ceKipTin койды. Сэби эжесш танып, бетше карал арсалавдап, аузын 206

арандай ашып кемейш керсетп. Элдеб1р кек cearipni киянга карай ушуга умтылган кыран кустай кос канатын далбактатып, компакдай талпынып, 6ip орнында ыршып-ыршып тусп. - Жасыц узак болсын, карагым. Бакытты бол, - деп Ракила бапаныц алкызыл болып жалтыраган деп-денгелек май куйрыгынан суйш-суйш алды. - «Ит иеам ен киналсын» деген. Кудай эке- шешецщ аман кылсын, жарыгым! 12 Куздщ суркай KywiepiHin6ipi болатын. Батысты торлаган шар- бы бултгарды куалай соккан коныр жел тутастырып, коюлатып ж1бердь «Ж анбыр жаумаса и п едЬ> деп ойлаган М усабай жол жоргадан талмай келе жаткан ала бестш щ басын тартпастан артына бурыла карады да, атын кузай ту сп . Ен болмаса Каралакеш рдеп дшрменип Кундакбайдьщ уШне жетш, жауып кетсе жауыннан коргалап, жаумаса бурынгы эдетшш е туск1 шайга канып алып, тездетш Аксу Tycin кетпек. Аудандык оку бел1мшщ шакыруы, анда-санда болып туратын жиналыстарды былай койганда, аудан орталыгына айына ем рет катынайды. Карамагындагы орыс- казак бастауыш м ектебш щ он шакты MyraniMi мен кы зм етш ь жумысшыларынын енбекакыларын экеледь Ары еткен, 6epi еткенде дшрменшшщ уШне Tycin, шай iiuin аттанатын. Ашаршылык басталганнан oepi дшрменде тартылып жаткан астык та жок- Дшрмен де еткен кузден oepi канырап, кансып бос тур. EipaK ди1рменшi езге де ашыккан ел сиякгы ешкайда боскан да жок, ур1ккен де жок, уйелмелмуйелмел! 6ip ул, 6ip кызынын, эйел1 Загипаиын кызылы ani таймаган. Мусабай бастабында «булар не кун Kepin отыр екен» деп жай ойлаган да койган. «Д шрменшшщ тыккан-мыккан астыгы бар шыгар. Дшрмен кут-береке гой» деген де койган. А т басын лреген сайын ашык-жаркын карсы ал атын адамга «не кун Kepin отырсыз» деп кудйпз сурак та бермеген. 1шш-жем1 каз1ргшщдэрежеЫмен салыстырганда едэу1р мол. Мусабай каладан кайтканда бул уйдщ ошак neci Загипага кант-шай, балаларына тэтта экеп устататы н. Мусабай А расаннан келе жатканда еткен жолы e3i экеп берген тэтплерд1 Загипа дастарканга салып. Мусабайдын бетш е жымия карайды: «Кайным-ау, мынау ана жолы е зщ экелген тэттш ер efli, алы п отыр», - деп конагы нын алдына карай ысырады. T a rrire K63iH cy3in, TenMipe караган балаларын енмендершен етм зе окты кез1мен атып, ыктырып 207

тастайды. Тумысында балажан Мусабай Загипанын мунысын 1штей жактырмаса да, сыр бермейдк Балаларды бастарынан ке- зек сипап, колдарына т э т а устатады. Загипа онысын жактырмай керден ете калады. «Кдйным-ау, буларга тойым бар дейсщ бе? Э лпнде гана жеген» деп балаларды жекш тастайды. Осы уйдщ тунгыш ы терт-б ес жасар Уэзила гана ш еш еден кынбайды. ©3i еж ет те су йм м дьак . Мусабай басынан сипаганда кез1 кушмдеп, тусте шай iiuin тураты н адамны ц 6ip жерде мугал1м екешн б м едк О ныц «Эй, осы Уэзила сепзге толсыншы, ез колыма алып окытпасам ба» деген камкор сезш эсте естен шыгармайды. 0з1не жаксы лы к ойлаган адамды балгы н ж у р е н im тартады. Уй иес] Кундакбай болса, туган агасындай болмаса да жакын агайын icn erri болып кеткен. Мусабай айдалада арык атаннын канкасындай арса-арса болып арбиган кунмЫ з дшрменнщ жанындагы жартылай жертеленщ алдындагы мамагашка ат тумсыгын т1регенде Кундакбай уйден ж упре шыгып, шыл- бырына ж армасады. М усабайды н кымсынганына карамй TinTi колтыгынан алы п аттан да Tycipin алады. Бэйек болып eciKTi айкара ашып, уйге курметтеп м рпзедк «Эй, Загипа, кайнын келд1, шай кой», - деп дереу 3Mip де 6epin тастайды. EipaK «тамак ас» дем ейдь ©йдеген куннщ езж де М усабай жецгесж щ тамак асуы на у з ш д ь к е с й ш карсы болады . © й т ет Ы 6ip жагы жол алыстыгы болса, 6ip ж агы нан, каз1р кiмнiк казанына тусер eTi бар дейсж деп аяушылык бмийредк Кундакбай 6ipae: «Колында мылтыгы бар адам аш бола ма, TOfiipi? Кеше «елмегенге eui балык» дем екнн,6ip каракуйрык атып алгам», - деп Мусабайды куырдакка эрен караткан. BipaK Мусабай жеп отырганы an eTi емес, мал eTi екен ж сезсе де, сыр бермеген. Кундакбай конагы шай irnin оты рганда 6ip KeceHi алдына ewrepin отырып, кайдагы-жайдагыдан энпм еш кейпедиак. Сондагы айтатыны Г е м и т жамандайды. Э нпм есж элбетте талай жыл сонына epin, сол иттт!н и ттш гж тусж бей келгенж, опы к жеп, eim i кенес е м м е т ж ж тш еу ж т1пеп барып аяктайды. «Эзйцдей Koii аш ы к, окы ган адам болмаса, Tsflipi, боктын nci мурнымызга келе ме» деп Мусабайдын артына кеш ш к коя да сейлейдТ Кундакбайды ес 6inreni бш етж , сан жауыздыгын. Т о м и т арка суйеп теш ректеп елге керсеткен киянатып керген М усабай муны н бауырына да Kipin кетпейш . EipaK «адасканнын айы бы жок, кайтып yfiipiH тапкан сон» деген халыктын дана сез1не уй и ты н М усабай оны н кейб1р iciHeH к у д ж алмайтын болган . К ан ы н а ciHreH MiHe3i гой дей салаты н . Кундакбай

acipece, кэмпеске, елд1 уйыстыру кезщ це жана ош метке белсенд1 кызмет кылды. Tiirri онын б!ркатар асыра сштеген тустарына Сагынай да, Естай да кеипр1ммен парады. «Кайтсш , ecni кунэсш жуайын деп жана ошметке жагымпазданганы шыгар» дейтш де кояты н . E ipan С а гы н ай К ¥ нДа*б ай д ы ер ш н е ж1берм ей, кебш е ауыздыктап оты рды . С онда д а е зш щ iuiKi ece6 i бой- ынша талайларга и з е с ш баты ры п-ак яйбердк Bipfli eni, еш ш уш кып, асыра ciaren тастайтын. «Эпербакандыкты кой» деп Ti3riHiH тарткан Сагынайга «мен партия мен еш м еттщ айтканын булжытпай орындап отырмын» деп Сагынайдын с е з т е сонгы кездер1 кесе-келденен жататынды шыгарган. Халыкты уйыстыру аяктала бере энш ен асып бара жаткан Кундакбайды Сагынай ауылдык кенес терагасы Эминанын карсылыгына карамастан аткарушы-орындаушы кызметшен босаткан. Сонан сонгы келш орныккан жер1 осы Ц арал ак еш р д еп дш рм ен. М усабай атын жебей камшылап келе жатып ойлаганы буп емес-Ti. О ны н бар eci-nepTi 03i аш кан бастауыш м ек теи п кайткенде жет1 жылдык мектепке айналдыру. Сонан сон, кудай буйырса, орта мектеп дэрежесше кетеру. Осы энпм е аракш к мугал1мдермен бас косканда да, отбасында да жи1 с ез болатын. «Мектепт1 улгайту» Msceaeci эбден титыгына жеткен Пэруана «Мусаш, койшы, осы, мектептен баска ойлайтынын жок па?» деп кейш калатын. Ондайда Пэрзананыц колынан Еламанды жулып алы п, eni Ti3eciHe конды ры п, сеш ртш -сеш р тш алады. О сылай журерде де ана сутш е тойы п, анасы ны н ак TeciH oipece сорып, бересе аузынан шыгарып, «былк,былк» деп езушен сутщ агызып ойнап жаткан тунгышын зайыбынын алдынан жулып алып Ti3eciHe конды ры п, сеш ртш -сеш ртш алы п едi. А на TeciH молырак кармап тойынып, кушеШп алган сэби каттырак ыршып кет1п, торсыктай мандайын абайсызда экесш щ манлайына согып алып, бакырып кеп жыламасы бар ма. TinTi коймай-коймай жылаган. ЭкеЫ мен ш еш есш щ асты -ycTiHe Tycin жубатканына да болмай койган. Жубана 6epin, экесш е карап койып, кайтадан квз1н сыгымдай, бакырып коя бередй Атын ерттеп койып, камшысын бшегше ш п журейш деп отырган куйеуш «бул ещй 6ip жыласа коймайды» деп арен жолга салган. Мусабай туда бойы тунгышынын осы кылыгын ойлап, жымиып езу тартып, атын теб1шне Tycin, сауырын камшымен сипап койды. Мусабай Кундакбай уйш щ апдына келш ат гагш ш тартканда кун кунпрт тартып, булт коюлана тускен екен. Бурынгыдай ат пзгш ш е жармаспай. еЫктен бас керсеткен Кундакбайга Мусабай: 209

- Ассшшумагапейкум, Кука! - деп сэлем берш, атынан ез! тустк Сэлемш женд! апмаган Кундакбайдын бурынгыдай емес, тусшщ кунпртгеу екенш байкады. - Йемене, Кука, наукастанып турсыз ба? - Эншейш, мына куHi TycKipбузыпып, суйек-суйепмд1 каксатып турган жок п а ? -д е д 1де койды. Бурынгыдай «Эй, Загипа, шай кой» да демеда. Мусабайга уйге Kipe бер деп ымдады да, атын дшрменюн ыгына - жаркабакка карай жетектеп шыкгы. Ала бестий жетекгеп апарып езекте бугып жаткан 6ip топ адамга «Мусабай келдЬ) деген белп берд|, Кундакбай атгы байлап уйге Kipfli де, Мусабайдьщ он жагына кеп малдас курды. Уйде арсапандап алдарынан шыгатын балапар да жок. Загипа канне- каперсi3 унмз гана шай куйып отыр. Конак «е-е, булар урсысып калган екен гой. Уй imi болган сон ыдыс-аяк шылдырламай тура ма» деп ойлай бергенше, е актен торт-бес адам сау ете калды. Мусабай топты уйге бастап мрген Тек iu m танып, он жак жамбасында журетш тапаншасына жармаса бергенде Кундакбай онын колына шап 6epin жармаса туей. Сол мезетте бандылар Мусабайдыц у е л не конып алды. Твк1ш Мусабайдын аузына бет орамалын буктеп тыгып ж1берт, басына осы уйдщ кенетоз алаша- сын жаба салды. - Э , иттщ гана баласы. Кэмсэмол, кэмэнос болгандагы кореши деген жаксылыгын осы ед1 гой, тарт сазайынды! Орандар, туге мынаны алашага, - деп санк ете калды. Орнынан туруга умтылган Мусабайды жабылып узынынан салды да, алашага орап, бас- аягын шылбырмен буып, ес1кке карай ала женелдк ДэрменЫз адамнын булкынганына карамай, дырылдата суйреп апарып, би1к жар кабактан ыргып-ыргап турып Аксудын терен HipiMiHe карай лактырып ж1бердк Алашага оралган Tipi дене nipiMHiH суын жан- жакка ата «гумп» erri де шым батып Kerri. Теюш бастаган бандылар жар басынан HipiMre 6ipa3 карап турды да, Кундакбайдын yfiiHe кайта Kipfli. - Устандар, ананы! Шеш!ндер KniMiH! -д е п Теыш Кундакбайды н ускап ж ан ы н д агы л ар га акы рды . Е кеуара KeniciM бойынша Кундакбай еш кайрат кылган жок. - Сабандар, кокала койдай гып! KepeHiH мен Бейсенбай балшебектщ шешес1 мен менщ токалымды Аргыбеттен Берпбетке алып кашатын адамнын эуселесш! ToKim OMipiH булжы тпай оры ндап дагдыланган ж1пттер1 Кундакбайды бас сапып жыгып, шеш!нд(рд! де, баска-козге топелеп лезде Kepin салды. ©нмендей келген банды ентелей басып дшрмен мацынан тайып турды. 210

13 Сол кеткеннен мол кетш, 6ip апта ауылга кайтып оралмаган Мусабайды курорт директорынан ат сурап м ш ш Бежей iaiH куалап Аксуга карай i3aen шыкты. Каралакеш рдеп дшрменге согып, жен сурай мргенде icin-Keyin жаткан Кундакбайдьщ устш ен шыкты. Эйел! Загипа Бежейдщ апдынан дауыс айтып тура умтылды. Ан-тан калган Бежей болтан окиганы тугел естш , колынан камшысы Tycin, босагата сылк етш отыра Kerri. Капел1мде кез1нен жас шыккан жок. BipaKТ е к и т е деген каны бурынгыдан да карайып, кеп кайнап кегп. Tepid суйепне жабыскан арык шекесшщ тамыры адырайып шыта келдк Ж уреп кысылып, уйден суйретш п эрен шыкты. Текшгген таяк жеп зэб1рлен1п жаткан Кундакбайга «Х апщ калай» деп тш каткан да, «езш е де сол керек» деп табалаган да жок. Бежей сол бет1мен Аксу Tycin, аудандык милициядаты Телекке келш устел1н токпактады. Осы кунге дейш шагын тана топ бандыны устауга дэрменс1з болгандарын 6eriHe басты. - Кай бепммен барам, мен ауылга? Еспрт, ана бала-шагасына Мусабайдыц казасын! - деп Бежей eciicri таре жауып шыга женелщ. Kipniri шыланып, кез алды булдырап барады. Жасын 6ip ipKin алды. Ертещне Телек аудандык милиция бастыгына барып, бандыга карсы арнайы кушейтшген отряд куратын болып кел!с1п шыкты. BipaK амал канш а, TeKim icTeflTiHiH icTen алып, А ргыбет асып кеткен-д1. Екчнпм тарау 1 Сэске тустщ шен!нде шайдай ашык турган шьщылтыр аспанды Kiuii 6eciime бупт торлап тунерд1 де, батыстан оцмечпцнен етер ызгырыктурды. Жел бара-бара катайып, арты ат купаты кершбейтш апай-дулей боранга айналды. 1шш тарта уйтки сокты. Бежей Кокыртаудан купаганда ой-шункырдын 6api ypinai кармен тепстел1п, коянньщжымындай сурлеу жолдыц таганы кезден гайып болып ед1. Ет т а п н ш бос тастап, кенетоз imiriiiiH етегш такымына басты. Коныр туст1 ши баркытпен ты сталган тулк1 тымагынын бауын байлап алды. Ш окша сакапы мен шалгылы муртына каткан музды сеп з epiM тобылгы сап камшысыныцушымен кагып rycipfli. 211

Атынын киыршык кармен Ыреуленген кекЫ мен жалын кагып едК кертебел жактырмай кос купагын кайшылап, басын шайкады. Э лпнде гана ылдига карай жоргалай басып, ентелеп келе жаткан жануар ещй сэры аянга салды. Акырган аязга шыдамай басын ыкка карай бура бердк Бежей батыска 6ip, артына 6ip карагыштап, атын устьустш е тебш дь Ж ыл шыккан ат жая суйеп шодырайып тебш- reaai жактырмай купагын жымитгы. Карыс жер мун болды. Апта бойы кун сынбай тур. Сары аяздатып кеп, ем-уш тэулж бойы долдана согатын тутек боранга ойыкан. Бул да 6ip амап шыгар. Будан сон кун кабагы сэл де болса да яйбитш болар деген у м т де Бежей кумдагы жылкыдан келе жагыр. Тектурганнын Сул- танбеп eKeyi жанадан курылган совхоздын 6ip табын жылкысын багады. Анау кемекпп де, бул «кертопырак». Орыстын «гуртоправ» деген сезш орысшага тип келмейтшдердщ 6api солай дейдг Кулакка жагымсыз-ак соз. Bipax амал канша? Орысша тшге жйтг кезшен 6epi ensyip канык ол 6ipa3 ауылдаска бул C63fli тузеп айтып, манызын TyciHflipin Kopfli. Оны елец кылган журт болмады. Казагынан оры- сы басым осы совхозда ага бакташы» деген магынасы бар кызмет жалакы т1з1м1нде дурыс жазы лы п, казак арасындагы ауызек1 сезде осылай бурые айтылып кеткен. Жана турмыс, жана саптты жакамаган кейб|реулер эдей1 кынырайтып, сылтындай да айтады. Оган ел «заманымызга шыккан сез гой» деп аса мэн бермейдг Жасынан малмен кез!н ашкан Бежей елуге карай енд1 аяк басса да эл1 мал сонында. MemiH жылгы ашаршылыктан кей1н уйымдасып, «Салкынсай» совхозы аталган осы ауыл бас-аягы торт-бес жылдын iminfle дур ете калды. Отарга отар, табынга табын косылды. Алгашкы жылгы бес yfiip жылкы биьш exi жузге тарта мал болды. Осы eKeyi казына малыныц 6ip басын шашау шыгармай, 6ip тайын ит-куска алдырмай, орталыкгык1 демей, ез малындай багып- кагып келедк Бежейд1н корген кукайы 6ip бул емес-Ti. Мундай кекдауыл борандарды сан корген. Ол тагы 6ip кымтанып алды да, кул1мдей Tycin, т эт п киялга кегп. Осыдан 6ip апта бурын xip-кон жугыза келгенде ауыл кенест!н хатшысы болып турган, жиырмага енд1 iniHin, жана уйленген ертелетш Бекен аталып кеткен жалгыз улы Бекмухамбет: - Ага, Сагынай кекем мен Естай агага от жаккан жер1мд1 корсетсем деп ем. КелеЫ жумада Kenin, iminae болсанызшы, - деп колка салган-ды. 212

Баланын бул талабына ш тей разы боллы «Болар кулын ат жактайды» деген деп куанган. «Осындай улы бар экеде арман бар ма? Тэуба деу керек. Тэуба, Тэуба» дед! шпнен. Ecxi кез Сагынай мен Естайдын ез! д е кептен 6epi уятты болып журетш. Аласапы- ран уакыт басылып, ел тынышталганда жиен агасы Сагынай жана курылган осы совхозга директор болып сайланды да, он екще 6ip нускасы жок шаруашылыкты куйттеп, оныц кущнз-туш жаргак кулагы жастыкка тимей Kerri. Ауык-ауык узакка p a n кетш, асыл гукымды кошкарлар мен айгырлар экелдк Ш еп шабатын, тукым тазапап, е п н жинайтын, жук таситын неше турл1 машиналардьщ да басын карайтты. Ауылга кеше Tycipmin, шатырлатып уй тургызды. Кешенщ орта шеншен Кызыл тунжел1 enceai мектеп пен клуб, совхозга, ауылдык кенес салгызды. Tinri ауыл ортасындагы аланкайга каргып, асылып, колмен тартылып ойнайтын неше килы агаш, тем!рлерд1 кургызып тастады. Совхоздын саяси бел1мшщ бастыгы да бетен адам емес. Бежейдщ ак пен кызылдын согысында Сагынай отрядында 6ipre согыскан, кейш халыкты уйыстыруда иык суйескен есм досы. Тасмекенде революциядан бурын жет! жатак аталган жетс кедейшн 6ipi - Ергалидьщ бапасы Естай деген окыган азамат. Сонау он ал- тыншы жылы бес уйден 6ip Kici ал ганда осы ещ рдщ халкы патшага Kici бермейм13 деп кетершгенде ездерш е басшы болган Сагынайга каз1р де суйешш. 0 з м ш детш аткара шыгып, онын бастан асып жататын шаруасынын 6ip жагына шыгып, кос дэртенщ б1ршдей болып кеткен. Бас-аягы бес жылда алешм ic тынды. 0ткен кытымыр кыстан сон кектем жайпы болып, бие ерте байлаганда «кымыз мурындыкты» сылтау кылып, Бежей буларды дэмге шакырган. Сагынай да, Естай да калтарыс таппай, «эне- мшемен» аягын сиыркуйымшактаткан. Оларды Бежей де маза- лай бермедк «Б1з сиякты жагасы жайлау, Te6eci кектем емес кой олардын» деген де койган. Bip кездескенде: - Сагынай ага, Естай курбы, Ракиланын колынан дэм тат- пагандарынызга да талай болды-ау, осы, - деп емеурш жасап ед1, олар ынгай бшд1рмедг Естай 6ip жагы калжын, 6ip жагы шынга Kerri. - 03iHi3fli гуртоправка жогарылагтык. Кысы-жазы мал сонын- да журесщ, онан да денсаулыгынды кутсеншк Социализмнщ ipreracbiн б е р к eTin калауга бэр1м1здщ куш -куаты мы з керек. Конакты кайтесщ? Желшбеген ет, (гшлмеген кымыз ба ед1 ол? Отыз екшии жылгы ашаршылыктан сон халык мше, дур с и ш н д г Осы cmKiHicTi кенес еюметш , соииалнзмд! ныгайтуга багыттау керек. 213

Анаталп турган iniKi-сырткы жаулар анау. Социализм орнатып апып, ет пен кымызга бш екп Gip-ак сыбанамыз эл1, - деп ку л т атын теб1нген.Сагынай да «тусшдщ бе, ей, Сары?» дегендей бугаи жымиып кана караган. Бежей екеушщ де сезше регоюген жок. Кайта ж1пт шагынан 6epi 6ipiH-6ipi коргай, колдай журетш, 6ipiHi« камын 6ipi ойлай журетш азамаггардыц бул ce3ine, арман-ниеттерше разы болып, терец 6ip курсш ш алган. Боран эл1 ышкынып тур. Кун ецкейген сайын тагаты кетш, асыгып келедк Сейтсе де артына карагыштай бередг Cipey кардан ЖУР>С' ауырлап, тэулж бойы MiHic керген ат терт тагандай бастады. «Ойпырмай, бекер шыктым-ау. Э л п Султанбек жылкыдан айы- рылып калар ма екен? Мундай боларын бшсем гой», - деп нитей куйзелш те келедг Bipan осындай сурапыл борандарды басынан сан еткерген Султанбектщ буп жолы да ж И г г ж керсетерше сешм мол-ды. А т басын Kepi бургысы да келмейдг Ойткеш жаца гана тутш тутет1п, белек отау болтан жалгыз улдыц конак шакырганын керу 6ip мэртебе, 6ip кызык емес пе? Конактармен 6ipre енд1 бул да баласыныц терш де отырады. 0 з баласына ез1 конак болады. «О, кудай, бергенщнен айырма!» - деп ш тей тагы да тэубе кылды. Ол жан-жагына карап едк ак айран даладан карауыткан нэрсе кезге туспедг Ой мен кырда шек жок, б елп жок. Ke3i карыгайын дедк Енд1 ол «карашы-ей, буларды» деп жиен агасы Сагынай мен e3i «Ш оцкара» атайтын тустасы Естайга ш тей тш сть «Сакапды басым- мен менщ шакырганыма келмей, каршадай баланыц шакырганына келш. Бекенжан жас та болса ездершдей «шолак етек» кой. Мендей карасаппак «кертопыракты» кайтсш?» Саптама етж, enTipi iuiiK, гулю тымактан ызгырык етш, денесш тоцазытып келедг Буп н тунде Кызыл шунак аяз болары хак. «Кой, боран басылса, Бекенжанныц дастарканынан дэм татып, Епаманнын бетшен cyfiin, маукымды басып, жылкыга кайтайын» деп туйдк Бекен мен Епаманныц атын атаганда к е ц ш кел-Kecip болып кетедг ATKepneci калыцдай салынган жумсак ердщ устше 6ip жамбастап, узен лш uiipen отырды. Керген корлык, тарткан азап, ден сау болса 6ip кунпдей де болмайды деген рас екен-ау. Е, Алла, халык басына ендо тауи м еи щ ц салма, —деп жалбарынды. Бежей анада гана бетшен cyfiin кетен, керген сайын «агалап» алдынан шыгатын Еламанды сагынып келедь Атын Te6iHin едк кертебел бурынгыдай ж т баса алмады. Куаныштан келдей болып, асыгып ж у р т тунде малга атын ауыстырып мшбегенше екшдг - Кулыным MeniH, юшкентай! 214

Б еж ейдщ даусы ш ыгып Kerri. Ж аксы керу мен аяуш ылык кабаггаса келш, осы балага бар пейш шен купаган-ды. Сорлы м мнщ эке, KiMHiii ата екенш де бшмейдк Бекен мен Пэрзана «ага» дегенге бул да «ага »дейдг 03i де «ата» депзбеген. «Ата» лесе алыстап кетердей кереда. Ауыр жылдардыц катпарында кетш бара жаткан канды окигаларды еске алы п Беж ейдщ конин 6ipaK камыгып калды. Yfiipmin колга конып тураты н, ел1м д есе е п л ш , журтым десе жумылып кететш, ак бандылардьщ колынан каза болган немере балдызы - Бейсенбай, тустасы - Коблан, Эршбай, куйеу бапасы - Мусабай сиякты есш боздактарды аяп кетедк Пэрзана эке босагасында уш жыл отырып, агайын-туган, жолдас-жоралардыц конаштауымсн Мусабайдын жамагайыны Есмагул деген кедей ж т т к е турсымка шыкканда Пэрзананы анам деп бшмейтш Еламан Бежей мен Ракиланьщ бауырында кала берген. Кейш п куйеу бала д а e ri Tipi ж ш т екен, Бековтьщ шапагатымен оку окып, адам болды. Ауданньщ партия комитетшде жауапты кызмет аткарады. Бежейдщ каз1р Еламан кулсе - кулш, жыласа - imi кан жы- лайтын болды. Сорлы бала-ай, «ит иеымен киналсын» деунп ед1 улкендер деп, аяп кегель Ракила да солай. EKeyiHiH де жаны женм жиешнщ устшде турады. Боран эл! азынап тур. Осыньщ бэрш ой елепнен етюзгенде Бeжeйдiн iuiKi ду н иеа борандай буркырап, борщей упиды. Колынан азаматгардьщ ак каны соргалап, аргы бетке кашкан TeKim бандынын агаш кещ рдепне Бежейдщ колы жетпей-ак Kerri. 1ргел1 ел, комакты ауыл болып келе жаткан «Салкынсай» совхозынык атты KiciHiH жасы ра бастаган калын талы , каздай Н зш ген акш анкан yfifli тузу кеш ес! а к тутектен карауы тып кершгенде Бежейдщ де жанына жылу жупргендей болды. Бойы ceprin сала бердь Астындагы атынын титыктап, терт тагандап келе жатканын да елен кылган жок. У зенпге аягын mipen, мойнын созып, умтылып-умтылып кояды. 03i де ipreciH кетерюп, уыгьш шаншыскан осы жана шаруашылык коз!не ыстык. О нын эр табысына тэуба келпрш отырады. Совхозды эке орнына эке болган Сагынай баскарып жургенше, узенп жолдасы Естайдын да осында болганына дэн риза. Бежей кертебелдщ басын совхоздын кен де тузу кеш есш ен окшауырак, езен жагасындагы когалды алкапка ертеректе тускен он шакты жатаган тамга карай бурды. Б ерн жак iuerreri мал nopirepi Малахов деген орыстын eKi белмел i ecKi уйшде жана уйленген улы 215

Бекмухамбет тирады. Ракила мен Еламан да бупн осында болуы керек. Токал уйдщ тебеЫ кершгенле-ак кецип ентелеп Kerri. - Кулыным мен1н, кшжентай, - деп тагы да eMipeimi. Бул cesfli м мге айтканын - уй болып, тутш тутеткен Бекенге айтгы ма, жок ею e3yi ею кулагына кетш жупретш Еламанга айтгы ма? Ол жагын e3i де ажыраткан жок. Кертебелд1 лапастын астына байлап, aTKepneciH сауырына rycipe жапты да, сырт ки!м1 мен тымагын камшымен кагап , уйге беттегенде Ti3eci бастырмай, 6eni ншкпей какиып калыпты. Кирелендеп уйге эрен юрдк Сырткы eciicri ашып, ауыз белмеге енгенде сол жактагы есжтен Сагынайдын санкылдай сейлеген даусы, Зипаш пен Естайдын кыздай косылган зайыбы баладан кеткен соналган afleni Рабиганын кумютей сьщгырлаган к у л ю а айкын естшд1. IniKi eciKTi ашканда жылы леп бетп шалып, адам дем1мен, ыстык самаурынныц леб1мен ысып кеткен кен белмеге ез1мен 6ipre 6ip кап аяз ала Kipfli. Еркектер- ге такау жерде шермшп отырган Зипаштыц ак мандайы жаркырап, тана кез1 жапт ете калды. - Ассалаумагапейкум! - Уэлейкумуссалам! - Ага-а, - деп умтылды алты жасар Еламан. Ж упрш барып атасынын алтына оралды. Ею колын созып, мойнына карай умтылды. Атасы баланы тис кетерш алып, мандайынан кушырлана HicKen-шскеп, жерге rycipfli. Бекен OKeciH суыктан cipecKeH KHiMiH uieniiim ipyre ьщгайланды. Конакгар тустасы келтенге каукылдасып калды. Еркектер ыгысып, Бежейге араларынан орын босатты. - Мына жерден-ак отырам той, - деп кос колын укалап Ракила жакка карады. - Ай жарык, кун аманда онысы Heci, 6ypicin? Кызуьщ кайтканнан сау ма, байгус-ау? Шык, былай! Катын жандысын, езш щ , - деп Рэбига сыцгырлай купш езш ен жогары орын нускады. - Ендо осы уйге сен де конаксьщ. Б1здщ Естайдан итжейдеш кейш тоздырдын той. Онан темен отыр! XaniH капай, денсаулыгын дурыс па, былай? - Е-е, денсаулыктын HeciH сурайсын, Рэш. бкпедей калкып журш жатырмыз да эйтеу1р. - Кой api, элден буйдесен, алпыска жеткенде не болмаксын, тэйр-ау? - деп Рэбига тэты да сынгырлай сакылана кулак Рэбига жас жагынан едэу1р айырмасы болса да, куйеу!мнщ тустасы деп Бежеймен калжындаса беретш. Сагынай кайнагадан именген Ракиланын ещц-ещй эж1Мшала бастаган супу р е н т е кызыл жупрда. Ат жакты, кара торы енше жарасып туратын, жагын жалпак e rin окалай, жанадан гана киген кимешепнщ астына колын жупрте 216

бердь Рэбигага кезж щ астымен урлана жымиып, «кайнаганыц кезшше тантымай жайыца отыр» дегенд1 коз киыгымен ангарггы. Жас туссе де шаруага икем ескен Уэдига келш кырынан 6ip таерлей отырып, атасына кесе усынды. Шай iuiuiin болган екен. Баскалары дастарканга умтылмады. - MepefLni болсын, косагынмен коса агар, балам, - дед! Бежей келini ез колымен алгаш усынган дэмш апып жатып. Бежей 6ipep шыны шайды сораптай iuiin, бойын жылыткан сон Сагынай: - Бежей, мал-жан аман ба? - дед! жайбаракат. Колтыгындагы жастыкты шынтагына комактай басты. Бакытты эке мен балага суйсше карап отыр. Тагдыр таукыметш кеп Kepin, кеш уйленген Сагынай Зипаштан ani бала кермеген. Ол тагдыры коп уздйспрш биыл гана эйел!н!н бойына б!ткен шаранага урлана карап, mHKieKneniH жарык дуниеге келу!н асыга кутетш. 1ш!нен «е-е, кудай, жер ортасынан ауганда 6ip перзент корсет, т э т р т ! » деп жалбарынады. Ж ас нэрестен!, эке кушагындагы бананы керсе нитей eruiin, eMipeHin калады. - Д!н аман. Кумды да кар басып калды гой. Мал тебшге баягыда - Асыл айгырларга абай бол. Bipeyi мын сом турады. Кысыр биелер байкалмай ма? - Айгырларьщыз кыска да, тебш ге де кенбгс мал екен. Эл! конын берген жок. Bipep бие болмаса, кысыр да б ш и б ей ль BipaK жагдайымыз... - Иэ, емеуршщд! танып отырмын. Кектем шыга жьшкыга да баз сапмаса, малшынын басына уй тургызбаса малды да, жанды да бага болмас. Кыска жш курмеуге келмей жатыр гой, шыда. Bapi де болады эл1. - Шыдай тур, тарланым. Мунан зоргыга да шыдаган басын гой. Келер жазда жылкыга баз, жылкышыга уй тургызбасак, аргы колынды 6epi экел, - деп созге Естай да араласты. Еркектер жагы шаруа жайын куалап кеткенде Ракила келййне «тамагынды экеле бер» дегендей ишара б!лд!рд!. Шешес1н!н кас-кабагын андып отырган Бекен де лып eTin, мыс ш эупм мен шагындау жез легенд! колына алып, конактарыньщ колына су куя бастады. Уэдига кос колдап экеп дастарканга уйме табак ет койганда сыргган аязга катып шыкырлаган саптама ет!ктерд!н сыкыры ecrumi. EciK жупка ашылды. Сары ала туймелер! жалтылдап, шенелдер! 217

тобыктарына тускен енгезердей-енгезердей уш адам уйге сау ете TycTi. Алкымдай туймелеп, баса киген тебеЫ шошак бас кшмдер1 бет-жуздерж алакеу1мде айкын корсетпейдь Мыкындарында та- паншалары бар. Жабылмай, айкара ашык калган eciicreH бейтаныс адамдармен oipre жып-жинакы, жып-жылы боп кешрсш турган болмеге аждайаньщ тшшдей жаландап, лыксып ycnipiK аяз юрдь Уйдеп кэр1-жастын бэрш щ де денелер1 т т р к е ш п Kerri. ©здерш урей басты. Корыккандарынан мыштай болды. Уйдеплерден «терлетщдер» деген 6ip ауыз сез шыкпады. Эскери кшнген адамдардын шеш улкеш: - Сагынай М эдиев пен Естай Ергалиев! - дед1 енмешнен етердей ызгарлы кезш eKeyiHe кезек жупртш . Сук саусагымен eciicri нускады. Сагынай мен Естай ку шуберектей болып бозарып Kerri. EciKKe карай беггеп, босага жактагы кшм ш пш теп тоиадарын киш де, агаш TeceicriH устшде жаткан бас кшмдерше карай умтылды. Октау жуткандай какиып турган eKeyi булардын колдарын бас кшмдерше жетизбей, eciKKe карай желкелей HTepin, уйден шыгарды. Сагыиайды ц «кош» дегенге гана шамасы келдь Зипаш умтылып ба- рып, eKi кулакшынды буктей кушактап далага карай жупргенде элп meHi улкен оны Kepi карай кагып ж1бердг Зипаш тесектщ басына согылып, 6yfiipm басып, шоке rycin отыра Kerri. Уй inline буптсыз KyHi жэй тускендей болды. Бежей есш жиганда белмен i акшамдагы карангылык басып барады екен. Тыста ышкына соккан бораннын даусы естшедь Кос жудырыгымен жагын таянып отыра Kerri. Эйелдер орамалынын ушын бег repine басып. эр жерде шокайып жылап отыр. Болган icKe енш тусшген Бекен далага ж упре шыкты. Te6eci жабык машине кайканга ерлеп узап KeTinTi. Уэдига пештщ устшде турган ондык шамнын эйнегш суртш оган шырпы тамызганда уйге кещ псЬ гана жары к сэуле тусп. Ол ак ниеттмен жайган адал дастарканынын ойран болганына ренжш, суып калган тамакка yHci3 твдмрщ . Еишмге «тамак алыныздар» дей ап- мады. Нагашысы Ыскак мелисаны гана танып, танданды да койды. 2 Сагынайды туннщ 6ip мезгипнде бушрдеп еактен тергеуге алып мргенде кен белменщ терезе жагындагы жалпак столда ушатын буркптей комданып отыраган тыгыршыктай денель бурыл шаш- 218

ты адамга кез1 тусть Казакша жылмайтын осы 6ip казак-орысты ептеп шырамытады. Eni жагында ту н п уйкыдан кездер1 кызарган тагы ек1 милиционер бар. Отыруга койылган орындык болмаган сон Сагынай бупардын карсы алдына келш, exi колын артына са- лып талтайып турды. Туткыннын бул тэкаппар кылыгы тергеушшщ шамына тидк Ш арык габактай жылтыр бет1ызгар шашып, кос ауыз мылтыктын унгысындай ушрейген кездерш OFaHтес!рейте карады. А л акездент, imin-жеп барады. Онын бул кейшнен Сагынай ыккан да жок. И лжпей, капсагай денесш Tiicren турды. Кыран кабагы туксшп, кыр мурыны кусырылып калган. Ke3i шущрейш, ат жакты ашан 6eTi бурынгыдан едэу1р солып калыпты. BipHeme куннен 6epi басылмаган тебенек мурты мен кырылмаган сакалы ешн жудетш- актур. Tepreymi суырмасынан ж иеп жупым-жулым болып агарып кеткен кенетоз сэры папка мен тал а н т а алып стол у спн е концы. 1шшдеп кагаздарга 6ipa3 коз жуг1рт1п отырды. Сэлден сон папканы озшен opipex сыргытып, Kexipemn орындыкка шалкалай тусть Ke3iH кайтадан Сагынайга кадады. - Фамилиян. атын кии? - Сагынай Мэдиев. «Салкынсай» совхозынын директоры. - Кызметтиш сурагам жок. Коштас ещн директорлыкпен. -Кь1змет1мд1 алатын сен емес. Партия уйымы, кенес органдары бар. Tepreymi ундемей муртынан кулд1. - Бинмщ? - Мектеп eciriH ашкам жок. 0зд1пмнен окып 6iniM апдым. - Семьян, бала-шаган? - Екщабат эйел1м бар. - Аты к1м? - Зипаш. - «Алашка» катан мушесщ? - EcryiM болмаса, эл! Tipi алашты керген емесп1н. - Иэ, сен Троцкийд1 де б тм е й м ш дейсщ гой? - Неге, б т ем . Bipax онымен icTec болган eMecniu. 0ткен жолы да солай деп айтканмын. Кайталанган сезден май шыга ма? - Сен ол жолы шынынды айткан жоксын. Ал Ka3ip айтасын. - Мен ол жолы да, каз1р де шынымды айтып турмын. - Сен жасырып турсын. Алматыдагы хапык жауы болып келген троцкийшшдер сен баскарган «Салкынсайдагы» уйымга кандай тапсыр- малар берш? Жапон империализмше кандай кызмет корсетпндер? 219

- «Сапкынсайда» ешкандай уйым жок. Онда мен баскаратын совхоз бар. Жапония мемлекетш щ кайда екенш картадан гана бшемш. ©ткен жолы да солай дегенмш. 0 з халкымнан баска еш- к1мге кызмет кылганым жок. Жала жабудыц каж ел канша? - деп Сагынай «мен баскаратынды» басып айтып, ол да мыскылдай кулдк Tepreymi ызалана туей. - Ал, совхоз болса, сол совхоздьщ 6ip кора койы кыс ортасын- да неге ертещн? - деп Tepreymi Inin экетп. Енд1 мысынды баскан шыгармын дегендей ол кекете кулях - Оны кенес ешметш е кастандылар ертедх - Мше, дурыс айтасын. Ж е Hiне ен/u кештщ. Ka3ip мемлекет ше- карасы тем1рдей берж. Сырттан ешкандай жау келген жок. Буп iniKi контрреволюциянын ici. Тун жамьты п мына сенщ бандьщ ертедх - Менде ешкандай банды жок. Сол шаруашылыкты кетеру ymiH жаргак кулагымыз жастыкка тимей журген 6i3 ез салган корамызды, лрнектеп жиган малымызды неге ертейм1з? - Bi3in кшдер? - дед1 кажыган, K03i Kipniin шаршаган жудеу Tepreymi. - Саяси белш нщ бастыгы Естай Ергалиев, баска да басшылар. - Сен орынбасарын Семен Васильевич Токаревтын атын неге атамайсын? Ол совхоз ymiH енбек шшрмей жур ме? Бул сенщ ултш ы лды гьщ , - дед1 кезш д!р1к п жалпак сэры б ел 03iHiH де жуйкесш щ жукарганын сезд1ргендей жыбыр-жыбыр ете калды. - Эрине, онын да енбеп зор. Егер мен ултыш болсам, карт боль­ шевик Семен В асильевичей езжен сура. Ол менщ канды кейлек жолдасым. TeHKepic кез1нде осы ещ рдеп тунгыш большевик Бей- сенбай Кедесовпен тыгыз icTec болдык. Бейсенбайды Теюштщбан- дысы елл р ш кеткен сон байпарды тэркшеу, халыкты уйымдастыру жылдарында б!здер коян-колтык енбек erriK. Ауданда партия, кенес уйымдарын курдык. - Ki.Mfli куэга тартуды езш Ь бшем1з. Ал Ергапиевты неге куэга тартпайсын? Ол ceHin жаулыгынды мойындап отыр, - д е т Tepreymi. MyMKiH емес. Дэлелщ кайсы? - Асыкпа. Б1зде дэлел кеп, - деп мыскылдай кулд1 Tepreymi. Эр сезш соза цйрендх - Куэш - Естай Ергалиевты экел! - дедх EciKTiH ем босагасында cipecin турган exi мипиционердщ oipiHe иеК какгы. Ол екш есш сарт етм зш , жалт бурылды да шыгып Kerri. Tepreymi Сагынайга 6ipa3 кадалып турды. Кдлтасынан папирос алып оны exi саусагымен асыкпай укалады. Стелдщ шет жагында маздай жанган ондык шамга кешрдегш соза барып шылым тутатты. Кек TyTiaai 220

будактатып белме irniwie арлы-берл1 койкандап журш алды. Хром eTiriHin кушрттеген табаны аяк баскан сайын сыкыр-сыкыр етедь Осынын бэрш туткыннын жуйкесш е тию упнн ютейтш сиякты. Сагынай да оны ала к ез1мен атып, кадалып тур. О л д а ншнен «онашада 6ip кездесйрер ма ед1м» дейтш сиякты. Tepreymi ею жагына тенселе басып, 6ipa3 журген сон онын карсы алдына келш талтайып тура калды. Басын сэл кетерш, онын бетш е й ктеп карады. Eneyi мысык пен жыландай арбасты. - Азамат Tepreymi, мен сеш танып турмын. Сен кызыл коман­ дир Мамонтовтын отрядында дивизион командир!, сонан сон атты эскер полкында эю мшш к-ш аруаш ылык бшимшщ бастыгы болтан Василий Коржаков емессщ бе? - Сен м еш тан ы сан да, м ен ceHi таны м айм ын. Сен каз1р туткынсын, халык жауысын. Мен советTepreymiciMiH. Егер танимын десем, маган «мына айыптан куткар» деп жалынталы турсын. Сейтш мен1 де кылмыска итермелеп, ез жагына шыгарып алмаксын, - дед! Tepreymi китуркылана. Сагынай мына суркиялыкка шыдамай Kerri. Баска ктерге дэрмеш болмай тергеуинш енменш ен етюзе окты кез1мен атып турды. Тергеупннщ жуз1 туткыннын OTKipкез1не шыдамады. Ол yHipex кезш тайдырып aKerri де, eKi колын артына салып, тэты да койкандап журе бастады. EciK сыкыр етш ашылганда 6api де ес1кке жалт карасты. EKi милиционер кан уйыскан шашы бштелене жалбырап, бет-аузы талкан болтан Естайды белмеге дырылдата суйреп Kipfli. Ол басын калтактата сэл кетерш, Сагынайга жанары кенген KefiicTi кез1мен 6ip карады да, басын сылк Tycipfli. - Естай Ергапиев, сен мына адамды танисын ба? Естай TipmmiK белпсш бермед1. Колтыгынан алып суйеп турган милшшонердщ 6ipi оны шашынан алып басын кетерш eai, онын коз жанары мулде cenin, Tecipefiin калган екен. Tepreymi «экет» деп колын сермедг Сагынайдын 0Hi бузылып, TyHepin Kerri. Жагын басып, TiciH шыкырлатты. Тергеуинш тэты да окты кез!мен атты. Tepreymi eHfli Сагынайга жакындауга дэт кылмай, орнына барып отырды. «Сак бол» дегендей Ыскакка карал койды. - Сен кецес ек1мет!н1н, хальгктын жауысын, - деп Tepreymi Сагынайды сук саусагымен нускады. - Оган дэлелin кайсы? - Ог-га-ан дэ-ле-ел бар, - деп ол жалма-жан папкасын ыза- лана актарып, 6ip парак кагазды суырып алды да Сагынайга карай Ылкшей созды. - Мше, мунда. Ортелген баздын iprecinueri 221

дшрменон Кун... былай деп жазады. «Мен кенес еюметшщ адал азаматымын. Кедей шаруадан шыкканмын. Жасымнан байлардын атшысы болдым. Кермеген корлыгым жок... - Болыстын орындаушы-шабарманы болган. Байлардан бар жаксылыкты сол керген, - деп тузетп Сагынай. Tepreyiui оган «сезд1 белме» дегендей Tiicrefl 6ip карап, эр! карай оки 6epfli. Иэ, api карай былай дейд!: «Салкынсай» совхозынын 6ip кора койын сол совхоздын директоры OMipi турмеде iiiipireH уры, каныпезер Сагынай Мэдиев пен оныц ауызжалас сыбайласы, саяси бшймнщ бастыгы Естай Ергалиев эдеШ ертедг Бул еюметке жасаган кастандыгы. Булар ескинкп ацсаган сум, алашордашылар. ¥лтшыл ciniMTiicrep. Халык жауы болып усталган Ж ансупров пен Бековтьщ куйыршыктары. Бул екеу! сиякгы жэне баска да халыктын канын сорган коптеген жауларымыздан тез1рек аласталса екен. Беков жиырма сепзш ип жылы Алматыдан осы тевдректеп байларды кэмпескелегенде кой TepiciH жамылган каскыр болып келш, эйел бостандыгы дегенд1 желеу eTin катын-калашка кыргидай тидк Катыннан катын, кыздан кыз коймады. Кунд1з-туш сырнайлатып, е с к ш к п кексеп, серш ж курды. Сонда да онын жын ойнагына Сагынай мен Естай сиякты сумелектер косылды. Ipi феодал Маман байдын Карагаштагы «Мамания» медресесшен окыган Сагынай Мэдиевт1н егей баласы Сапак Кэр1пжанулын Беков Алматыга апарып окуга Tycipfli. Оны мен солын тани коймаган жас ж М тпн басын айналдырып, оны да жауыздык жолга салды. Ол Алматыдан келген сайын сондагы ек!метпн кас жаулары - троцкийшщдерден мундагы сыбайластарына тапсырма экеп турады». - А л буган не айтасын? - деп Tepreymi Сагынайга еж1рейе карады. - Кенес вюметше Кундакбай жоктаушы болса, шекен кызган екен, Мамонтовтын кызыл командир!, оньщжазганынын oapi шатпак. - Сен бултармай, дурыс жауап бер! - Кораны ертеген сол Кундакбай екен. - Е-е-ей, болмайды. Ауру бастын сакинасын сау баска аудара салма. Ол адамгершшжке жатпайды. - Жазыксыз адамды тутыкындап, урып елпрген адамгершш1к болып па? Ал Кундакбай керсокыр, sninTi таяк деп бшмейпн са- уатсыз ед1 гой? Бул жалган кагазды ол жауыз калай жазып жур? - Суракты сен емес, мен беремш. Ол сауасыз болса да кенш адал, KOKiperi таза азамат. Сен1н де сауатыннын meKeci кызып турган 222

жок екен. - Ол папканы езш е карай тартып, бетснде жаткан кагазга кайта ущ пдь Басын кетерш Сагынайга кадала калды. - 0ткен сайлауда урнага сияны KiM куйды? - Каскунем 6ipeynep, кенес ею м етш щ жаулары. -Э р и н е , кенес ею метш щ жаулары. Бул жолы сен тагы да дурыс айттын- Сонда юмдер? - Оны сендер бшмесендер, кезшде 6i3 бше алмадык. KyfliriMi3 болган. - Юмнен? - Муны да Каралакешрде дшрмен устап турган Кундак- байдан кор. - Карай гор ей езш , - деп TicTeHfli аккуба жас милиционер. Tepreyuii кез1н сыгырайта жумып, езуш тартып кулдк - Кой, кой. Ещц бет перделер1щц ашып берген адамга шуйлйе жала жабуга айналдын. О нын болмайды, азамат. Ондай адал ниегп адамды 6i3 эркашан коргап ала аламыз. Ал Ж ансупров 1лияс сиякты сумдармен кашаннан 6epi ауыз жаласып журсщ? - Мен ешкашан ешюмнщ аузын жапаган емесшн. - Оны кашаннан 6epi танисын деймш? - Ж-iriT кез1нде 6ip кергем. ¥мытпасам, революциядан бурын он-он 6ipiHiui жылы болуы керек. О л Карагаш тагы мектепт1 б тр ге н жылы Тасмекенде кешеде кездеспрш, орыс досымнын уйiн сураганмын. - Ол кандай дос? - limci Ресейден ауып Kenin, Тасмекенде жагак болган Семен Тутов деген уста орыс. - Анатолий Семенович Туговтын экес1 емес пе? -И э. Сагынай досжар адамнын атын ест1генде куанып Kerri. - Мше, караты , - деп Tepreymi ею алаканын жайды, - енд1 сен адал чекистщ атына Kip келт1рей1н деп турсын. - Неге? О нын экешмен дос болганым ymiH баласына менен Kip Kenyi керек пе? М енщ адал екен1мд1, кенес ею м етш е шын 6epinreHiMfli ол бшеда. MeHi Анатолий Семеновичпен кездеспр. - Дэмесш карай гор ей 03iHiH- - дед1 элг! милиционер кекеп. - Онын ынгайы жок. Ол командировкада. Солай емес пе, Ыскак. - Онын келгенш кутем. - Ehe-e, сен кайын журтында конактап жаткандай- ак ceftneflciH, мырза. Сен ещц оныц атын умыт. Достыктарын оган енд! абиыр эпермейд1. Онан да езщ е тагылган айыпты мойында да, алайын деп турган жазанды женшдет. 223

- Менщ ешкандай айыбым жокv Е иш м нщ алдында жазыкты. жазалы емесгпн. Tepreyiui енд1 туткынга жаны аши сейледк - Кылмыстарынды мойындасан, шала сауаттылыгыннын салда- рынан кер1нген жаудьщ сезше epin, сонына wecin, адасып ж у р и т деп кенес омметш щ сендейлерге он кез1мен карауы да мумкш. Тергеушшщ «шала сауаттысын» деп кезш е шуки бергеш Сагынайдын намысына тщй. - Шала сауатты болсак та кенес еюметш е адап кызмет етш келемЬ. - Сол адалдык сенде болмай тур-ау. «Кенес емм етш е берш- генмш» деп элденеше рет кайталадын. Кайталауды жаксы керетш казак екенсщ. «Совхоз шаруашылыгын еркендетуге куш жумсап келемЬ» дейсщ де, совхоздагы ауылдык кенест!, онын терагасын аузына да алмайсын. Демек, сен жерллмсп жердеп е м м етл де жек KepeciH, онымен санаскыц да келмейдк Сагынай анырып калды. Ауылдык кецестщ терагасы Эмина Халелованын кулагына cinicri болтан «мешмен санаскын келмейдЬ) д ей л н ce3i кулагына сак ете калды. - Мше, ундемейсщ. Осылай мойындаган жен. - Ол да арыз жазды ма? - Суракты сен бермейсщ, мен беремш. Ол-кенес ешмелнщ ж е р гш к п жердеп е к ш . Кенес еюметше бершген алгашкы боль­ шевик эйелдердщ 6ipi. - Мен ауылдык кенесл емес, кенес терагасы сол эйелдщ соцгы жылдардагы мшез-кулкын, аскан каталдыгын жактырмаймын. Оны мен жасынан 6epi бгпемш. Осы еш рдеп тунгыш большевик Бейсен- бай Кедесовтьщ тагдыр коспаган калындыгы е;й. Жана курылган осы совхоздагы кенес терагалыгына ез1м1з тэрбиелеГнк деп Естай Ергалиев екеумЬ ауыстырып алып едж. 0Mip тагдыры гой оны осындай калгез де катал кылган. Ескертуд1 кулагына да шмейдь Шаруашылыкты бьпмейдк Ал дангойлыкпен шаруа бЬпейдк Шаруашылыкты бш ш баскару керек. - Токтат! 9p6 ip саналы. сауатты коммунист тап жаулары мен халык дауларына сондай калгез де катал болуга raic! - деп акырды Tepreyiui. Устелд! жуан жудырыгымен койып калды. - Сен елдщ бэрш каралауга шебер екенсщ. Сеш ц де сауатыннын шекес1 кызбаган дед1м гой, саган. - Мен шала сауатты болсам да саяси санам бар! - деп Сагынай да дауыс кетердь Саналы OMipiMfle бостандык упнн, кенес еюметш ныгайгу yuiin жанымды да, канымды да 6epin келемш. 224

- Кандай бостандык, сен щ кексейтш щ ? - деп бас Tepreymi Сагынайга т е н т келдг - Бостандык алгьщ кеде ме! Мэ, мына кагазга кол кой онда. Сагынай Tepreymi усынган eKi парак кагазды апып оки бастады. Сэлден сон онын ещ бузылып, Tyci сурланып, кагаз устап турган колы д1ршдедь - Мунын 6api жала! - деп акырды ол. Кагазды укалап, TepreymiHiH бетш е карай лактырып жмбердг - Сен сумсьщ, кенес ел1нде сендей сумырайлар ani де бар. Tepreymi суркия кулдь Орнына барып жайгасып отырды. - Асыгатын не бар, бугш болмаса, ертен кол коясын, 6api6ip. М эдениегп сейлескенд1 бшмейтш казак екенсщ, езщ , - дед1 де eciKTe калт турган енгезердей екеудщ жастауына карады. - Ал, Ыскак, мынаньщ бауырынды баганадан 6epi калай балаттаганын ecrin турсьщ. CeHin аганды танитын болуы керек, езь Ал сен муны танисьщ ба? Сагынай бутан жапт карады. Кундакбайдын немере iHiciu бурын кермеген едг - Кузгынмен тамырлас кара карга осында екенсщ-ау, - дедь - Карай гор ей езш щ кырсыгын. ©шм турмактуЫмде кермепшн. Оган 03iMfli мен танытайын, - дед! анау еж1рендеп. Адымдап келд1 де Сагынайды кулак шекеден салып калды. EipHeme кунп аштыктан элареген, api булай сотады-ау де кутпеген туткын серен е т т купап туст1. Бузау бас былгары епктер оны тепюлей женелдд Ы скак ми­ лиционер зкес1н Сагынай елиргендей ершелендд - Экет! - дед1 Tepreymi eciKTi нускап. EKeyi Сагынайды дырыл- датып суйреп aKerri. Ыскак Tepreymire карал 6ip жымиды. 3 Kemeri алапат боранда енменшен ызгырык етш , онын уст!не Сагынай мен Естайдын усталып кеткешне куйшген Бежейдщ тушмен д ен е т куШп-жанып, тансэрше гана кез1 ш нген. Сырткы есж деК йртз кагылганда тесепнен жана турып, отагасын оятып алмайын деп уй irniime жэй куйбендеп журген Ракила елен ете калды. Бежей жакка жалтактап, eciKKe умтылды. 1лгекп агытып калганда eciicriH ар жагынан Сагынаймен Kepmi туратын совхоздыц бас бухгалтер! Капибектщ кайрактай кара катыны Загира уйге алкына к!рд!. Аягына 225

байынын дэу кара dKeci мен баласы акылдасып жатканда шала- пула кшнш алган Ранила Загирага epin уйден жедел шыга бердь Сзлден сон булардьщ сонынан уйдегшер тутас котарылып, Сагынайдын уйше карай андыздай женедщ. Ой мен кырды yftin тастаган карды омбылап, ycKipiKаяздан бетгерш ыкгап, ентелеп келедт Сагынай уш нщ eciriHe Ракила бурын йпндь EciKTi серпе ашып, табалдырыктан жыламсырай аттады. Ракила ашык куш тебеден жай боп тускен кара кайгынын Курбаны болган нэрестеге imi удай ашыды. Ракиланын сонынан KipreH Бежей де тунжырап, босагага отыра Kerri. Зипаш Сагынайдын бэтес жейдесше томпита оралган eni нэрестеш бауырына басып, бук тусш жатыр екен. Е ск тен егше KipreH дос-жар адамдарга басын Koxepin, булаудай болып icin, кызарып кеткен кезш сузш, телм1ре карады. Онын ку жанкадай солган жузше «enairi куш не болады» деген KyfliHim пен еюш ш тщ табы бар. Ракила Зипашты умтылган орнынан гургызбай бас салды. - Асылым мен1н, сабыр етшь «Сабыр Ty6i - сэры алтын» деген. - Бала жылап ry cri гой, Ракила-ой! Сагынайга не 6eriMfli ай- тамын ещи? Обалы ж1бермесш, обалы ж1бермепрлерд1, жарык дуниеге K03iH аша алмай кеткен нэрестенщ. Улардай шулап калсын, бала-шагасы б1здей болып! Загира адымдай басып барып тердеп терезелердщ кек ж!бек перделерiH ею жакка карай жулки ашып тастады. Уйге даладагы ак мактадай шанкиган таза кармен шагылысып ак кегйцнр сэуле ту сп . Дангарадай eKi терезенщ ортасындагы кабыргага ернекп жактауга эйнектеп салып ш нген Сталиннщ улкен cyperi Kaciperri кайгы баскан каралы уйдеп адамдарга сэл кул(мдеп, олардан коз ал­ май TecLne карап турды. О нын астында Сагынайдын 6ip топ шошак 6epiKTi жолдастарымен тускен cyperi inyni тур. Ш инельдершщ eTeicrepi тобыгына туседь Белдершде тапанша. Мойындарына flyp6i салып, кылыш асынган. Бупар д а кушмдеп тур. Унс1з отырган Бежей сэлден сон: - Кайран жалгыз. Сонау Шубартаудан экем T erire inecin, соны сагалап Жетюуга келш едь Маган экем бу дуниеден кайтканнан кейш эке орнына эке болып efli, - деп кемсендедт Загира булардын сезш е TyciHe алмай, ацырып тур. Откен TyHi Сагынай мен Естайды устап кеткен!н женд1 ешюм ести коймаган екен. - Тунде дерекпр ага мен пэлитэддел аганы устап экеткен, - деп Уэдига Загиранын кулагына сыбырлады. - Не дейдк жаным-ау, - деп Загиранын ещ куп-ку болып, шо- 226

шып Kerri. - Бэсе, тунде Бекен екеущ Зипашты уйше жалгцз экеп салганда терезеден кергем. Kyfleyi т аг а да 6ip жакка жолаушы кет- кен екен деп ойлап едш . Сумдык-ай, устаган деген кебейш Kerri гой. - Сор болды гой, бул, - дед1 Уэдига мунайып. - Бетлм-ау, - деп Загира уш саусагымен былшиган бетш шым- шып алд ы ,- уйге от жакпай кетш ем, эл п бо ган пышактап жаткан шыгар. —Бет1 суксырланып «аш пэледен - каш пэле» дегендей Загира юлт бурылып уйден шыга женелдг Зипаш мулде элЫреп калыпты. Жылауга да, бас кетеруге де ша- масы жок. Бежей де, Ракила да мундай болады деп ойламаган. Тунде Ракила «жалгыз езщ вида кайда барасын, осында-ак кона кет» леген­ де, epi жолаушы кеткенде анда-санда осында тунеп журетш ол ак жуз1 кукыл таргып, тунерд1 де «уйге барам, Сагынайдын ш аныраган каныратпайын» деп кенбей кеткен. Бурын «С аган а ш аны раган каныратпайын» демейтш онын бул ce3iHin астарын TyciHreH булар аса колкаламап едь Бекен мен Уэдига кеткен сон кеудем кысылып, ю ндйгтщ Ty6i бурап, тесек салуга шамасы эрен кеядь Жастыкты кушактай жатып, ещ реп, егш е жылады. Сонан сон eci Kipecini- шыгасылы болып Kerri. Bip м езплде imi бурып, ауырып жатканын сезд1. Еаш мше, Ракила келш кушактаганда тагы да талыксыды. - Беже, шыга турынызшы, - дед1 Ракила Kyfleyi мен баласына кезек карал. Аркасын уйдщ кабыргасына 6epin, журесшен отырган Бежей колымен жер ripen, 6ip-eKi умтылып тура алмады. Бекен келш колтыгынан Kerepfli. - Бекен, сен лект1рге шап! - Л екпрдщ Keperi жок, - деп Ракила Kepi карай колын сермед1. - Оттама! - деп Бежей уйден шыгып Kerri. Бекен жуг1ре басып совхоз кецсес1не келгенде жумыска эл1 ешк1м келе коймаган екен. Ауылда болса тансэрщ ен жумыска келепн дерекпрдщ орынбасары Семен Васильевич Токаревтщ eciriH тартып efli, ашылмады. «Е, кыстактан эл1 келмеген екен гой», деп ойлады. Ол болмаган сол совхоздан мэшине сурап алудынжв!м бол- майтынын ryciHin.eHfli 03i штейпн ауылдык кенестщ кенсесше карай жртрд!. KenecTin терагасынын кабинепнен ауданга телефон сокпак болды. Eciicri тартып ед1, ашык екен. Е м танауы желб!реп,асыга KipreH хатшысына тордеп кызыл шугамен жабылган кен устелд1н бел ортасындагы колдан жасалган агаш креслода тэпелеме болып отырган Эмина буган жактырмай, алара карады. - Сэлеметс1з бе, тэте! - Кдшангы айтам, мен саган, «тэте» eMecniH деп, - ол тштене, 227

зшдене сейледь Мыгым денел1, суык пшйшп эйелдщ даусы да зор шыкты. - Мен «жолдас прсщэтишш». - Keuiipini3, жолдас преседатель, асыгыс ед1м. - Жау шапты ма, сонша? - Ауданга тез телефон согып алсам деп ед1м, - дед1 Бекен, - кабыргада inyai турган телефонный купатын бурай epin едц Эмина онын колын кагып ж1бердЬ - Халык жауларыньщ жоктаушысы сен болыппысын? Онан да отырып жумысывды icTe! Хозкнегеш тэты 6ip тексер. Мэжипске дайындаламыз. Уакыт тар. Кабинетке жедел басып Семен Токарев Kipni. - СэлеметЫз бе, Э мина? - деп казакш а амандасып, колын усынды. - Ойпырмау, буп не болып барады? Сагынайды да, Естай- ды да тунде алып KeTinTi гой. Ертерек шаруа жайын айтып, отгонга кайта кетейш деп Сагынайдшше Kipin ед1м, сонда естЩ м. Эйел1 бала тастапты. Нашарлап жатыр. Енда не icTefiMi3? - Не ю тейпш бар? - деп кеыреЩп од. - Жана дерекпр мен пэлитэддел келгенше жумысты ез колыца ал, Сэмен. Шаруа ешн ceHi мен маган карал калды. Олардын оздерше де сод кере. Ауыл кенеске кеюрейе карап, кездерше шмей к е т т ед1, бэлем. Эминаны ц бул cesiнсн Семен Токарев те, хатшы ж й т те ту н ш т, бойын тартып калды. - в з щ 6meciH, Эмина, жау емес кой олар, - дед! сабырлы унмен Семен Токарев. - Халыктын нагыз жауы Tokiui болыс, Texim бан­ ды емес пе ед? -Т унгы ш кэменес Бейсенбай мен тунгыш камсамол Мусабайды кыршынынан китан сол Тек!ш!нд1 булар бес жыл бойы устай алалмаган болып, е р к ш с т п койды. Mcnin сан рет зарлаганымды кулактарына аспады . Атка конып, сол бандыны ез1м устайын деген1мде «сен эйелс1ц, шаман келмейд1, енд1 сеж мерт кылады, не- месе Аргыбетке алып кетед1» дегенд1 сылтауратып, \"пзпшмд! ез1ме бермей койган. Сейтсем, буларын да сау сиырдын боты емес екен гой. Сен де, Сэмен, Тею ш он сепзш пл жылы Тасмекен тен!репнде ойрандаганда катынынньщ ыстык койнынан туруга жарамагансын. Естер1нде болсын, жау мен мундалап журмейд1. Жыландай жыл- жып, жылы койнына Kipin кеткенш сезбей де каласын! Во-от, Сэмен жолдас. Революциялык кырагылыгымыз жок. Ci3 бен 6i3 ашык ауыз екешм1зд1 букш ауданга таньптык. Танауымыздын астындагы жа- уымызды KepMefliK, сезбед!к. Сталин жолдас капай деп уйретп, 6i3re? - деп Эмина 6ipa3 такпактап Kerri. Семен Токарев мылжын да жаттанды Эминанын сез1не емес, 228

кызметтес жолдастарынын тагдырын ойлап, е т т н щ басына уншш, тукырып калды. Сэлден сон басын п кгеп алды да, Эминанын бетше тесгпе карады. «Сендей кикарды урып адп р етш кудай д а жок екен» деп ойлады да. Оньщ сезше онан spi кулак аспай, Бекенге карай бурылды. - Жолдас секретарь, хал устш де жаткан эйелд1 ауданга жетюзу керек. Жедел жетюзу керек. - Иэ, тез жетюзу керек, - дед1 ол ойындагысын тап баскан адамга риза боп, - элде ауданнан дэругер шакыртсак кайтед1? - Жауды аятан жаралы болады. Жаудын катынын емдейт!н акымак декпрд1 таба коярсындар, - деп кекетп Эмина. Семен Токарев телефонга жакындаганда Эмина орнынан ушып турды. - Жок, телефон согуга болмайды. Халык жауларына аяушьшык болмау керек. - А дам герш ш к керек, жолдас председатель. Бэр1м1з Буйен- Аксу аймагында кенес еюметш 6ipre курыскан узецп жолдастар емес пе едж? - AflaMrepminiicri жауга емес, доска жасайды. Булардьщ жай екенш орган дэлелдеп отыр. Мен соларга, кенес ок1мет! мен партияга с ен ем ш . Семен Токарев «туу, бейшара эйелге дауа жок екен» дегелдей жерге 6ip TyKipfli де Бекенге бурылды. - Пойдем, - деп ыза болып орысшалап ж1берд1. - Э й, хатшы, не айггым мен саган? Сия таусылыпты, сия экеп - Ka3ip, Ka3ip, - дед1 де Семен Токаревке inecin кабинеттен шыгып Kerri. Былай шыга 6epin аяздан ба, ызадан ба жуз1 кып-кызыл боп кеткен Семен Токарев жерге тагы 6ip TyKipni. - Тфу, сволота! Был бы девятнадцатый год, зарубил бы таких бюрократов. Если Сагыная спасати не сможем, то невинную жен­ щину надо спасать! Жанашыр адамнын шын журектен шыккан созше риза болып, Бекенн1н K03i жасаурап Kerri. - Спасибо, Семен Васильевич! - Подожди, со спасибой, - деп колын 6ip-aK сштедь Bipa3 ой- ланып турды да кайтадан казакша сейлед!. - Бала, мен отгонга салт барам. Менщ кашовкаммен жетк1з, Зипашты ауданга. Эрине, машина болса жаксы-ак болар едк Жалгыз 229

грузовой шоп тиеп, тунде отгонга кеткен. Черт знает, кыстын аягы созылатын Typi бар. Кектем шыгатын ойы жок. Keuieri боран жаксылык емес. Шоп те таусылды. Сагынай Секиевич болса тэты 6ip жерден жем, шеп тауп экелер едь Киын болды-ау, бул. Я один, как справлюсь, - деп сезш щ аягын тагы да орысшапап б т р д ь - Председатель жсшдасж1бермейш гой меж, Семен Васильевич, - о Kici шшдеде муз катыратын катал бастык боп барады. - Да, да. Жлбермещп сень Онда flapirep экелуге мен ез1м кетпм. Экене сэлем айт. Осындагы калган ею шананы алып, 6ipiimiifleri бар ш епт1 тиетсш. «Копадагы» койга женелгпрерсщ, - дед1 де совхоз KenceciHe карай тетелей омбылап Kerri. Бекен капсагай д е н е т, кен жауырынды осы 6ip адамга - бурын- гы кызыл гвардияшы, аккещ л карт большевикке суйсше карал турды. Бекен председательдщ кабинетже кайта мргенде Эмина бет-аузы жел1ндеп, т у п п п , телефон аркылы б1реумен урсысып жатыр екен. - Э ле, эле? Мен саган айттым гой. Жаудын семьясын емдеуге болмайды деп. flopirepniK борышыц болса кайтейш. Борыш-морыш- ты кой! - Ол 6ipa3 тынышталып турды да кайтадан epmin кегп. - Сен е зщ сезге тус1нбейпн адам екенсщ. Алдагы кун1цн1н не боларын тусш есщ бе, сен саяси сокыр? Кезщ е кек шыбын уйймелемес1н десен, Tuifli ал! C e ta ec in турган адам трубканы ine салган болу керек, Эмина керден ете калды да ол да трубканы ше салды. - Онбаган енкей, керерЫз! - деп ол Kepi бурылганда карсы ал- дында отырган хатшысына K63iтусп. - сен не гып конакка келгендей mipeHin отырсын, сия куй дегешм кайда? - Сияны уй сыпырушы куяды. Немесе, езвдз куйып альщыз. М ен с1зд1н техсекретары ны з cMecnin. Ауылдык кенес аткару комитетшщ хатшысымын. - Бьшай карай-ей, мынаны! К,олга конып турган ана шатауат Ш эймердещп алмай, хатшылыкка Бейсенбайдын жиен1 efli деп сен1 алгандагы тапкан опам осы ма?! Бес1ктен 6eni шыкпай жатып улкенмен тэж1келесед1-ей, ез1. Бул дуние не боп барады, осы? - деп ку й ш -nicTi. - Иэ, бул дуние не боп барады? - деп Бекен жудей кулдт - Ей, бала, ондай кикагынды кой. - Э з щ з гой, дуниенщ не боп бара жатканын айтып отырган. 230

- Астапыралла, астапыралла. Мына жугермек ешй меш устатайын деп отыр. Куры, api, куры! - Мен wii ешк1мд1 устатканым жок- Сол Ш эймерденнен сак болгайсыз. Жэне ешкайда курымаймын. - CeHi куртпай, курымаймын дейсщ гой. - Жок, мен ешкшд1 д е куртпаймын. Ci3fli де, м еж де халык сайлаган. Ауылдык кецестщ сессиясы сайлаган. - Мынаныц зэкунпппн кара-ей, езш щ . Экеннщ байдын куйыршыгы болганын умыттьщ ба? - Экем байдын куйыршыгы емес. KyHKepici бар шаруа адам болган. Ол Kici Gipiumi атгы аскер полкшде болып, ак гвардияшы- лармен согыскан. - Кызыл эскерде отряд командирлер1 болган кзменес Сагынай мен кенес еж м е л жолындагы белевши курескер деп журген Естай да эне, жау болып.ш пкты гой. KiMre сенем1з ещй? - Олар жау емес, адал адамдар. Кара ниет, дулей куштщ Курбаны. - Е-е-ей, боктьщ Hci мурнына бармайтын, саясаттан хабары жок байгус бала! - дед1 Эмина ешн ызбарлана, тютене сейлеп, — абайла, сол халык жауларынын сенщ уйщнен усталганын умытпа! EepiniH oenTipiri болып шыгып журме! Солардын жандайшабы шыгарсын, элде? - Кателесес1з. М ен кенес ек1мет1 орнаган жылы туып, б ш м алып, кызмет icTen журген адаммын. Кенес ек1мет1не жан-тэн1ммен бершгенмш. Комсомол катарына да солай деп еткем. Ал Сагынай кекем мен Естай ага нагыз большевиктер! Кайталап айтам, адал адамдар! Эмина кызарактап, бар денеим ен !ркшдей кулд1. - Сен немд1 TyciHeciH, бала? Жас басынмен улкенмен устаспа. Кара басынньщ амандыгын ойла онан да. Айтпакшы, Сагынайдын сендермен туыстыгы да бар едьау? - Иэ, туыспыз. Экемнщ aneciHiH карындасынан туган. Жиен - Бэсе, басе, - деп Эмина жагын таянып, 6ipa3 унс1з отырды. - Бар, жумысынды icTe. Жумыс бастан асып жатыр. Бекен орнынан баяу турып барды да, пешт!н жактауындагы 6ip кумыра сияны алып, аузын ашты. Эминанын алдындагы кеуin калган сиясауыггьщ exi басына кезек-кезек толтыра куйды. Кумыранын аузын тыгындап, орнына апарып койды. - Мунан кейш ез1н13 куйып алыныз, - дед1 де, кабинеттен шыгып Ke-rri. 231

Жан калтасынан 6ip бума к1пт алды да карсы белменш eciriH ашты. О рнына барып, жагын таянып уншз отырды. Белме imi сапкын екен. Кунде апырып-жапырып ктейтш жумысына да бугш К0Н'Л' селкос. У стелшщ суырмасынан юкатаздарын алып, алдына койды. Терезеден тыска кез тасгап ед1, тунп аяздан эйнекке турган кыраудан ешнэрсе кершбедь Ол мелшшп тагы да 6ipa3 отырды. Сэлден сон: Туш боны талмастан кетш барам, Деп ойлап тан шапатын барып табам. Ж уруге тым кенш сЬ, кап-карангы, Сонда да аяк бастым ал га таман! - деп влен шумагын таклактап кетп. Бул влентуган нагашысы, жи- ырма ж е п жасында тап жауларыныц колынан каза болтан револю­ ционер-большевик Бейсенбай Кедесовтыцелеш едь «Нагашым Tipi болганда Сагынай некем мен Естай аганын тагды-рына ара тусер едьау. Эминадай scipe дулей куштер м м ге сенер дейсщ» деп сэл ойланып отырды да, жумысына Kipicri. 4 Ертешне сзбид1 «Салкынсай» совхозынын тау жагындагы кы рды н у с п н е Бежей, С емен Токарев жэне Бекен yuieyi тана экелш жерледк Жер ызеден тон болып наткан екен. Наукас Бежей катты кайырымга жарамады. Семен Токерев сырт кшмш ш еш т тастап кайрат кылды. Тонды кайламен 6ipa3 ургылаган сон, онын тыгыршыктай бет! шикандай болып кызарып,буы буркырап neni. Онын кимылы мен кайратына, aai де ж т п е й тулгасына Бежей кызыга карап отыр. - Семен Васильевич, кайланызды енд1 маган 6epini3mi, - деп efli Бекен, ол мандай терш сыпыра cypTin, езу тарп ы . - Сен бала, бос топыракты шыгар. Куш зл1 саган керек бола- ды. CeniH алдында талай шайкас тур. Соган сакта, куш1нд1, - деп эзшдедь - Тап жаулары эл! курымап па ед1, Семен Васильевич? - Жок, 3Bi курыган жок. Адал большевиктерд! «халык жауы» кылып отыргандардын вздер! тап жаулары емес пе? BipaK солардын 6spi 6ipaefi жау да емес. Ke6ici алданып, адасып жатыр. Жагдайга тусшбей жур. Тус1нгендер1 аягын андап басып, 6ip ел) аузына ею eni какпак кояды. Эйтпесе, ездер1 де куриды. - Бул нэубеггщ бас-аягы бола ма? —деп свзге Бежей араласты. 232

- Болатын шыrap. Кыстын ycKipiK боранындай согып басы- латын 6ip етпел1 кесапат болар, - деп кайланы тастай салып, жан калтасынан темею алып гутаггы. Тон топырактын устше отыруга ьщгайланып едц Бежей: - Мэ, мынаны астына сап, - деп мол ш ш т ген eici Tepi колгабын усынды. Семен Токарев терен ойга шомып, темемсш кушырлана сорып, 6ipa3 огырды. Троцкий мен «троцкизм» баятыда тапкандалды. Ол да сол жып- дары Алматыга жер аударылып, 6ipa3 уакыт сонда турган. Каз1р Казакстандагы окыган казакгардын кебше «троцкист» деп карайды. - KiM карайды? - дед1 Бекен. О л иыгын кикац е т ш ш де ундеген жок- Бас бармагын шошай- тып, иыгынан асыра батысты нускады. - Осы алапат басылганша талай боздактын соры кайнайды- ай, Сэке? - деш Бежей, - канша эйел жеЫр, каншама бала ж епм капады-ау! - Амал канша? - деп курсш ш ол, - 6ip кудайдын да шамасы келмеЩц отан. Булар нэрестеш жерлеп, кагынып-cLnKiHin, кшмдерш кшнш жатканда Бежей жас каб1рдщ жанына журелей отыра калды. Ерш- дер! жыбырлап, теке сакалы шошандап кета. - Шапагатшы болсын, - дед! де бетш сипады. - Байка, Бежей, молда болам деп усталып кетш журме, - дед1 Семен Васильевич мыскылдап. - ¥стаса, аналардан жаным эулие емес. Сагынайдын узшген OMipniKу м т н е бет сипамаганда KiMre сипаймын? Жас сэбишн канын мойындарына жуктеп, кыршынынан кигандарга лагынет айтам. Yuieyi Сагынай уй1не к1ргенде Ракила мен Семен Токаревин sfiieai Валентина А кимовна осы уйдщ самаурынын божылдата кайнатып, тамак асып койган екен. Еркектер memiHin, торге шыкты. Семен Токарев тесек устшде жудеп отырган Зипашты кушактап, аркасынан какты. - Бэрше шыдау керек, Зипаш. Мыкты бол. Сен большевикпн sfteniciH. Ал большевиктщ басына не кел1п, не кетпеген. Оардын эйелдер1 де кеш пгш , кенбйс болып алган эйелдер. Егше бермей, куш1нд! сакта. Аман болсак мына б1здер бармыз гой жанывда. Зипаш yHci3 еплд1. - Халык жауынын катынына жаны ашиды деп ew uri кырсык 233

сендерге тимесш, - дед! Зипаш кез жасын сыгымдап. - Арызды eHfliri домапаткан да шыгар-ау. Ана тозакы TiciH кайрап-ак отыр. Отыргандар ундеген жок. Алдарына келген асты да тунжырап отырып iiuTi. - Сэке, - дед1 Бежей дастаркан жиналып болган сон, - малынды OTKi3in ал. М е т ц орныма адам ж!бер. Мен купай сэтш салса, кел еа бейсенбьжумада калага журем. 1нк!б!дще ecKi досым бар. Сагынайдын Тасмекендеп орыс досы - Сэменш бшуше едодз гой. Сонын киш баласы Телек каз1р щгабщще. Бастыгы болмаса да белд1 кызметкер дейтш. Туткындардьщ жайын сонан барып бшем. - Бшем. Онын атасы Егор Семенович!! де бшем. Жепсуда, сонан сон Турюстанда ак гвардияшылар мен басмашыларга карсы 6ipre согысканбыз. Тамаша жауынгер едк Сол Анатолий Семеновичтщ де колында не бар дейсщ? Ол да кызметшщ купы гой каз1р. Барсан, абайлап, астыртын бар. Ka3ip 6ipiH-6ipi андыган заман туди гой. Бекер обалына калып журме. - Сейтем гой, - дед! Бежей онын акылымен келйкендей болып. - Ал, Ракила, сен уйге кайт. Жемделген кара койды сойгыз. Бауырсак nicip. Курт- майынды, ж ен пц щ дайында! Ен болмаса, екеуше де ез колымнан дэм тарттырайын. Казынанын кэпеске кежесше карап калган шыгар, сорлылар. Ракила epiHe сжзрейе карады. - Женешемд! калай жапгыз тастап кетем? - Бара бер, Ракила, - дед! Семен Токарев. - Тустен кейш Валяный сабагы жок, бос шыгар. Валентина карайды гой. Эйел! куптап бас изед!. - Бара гой, Ракила. Бара гой, - деда Валентина, - дэриер тустен кейш тагы 6ip кел!п караймын деген. Мен касында болайын. Ракила Зипашка сузше карал, аяк жагын тагы 6ip кымтап койды. - Кудай алады дейс1н бе, мен!. Бара гой, Ракы ш ,- дел Зипаш та ризашылыгын берд1. Bapi кишш , далага шыгуга ынгайланганда eciK ашылып, уйге ауьш KeHeciiiiH шабарманы Эбден асыга Kipfli. - Токарев пен Бежеевтщ ауданга тез шакырып жатыр, - дед1 ол. - Кектем алдындагы дурбелен басталды десенш!, - дед! Семен Токарев. -Бекеш и неге шакырады екен? - KiM бшсш, - дел Эбен иыгын кикандатгы. Бежей мен Ракила елен ете калды. - Кудайым-ау, бэле-жаланнан кага кер. Жалгызды, - дел Ракиланын 0Hi бозарып Kerri. 234

- KiM шакырады екен? - деда, e3i де секем алган Семен Токарев уйден шыгып бара жаткан Эбенге. - Аупартком деШй гой. «Аупартком» дегенд1 ecTin, бэрш щ де к ец ш Жэй тапкандай болды. 5 Агаш сэкше д ен е т тоназып, пальтосын айкара жамылып Сагынай жатыр. Турменщ eciri сылдырай ашылып, турменщ надзирател1 юрда. Ш агын устелге коже куйылган калайы мескей, касык, 6ip т ш м нан койды. - О йпырм-ой, турме дегеш ц ш ц 6ip ракаты осы ендП Калаганынша уйыктайсын. Не imeM, не кием демейсщ. М ен сиякты з1нгптей еркектершщ «мынаны пшдаз, мынаны жедаз» деп кунше уш уакыт кол кусырып, тагзым етш , 63i келш турады алдына. Туткын дегенщ13 тура мысык сиякты. Мысык деген жануар- ды да кудайым адамзатка масыл кылып жараткан гой. Сол сиякты турмеге тускендер де турме кызметшшерше масыл. Кудайдын 6ip epKeci бупар, - деп мурты ед1рейген, кез1 шун1рейген егде орыс кенк1лдей кулда. Бул да казакша таза сейлеШи. - Айтынызшы, кай мезгш болды? - дед1 Сагынай. TypMemi мыскылдай кулд1. - Кай мезгш болганын кайтесщ, жаркыным? Eiwi саган онын кажеп не? Онан да мына тамакты тез im in ал. Tepreymi келеда. Суракка дайын бол. С енщ багьща 6yriH жылбыскы катыгы бар кермектеу щи емес, нагыз борщ! Жана капустадан nicipinreH екен. Жыланкарагы мол. Сорпасы да жылтырай ма, калай? Iiuin керш! ез1н? Рахмет, камкорлыгьщызга! - дед1 ашыккан Сагынай кежен1 жалма-жан ime бастады. TypMemi туткынга кадала карап, калтасынан темеш дорба алып шылым орады. Асыкпай сорып отырды. - Казак деген халык, тек казак кана емес-ау, кулл1 мусылман халкы щи немесе борщ кеже iumefifli гой. «Ш еп-шалам» деп овощь та жемейд1. Сондыктан болар, к!шкентайлау, маубастау келе ме ездерк калай? Iiu.imin ал. BipaKтагы да экелед1 деп дэметпе. Осын- шама хапыкка жас капустаньщ бапдай сорпасын кайдан жетк1зерс!н? - Йемене, мен Ыздщ кез1щзге тым кораш KepineM бе? Борщ жет- песе, былкытып койдын немесе жылкынын сем1з ет1н асып экел1щз. 235

- Жо-о-ок, жаркыным, сендердей ipi, Kepiicri адамдар, кудайга ш умр, эр халыкта бар гой. Ал «бесбармак» дегеннш экелуге болар efli... 6ipaK сол «бесбармагы» TycKipiHfli жеу уинн де эжептэу1р енбек ciHipy керек-ау. - Кандай ецбекп айтасыз? Эрине, саз айткан «бесбармакгы» ж епм-ак кеп тур. Ол ушш не icieyiM керек, осы турмеде? - деп Сагынай турмеш йе кезш киыс тастады. - Э-э-эй, ет лесе битш сапатын каскыр такылетгес казагым- ай. Ол TinTi онай-ак. Каз1ртергеуцп келгенде ... Айтпакшы, бупн ci3re жогары жактан биимдар, аскан тэж1рибел1 тергеуип недель Сурактарынын бэрш е такастанбай, дурыс жауап беру керек. 0зщ 1здщ адал адам екеж щ зд! Kopcerin калу керек бул жерде. Осыньщ 6api ci3re де, 6i3re де TyciHiKTi жай гой. Keft6ip халык жау- ларын эшкерелеуге, шынын айтсам, кемектесу керек. - Акылынызга рахмет! Адам адам екен1мд1 Tycinaipin багуга болады. Ci3 6ip мескей коже 6epin, м еж тш алгыш болуга yrirrereni отырсыз-ау, теп ? - деп кекей кулд1 Сагынай да. -Ж о -о -гэ , менщ кы зм еташ щ 03i осындай гой. Айына бэленше адам келш, бэленше адам нетель Аяймын соларды. Кейб1реулер1там такастанамын деп ату жазасына кесш п те жатады. Бала-шагаларына обал-ак. А л акылды адамдар да аз болмайды. Олар суракка тез, эр! дурыс жауап бередь Зан орындарына халык жауларын эшкерелеуге ш ын н и ел м ен -ак ке-м ек-те-седь MiHe, ондайлардыц каганагы карк, саганагы сарк дегендей. Bipa3 кун турмеде отырды дегенпцз не, тэШрь Иэ, олар 6ip айдай гана жатып, катын-балаларымен кауышады. Сейтш , шуркырасады да калады. MiHe, ecri адамдар деп сондайпарды айт. Энеу куш осында ез1ндей 6ip совхоз директоры кеп кеткен. Алгашында к1шкеике... былай кикандап едь Б в д щ ж ттте р ... эй, осы 6i3fliH япгптерш койсаншы. Юшкене мытынкырап ж!берген болу керек, женге тез-ак келгеш. «Арак iiuin отыр ешк. Арагы тусюр не депзбейхи, кеинре кер!ндер?» депт1 де сол дастаркан басында, антисовегтж, контрреволюциялык пигылдагы адамдардын бэрш, сол сумдардьщ не дегендершщ бэрш, шып-шыргасын шыгармай, жш ке т1згендей кылып тергеушшщ алаканына салыпты да 6epinTi. MiHe, азамат! Bipep куннен сон карга аунаган тулкщей буландап, 6ipa3 керген кукайы oip кунпдей де болмай, жарык дуниеге шы-ы-га келсш! Irnin болсан, мэ, темею тарт? Темею дегешщз де 6ip касиетп нэрсе гой. Bip сорган сон уайым-кайгынды колмен сыпыргандай кылады. Бэрш умытасын да кетесщ. - Рахмет, камкорлыгынызга! Ата-бабамда шылым тарткан адам 236

жок. бзЬйз айткандай, б!зд1н хапык шеп жемеген, шылым тартпаган. С>з«шылым» деген сездщ магынасын т у сш е ш бе? Казак «шылым» деп желЫ жетштурган сиырдынартында сапбырап туратын нэрсеш айтады. Ондай абиырсыз нэрсеш ауызга салып к ер еп не? Буп акылды мен ci3re де айтар ед1м, - деп Сагынай эуелеп бара жаткан турмеш Ы жерге туЫрдп - Жэ, жетер, - деп сезден тауы шагылган турмеип ашуланган болды. MeHiH турмеде жаткан адаммен сейлесуге какым да жок, эуелк Мен эшейш ci3fli аяганынан, к е т т керген адам болган сон, ептеп iiu тартканым еда. Уйкыныз канса, тамагыцыз тойса, суракка дайындалыныз. Bipax Ыздей бастык адамнын, жаксы кызмеггеп адамнын вз муддесш ойлаганы да жен-ay. Катын-бала анау. Кун санап онтустж сиреншдей кулпыра гулдеп келе жаткан советпк OMip мынау. Ж ить да жить, жаркыным. Keftoip акымактар тон мойындыгынан атылып кетедь Ал шздщ iciн!3 де елу сепздщ онын- шы тармагы дей ме, кудайым-ау. Ол дегешщ з ату гой. - Мен ci3fli жай гана турмеип ме десем, пэлсапашы да екеншз. Акылыныз акыл-ак. Б1рак жалганды шын деп, акты кара деп, ci3 айткан онтуст1к сиреш гулдеп турган гумыр кешпей-ак койдым. Ал ci3 кайта-кайта дэрш теп оты рган «акы лды » адамдарыныз ездерщ!здщ «жансыздарыныз». Халык арасында айтылатын «салпанкулактарыныз» болып журмесш? - Ci3 де, директор мырза, акымак адам емес сияктысыз. Мен эншейш жанашырлык бшд1рд1м. EHflirici ез ыктиярынызда, - деп жымиды турмеип. - «Мырза» демей, «азамат» деп сейлегешшзд! калар ем. - Сйзбен тэжжелесш туруга уакытым жок. Сау болыныз. Енщ кездесем1з бе, жок па. Bipax, ем ip дегешщз дуниедеп ен кымбат, ен тэгп , ец мэртебел! нэрсе екенш эрюмнщ-ак умытпаганы жен? Ал «мырзасыз ба», «азаматсыз ба» оны аныктайтын адамдар бар гой. - Итшшеп кун керш жургендер де осы eMipiM кымбат, тэтп , Mapreoeni дейдБау. Сау болыныз! Кош болыныз! - деп Сагынай тусш суытгы. - 0 з обалыц езщ е, - дед! де турмеип белмеден шыгып Kerri. Турмеиннщ ашуын сезшргендей есж катгырак салдырлап жабылды. Сагынай кайтадан сэюге жата Kerri. Ею аягын xeclnin салды. Э л п турме надзирателшщ ce3iHe ой ж урпртп. Ия, eMip дегенщ шы- нында да гажап нэрсе гой. Сол тамаша ем!рд! эрюм езш ш е TyciHin, езшше кэдесше жараткысы келедг 03iHiH ынгайына карай бурып экетюЫ келедг BipaK eMip дегешщз арынды асау езен емес пе? 237

Кайгьщ мыкты болса Kayinci3 жузесщ онын устшде. 0Mip адамга 6ip-aK рет бертелз гой. Магынапы eMip суру кейб1реулердщ колынан келе де бермейдь Ал казагым OMipfli алтайы кызыл тулмге тенелед1 емес пе. Ол адамга б1рде белн, берде артын бередь Сол etiipAiq б ел кайсы, арты кайсы - соны бар бшген адам, акылды адам. Д эрменаз адам - емф -езеннщ толкынды агысымен агып келе барады. Оны эдшдж арнасына карай бура алмайды. Буруга карекет те жасамайды. Осы мезетге еспсашылды. Папка устаган, кезшшрнсп адам юрш. Казак Tepreymi екен. Туткынга там жылы жуз керсетл. - Калай, жаксы уйыктадыныз ба, азамат? Eipimni керген ысшен т ш л сэлемдесуд1 де умытып барады екем гой. Сау-саламатсыз ба? Жумыс дегешщз т ш л бастан асады, - деп ере KipreH Ыскак мили- ционерге eciK жакты нускады. - Б ул и т ш л туяк сершпей уйыктаппын. - Ия, дурыс айтасыз. Тергеу жумысы да, Tepreymi де жанга жай- лы болганда тугкындардьщ тым уйкышыл болатьш вдел. СЬбен енцц жана Tepreymi жумыс ютейда. Орыска китыгып жауап бермейд1 де- ген сон, меш с1зге арнайы ж1бердк - Е с т ш м . Тэж!рибел1 адам екенЫз. Жумысынызга сэттшеймщ. Тергеу алдында ана тергеушшер б1рнеше тэулнс уйыктатпаган. Орындыкка отыргызып, ею колымды артыма таньш, калгып кетпесш деп как мандайыма ymKip icTiicrepfli rip en койды. Неткен калгезшк. Ci3 олай етпедвдз гой. - Туткындар сиякты тергеушшер де эркилы адамдар гой. Эр мшезда келедк Б1здщ кызмелм1здщ купиясы болса да айтайын свге. Тергеушелердщ де тергеу эдил эртурл1 болады. Екеуара оцашамыз, екеум1з де казакпыз. С1зден несш жасырайын, мен е й л п былайгы журт айткандай, тым жабайы эд ю л колдана бермеймын. Анык ай- тып, ашык сейлескешп калаймын. Ал бултак-султагынызды эсте жаныс жакамайды. - Мен де сондаймын, - дед! Сагынай езулей кулin. - Меш, кердщ!з бе, азамат. Екеум1з 6ip м ш е зд , 6ip тек л адам екенб!з. ©зщ!з айткандай жумысым да с эт л болады екен. Жарай- ды, кеп сейлеп кеттш кой, юке кешешк. Менщ алдымдагы тергеу­ шшер совхоздагы политотдел бастыгы Естай Ергалиев екеуодзд1 ездервдзге тагылган айыппен ж е т к ш к п дэрежеде таныстырган керш едь О нын 6api д е, сурак-жауаптарды айтам, мына делонызда айкын жазьшган. Эрине, батылдыгы, адалдыгы жетш, б1рден мойын- дай коятын адамдар да некен-саяк екенш де жасырмаймын. KiM«иэ, мен сондай ед1м» дей койсын. Ал о з д щ жагдайыныз баскаша екен. 238

Ci3 саяси бел1мшн бастыгы е м есаз. Аудандык партия комитетшщ хатшысы да емессйз. А л партиялы к жумысты с е й м тапсырган аудандык комитеттщ хатшысы Kapi6aee пен совхоз политотдел бастыгы Ергалиев кершген каскейдщ жетепнде кетш, партияга, упы кесем1м1з Сталин жолдастын озше саткындык жасаса, онда KiMболганы? 6з й « з ойланызшы? Акыл елепнен OTKi3iHi3mi 6ip. - Ф здердщ бэрщ 1зде ездер1щзд1 адал деп, езгеш арам дейтш п и тал басым екен. Мундай жагдайда езв д з айткандай, онда не болганы? - Ci3 кеш т керген, кепт! туйген адам болуьщыз керек. Бул ме- кемеде суракты тек Tepreymi беретшш ci3re ескерткен болар? - Эрине, Ыз ашык сейлескещ и унатамын деген сон айтып жатканым гой. - Ендеш е асыл уакытты кор кылмай, icKe кеш ей ж , - деп тпргеупй папкасын ашып, актара баста ды. - С1здер совхоздьщ 6ip кора койынын корасымен е р т е н т кеткенш элдеюмдерден керш , ездерщ 1здщ жеке бастарьщызды арандатуга арналган каскейлш дегшервдз келедк Бул жешнде Ыздер мен жергипкп тергеушшердщ TyciHiri карама-кайшы. Ал Жогаргы CoeerriH еткен сайлауында депутатгыкка кандидат республика iuiKi icTep комиссары Лев Бори­ сович Залин жолдастын фамилиясы касакана бурмаланып, «зэл1м» болып тарап кеткен. Бул кастанды эрекет ен алгаш шздщ совхоз- дан тарапты. Букш ауданга, облыска жайылганьш адал адамдар тэты да дурыс керсегш отыр. Ауызды шмге салгандарынызды тусшешздер ме? - Мунда б1здщ кандай катысымыз бар? - Партияга, ешметке жау адам юшкентай нэрсенщ езш кездеген максатгарына пайдаланады. Ал езвдз ойланызшы? Сондай дэрежедеп адамды, халык комиссарын, хапык калаулысын «зэл1м» деу барып турган кастандык емес пе? - Ci3 халык арасында аузынан шыккан сезге мэн бермейтш сыкак-сылтьщ адамдар бар екенш де умытпаныз? Ен бастысы, казак халкы 63i тусшбеген сезш жаппак тшге салатынын да естен ш ы га р м а гай сы з? - О з де мундай касакана арандатуга кой дейтш, тузу атауга уйре- тет’ш iciuiH болмаганын, ондай адам совхоз директоры мен саяси бел1м бастыгы екенш, 6ipaK олардын ecTice де, есы меген бола калуын естен шыгармагайсыз! - Клмнщ аузына какпак боларсын, - деп кулд1 Сагынай. - Мше, мше. Кепе-кернеу жасалган керенаулыкдеп осыны айтады. Муны тараткан «байникеш» Кундакбай деп, каймана 6ipeyre аудара 239

салгансындар ci3 нагыз хапык жауы Естай Ергалиевпен 6ip кун болса да тойып жеген епщ з бен йикен кымызынызга мэз болгансыз. - Мен Ергалневке нак ез1мдей-ак сенемш. Онымен осы ещрде кенес eniMeTiH орнату, оны ныгайту кезецдершде, тшт! каз1р де коян-кол тык жумыс icTen келемш. Ол нагыз адал адам. -Азамат, кателесебз. «Мал аласы сыргында, адам аласы шпнде» демей ме халык. Ci3fli куэ ретш де OTKi3in, куткарып ж1берейж десек, тузакка мойнынызды е з щ в ш е б з. Ш ынында, ci3 де сау сиырдын богы емесбз-ау? 9 тк ен сайлауда урнага сия куйылып, кастандык жасалганда партия сенген, ек1мет сенген адам - б з кайда карадыныз? Осыны ci3 ойлайсыз ба? Ал Алматыдагы канкуйлы Троцкий шашбауын KOTepin, совхозда контрреволюциялык уйым курылган. Троцкийшш басшылардын 6ipi Сейфуллинмен 6ipre тускен суретвдздк сонын жандайшабы болып, неше турл1астыртын тапсырмаларын орындаганынызды, сол уйымнын Ергалиев сиякты белсещц мушелершщ 6ipi екешшзд) кайда коясыз? - Б Ь дщ совхозда ешкандай астыртын уйым жок екешн сан рет кайталап айтканмын. Ал Сейфуллин 6i3re жш келш лекция окитын. Мен ол кезде Алматыда окуда ед1м. Ол дарынды адам. 9 т е бшЫпаз, акылды адам. Онымен суретке тускенде кандай айып тур? Мен кайта оны мактан тутамын. - Халык жауларын б ш м а з деп KiM айтты ci3re? Мына ci3 де, ана Kapi6aeB пен Ергалиев та акылсыз адамдар емес сияктысыздар. Мундай ic эрине, окымаган, акылсыз адамдардын колынан келмейд1 де. Рабфакте окыганынызды неге жасырдыцыз? - Муньщ бэр! жала. Мен мойындамаймын деп тагы да Kecin айтам. Орыс Tepreyuii «сауатсызсыц» дей берген сон, актапмадым. - Неге Kapioaee пен Ергалиевлн басынан кус ушырмайсыз? Сыбайластыгыцыздан болар? 9з1шз б!л!ц!з, м ен ю жанашырлык кана. Мен ci3re айттым, мен!н тергеу aaiciM баскаша деп. С1здд оп- оцай мойындатуга болар ед1, мен ез!мд1 гуманный адаммын деп есептеймш. Ана тергеуш1лерд1н тэсш1не туск1м келмейд1. BipaK эр нэрсенщ uieri де болатынын акылды да, акымак та, мына гуманный- мын деп отырган менщ де, доска адалдык деген пасык принципт1 устап отырган мына ci3fliHде туинувдз кере. Мен агынан жарылып, ашыгын айтатын адаммын дед1м гой ci3re. Ci3fliH алдынызда eKi-ак жол жатыр. BipiHuii жол - халык жауы Кэр1баев пен Ергалиевт1н кылмыстарына куэлж береЫз. 9 зщ1зге тагылган айыпты мойын- дайсыз да мынаган кол коясыз. С в й т т . жарык дуниеге шыгасыз. ExiHUji жол - 6spiH де мойындамай, тон мойындык KepceTin. epxiH

дуниемен, Tiirri жарык дуниемен коштасасыз. Екшпн 6ipi. Буйте берсещз, ен аз легенде жиырма бес жылга Ci6ip айдаласыз. А л .аз сиякты жылы жакта ескен адамныц Ci6ipre айдалуы епм м ен бара- бар деген соз. Суйепщ з Тайгада курап калады. И т пен куска жем боласыз, - дед1 тергеуип тусш суытып. - К,айда барсыныз да Коркыттьщ Kepi дем ексЬ гой? -TyciHiHi3 MeHi,азамат? в ш р й щ д щ жер ортадан аскан шагында бала-шаганызды, агайын-туганды, дос-жаранды киып, жарык дуниемен м энпге кош айтысу дегешщз « з ге урей тугызбай ма? - Урей дегешщз адамнын кенш куйш бш и ретш гана TyciHiK кой. Эрине, бойын урей билеген адамды айыкпайтын деры бар адаммен салыстыруга болар. Урей сол адамнын санасын байлап- матап тастайды. Ал д е т сау, акыл-eci дурыс, жаны мен ары таза адамга урей дегешщз эсте дарымайды. Дерт дене азабы болса, урей - сана мен сез1м азабы. Бойын урей билеген адамнын не ceHiMi, не санасы сау болмак емес, - деп кулд1 Сагынай. - Ci3 маган жаны да, ары да таза адамды каралауга касакана к у эш ш к бер, 63iHHiH жок кунэцш де мойында, сейтш жарык дуниеге шык легенд! усынасыз. А л солай-ак бола койсын. Мен жарык дуниеге шыгайын-ак. Сонда Естай Ергалиевтщ букш адал гумырын бшетшдердщ, кала берд1 онын бала-шагасынын бетше капай караймын? Ci3 маган соны айтынызшы, азамат Tepreymi? Олар мен1н бет1ме туюрмей ме? KefiiiH арсыздыкка айналган арым жанымды жегшей жемей ме? Ci3 маган букш гумырым бойы етш мен TepiMHiH арасында «урей» деген арсыз албастынын кеулеп журу1н усынасыз. Ондай арам ем!рден адал шпмнщ e3i артык емес пе? Слз мен1 ел 1ммен,С1б1рмен урейленшрпщз келед1. Ci3 де шынынызды айтынызшы, Tepreymi азамат? Жазыксыз адамдарды зар жылатканыныз унпн, акка кара куйе жагып, ел 1мге жазыксыз адамдарды топтал айдаганыныз упнн урейленбейс1з бе? Сол ymiH кундердщ кун1нде о дуниеде ме, элде бу дуниеде ме Ызд1 де б1реулердщ тергейтш1нен урейленбейс1з бе? Дэл Ka3ip ci3fliH бойынызды урей билеп турган жок па? Белме iuiiH ауыр унс!зд!к басты. Сагынай кайта сейлеп Kerri. - Азамат Tepreymi, ci3re де, ш здщ алдыныздагыларга да айтарымды айткам. MeHiH баска косып-аларым жок. Tepreyni токтатуынызды талап етемш! - CoBerriH ашл заны бойынша талабыцыз орындалады. BipaKез обалыныз 03iHi3re. Кош болыцыз! - деп сурлана калды. -К о ш болыныз! BipaKтарихтынэд1л таразы екен1н' , келерурпак сендерд1 де тергеуге алатынын естен шыгарманыз. 241

Tepreymi eciicre турган Ыскак милиционерге Сагынайды нускап: - Карцерге! - деп эм ip берд1 де, ашуланып шыгып Kerri. 6 Рэбига елепзш , туннщ 6ip м езплш е дейш уйыктай алмай жатты. Kyfleyi усталып кеткен сон буганасы катпаган жас баламен алдагы кушшн не боларын канша ойласа да пайымдай алмады. Ба- рар жер, басар тауы жок. Kapi uieiueci, жалгыз ciwiici ашаршылык жылы аштан елген. 03i сол кезде Алматыда окып журген Естайдын етепнен устап, сонын поегш талшык кылып аман калды. Елдщ жагдайы сэл тузеле бастаганда шала сауаты бар жас эйелш Естай есеп кызметкерлерш щ 6ip жылдык курсына Tycipin, эжептэу1р мамандык эпердк Y йши тастай карангы. Аяк жактагы кэн устшде жаткан бес жа- сар М елютщ мурнынын пышылдаган дыбысы гана естшедь Рэбига басын торлаган шыргапан ойдан арылмак болып, «бас катыратын не бар, элемдеп жалгыз жешр мен бе? О гып, бу гып Алланын жазганын керерм1з« деп ойпап, кезш шарт жумды. Сонда да уйкысы келмед1. Ор ки!ктей жумыр денес1 курыстап Kerri. Агаш Teceirri шыкырлата 6ip KepLnin алды да, он жамбасына карай тагы 6ip аунап TycTi. Жалгыз жатуга эбден уйренш алган. Естай eai куннщ 6ipiHae ауданга, кала берд1 облыска шапкылап, уйге жедн1 тунемейт1н. Кей кундер1тунн!н 6ip уагында келш, эйел1 мен бапасын оятып алмайын деп, ун-гунс1з meminin, жата калатын. Осыган дагдыланган Рэбига да ешктщ inreriH кеб1не салмайтын. Енш тус-тустан «мен мундапап» турган сан-сапалак ойлар сая- бырпал, KOHini жай таба бастады. Кымбат адамын куткендей аландап, децбекш1д1. CefiTin жатып K03iHiH ш н ш кеткен1н сезбей калды. Терезенщ тубшен карды купрлете басып, iprenen келе жаткан адамнын таныс тыкыры естщщ. Манаурай мулпте бастаган уйкысы шэйдай ашылды. Ж уреп дурсшдеп, куанып Kerri. Мысыкша басып уйге юрген адам тез шешшш, тесекке карай жакындаганда Рэбига керпесш басына буркей жауып, уйыктап жаткан болып, наздана калды. - Артаман жатшы. - Бу KiM? - дед1 Рэбига сыбырлап. - Мен гой, Шэймерден, - деп, ол да сыбырлады. Рэбига койнына KipreH адамнын суык кушагына тыгыла берд1. - Туу, тонып KeiinciH гой ез1н? 242

- Далада аяз болып тур. - Бакырдай басыма батпандай ауыртпалык тускенде келгенщ кандай жаксы болды. BipHeuie куннен 6epi децбекшш уйыктай апмай койдым. Зипаш куй к тен бала тастады гой, естщ щ бе? Сорлады гой, байгус. Сопайып жалгыз калды. Сонын касында болып, йцрде гана келд1м. И т кем1рген ку асыктай боп ж у д егт . Жастайынан косылган байы емес. Мен сиякты етектен тартып отырган баласы да жок. Онысы Heci, соншама, курт тускеш. Естайдыц барында ауыл кенес катын «ceHi ютапханашылыкка алам» дел журупп ед1. Кеше бар­ сам, дурдшп, кердевдей калыпты. «Ауылдык кецестщ кггапханасы турмак, саган совхоздьщ шатауаггыгы да кеп» деп сыздап, «жаудын катынысьщ» деп кез1ме шукыды. Kemin кететш терю н де жок кой менде. KepiHreHre кез г у р т а боламыз гой, эл1 талай. Шэймерден оныц сезше не «дурыс», не «бурые» деген жок. Tic жармай унЫз жатыр. - Шэймерден, жылындыц ба? -Ж ок. - Бежей калага барам дейдн Сагынай мен Естайдыц iciH куамын дейдь - О сорлы, «ажалды карга бурютпен ойнайды» деген. - Таныс адамы бар керш ед1 гой. - Сол танысы вз1н камап тастасын оныц. - Gftreyip артынып-тартынып баргалы жатыр. Мен кайтем? - Сен кайтунп едщ ? «Э кететш жауыцды экеттщ , мен жау емесшн» де. Кушм ymiH ашаршылык жылы тигенмш де. Оныц жау екешн кайдан бшейш де. - Ей, сен кереметещ, Шэймерден. Акылдысыц сен. Бежейдщ баласымен хатшылыкка бекер таласкан жок екенещ , - деп риза болып калды. - Бекен Баскан ауыл кецесше терага болатын бопты. - Кугп ц бе меш? - дед1 ол. Рэбига жацалыгына селт етпедь - Таты юмдерд! эк е т т п ? Сенin байынды экеткешн бупн еетш м. - Сен кайда болдыц? - Bip жет1ге суранып, Быжыга эпкемджше барып келд1м. - Катын карап журещ гой, сен кыртпыш? - Байынды кашан экегп? - Bip аптадан асып Kerri. Э р жер, эр жерден э к е т т жатыр дейд! гой. Былтыр 63iMi36eH 6ipre бугалтерияда шатауат болып 6ipa3 icTen, KefliH мына ipr-елес колхозга ауысып кеткен шолак ше? - Иэ, бшем. 243

- Соны да устал кетйтп. - Байгус-ау, онын не жазыгы бар екен? - Сталин, Сталин дел жургендерщ мына кара мурт па дел, кенсеге жанадан шген суретке шолак колын шошайткан екен, - дел Рэбига сылк-сылк кулш. - Bipey «кесемд1 менсшбей сук саусагымен TYpni» дел керсетш ж1бернтп. Бала-шагасын шулатып, айдапты да к е т й т тыркыратып. - Ойпырмай, э, ал сенщ байьщньщ жазыгы не? - Бшмсймш? OfiTeyip «троцкийшш» дейд1 гой. - Онысы к1м, тагы? - Бшмеймш, жаудьщ улкеш дейш гой. - EKeyi 6ipa3 у н с в жатгы. - Жылындыц ба? - Жылындым. - Келли, - дед1 Рэбига Ш эймерденнщ мойнынын астында жаткан келсаптай жумыр бшепмен оны капсыра кушактап, езше карай икемдедг Агаш тесек сыкырлап Kerri. - Акырын, бананы оятасыц... Сонан сон eKeyi к ер п еш Teyin тастап, 6ipa3 yHci3 жатты. Шэймерден октын-окгын ecinen, кез1не уйкы тыгылып, мазасы кете бастады. Танауы пысылдайын дед1. - Шэймерден, а, Шэймерден, - дел ойел оны буШрден акырын гана Typrri. -А ? - Уйыктап барасын ба? - Жо-о-га. - Енд! мен кайтем? - Kafiiymi ен, жумысын бар. Yfitin басында. Балан касында. Тек койнымда байым жок демессн. - Сен ше? - Мен саган бай болмаймын. Мына колхозга барып, усталып кеткен шолактыц орнына бугалтыр болам. - Сен ку екенс1ц-ау, э, сорлыны устаткан. BuiiMiH жете ме? - Оттапсын. Ж ал аузынды. - Сен к е л т турасын ба? - Жок, - дел ол аяк асты елен ете калды. - Ешн келмейм1н. Жаудын катынымен syefii екен дел мен1 де айдап кетсе... - О, ciniMTiK. Ж т т пе десем, тас кенен1н e3i екенЫн гой. Ш эймерденн1нез свз1нен взш щ зэрес! ушып Kerri. Атып турып жалма-жан ки!не бастады. Аягын ушынан басып, уйден шыгып та 244

xerri. Терезенщ тубшен карды кут1рлете басып, iprenen бара жаткан адамнын таныс тыкыры естш дт Рэбига кулагын xiicri. Тыкыр узап барып мулде естшмей кета. Етбетшен Tycin, жастыкты жумарлай басып, 6ipa3 у н и з жатты. Ею иыгы селкшдеп, кыстыга жылады. Абыр-сабырмен карсы жакгагы кэн устщде белек жаткан юшкентай Мел1С оянды. Ш еш есшщ тесепне келдь - Тэте, агам кетш калды ма? Кайда кета, а? - Келедк кушм, келедь. LUeuieci денеЫ тоназып калган баласын бауырына басып, мандайынан шекели - Кашан келед1? - Ертен келедт Анасынын жылы койнына юрген сэби танауы пысылдап, уйыктап калды. Рэбига бед1рейш, кепке дейш уйыктай алмай жат­ ты. Б1раздан сон M enicrin ашылып калган KepneciH кайта ж а/ы п кымтап койды. - Кайгысыз кара суга ceMipin журген екеум!здщ е н д ш гумырымыз ecrin ексумен ететш шыгар, - деп тага да кемсендедг Баласын бауырына кыса туей. 7 Сагынай терт кабыргасына б1рдей yuiKip тем1р кадалар жишей кагылган куыкгай тар капаста тжесшен тж т в е букпей, кез шмей турганына уш тэул1ктен асты. T i3eci буплсе-ак кадалар аш денесше б1здей кадапады. Калгып кетсе мандайы icTiKKe согылып, мулпп бара жаткан жанары шайдай ашылып, кез1 ш ырадай жанады. Осы уш тэулж уш жылдай кершдй Э нпме-киссаларда айтылатын нагыз тозактын 63i. Белшесше дейш куп болып icin, eKi аягы сыздап, сай-суйегш сыркыратып барады. Эр жершен жарылып, шашына кан катып, каугадай болган басы зецш, зыркырайды. KeHTHin !скен epiHAcpi 6ipiHe-6ipi тимейдй Сонгы eKi куннен 6epi кенсзес! Keyin, clneci катып тур. «Дуниеде не т э т а легенде, уйкы т эт а » дейш екен улкендер. Кен дуниеде жургенде уйкы кашрш бшмейд ieKeH. Emu мш е, 6ip сэт кана мызгып апудын e3i мун болды. Мэнпрген басында ешнэрсе жок. Тек шыдам шегшщ жетш капганын сезедй Айгайпайын лесе на- мысы ж1бермей ме, элде дэрмеш жетпей ме, эйтеу1р yHi шыкпайды. 245

TicTeHin калып eni, бук in бас су йеп солкылдап коя берш. Ke3i карауытып талыксып кегп. Сагынай eci юргенде суык еденде сулап жатканын сезш. Успнде ак халаты бар, коцыз муртгы шикш сэры дэр1гер мен зскери кшмд1 адамдардыц езш е те н т турганын керш. - И т жанды екен 03i, - дед1 эл п flspirep. - Иттерге ит ел!мр - дед! inKioifli офицерт Бул сез Сагынайдын санасына найзадай кадалды. Ею милици­ онер кубщей болып icxeH балтырына кептелш калган пимасыныц конышын oipmeH сон 6ipiH Tinin, жулкылап memin алды. - Жауызга emu бул пиманьщ кереп жок шыгар. Турме кшмш киед1 де, - дед1 6ipeyi кецкшдей кулш. Бул белевши кызметшен мдабци басшыларына жаккан самай таз Ыскак милиционер едь - Турме KHiMi тургай енш бутан акирет те буйырмайтын шыгар, - дрп екшилЫ карыстай бэюсш Сагынайдын ею Ti3eci мен артына былгары жапсырылган сур галифе шалбарынын балагына олай 6ip, булай 6ip суртш, шарт етюзш жауып калтасына сапды. Сагынай eciH жинайын де;п. Аягыныц солкылдай сыздаганы басылып, сэл де болса жаны жай тапкандай. Денесл тонази бастады. Енш-енш кан жупрген аягыныц саусактары дызылдап барады. flapirep Сагынайдын денесш деп icriK KipreH, жырымдалган жа- раларына дэр1 жагып, «менщ жумысым 6iiTi» дегендей жанындагы офицерге 6ip карал, кобдишасын а л ь т шыгып Keni. - Тур! - дел зекцц орыс милиционер. Сагынай туруга ынгайланып efli, д ен е а зш баскандай болып кимылга келмеш. - Тур, кэне! - дел екпе тусынан Teyin калды. Сагынай 6ip шынтагымен жер Tipen басын кетердь Денесш билей алмай 6ip буй!р!не карай ауып Keni. Букш денеЫ сыркырап, салдырап калыпты. Дэу керз1 етж тщ ушы буШрше тага да сарт ете калды. Ол етпетшен сулап тусть -Т у р ! Тур, оцбаган! Экесшщуйшдежаткандай-ак сулап жатуын кара, дел меюрене кулш Ы скак таз. - 0 й , Алаштын Kymiri. Сагынай жер Tipen, ем-уш умтылып зорга турегелдь9зш теп- кен адамныц бетш е канталап, жанары ceHin, жасаураган кез1мен бажырая карады. Тунеугуш тергеуде 03iHсоккан Кундакбайдын iwici Ыскакты таныды. EpHi ашудан салпиып калган. TicTeHin алыпты, бул да тк тен д ь BipaK кайрат кылуга, б!рдене деуге дэрмеш жок. Т ага да басы айналып, коз алды туманданып Keni. Кара казакты н камы ymiH он алтынш ы жылы алгаш атка 246

конганда Зипаш эулиелер мен эмбиелерге сыиынып мойнына салган бойтумары арса-арса жаланаш денесш щ еп.к етш свдрейген мой- нында салбырап гурды. Осы бойтумар Сагынайды ак пен кызылдын согысында, неше Typni банды, каракшылармен канды кыргында сол аяулы жарынын кудай-эруак тш еуш 6epin, нагыз ок кагары болган- ды. Ол басы калтактап бойтумарга ущле карады. Зипаш кезше елестеп, жуздеген ат туягынын жойкын дурсип кулагына келдь - Казактын попы гой мынау, еще, - деп шикш сэры офицер туткын мойнындагы бойтумарды жулып алып, бурышка лактырып тастады. Сагынай тецселш барып, жыгылмай эрен турды. Есш айкара ашылганда кала сыртындагы турме ауласы арсыл- дап урген, ызалана ырылдаган каскыр итгер уш мен шьщгырган, ойбайлаган адам даусы араласып, шулыган болып турды. Устемелей согьшган камшы сартьшы да кулакка жыланша ысылдап келедь Ес1ктен тагы 6 ip аш ац жуздх кара торы милиционер xipin, оган карсы ecixri нускады. Кезш е эл п адам жылы ушырады. BipaK есещ-ipen турганда eciHe Tycipe алмады. О л керсеткен жакка карай суйретше басып, алдына TycTi. Сагынай KywripT тарткан аласа дэл1збен кур сулдер^н эрен суйретт, u)6in келед1. Ш ирак басуга дэрмен1 жок. Артындагы ай- даушы энеу к ун п эумесердей емес, дшпрлемед1, сабыр сактайды. Exi xiciHiH салмагын кетере алмай ecxipreH агаш еден сыкыр- сыкыр етед1. - Ага, - дед1 сонындагы айдаушы Ж1п т сыбырлап кана, - меш танымадьщыз ба? Сагынай ундеген жок- Б1рдеце дейш деп ед1, Tini аузына сыймай iciHen KerinTi. Артына бурылып карауга да куш керек. Ж елкеа де карысып калган. 1лбш журе берд1. - Ага, Сагынай ага. Сагынай зорланып эрец сейлед!. Дауысы эзер естшд1. - Bip жутым суын бар ма, шырагым? Милиционер жалма-жан жанындагы кутысын алып усынды. - Тез, ага. Бойтумарьщыз мше, -д е п калтасына тыга салды. Сагынай салкын суды елш -талып кылкылдата жута бастады. Созылган кен1рдег1нен баланы ц жудырыгындай жуткыншагы жогары-темен ж уп рш Kerri. Езушен су агып, тукт1 кец кеудес1не куйылып жатыр. Ол кутыдагы суды узщге ciMipin алды да босаган ыдысын иес1не кайтарды. - Yh, - дед1. Манлайынан суык тер бурк ете калды. - Ага, мен Дэлелбакпын гой. Таныдыцыз ба? Он алтыншы 247

жылы С13ДЩ, он сепзш ш ! дала Бейсенбайдын отрядында, сонан сон кайтадын аздщ отряды ны зда болып едш го й ,-д еп сыбырлады ай- даушы. Сагынай жауап каткан жок. Сол 6ip дала кыранындай еркш кундерш еске алып, TicTeHin к ап ы 6ip ьщыранды. - Сыртка не айтасы, ага? Тез. Сол мезетте бурыштан аягын нык басып улкен шещп эскери адам карсы шыкты. ©те бере буларга одырая карады. - Не, ш б т п келе жатканын? Халык жауын аяп келесщ бе? Апар тез! - деп зекйп. Сагынайдьщ кулагына келдененнен естшген «халык жауы» деген суркия сез октай кадалды. Сол сез элденеше кайталанып «жа- ау-ау-у» болып жангырыгып Kerri. Басы айналып, K63i карауытты. Тенеел in бара жатыр efli, Дэулетбак суйей бердг - Шыда, ага, шыда. Туткыннын жер б ет в д еп жан жылытар тозак-капастан сонгы к ундеп ecTireH 6ip ауыз жылы C03i осы едк «Шыда» деген oip ауыз дос ce3i онын узшш келе жаткан у м т н кайта жалгагандай болды. «Ия, шыдау керек» деп туйд1 ол. Зыгырданы кайта кайнап, ж1герленш Kerri. - Ракмет, бауырым, - дед1 нык дауыспен акырын гана. Бар денеЫмен артына арен бурылды. Э зеп талып, кенезеш кепкенде iiuxeH «зэмзэм» суы yrniH айтпаган «ракметш» осы «шыда» деген 6ip ауыз ce3i ymiH айтгы. Булар енд1 6 ip бурылыстан ете бергенде imKi аулага карай ашык турган кен еЫктен онын кез1 жерден сэл бшктеу агаш сэкппн уст1нде белшес1не дешн жаланаш сулап жаткан адамга тусИ. Оны 6ip аласа бойлы, дембелше келген адам дырау камшымен жепелдете согып жатыр. Дуреге жыгылган адам элде есжен айырылган ба немесе тштеш п шыдап жатыр ма, эйтеу1р ун шыгармайды. Тек денес!не камшы тиген сайын жотасы булк-булк ете капады. Онын K03ine Естай елестеп Kerri. Ж уреп сыздап, жаны турнпкп. Кыларга кайраты, icTepre дэрмен1 жок. Еы олген, жанары сонген. Бетш Tepic салып ете 6epfli. Булар ешн баспалдакпен томен iy'CTi. Эр баскан сайын онын бук!л денес1 зыркырап. шыбын жаны кез1не коршдк Бул тозактын ушы-киырына K03i11 де, кеншш де жетюзе алмады. Эр кадамын 6enrici3 6ip жалган дуниеге карай басатын сиякты. А лдынан TeMip торлы ауыр eciK ашылганда, аргы жагынан койнында найзалы мылтыгы бар кузетш1 KepiHfli. Арестантты Kipri3in алды. EciKTi жауып, дей кара кулыпты сарт-сурт eTKi3in кайта салып койды. Сагынай артына караса Дэулетбак бурылып 248

кетш барады екен. Bip-6ipiHe «кош» дей де алмады. Э л л кузетнп нуксаган кемш рдщ Ticci3 аузындай ущ рейген шагындау eciKKe жакындап барды. Аргы жагы кезге туртсе керш бейтш кердей карангы. Тартыншактап турып калды. Kanepci3 турган оны элуетп кол желкесшен итерш яйбердк Белменщ карсы жак кабыргасын сузе кеп жыгылды. Сэлден сон онын танауына дымкыл тарткан жер nici келдь E«i жанын сипалады. Крлына oip уыс сабан LniHfli. Т ага да 6ipa3 кимылсыз жатты. Сабаннын сыбдыры мен болымсыз тыкыр есплдь Жем i3flen журген тышкан болуы керек. «Ой, сорлы-ай, абактыдан не 1здеп жур екен?» деп ойлады. Мунан 6ipep сагат бурнагы жагдайына Караганда Ka3ipri жагдайы жаман емес сиякты. Кол-аягын созып кесшш жаггы. ДенеЫ байсал тартып, Kipniri epiKci3 ш н ш барады. Денесш щ сыздаганы, шанышканы eMic-eMic кана 61‘л in in, турменщ кара тунеп езш баска 6ip кемесю дуниеге карай тартып кетш бара жаткан таргадь «0 л 1м 'элде осыпай ма екен» деп ойлады ол. ¥й кы мендетш барады. Канша уйыктаганы 6enrici3, кезш ашканда тепю м ен соккы тиген жамбасына катты б1рдене батты. Сипалан Kepin ед1, жан калтасында томпиган 6ip нэрсеге колы тид1. Алы п танауына апарды. Нан. Наннын хош Hici танауын жарды. - О, жарыкгык, п1с1малла, - деп 6ip y3in аузына салды. Жагы бастырмай калыпты. Сонда да каткылдау нанды 6ipep такаганда аузына шубырып сшекей куйылды. «Тышкан сорлы да осынын HiciH сезген екен-ay» деп ойлады. Нанды шайнаган сайын жаны ракат табады. Кеше камерага жакындай бергенде он жагы жыбыр ете калган. «Нанды калтама Дэулетбак салган екен гой. Дэулетбак, Дэулетбак» деп кайталады ол imiHeH. «Юм ед1ез1?» ЕЫне Tycipe алмай жатыр. Сол аласапыран, киын-кыстау жылдарда сан килы адаммен узенгшес болды. Сан боздак кецес ок1меп жолында окка ушып, жанпида erri. Бул солардын 6ipi болып ревволюция Курбаны болганда, мундай корлыкгы кермес едк Бет1не каз1рпдей кара куйе жагылмай, жаксы атагы бойында кетер едьау». Кощл кез1не Бейсенбай мен Мусабайдын балгын тупгалары келе калды. «Ия, Бейсенбай eKeyi он сегз1нш1 жылы кедей ж1пттерд1 жинап, Мамонтовтьщ Кызыл эскершщ алдынан шыкканда Текш пзц жылкышысынын баласы осы Дэулетбак отрядта бар ед1-ау. KefliH 031Н1н дивизионында кызмет en-i. Нагыз кылышкер жауынгер едг Жет1суда кенес exiMeTi толык орнап, 03i Алматыга окуга кеткенде бул осында ауыскан екен гой. E aai м1не, ол кэз1р де кенес ек1мет1н1н коргаушысы да, бул сол е к 1меттщ «жауы». 249