Бейсенбек Е т2

ме, элде одан жшркенш кеде i эйтеу ip оны api-6epi козгай береди а огым болып, мына мылтыкпен Кажекеннщ калтасында огы жок екенш 6meMi3 жэне кажы Kici елпреш деп ойламаймыз гой, -дед1 Телек. - Оньщ рас. Kiel ел-ripy кой бауыздау емес. Ол о дуниеде де, бу дуниеде де кунэ. Жауыздыкка тэн. Ал балшебек 6iraeH Kici атады Ол жауыздык емей, немене? - Большевиктер жауын атады. Тал жауларын еллоедй - дед! зе р ш п келе жаткан Т елек Есенкелд1.мен кэд1м пдей айтыска ы нгайланы п. - О нда турган еш кандай жауы зды к жок. Б1з ез азаттыгымыз ушш Kypecin журм!з. - Казактын азатгыгын м м алыпты? Алса сенщ орысын сол орыстын ак патшасы алган. Ал м е т «тап жауы» дейЫвдер. Неге мен! ез халкымнын жауы санайсывдар? Жазыгым бай болганым ба? Осы жасымда талай малшы мен жалшынын алдына мал салып, бауырына казан асьш бергем. Байынаар, icriit пайымын табындар,' адам болындар дед1м. Солардын 1ш1нде жеке шаруа болып оналып кеткен! Бежей мен Мукаметкалн тана. ©3reci 6ipep жылда мен енш1ге, ецбегше берген малды «ал балык - аузыма сал балык» дед1 де кылгып алып, «бай-еке, кулдыгын болайын, кара казан сэры, баланьщ камы уш 1н кай гадан колтыгынньщ астына ала кер» деп жа- лынып, жалбарынып кайта келд1. Солар кара казан, сэры баланьщ камы уш!н esaepi бас ауыртып, енбек eTKici келмейдк Кеп казакты жалкау да ойсыз, icne кырсыз r a n жараткан бу кудайга не дери'н? Ш еп басын сындыргысы келмейт!ндерд1 калай иерещ? - Эрине, жер|' жок, колындй курал-сайманы жок кедей байгус калай байысын? —Казакта жер жетпейд1 деген бос сез. Карамагындагы малшы- жалшысы ынта бшщрее, иен жаткан жерге аса 6ip кытымыр бай- лар болмаса таршылык ете коймас. - Теюш болыс туралы да солай ойлайсыз ба? - деп сезге Мусабай арапасты. —Текш гпн ж еш 6ip белек. Ол 6ip Алла татала балшебекке кас 150

кып коган жан гой. Б Ь дщ аргы атамыз Жаныс. Таныс, Табыс деген агайынды уш ж нтг екен. Yiueyi 6ip жылы жалданган байларынан уш жылгы жалакысына уэделескен коздайтын токсан саулык кой емес, жуш кыркылган токсан еркек койдан еш жузге тарта мал ала- ды. Байекесшен «калын 6epin катын алайык деп едйс» деп алдагы уш жылгы жалакыларына та г а да е й жуз бойдак кой сурап алады. Саулыкты бойдак койга айырбастаган ж ш ггерге «жарлы болатын ж ш т байталын атка айырбастайды» деп муртынан 6ip к у п и т де Keniciirri. Агайынды ymeyi малдарын 6ipiKTipin, сол байдын сауда- лайтын малый Кояндынын жэрменкесше айдап бара жаткан агасы Жаныска косып ж1бершть Сол терт жуз еркек койдьщ кунына алып келген sprypni матаны, етж TireriH былгары мен кант-шайды елге несиеге бередь Сол терт жуз койдьщ экелген пайдасы келер жылы тогыз жуз бас мал болган. Пайда шаш етектен емес пе? Кейш агайыпдылар байдан алдагы уш жылга деп глган малый ракыметш айтып кайтарган да, ездер1 жеке костап Коянды жэрменкесш е мал айдаган екен. Бара-бара аталарымыз ipi байлармен oipre Наманган, Энд1жан, Ip6iT ш апкан. А рысы С ем ей, 6epici К апалдан сауда дукендерш ашкан. Сол аталарымыз ез енбектершщ аркасында букш казакка эйгип байлар болган. - Е лдщ б эрш щ басы ш д щ аталарыныздын басындай ютей бермейд1 гой, - деш Телек. - Ehe-e, - деп муртынан кулд1 кажы, - онда басы штеген адам- дар неге кубыжык, кедейд1н жауы болуга r a ic ? 1стейтш бастар­ ды неге ок т е с т , кылыш шабуы керек? 1стейпн бастар кеткен сон, былайгы журттьщ жугын жалап, жуынды im in калмасына кис кепш? Телек те, Мусабай да буп суракка жауап айта алмай тосылып калды. Сэлден сон Телек: - Bapi-6ip с1здер кедейлерд1 канадыцыздар гой. - дед1. - «Меш Есенкелд1 канап ед1» деген кедейд1 тауып берш1. - Ci3 болмасаныз TeKim сияктылар канамады ма? -Текш гпн жеш белек демешм бе, мен сендерге?-деп буп энпменщ ары карай опа бермейтшш сезген Есенкедш кшт тыйылды. Мундай знг1меш онан spi коздыруга ешк1мнщ де з ^ к ы болган жок. Булар сай- сападан кездесер мелд!р бупакты ансап, анда-санда жутынып койып, аггарын тебшш асыкпайды да. Ушлз келед1. Есенкелдшщ асыкпайтын жеш де бар. Алдында елш кутш турган адам кайда асыгады. Мына 6ip кэсэмол, 6ip мелисадан кутылудын айласьщ ойлап келе жаткан жок. Эке-бабасында euiKiMKici emipin, кашкын атанбаган. Текннт1 келденен тартады. Онын да ез жолы, ез арманы бар. Казакты орыска 6eprici жок. 151

Жолаушылар Сарбулак астында тунеп аттанганда кун кешегщен ызгарлылау едг Батыстан каптаган кара булт тау койнауына жина- лып кеп тунере калган. Шанырак аузында ат шадырып, ещй журейш деп отыргандарында куздщ салкын жауыны сабалап 6epciH. Жола- ушьшар тугел куннщ артына карап едк жуыкта ашыла коятын Typi кершбедг - Мен о дуниелнс адаммын гой, маган 6api6ip. Паналайтын жер кершбейдг MeHi осы жерде кашуга эрекет жасады деп атындар да, бетш д1 жасырып, бос эуре болмай, елге кайтсандаршы, жптггер, - дед1 кажы. Мусабай аяк асты айтылган бул созге абыржып калды. - О не дегешщз, кажеке, о не дегеш цв? —Kici ата алмасандар 6ip ок берщдер маган. 0з1м-ак 61рдене гып жумыстарынды жещлдетейш? Кунэдан д а ада кылайын, сендердк -К аж еке, олай болмайды. Б1здщ шнде езше-ез1 кол салу кунэшц ен асканы есептелеш, - деп кулд1 Телек. - Амал канша, б вд щ дшде де солай, шырагым, - деп курсшд1 Есенгелд1. - Ендеше кажеке, ci3 де, 6i3 де кунэга батпай-ак барар жер1м1зге аман-есен жетей1к те? - дед1 Мусабай оспактап. Ж урпнш ш ер Лабасы тауынын 6ip кен сайына тускенде карга- кузгын уймелеген тецкиш жаткан карайганды квздер1 шалды. Ал- сытан жусап жаткан мал екен1, не кештен тускен тен екеш белпс1з. Булар карайганга карай атгарын кузай журдк Аттумсьпын т1регенде icin-кеуш eflin жаткан адам екенш керш, Телек пен Мусабай атта- рынан каргып-каргып тусть Бул бейбактын жатканына да 6ipa3 кун болу керек, HicTeHin кепптк Телек мылтыктын дум1мен ел1кт1 ауда- рып efli, астындагы ок теснен желкесшен, уйыган каннан баданадэй ак куртгар быж ете калды. EKeyi де мурындарын басып Есенкелд1ге карады. Есенкелд1 булардыц элпепнен «imiMi3fleri улкен1м13 ci3ci3 гой, енд1 не 1стейм1з» деген сыцай таныды. Кажы асыкпай аттан Tycin, атынын шылбырын Мусабайдын атынын y3enriciHe байпа- ды. TyHepin келш eniicriH бас жагына жуг1не отырып, маркумнын жаназасын шыгарды. Аятын аяктап, б еп н сипады. Бет сипамаган Телекке тесе карады да: - Бул маркум не барымтада, не карымтада окка ушкан екен, кшэл i адам ба, жок жазыксыз бейбак жан ба - о жагын 6i3 бшмейм1з. Ал мусылманга иман айту эр мусылманнын парызы. в л ж к е тагзым ету абзал. Сол тагзым Typi жаназа шыгарылганда «тие берсш» ай- тып бет сипау. 152

- Телек, сен осы пендеге иман тшеп бепщ п сипай сапсан ез niHinai сатып, езге дш ге Kipin кете коймас едщ гой. Бэрйшз де адам- быз. Бэр1м1зде пендекйз. Демек, адам адамга сонгы рет тагзым кылу эбестж болмайды. TeneiaiH уялганы era бетш щ ушы кызарып калганынан б и ш ш . - Мен орыспын гой, —дед1 Телек сасып калып. - Mine, б1здщ жйтм1здщ кабыспайтын жер1 осы гой, - дед1 каж ы.- Ал ещц не турыс бар? ©niicriH бетш жасырайык та. Телк ун-тунмз барып канжыгасындагы былгары капшыкта шолак сап шагындау курекшеш шенйп экелд1 де, тер т бурыштап кер каза бастады. Жер казылып болганша жолаушылар 6ipiHe-6ipi Tin каткан жок. Эргам ез ойымен e3i болды. Мусабай ауылдагы кел iciM бойынша Есенгелдш1 азаттыкка ж)бертудщ 6ip колайлы Ke3i осы екешн багамдап койган. Осы ойын ел iicri жерлеп болып куран окылып, дэрет сындыра Kaoip басынана аулагырак барганда Телекке а й п ы . Ол жедел куптай койды. EKeyi кайтып келin, катар тура калып 6ipiHeH кейш 6ipi аспандата мылтык аггы. Онысы тещ ректеп елдщ, таудан ерге е се кп кумга экелш жуасытатындардын кулагына ша- лынсын дегендерй Сонан сон Есенгелдшщ касына келдк - Кажеке, ci3 азатсыз. Кайда баратынынызды езпде бш ерпз, - дед1 Телек Есенгелдшщ бетш е т1ке карап. Есенгелд1 тусшбей, eKi ж т т к е кезек карады. Булардын ойыны ма, шыны ма, укпай тур. Bip езулей суык жымиды. - Ж п п т е р , мен кашпаймын. ©л!мнен кашатын мен Коркыт ба­ бам емесп1н. ©здерщ-ак атывдар да, бет1мд! жасырындар? Кандай жагдайда атылганымды каз!р гам керш тур. Иманымды е зш айт- тым. Мусабай, сен басыма куран окы. А кирегпк сонгы тш епм осы. Мусабай к у л т келin кажынын бшепнен устады. - Кажеке, ci3fli жорыта Ka3ip аттык кой. Мынау ыздщ ... Ci3fli босатып ж1берудщ такы сын таба алмай келе жатканда иманды болгыр мына пакыр тап болды. - «Мысыкка ойы н, ты ш канга eMip керек» деген гой. Меш корламандар буйтш, ж ш ттер. Ал атындар, - деп кажы жас каб1рдщ бас жагына барып турды. Мусабай кажынын булардын ш ын сезш тусшбегенше кызарактап калды. - Кажеке, ж ен бшетш, сез тусж етш адамсыз. Неге тусш пщ з келмеШн. Кешеден 6epi ж урт ci3fli eniMre емес, «керюкенше кун жаксы» деп, «тау айналмаса да, тас айналады» деп шыгарып сал- мап па eni? С1здщ жасаган жаксылыктарынызды ел умыткан жок. Сйздщ жаксылыгынызды керген кептщ 6ipi MeHiHатам Бежей ci3fli 153

Бековтен азаттык бер деп сурап алды. Мен сол тетенше екш щ зге уш айга жуык хатшы -жолдас болдым. Ci3re ауылдан аулак экетш, босатып ж1беруд1 мына Телек екеум1зге тапсырган. Ал сенсешз де, сенбесещз де 6i3 кегпк, сау болыныз! - деп Мусабай Есенкелдшщ атын niemin экеп шылбырын устатты. - Акмепптке окуга барардагы жэрдем!шзге ракмет. - Осы 6ip бетен Ka6ip «Есенкелдшщ Ka6ipi» болып б1здер о дуниеге агганганша калатын шыгар. Б1з де «кашуга эрекетгенгенде атылган Есенкелд1 кажынын моласы Лабасы тауыныц а р ш етегшде калды» деп жар сала журерм1з. Куд1ктенген жан болса, eprin келш кабырынызды керсетерм1з де. Сау болыныз, кажыеке, - дед1 Телек. Мусабай exi басына азык салынган коржынды кажынын канжыгасына экеп байпады. Есенкелдц-е 6ip уыс ок усынды. - Жалгыз-жарым жолаушыга керек шыгар, кажеке, альщыз? М ейлМ з, б1зд1н ту сыртымыздан атсаныз да ерш щ з езЫ зд е? Байдын бэр! каныпезер емес, большевиктщ 6api жауыз емес, кажеке! Кош! Т елек пен М усабай аттары ны ц басын Kepi бурып, булан куйрыкка салды. Арттарына бурылып караган да жок. Есенкелд! шылбырды кысып устал, 6ip орнында узак турды. Е н д т п р ш ш к т щ мэшне де кызыкпады. Юндщ кесш, KipiH жуган туган жер1н, Буйен-Аксу еш рш , eMipi 6ip «йцэй» деспеген елш кимай, шакшадай басы шарадай болып салбырап Kerri. -Е лд 1 жершсн, epfli елшен айырган о-о суркия заман-ай, - деп ауыр KypciHfli кажы. Ж шсш кеткен кос шырагына орамал апарды. 7 Сагынай мен Естай Орынбектерд! Кобылан ауылынан шыгарып салып, Царагашка таяганда Бейсенбай уйш щ тещ реп ыгы-жыгы адам едк Еркектер жагы келе жаткандарды танып анырып осы- лай карады да, эйелдер сынсып дауыс кылды. Жолаушылар ауыл адамдарынын бул кылыгына тусшбей, аттарын жебей тебшш- Te6iHin калды. Болган окиганы eKi кез1 боталап турып, Бежей баяндады: - Б упн танертен аздерд1 шыгарып салып, аздаган шабындыгым мен жонышкалыгыма кузп су кояйын деп Кабыргаталдын кемейше барсам, - деп Бежей ары карай сейлеуге келмей солкылдап жылап ж!бердн «Болсацшы! Ары карай не болды?» дегендей, Сагынай тагат таппай, атынан ыргып Tycin, Бежейге т е н т келдк 154

- Не бодды, жазган тагы да? Айтсаншы былай? - Бейсенбай мен калган алты боздактын басын,... - д е п Бежей кезш беторамалымен у калап, тагы да ipKuiin калды.Сагынай болган жайга ешц тусшш, Бежейдщ тш нен тарткандай кылды. Кайда екен? - Кабыргаталдьщ кемеШнде. Сонан сон? - Эр басты жеке-жеке кадага шаншыпты. - Иэ, сонан сон? - Кемейге кагып к е т н т , - деп Бежей e«ipen отыра Kerri. Сагынай мен Естай жуздерш м ун басып, кездер1 жасаурай калды. Атгарын жетектеп ун-тунс1з Бейсенбай уйше келдь Келсе, Шэлипа баласынын Kepeyeri устшде ес-ту ссв сулыкжатыр. Эмина Шэлипаныц самайын укалап, суп-сур болып шагын терезеден Алатаудьщ карлы шындарына тесш е кез кадап калыпты. Булардын KipreHiH сезбегендей каккан казыктай какиып отыр. - Ендап iciM канды балак байлар табы, сендерге туссш , - дед1 Эмина тю тент. Сагынай мен Естай не жубатудын, не кайтадан керюудщ женш таппай, серейш жаткан Шэлипаныц бетше уцшдк - Кашан есп ртп нд ер? Неге есп ртп ндер? - дед! Естай Бежейге апакездей карал. Бежей не дерш бшмей калбалактап калды. -Э л п н д е гана келгем. Келген1ме сут nicipiM.iefi гана болды. Ол ойымда болсашы? - деп акталгандай болды. - Енд1 осы жецешемнен айырьшып калмасак жарады-ау, - дед1 KypciHin Сагынай. - MycoTip и1скетт1ндер ме? - Ракила ж уп рш уй1не кеткен. Енд1-енд1 кел1п калар, - дед1 босага жакта колдарын кеуделер1не байлап, жактарын таянып, у н аз eruiin турган эйелдерд1н 6ipi. Сейткенше eKi K03i булаудай болып шкен, oni куарган бидайдай Кызыл шырайга енген Ракила к!рд1. Колындагы мусэт!рш кыстыга жылап кеп Эминага усынды. М усэир и1скеген Шолипа жыбырлап, TipmLniK белпсш бергендей болды. Сэлден сон шашы дударланып, OHi ку шуберектей болып «yh» деп басын кетердк - Азаптан арьшмаган ку басым-ай! Kepiiw e OKiprip TeKim-ш 6ip елттрмедщ, eKi enripaiH-ay, - деп кос колымен eKi шекесш токпактап, даусынын карлыкканына карамай дауыс салмак болды да кайтадан сулык туст!. Эйелдер жагы Ш элипага жабыла кеп тенгенде, еркек- гер алдагы icTiH жен1н кел1спек болып тыска беттед1. Сагынай мен Естай бастаган ауыл еркектер1 такымдарына жет1 кап басып, Бежейд1н сонынан ердк 155

Букш ауыл еркектер1 жабылып сол куш топырагы да кебе коймаган каб1рдщ бас жагына такал шагындай жет1 Ka6ip казып, денеден ажыраган жетт басты ак жуып, арулап кемдь Жарык дуниеге кез ашкалы 6epi мацдайынын соры бес ел1 бо- лып, гумырында жаксылык кермей, бейкунэ денесшен шыбын жаны шыгып, enoi гана байыз тапкан Шэлипаны ертен жерлемек болып, ауыл адамдары дел-сал болып ауыл-ауылдарына тарасты. 156

YILUHLUI Б 6 Л 1 М Eipiiiiui тарау Батыстан соккан ызгырык жел тшге салар нэр деп седелген кептщ 6ipi Бежейд1ч ецменшен eTin-ак келедь Эл1 устш ен туспеген ecni тонынан камсау жок. Bipa3 куннен 6epi iuiKe тускен жещй ас та болмады. Д ен ет тоназып, асказаны сазады. Бурый жумыр жерд1 д ж басатын аягын енд1 Ty6ip мен бута кагып cypiHe бередь Суршген сайын осы халге душар кылган эпербакан белсендшерге лагынет айтады. Аттьщ жапы, туйенщ комында журш кедей еюметш курыскандагы куткешм осы ма ед1 деп налиды.Биыл, мешш жылы xipep кыста, Ежен жотасы мен Кектебе-Карасу маныньщ кары ат баурынан келд1 де, кекгемнщ ортасына дейш жепс1мей жатып алды. Кыстын соны созалан тартып, кектем эдеттепден тым кеш шыккан. Кара суык та какап тур. Елде мал барда сотан салатын шецгелш енд1 адамга сапып, бой жаздырмай бурып барады. Кыс кыспагы тукыртып, KeTeyi кепп калган адамдардьщ ецсесш, scipece карозек т ак т а онан бетер баса тусть Ауыртпалыкгьщ бэрш мал imiRne жур1п квтерет1н журт енд1 оган жалан мойнын усынды. У птелген халык басына зобалан туды. Бар малды жут емес, адам алды. Осы теш ректщ 6ipa3 малый мурнага жылы Твюптлц бандысы Аргыбетке айдап экеткен. Калган малды ауылдагы ш олак белсещп шолак етектер сыпырды. Ондай- лар зр ауылдан табылды. Сойкандар халык казанына ас салдыр- мады, аша туяк калдырмады. Халык басына камшы yfiipin, аспан- ды алакандай, жерд1 тебш пдей кылды. Корадагы аз м ал д ы нту п н , шошаладагы болымсыз астыктын тулдырын тастамай казынага етк1зд1рд1. Бермесен кук болдын, жасырсан уры атандын- Наразы болганын ек1метке карсы деп кагаздап, абактыга жапкызды. Cefirin меш1н жылы аюдай акырып, аш каскырдай жаландап нагыз ж у п ы ныспы калган адамга экелдк Кыстыц басында-ак конторгай болып, кыс ортасы ауа отка карап калган ел кектем шыга кеккарынга ай- налды. Тамак 1здеп тоз-тозы шыгып, TeHTipen Keni. Бежей колындагы ала тек дорбаныц аузын шымшып устап, iuiin.ncri кар суымен берткен 6ip тостаган дэнд1 дэтке куат кылады. Аш imeri шурылдап, такылы эбден таусьшган кезде дэнн1н 6ip уысын кеберс!ген аузына салып едк тушынып сшекей1 шубырды. Аузына тагы 6ip шымшып салганда жаны ракат тапкандай болды. Дорбага колын тагы сала 6epin, тез тартып алды. Уйде тесек тартып жаткан 157

косагы Ракила мен жуан кос бурымы п р сеп н согып, каракаггай нэркес кезш щ алды аштыктан култшдеп жэутендей карайтын бой жетш калган кенже кызы Акпима eciHe тусл . Дорбаныц аузын шорт байлап койнына тыгып койды. Cypinin кетсем Tycin калар деп, бо- сап калган ала жш белбеуш кос колдап тартып байлап койды. Аз- дап журек жалгап, дорбаны мулде умьпуга тырысты. Аузына eKi салган дэннен куат алган арык денесже эл жупрш , карауыиып келе жаткан жанары сэл ашылгандай болды. - Жарыктык. дэннщ аты - дэн гой. Аягым женшдеп, кез1м де шырадай ашылды, - деп куб1рлед1 од. - Элде Сутпгенге ty cin су irnin алсам ба екен? Сутпген Бежей келе жаткан тустан жарты шакырымга жуыкжер. Осы манайда адам да, мал да жеп болмайтын улы шеп - сутпген есед1. ©зеннщ Сугпген атапуы да сонан. ©зен деген аты гана. Кар капьщ жауган жылы кун кызганда 6ipa3 тасыган болады да тез ба- сылады. Э р жер, эр жерде келннк болып кэлемд1 ipKiH сулар гана калады. Су аягы осы густая кеп узамай жайылып копага айналып кетедг ©зеннщ ен бойында ит тумсыгы батпатын кога, жуандыгы бой жеткен кыздьщ сапалы саусагындай бшк-биж аукымды камыс еседнТогайга 6eprici3 осы жыныстын арасындагы корсылдаган жа- байы шошка, улыган каскыр, тещ репнде секектеген коян кеп бо- лушы едт Ашык суына уйрек пен каз конып, кызгыштын да, eri3 шагаланьщ да шанкылдаган, жылкышы кустын ыскырган беймаза даусы кулакка сонаудан естш п жататын. Батпагында cyfiip тумсык, узын сирак балыкшы шабак кагып, ешнэрсемен ici болмай, ман- ман басып журепн. Осынын 6spi ашыккан елге тамак болар едь Bipax кус, ан атуды кэсш кылмаган, колында мылтыгы жок халык не кайран жасасын. - 11йркш-ай, мына ел ен болмаса желкек пен жаужумырга да жете алмай кырылатын болды-ау, - дед1 KypciHin. - Кой, Сутпген барганша эл1м барда уйге жетей!н. Не болды екен эл п сорлылар? Мен барганша Tipi болгай. Ол койны ндагы дорбаны алы п, кез тусы на деГпн xeTepin, карамын 6ip шолып алды да, койнына кайта тыгып койды. Аузы кайтадан кермек татып, ындыны курып, кенезес1 кеуш барады. Етген арып ашан тарткан бетш сипап eni, колына т ам жумсак mfli. Култшдеп ice бастаган сиякты. «Жут жет1 агайынды» деген рас екен-ay, деп ойлады ол. Туздын да таусылганына 6ipa3 болды. Кыста катыксыз кара суга туз салып 1шкенде шайга кангандай-ак мандайын шып eTin терлей капушы 158

едк Адам аштыктан бурын тузсырап iciHefli деген сездш де жаны бар. Е-е-ей, осы жуттан канша адам аман шыгар екен. Былтыр кой жылы e rr i. Ол 6ip жаксы жыл деупп ет халык. Ана жылгы жугган кейпн ол да жаксы болмады. Аталарымыз «жылан жылы жылыс, жылкы жылы урым, кой жылы зангар тогыс» деп жатушы едь Ал мына KipreH MeuiiHiani тым жаман атайтын. Экем Т е й маркум осы жылы малга топапан, в д е т , халыкка оба, ш ешек, сузек сиякты неше rypni аурулар келед! дейтш. Ж арыктык, ескш щ адамдары дана екен гой. Айтканы айдай келдг Осы мешш деген не сез, оныц нендей макупык екендш белпсЬ. Ол эуелде адам сиякты адам болган да, кейш Tepic жолга Tycin, кара басыны н гана камын ойлаган, халыкка опасыздык жасаган деседк Сейтш каргыс атып, адам кейпшен азып.хайуан болып KeTinTi. Мешш деген! маймыл болса керек. Маймыл кайб1р онган дейсщ. Артын ашып, бетш жулатын 6ip сайкымазак десед1 гой. Осы меипнщ не де болса кутырып тур. Кундакбай да мешш жылы туган хайуан шыгар. Ол хайуан емес, онан еткен айуан болды. Азгын неме, кедейден шыгып, жасынан-ак байларга итаршы болды. Теш репн кан каксатып, зар илетть А к пен кызылдын согысында ылым-жылым жогалып кетп. Аргы беттен келш, Текшггердщ мундагы тыншысы бсшыпты деген де сыбыс бар. Кызыл орныгып, уркш ш ш к басылып, ел мекен Teyin, кауымдасып ед!, кайдан шыкканы белпЫз, аш иттей жаландап, сумац кагып, аткамшер пысыкай шолакетек белсенш болып шыга келдь Жана ук1метт1н де 6ipa3 улыктарына жагып жур. Сол улыктарыньщ да Kefl6ipi байдын куйыршыктары. Дегендер!н itrren жатыр. Маркум Бейсенбай Tipi болса, доныздардын exi аягын 6ip епкке тыгар efli, амал канша? Жетюзбей желкеЫн киды гой! Бежей терен 6ip KypciHin алып, тукыра Tycin, каумалаган каяулы ойдан арыла алмай келед1. MemiH хайуанда не жазык бар деп ойлады ол тагы да. Бар пэле Кундакбай сиякты иггерден шыгады. Мусабай эл1 жас. Кака туяк пэлелерге эз!р шамасы келмейд1. Бежей cypim n KeTin, етпетгей жыгылды. - О, канкуйпы Texim пен Кундакбай! 0ле-елгенш е exi колым сендер;нн жагаларында болар-ау! О дуниеде д е, бу дуниеде де кегермей ет, кегермей етшрлер! Улдарын урымда, кыздарын кырымда шуласын! Елд1н кез жасы мен каны жйбермес, ездер1нд1 де. Кеп асканга - 6ip тоскан болар-ау! - дедг Ашынганнан даусы шыгып кеткен1н де ангармады. Ол жан калтасында журген жас тобыкты алып аузына сапды. Bipa3 муртын томпандата толгап, каужандап eni, суйект1н майлы дэмшен кепкен тандайына сшекей шубырды. Соны жутып келед1. 159

К е м м ш тамагын кырнаганын да еден кылмайды. Кдйта енешшен нэр еткеш дэтке куат сияюы. Осындай жалгыз-жарым жургенде сонына epin, ес болатын купппнен асыраган ак тес кара тазысын еске алды. Бежейдщ ¥ш ар десе шыгарда жаны баска едк Бурынгы ел аман, журт тынышта ан аулап, ауыл аралап журш тускен уш нщ т о р т е ез1мен 6ipre итш де ала шыгатын. Конактьщ бул кылыгын жактырмай, алакездеген уй м ес те ол: - Е, карагым-ай, итгш касиетш бишейандер-ау, - деп кеюди едк - И т дегенщ жеп ырыстыц 6ipi гой. Алла тагалам нантепп болган адамзатка ашуланып, сол кезде бидайдын букш сабагы бойына тутаса есетш дэнш «ал, ендеше» деп тубшен жогары карай сыпыра бастаганда ит алдынгы e«i аягымен бидайдын басына жармасыпты. «Жасаган-ад адамзатка ашуланып, мен! де ныспы калдырамысын? Менщ жазыгым н е? -д е п жалбарынган екен. Сонда Алла тагалам: «устал турган жерщ сенщ ырыздыгьщ болсын» деп бидайдын6ip тутамын сыдырмай тастап Kerirrri. Жеп журген нандарын иттж сол ырыздыгы. Бежейдщ бул энпмес1н 6ipey макулдап, 6ipey келемеждесе де итке деген штипаты ерекше efli. И есш щ мунысына ¥ ш ар да еткен омбылы кыста сан рет карымта кайырды. Ж алгыз атынан айырылган HeciHiH саятка шыга алмайтыньш ce3in, эмбе Ракиланын кекшалап жуындысына аузы жарымай ашыккан, елепзген тазы ан аулауга ез безм ен KCTin журд1. Кей кундер1 уйге 6ip коянды истей келепшн шыгарды. Сол кун1 казан майланып, уй imi 6ip каркболып капатын. ¥ш ар уй HeciHiHайналып-толганганын iuiTefl сезш, eni K63i жалт-жулт етш , жэутендеп, казандык туб1ндеп бестек успиде моп- момакан болып жататын. Сол тазы 6ip KyHi каскырларга таланып, уйге кур сулдес1 жетт1. Жэушреген мелд1р жанары жасаурап, уш кун нэр сызбай жатты да, 6ip тунде жогалып Kerri. ¥ш ар жогалып кеткеннен кейш коранын бурышында суйек жиналып капатын болды. «Куш1пнен асыраган ит кой. Tipi бол- са 6ip согар, каужак кылсын» деп бурышка тастай берепн. Сол cyfieicrepai каназ кацсып кал ганда кур суга кайнатып, 6ip шымшым туз салып ж1бер!п, балык K03i жылтырары бар сорпаны ауыз Kyfiflipe сораптаганда айызын канып, мандайыннан тер шып ете капушы eai. Амал бар ма, сол суйектерд! кайната-кайната, KeMipe-KeMipe ол да тугедг Акыры ауыл манында ит KeMipeTiH суйек те калмады. Жайшылыкта жас TepiHiH майлы манын балалар тансык Kepin, козга кемш , шокка карып, куйкалак кылып nicipin жейпн-д1. Ауыздары каракожалак болып журетш. Осы кектемде ауыл Tepi бгткеннщ 6apiH уш елшей таспалап Twin, шокка кактап nicipin жеп койды. 160

Осыдан 6ip жетч бурын Сутпгеннщ тау сагасына такау кунгей бетш деп «Карасу» колхозы еккен былтыргы аласапыранда шала орылган епннщ анызы ашылыпты, ел масак теруге шыгыпты» дегещл ecrrin, ancipen, тесек тартып калган кемшрше элжуаз тарткан Аклиманы ее кылып, 631 белш бекем буып, масак теруге шыккан. Алгаш барганда дорба толы бидай экелдь Онысы 6ipa3 талшык бол- ды. EKiumi барганда сййрш е еуйретшген вз!ндей халык кара курым болып, каптал кетш п. Даланын берткен масагын кызганып, 6ipiH- 6ipi алакездеуге айналган екен. Байтурган сиякты 6ipep шая-шатак мшездшер арасында тебелес те шыга бастаган. Пэле-жаладан ipreciH аулак сала журетш ол осы жолы да жандалбас кылып келш ед1. Масак та таусылыпты. Кур сулдер1 Ln6ireH адамдар кебеймесе, азай- мапты. He6ip кайратгы ж й тп ер д щ жотасы шыгып, мойын агаштай ишш кеткен. Нелер ак бшектер кара кожалак болып, кен терш ей ceMin калган. Араларында кыршын жас та, каусаган кариялар да бар. Солардын 6opi де анызга тукыра карал, жарым-жарты масак табудан кудер узбейдь Жерге кез! жэутендей, жасаурай карайды, телм1ре уншеш. Эл1 д е ер1мей, ойдым-ойдым болып жаткан кар астын тебе-тебе жулыктары жыртылып, етштершщ тумсыгы акжем болган. Алда-жалда 6ip масак тауып алса, жан-жагына жалтактай карал, кауы з-кы лтанагына карамай аузына жып етк1з1п салып ж1берш, каужандай шайнап, кылгына жутып капады. Андыздаган адамдардьщ арасында жанай жур1п, б1реулердш енд1ршегш узш тапкан масагын кагып-жулып тартып алатындар да табыла бастаган. Ондайларды квргенде Бежейдщ жан дуниес1 кулазып, зыгырданы кайнайды. Eip аймактагы кеш еп моп-момакан рулас адамдардын бугш 6ipiHe-6ipiHiH суык тартып, егейсш генш е тан. «Каскырды каскыр кылган ку внеш » fleymi ед1 бурынгылар. Адамдарды да каскыр кейшне тушретш ку тамак екен-ау! О-о, кудай, осыныц бэрш штеп турган 6ip ез1н шыгар! Неге кврмейЫн, мына пенделерщшн кумырскадай кырылганын? Бармысын, сен? Бар болсац - улардай шулатпа, мына бейкунз халыкты, - деп зарлайды ол. Бежей кырдагы ауыл жакка квз тастап ед1, былтыр гана колхоз болып уйысып, у-шу болып жататын 6ip кауым ауылдан селт еткен адам керш бейдь Ретсгз тускен уйлерд1н карасы гана квзге шалы- нады. BipeH-саран уйлерд1н гана муржасынаи бозгылт ту п н балу шалкып шыгады. Масакты аныз бен ауыл арасы э л а з адамга ит влген жер. Д нкелеп-ак келед1. 161

2 Ымырт yfiipmin калган. Yti iuiiHe ала келенке rycin, онсыз да тунерген аядай тар api салкын белме кунпрт тарткан. Эйнеп кырык кураулы мшкене терезеден тускен солгын сэуле Акпиманын кеудесше урей куйып. кещпш кулазытып барады. Осы уйдщ uiin алар тэу ip буйымы - кызыл ала оюлы сырмак сыргган азынай соккан вкпек желге камзау болсын деп eciKKe усталган. Кезшде Бежей орыс тамырларына ел1ктеп, мэнерлеп жасап, кум сылакпен тепстей сы- лап, эктеген далактай кен казандыкка асылган какпадагы жабу- лы кара казаннан бу шыкпайды. О т басы кацсып тур. Малдан кол узш, тезек таптап, кый оймаган бул уйде де кыстай жалпылдак жам отын жагып. казандыгынын мандайшасы кап-кара ыс болган. Цыз казандыктын ущрейген аузына теллпрт, мелшиш отыр. Лкпнма уйдщ он жагындагы e3i жататын агаш тесекгщ карама карсысындагы кэн устшде жаткан шешесще караса, TipiuiniKбелпсш бермедк Артык кимыл жасауга кулкы болмай, туруга epiHin, мойнын сэл созынкырап ещ, шешесшщ талайдан 6epi тараусыз шашы кобырап жатыр екен. Бурынгы супу ещнен ажар тайган. Кыр мурныньщ кос танауы кусырылып, K63i imiHe тусщ, айнапасы каракошкылданып, ущрешп кетшт1. Б1ркелк1 маржандай пзш ген TicTepi аксиып, epHi ке- 6epcin жатыр. Аклиманын fleneci муздап Kerri. Орнынан еюумтылып эрен турды да memeciniH бетше барып тещи. - Апа, апа дейм(н. Кез1щи ашшы? Ракила кез1н ашпады. Жаны байыз таппай, унс1з жатыр. Кызым шошып кетер деп KipniriH сэл кимылдатып, ерн1н жалады. Какырыгы тутеп, тандайы Keyin калыпты. Наукас адамнын нэр сызбаганына да eni тэул1к болды. Кеше куннен-кунге Keieyi кет1п бара жатканын сез- ген. Сезед1 де талшык 1здеп кеткен шалын, касында каршадайынан солып бара жаткан кенже кызына киналады. Енд1 б1рде улкен кызы Пэруана мен Арасанда мектеп ашып, бала окытатын куйеу бала- сы - Мусабайды ойлайды. Бупардан кыс ортасынан 6epi хабар- ошар жок. Сарканда окитын упы Бекенданы - Бекмухамбетке уйдег1 бар азыктан анда-санда апарып 6epin журген улкен упы А йтмукамбетп кантарда аш каскырлар жеп кеткенде 6ip келген-д1. Сонан кейш ат i3iH сапмады. Не болып жатыр екен, ол бейбактар да. Сол келгенде куйеу баласы: «Биьш ашаршылык болар Typi бар. Бекмукамбет казына казанына карайды гой, эйтеу1р елмес. С1здерд1н жагдайларыныз мушкш. Екеу1н1зд1 апарып Арасандагы куроргтын малына KipritcM. Аклима б1зд1к1нде болады. Сойылып туратын 162

малдын imeK-карнын жасещздер де жан сактайсыздар» деп кеткен. Сонгы Kynaepi ещ п п жалгыз упдары Бекмукамбет ку н дв eciHeH, тунде тус1нен шыкпай койды. Эйтеу1р Мусабайдын «Бекмукамбет казынанын казанына карайды гой» деген сезш медет кылады. Кузд1 кун1 окуга агганарында осы баданы, елдщ ындыны бузылып бара жатканын сезш , окуга ж1бермей-ак кояйын деп еда, Мусабай бол- мады. «Lnrepi баскан жасты Kepi кеткен Kapi токтатадынын» кебш кипз1п кайтем!з. Окусыз ещ й кун каран- Окысын, к ай теаздер» деп киылып отырып алган. Эке мен шеше инабаггы api бш м дар куйеу бапанын сезш жыкпай, KeniciM бергенде Бекмукамбет туган экесшен кем кормейпн жалгыз жездесшщ Te6ipemn барып мойны- нан кушактаган. Ракила кезш cyprin отырып: - Мусажан-ау, 6ip кудэйга, 6ip езщ е тапсырдым, осы жалгызды. Жар б ол !- деген. - 6 й , апа, - д е п басын шайкап куп in ед! сонда Мусабай, - менщ де алды-артымда кш к ен е Байгызайдан баска kim бар ед1? Соныма eperiH екеудщ 6ipi енд1 осы болар. Кам жемещз. Екеуш окытып, адам кылуды мен1н азаматтык борышым деп 6iniHi3. Мусабайдын сезше кулай сенген Ракила баласына аса кеп алавдамайтын. Енд1 мше елге нэубет келгенде бэрш де ойлайтын болды. Ой ушыгы Kenin, он еюде 6ip ryni ашылмаган Аклимага прелед1. Наукас пен аштык жанына канша батса, да соны н кониине каяу TycipMeflin деп, артык дыбыс шыгармай, KyHi бойы TicTeHin, кезш жумып, сазарып жатады. Алдаусыратып аны-муны Tin каткан болады. «Аш Kici урыскак, ауру Kici тырыскак» дегеидей, женд1 энг1ме де жок. Осы ею кырсык 6ip басына тусш турган ю сщ е созге деген кайб1р кулык болсын. Кешеден 6epi, егер Бежей алай-булай боп кетсе, куш,\\пз каран калады-ау дегенде тебе куйкасы шымыр- лап, уйкысы шайдай ашылады. А л онан соц 03i ел in кетсе, мына жап-жас кыздын куш не болады? Суркы бузылган мына заман- да кандай коркаудын колына Tyceai? Бежей буп н тунде келмесе, Аклиманы танертен Аксудагы экес1нщ орыс тамыры Толекглн уй1не ж1бермек. Орысты паналап, шоп жесе де елмес. Tipi болса Мусабай сол уйден тауып алар, д еп туйд1. Аклима uieuieciHiH Tipi жатканына куанып Kerri. Казандагы суып калган кайнаган судан жарты кесе куйып экел1п, аузына тосты. Басын кеудесше койып, мойнынан кушактады. Ыныршактай болган арык денесш е колы тигенде бота коз1не жас уШршдг Ракила да кызынын басынан сипап, аймалайын деп элс1з колымен керпесш ашып eni, терд!н сасык nci шыкты. Аклима куанып Kerri. 163

- Ana, терлеп жатырсыз гой? Жазылайын дегешщз гой, э? Мен каз1р от жагайын. Бойыныз жылынсын. Ыстык су берейш. Таты да терлейсв. Ертен турып кетеаз. - Экеннен хабар жок па, кунш? - деп шеше дэтке куат кылып жэй сурай салды. Акпиманын ерекшген к ен ш су сепкендей басылды. Мунайып томен карады. LUeuieci арык тарамыс колымен кызын езш е карай тартып, мандайынан шскедк Бежей ттскаккан адам едь Bip нэрсеге урынды-ау, сорлы ,-терец к у р сш т, - шамнын майы бар ма? Шам жак. Кангалактап келе жат- са. Tipi екен!м1зд1 кореш. Аклима шырпы апып, терезе алдында турган бштел1 керосин шамды жакты. Калбырдагы май да ортапанып калыпты. Кара куйжке айналган б и те eKi-уш шырпы тутатканда барып эрен жанды. Тере- зеден соккан желге шал кип, ирек-ирек кара жалынын тобеге карай будактатты. Уй imiHe сад де болса жарык сэуле бердк Аклиманьщ талдырмаш кол еикссi карсы кабыргага бадырайып туст1. Ракила бепн шамга карай бурып жаггы. - Акаш, уйде KipaciH бар ма? - Bip кумырадай бар. - Шамга толтыра куй да, калганын апып келпи? Аклимаоны не кыласыз деп сурамады. Ауыз уйдщ бурышындагы бурын тауык конакгайтын белагаштын oip ушына ш нген май сщген ки1з кабы бар кумыраны уйге апып Kipni. Ш амнын орталанган калбырына толтыра куйды да, калганын шешес!не апып келдк - Кесеге куйып экелш1? - Оны кайтес1з, апа? - 1шем. Imi ауырганда Телект1н катынынын KipaciH ш кенш Kopin ешм. Жер майы барлык ауруга мын да 6ip ем дейпн. Асыл гой, жарыкгык. Сен де im. Ж урегщ жалганады. Шеше айтканын eni кылмай уйренген кызы уншз куптап, акырын гана басын изед1. «У 1шсен руынмен» дегендей, не imee де, улап елее де шешеЫмен 6ipre кормек. Bip кеседей керосина! eKeyi болш iurri. Аклима аузын кос колымен басып, казандык алдындагы Tepi тулакгынуетше кайтадан келш отыр- ды. Осы ара аныраган уйд1н баска жершен repi жылылау. Танергенг! жагылган отган сэл де болса жылы леп келе-пн сиякгы. Б!раздан кей ш А клим аны н тандайы м ай татып, imiHe 6ip жылымык жупргендей болды. «Журек жалганды » деген осы екен- ау, кап, экеме неге жартысын калдырмадым екем, деп ойпады ол. 164

- Ana! - дед1 Аклима сэлден сон, - шамньщ тубш депш тагы да iinceK кайтед1? - Жок, купыным, болмайды. Кэрюшмен ойнама. Аш езепнетусш кетсе, адам болмайсын Шыда. Экен сорлы аман болса, бйрдеце экелер. Онан да от жак. Бейсенбай маркам: « т о н са н - от жак, корыксан - от жак, карнын а ш с а-о т ж а к » дегенд1 коп айтушы едг Ецболмаса бой- ымыз жылынсын, от жак. Жарык та адамга ес болады. 1шшдепсш ш кен сон шамныц жарыгы сенедг Жарыгын сенедг.. Аклиманьщ шар етш шынгырган даусы естш дг Ракила да бар пэрменш жинап басын тесектен KOTepinапды. Тадертен кеуш турсын деп уйге Kipri3in койган 6ip бау курайды Аклима шешш, от тамызу ymiH 6ip уысын ала бергенде узындыгы жарты кулаш кара шубар жылан суман eTin шыга келдг - Ойбай, апа! Курайдын арасында Tipi жылан жур. Казандыкка Ракила кызын коркытпайын деп байсалды сейледг - Алда, сорлы-ай. Ж ылы уйге KipreH сон катып калган жэндж TipinreH гой. КррыКпа! Сеш шагуга онын да KaH6ip каукары бар дейсщ? Аклима кос колымен кеудесш басып 6ipa3 гурды да, жылан кезш е кершбеген сон е ц к е й т барып казандыкка от тамызды. Кебу курай лезде маздай жанып, от кызуы уй inline тарап, жан жадыратар жайдары 6ip жылы шуак пайда болды. Сэлден сон казаннын ж ш ырсия ашылган какпагыныц кию-киюынан буы буркырап, танау кытыктай бастады. Аклима элпндеп коркынышты мулде умытып, осы какаган кара суыктагы экесш щ тагдырын ойлап, лаулай жанган отгын ыстык жапынына алаканын тосып жылынып, унс1з отыр. Ш ешесше эдеш тш катпайды. Коп сейлесе эл1 курып, дщкелеп калатындай керш едг Bip мезетте кептен 6epi казанына майлы ас туспеген уйдщ шыцылтыр ауасына танауга жагымды конырсыган nic тарады. HicTi казандык аузында отырган Аклимадан rep i Ракила бурый сездг - Акаш, конырсыган не? Аклима iiiemeci жакка карай бергенде казандык !шшен «пырс» еткен к ал ы дыбыс шыкты. Бурыннаи секем алып отырган Аклима купал калды. Ракила тесек тарткалы 6epi алгаш рет езу тартты. Кызы жалма-жан ту регел т, шешесше карай ж упрдь Ш еш есш щ кен и ш TypiH Kepin, кауш-катердщ жок екенш сезд! де, ол да жымиды. - Эй, акымак балам! Э лп жылан гой nicin, жарылып жаткан. Куйш кетер, отты алшы. 165

Аклима казандыктын отын басып. Keceyai apu-6epi былгап- былгап жйберш, кос жудырыктай болып бырысып калган жыланды оттан алып шыкты да, корыкканнан тастай каш гы. - Корыкпа, кушм. 9 лген жыланнан xici корка ма екен? Цыскышпсн урып, к у й т н как. Суысын. Корыкпа. - Йемене, жеуге бола ма, апа? - Болады, кушм, болады. блмегенгс eni балык деген. Китай де­ ген халык ашаршылык болмай-ак курт-кумырска, бака-шаян, жылан жей беред1 екен. Жылан олардьщ сыйлы асы дегенш де естуш! ек. Кытай жегещй 6i3 де жей апамыз. Bip Алланын 63i Kemipep! Бурын ондайды жеп кермеген жас кыздын депеш сэл ттркен се де аштык билеп, бар ынтасы жыланга карай ауып кегп. Конырсыган май Hici танауын кытыктап, аузына сшекейш жутына бердк Дома- лана ширыгып жаткан жыланды кыскышпен урып, куйпгш rycipin отыр. Ж ылан Tepici эр жерден шытынай жарылып, ар жагынан Кызыл шака ет Kepiiiai. Аклиманын iuii шурылдап, карпы ашканын, аштыкгьщ титыгына жеткенш енш сезщ. Алдында жарылып жаткан нэрсенщ жы лан екенш умытып та Kerri. Жаны байыз таппай, емешеп курып барады. Tepici сыдырылып калган уи ш р куйрыкты сындырып алып аузына салып, купрлетш шайнап-шайнап ж1бердт Аузы не керосин дэм!, не жыланньщ доли екеыi белпс1з, жылымшы татып барады. Оган караган Аклима жок. Тамагынан дэм orri. Сонгы кундер4 в п п турган нор де осы. Жыланды тагы 6ip узш алып аузына сала бергенде meiueciniH каткыл yHi естщш. - Таста, ойбай! Коп жеме дегенiM кайды. Аш e3eri«e Tycin кетсе, апесщ. Аклима юнэсш мойындагандай, мунайып томен карады. Ракила: - ©CKiicri калия заман-ай! - деп камыгып, ауыр Kypcinin алып K03iH жумды. Бетш Tepic бурды. Сэлден сон арык п зесш капсыра кушактап, басын салып, мунлы отырган кызына колын созды. - Тургызшы, MeHi. Кызы шеш есшщ колынан тартып тургызып, басын жастыкка суйеш. - в л п KspaciHiiin едэу1р эл болды, карагым, - дед! кызынын KOHiniH аулап, жаймашуак сейледг - Терлегенд1к1 ма, денем де женшдеп калыпты. Ол кызынын бшегшен устап отырып, акыл айтга: - Ана казандагы су боска кайнап, таусылып барады. Шелекке куйып ал да, 6ip шэуг1мдей суга ананы каинат! - Ол от басында жиырылып жаткан жыланды нускады. - Сорпасы шыксын. Сорпа- сын imceK эл болады. 166

Аклима туаш йм дегендей басын изеп, казандыкка карай Kerri. Э лп нд е memeci керпесш ашканда тер Hici шыкканына, оны шешесш куте алмаган ез1нен керш , ынгайсызданып калып едь Ешн шеш есшщ бет16epi караганын ce3in, бойына аз да болса куш- кайрат жиналып, кайтсе де шешесш oip казан суга шомылдырып алуды ойлады. Бупешрде жылдын осы мерз1мшде су да тапшы. Ежен жатосы мен Кектебе - Карасу манында кун кызып, Кабыргатал тасымай арык-арыкка су да туспейш. Ауылдын жнтг-желещ кар 6ip жауганда осы ауылды как жарып ететш Кенарыкка мол кылып су Tycipin, катыратын-ды. Кыстай сол музды ауызсуга ойып алады. Малды кар е р т п суарады. Оны ауылдын жастары ояды. Жаксы кундерде кешкурым муз ойып жаткан кез - осы шагын ауылдагы 6ip кецйий шак. Сырганак та осында, суыктан тоназыган жастардын алыс- жупысы да осында. Ы мырт жабыла эр уйге карай тенкиген кап-кап муз к е т т жатады. Кеней балалар мен шоже кыздар улкендердщ ойып берген музын уйлерше карай кол шанамен тартады. Муз ойып жаткан жерле Бежейдщ: - Ей, карактарым, музды ысырап кылмай, таза ойындар. Аяк асты кылып, боска таптамандар, - деген даусы ж ш естшетш. Кектемде мал да, жан да Судан киыншылык керетш ш каксап айта журедь Молшылык кезшде адам таршылык болады деп эсте ойлаган ба? Муз кектемге сала таусылып, ешн халык арык-жыралардын тернжей-тергскейлершдеп сур карды ауызсулыкка каптал, шелек- теп тасиды. TinTi кейде ipKiH суды да im yre мэжбур болады. Откен суык кузде эрмм ез жанын куйтген Kerri де, Кенарыкка жешп муз катпай калды. Ж укалан музды ауыл кыс ортасында-ак та- уысып, арысы Сугпгенге д е й т кабын аркалап, кар куалап reHTipefli. Ауылдан узап кеткен 6ipep кыз-кыркын ашыккан алды ма, каскыр алды ма, 6enrici3, эйтеу1р жогалып кетп... Ракила eHTirin, ш арш ап калды. Дегенмен, бойына эл Kipin, наукасынан айыгайын деген1н 63i де сезд!. Шалкапап жатып 6ipa3 тыныкты да, кызына кайта тш катты: - Акаш, осы уйде туз да жок шыгар? lilemeciimi ойын тус1нген кызы: - Апа, туз дорбага су cy3in, казанга дэм!н шыгарсам кайтед1? - деп байсалды nimiHMen сейледг - О, акылыннан айналайын, Акаш, сейт! - дед1 memeci. Аклима memeciHeH «Акаш» деген сезд1 ж айшылыкта анда- санда 6ip естипн. Ещп б уп н memeciHiH «Акашты» тым ж иш епп 167

инбергеншен секем ала бастады. Ауру адам елершде бойы жещлдеп, жазылган сынай танытады л е г а ш ecTireHi бар. Осындай ой кел- генде денеп муздап сала бердь Ш сшесшщ бетше ущлдь Танауы пысылдап. жэй гана кезш жум ып жатыр екен. - Апа! - дед1 акырын гана, - елмепл! - вл м ей м ш , кушм! Сен де елмейсщ. Э кен аман болса 6ip карекет жасар, -д е п енкейш келш басын т е с т е койган кызынын колан шашынан склады. Бште ш амнын кап-кара тутйп жогары карай -лк шуатылып, жарыгы молая тускендй кершдь Уй iuiiHe жан жадыратар жыльшык Kipfli. Казанга жылан да болса ас тус-п. О нын шымыр-шымыр кайнаганы кулакка жагып барады. У йдщ б1рнеше куннен 6epri шыкылтыр ауасы KOHipcin, жылымык тартайын дедк Кдзандыктан кетершген бу алдымен уйдщ тебесш кеулеп, барган сайын темендей ту сл . Жалу шамнын жарыгы ещц кемескшене бастады. Т ерт KepereHi пана кылып, Tsuipi баска салган бу дуниенщ тозагы на ж ан ш рш кпен тез in отырган пакырлардын тырыскан Teplnepi сэл жадырайын легенде сырткы еспстен тыкыр еетшдь Аклима шешесшщ кеудесшде жаткан басын жулып апып, eciKжакка карады. Ж уреп тарсылдай согып, куанып Kerri. - Апа, ага келдй Ш еш есш щ д е шуберектей болган кукылтым енш е сэл гана Кызыл рен жупрда. Кудайдан кунд1з-туш жалбарына тшегеш орындалып, бар у м т акталгандай болып, онын да дш кэс журеп лупшдеп коя бердк ImiHen ак пейш жасаган алласына уш марте тэубе кайырып та улгердь Сырттагы eciKri каккан дабыс элп ден де каттырак еетш дь EciKTi ашуга умтылган Аклима кшт токтап, шешесше карал ед1, ол да басын кетерш алып, кун кершердей жукарып, калкайып калган кулагын есжке Tirin отыр екен. Аклима K63i бакырайып, коркып Kerri. Не еешке барарын, не ш ешесше карай журерш бшмей, дел- сал болды. Экеы болса уйдегшерд1 коркытып алмайын деп тере- зеден гана «Акаш, eciK аш!» деп кана дыбыс берер едь Ал мынау бетен адам тэр1здь Кыс ортасы aya eciK гырнап, терезе каккан адамдар кебейш кеткен-дь Арысы Сагабуйен, Копа жагынан, 6epici Карасу мен Куйгентам манынан Абдыра мен Тасмекенге карай корек вд е л жан- далбас кылып шубырган аш адамдар тогыз жолдын торабындагы осы Карагаш ауылына сокпай етпейтш. Д щ кеи курып, тагаты таусылган, уЫкке урынып, журуге жарамай, xani кеткендер! осы 168

ауылдын эр уйш щ есж-терезесш кагып, eMiHin, Kefloipeynepi еЫк ашкандарга эл1мжеттж кылып, аузындагысын тартып жеуге дейш баргандары болган. He6ip сымбатты келш ш ектер 6ip тостаган суйык квжеге кумю 6me3iri мен алтын сакинасын саудалайтын. Кос уыс куырган бидайга устш д еп баркыт, катила камзолдарын сыпы- рып беруге эз1р гурар еда. ©3i жарымай отырган ел езгеш кайдан жарылкасын. BipeyaiHTeMipre татымай калган алтыны мен KyMiciH, токтышактьщ терюшдей куны мен жылуы жок асьшын кайтсш? Осындайлардан зардап ш егш , запыс болган ел журпнш шер влердеп co3iH айтып канша жалынса да eciKTi ашпайтын болган. Танертен eciK, терезе алдына cepeflin е л т жаткан аштарды жш ушыратушы еда. 6здер1 де свдрш е ш н ш журген ауылдын бас кетерер еркек Kiwuiainepi жабылып, жыра-жыраларга эрен суйреп тастайтын. Сондай шубырган адамдардын тыйлганына да 6ipa3 бо- лыл еда. Кектем жылт ете та г а да басталды. EciK бурынгыдан д а катты кагылды. А клима ж у п р ш келш шешесшщ койнына Kipin Kerri. - Агам eciKTi балталаса да ашпа деген, - деп Аклима акырын гана сыбырлады. Uleuieci ундеген жок. EKeyi катарласып, есжке кулак Typin жатты. Сэлден сон терезенщ тубшен ынырсыган 6ip апмз дыбыс естшдь Терезеш тырнап турган сиякты. «Bip тунет!п, бой жылыткыз. в л ш барам. Мынаны ал да, 6ip шайнам б1рдене берин, кудай ymiH» дейтш сиякты.Ынырсыган дауыс тынар емес. llieiueci мен кызы езегщ щ узе жалынышты дауысты еспмеШ к деп, Kepneni басына буркеп алды. Унс1з тым-тырыс жатты. Э л л адам 6ipa3ra дейш кетпей койды. А клима корыкканынан д1ршдеп Keiri. - Акаш, корыкпа. Шамды сешпр де, ана балтаны алып, терезенщ алдына бар. -А кли м а каншалыкгы корыкканымен шеш есшщ ойын TyciHin, т ш н алды. Тесектен балу турегелд! де, шамды акырын урлеп еипрдк Балтаныц сабынан кос колдап устап, терезенщ алдына ба- рып турды. Уйдщ шамынын ешкеш сыртгагыга «кудерщщ уз» де­ ген белп icnerri еда. Ш ам сенген сон сэлден кейш ынырсыган да­ уыс та тынды. - Bipeyai 6ipeyre кезтурткл кылган заман-ай! - д е п Ракила терен курстда. Уй imi купакка урган танадай тым-тырыс. ©ni тыныштык ор- нады. Сыргтагыньщ дыбысы ешкеш мен, Аклима журегш щ л у п ш басылган жок. Элгшде гана бар пэрмежмен катуланып турган кызга аяк астынан аяуш ылык ce3iMi пайда болды. Балтаньщ колынан 169

калай т у с т кегкенш ез1 де байкаган жок. Кеудесш ексж кысып, кезше мелтшдеп жас келдг Жылайын деп еди шешесш аяды. Унмз мслпппп тур. Денес! тонази бастады. - Корыкпа, кушм, экен келш калар,-дед1 meiueci ест1лер-естш- мес капа —Царашыгым менщ! - Шам жагайын ба, апа? - Жакпай-ак кой, кушм. - Карным ашты, апа. - Карныннан айналайын сенщ. Казанда ас жокта «карным ашты» демейтш Аклиманын бул ce3i ш ешесше казанда ас барын сезд1ргендей едк LLieiueci акырын басын кетердь - Тостатанга куйып экеле гой. Аклима лып ете калды. Гаранты уйде е й адам сылпыддатып тамак дне бастады. Кдрангыда не жеп отырганын ездер1 де, езге де кврген жок. Тамакка суйЫнген бет- элпетгер1нщ калай кубылганын ездер1 де, езгелер де сезген жок. 3 Бежей CyrrireH ai iprenen отыратын жалгыз аяк жам жолга туспей, эдеШ сырт тарта журдь ©зен бойыныц ыкпыл-жыкпылында apbi-6epi вткен ж ургш ш Ы торып, ашыккан уры-кары жатады. Коркау каскырлар взенге тускен адамды жеп жатыр екен деген сы- быс та естшген. ©зен жакка жалтактай келе жатканда келденен тускен узын таякка аягы шалынысып cypimn Keiri. Жыгылганда курай мен апаботаньщ ку сабагы жыртып, канаган бетш тарбиган элЫз колымен сыпыра сипап, алты кат аспандагы тэщ рш е тэты 6ip KeflicTin би ш рд ь Орнынан ынырсып орен турегелдь Таякты кольгаа алып керд1 де, эрмешрек лактырып тастамак болып онтайпана бер- генде сушрлеу басына кадалган yuncip шмек TeMip.ii керш. Бул таяктын неге кажет болганын алгашында тусшбей, олай-булай ау- дара карап турды да, сэл езу тартты. - Алда сорлы-ау. Bipey жан далбас кылып Сугпгеннен балык аулаган екен-ау, - дед1 де взен жакка кещ рдепн соза, ум!ттене карады. Бар коркынышты умытып, солай карай аягын жеделдете басты. Колында анау-мынаудан корганатын каруы, балык аулайтын куралы бар. TipnjwiKKe деген у м т тагы да кылан 6epin, жйерше ж1гер коскандай болды. 170

Бала кезшен 6epi езш е етене таныс езеннщ жайдактау жагасына жеткенде эр жер, эр жерде б1рден, екщ ен карауытып, басына карга- кузгын уймелеп жаткан олжтерге K03i Tycin, кш т токтай калды. Бул керЫ с оган жан турипгетшдей эсер еткен жок. Улан кыстай ашыккан журт тамак 1здеп Алдырабекет, Тасмекен сиякты калалы жерлерге шубырганда жол бойында, ecKi кыстаулардын тубшде аяздан 6ip катып, аштыктан ею катып пырдай болып cyfieri шашы- лып жаткан ипктерш сан керген. Осындай хикмет керш стен се- кем алып, аса урейленбегеш мундайга eTi у й р е н т кеткеш. Оган каз1р тагдыр тэлкепне бойы усынып, тып-тыныш жаткан елж тер емес, езш ен баска Tipi жанныц oapi жау. Ол тещ ректе андып жаткан уры-кары, ит-кус жок па екен деп шок камыс жакка караса, жота жуш куж1рейген арлан 6epi елж тщ кшмш дал-дал кылып жыртып, жаланаш тэнш е суганактана Kipin жатыр екен. Ею колын жанына тастап, шалкалай жаткан ел ж жас эйел болса керек, мелд1р кара шашы кобырай т е п л in жатыр. Бежейдщ кезш е Аклима елестедь 0 з ш 1здеп шыгып, мынадай кашретке душар болган кызы екен деп жаны Typmirin, ispeci ушты. Bipax туркы, KHiMi уксамайтын сиякты. Ол сасканынан: - 0 -эй , а-а-айт! - деп денайбат кылып дауыстап едЕ жарыкшактанып даусы да жещп шыкпады. Онан каскыр да ыккан жок. CiHipi шыккан карусыз адамды ол танып, TiciH акситты. Жота жунш куж1рейгп де елексеге тумсыгын онан эр! комагайлана тыкты. Мундай коркаулык пен каЫретке тистеп карауга оньщ д эп енш шыдамады. Tepic айналды. - Цаскыр екеш каскыр да басынды-ау, - дед! камыгып. Енда ол «аш пэледен каш пэлЬ> дегендей, осы арадан тез KeTiri, жан саугалауга асыкты. Колындагы дэтке куатбар каруы -таягы н ба- сынан асыра булгап, айбат кып, езешй томен кулады. KiceHfli адам- дай аягын б!рпктей басып, Ln6in келедь ©зшен куш-куат азайып бара жатканын сездк «Bip KyHi менщ де аш тэш ме арам тумсыгын осылай салады-ау, мына макулык» деген урей шырмап, артына жалтактай карады. Кэш пп алган обырдын каны мен т э т катып, суып калган ел1ктен repi, каны-жыны бойындагы езж д ей Tipi елж ке кызыга умтылмасына м м к еп и ? Аягын ширагырак басып Kepin еда, Lnrepi баскан аягы Kepi Kerri. Артына тагы 6ip караса, эл п каргыс аткан жерден 6ipa3 узапты. Ш елдеп келедь бзен ге Tycin су imyre дэт1 шы­ дамады. «Аш адам шелдеуж» деген рас екен-ay деп ойлады ол. Ko3i карауытып, басы айналды. Сонда да суйретшш ж уре бердь Жолда аппак болып кунге шагылысып, шанкиып жаткан уй аумагындай 171

copra K63i Tycri. Бурылып келш онан 6ip шымшып типнщ ушына салды. Кышкыл сшекей аузына куйылды. - О, сорлы басым! Бурын неге ойпамагам. Сор дегенщ кэддмп туз емес пе? Тузсыраган мал осыны ашыламайтын ба ед1? - деп тверлеп отыра калып т аг а 6ip шымшып аузына салды. Тамсанып, жаны Kipin отыр. Кезш жумып еду ыткып жас шыгып Kerri. Суыкган ба, элде куанганнан ба? О жагын пайымдап жатпады. - Эй, акымак басым. Акымак болмасам, ауылдын Tipi калгандары тузсырап, icmin жатканда осыны неге ойламаганмын? MeHi де Kenri керген дейщ-ау, 6ipaK eciMi3 шыгып кегп гой. Ол дереу жейдесш шешш алды да етегш буып байлап, iiuiHe таза сорды кос уыстап Kecin-Kecin сала бастады. Осы аймактын соры тау- сылып калатындай аптыкты. Элгшде шымшып салганынын дэм1ani тавдайынан кетпей тур. Ындыны тагы тшейтш сиякты. Енд1 ащы- ны уыстап жалады. Аузы Kenipin барады. К езш жумды. Тамсанып, тага 6ipa3 отырды. Кол-аягы шымырлагандай болды. Д ен еа кызып, ж ш с т келед1 екен. в зш ен 63i шошып xerri. «Осы мен ауырып отырган жокпын ба?» деп ойлаганда тебе шашы шымыр ете капды. «Уйге кашан жетем1н? Осы жерде ел in калсам, уйдеп бейбакгар не болады? Койнымдагыны соларга жетк1з1п 6epin елеем, exi дуниеде арманы болмас еш!». Бежей сол колымен жер ripen, он колымен жейден1 жагасынан xeTepin, турайын деп едй салып алганы ауыр екен. Шамасы келщшремедЬ Ж артысын тегуге K03i кимай, дел-сал куйде 6ipa3 турды. 03iH тагдырдын мунша комагайландыра бастаганына налы- ды. Ж артысын тегш , жартысын «эу-in!» деп иы гана салып алды. Тагы да езеаш жагалай журд!. Ауыл жакка кез салса, wii де козы кеш жер бар екен. BipHeuie кун тузсырап барып карбыткан сол онын анкасын бурынгыдан да бетер Kenripin, ындынын куртып барады. Енд1 не де болса деп жагасы аласалау тусынан езенге Tycri. Бул жерде де exi-уш елж жатыр. Осы еткелд1н аргы жак тусынан эудем жерде алгаш кол­ хоз болып курылган Карасу ауылына карады, 1лрсыпыра yfijiepiniii eciri ашык калыпты. Муржаларынан тутш шыкпайды. Кыбыр еткен жан кер1нбейд1. Букш ауыл тым-тырыс болып мулпп тур. Бежей су жагасына келш «уЬ» деп отыра Kerri. Иыгындагы сорды укыптап жанына койды . Койнындагы дэнге колын апа- ра 6epin, кайта тартып алды. Кез1не, KepiHce 6spi аузына туеш кетет1ндей керд1. Ж айдактау жагага жата калып мелд1р суга бас койды. Суга енкейген кезде ipmi-уакты 6ip yflip балык жан-жакка 172

бытырай кашты. Суды кушырлана жутып жатыр. Сарайы ашылып, кеудеЫ тоназып сала бердк Денес! калтырап кетп. Cyra канып алып, онын тубш деп балыктарга теллпре карап 6ipa3 кимылсыз жатты. Ж елбезеп желб1реген жэнджтерге кез1 кызыкты. М онш ак керген кыз баладай жанары жайнап барады. «Эй, кармак салуды кадет кылмаган кайран казагым-ай! в зе н жагалаганныц е зе п талмайды» дегенд1 езщ айтсан да, алдымен езщ елеещ-ау» деп тагы да налыды. Енд1ол жаганьщ кургактау жерше карай бауырымен жылжып ба- рып, шалкапай жатты. Аспанда рен жок. Сурыксыз шуда бултгарды ызгырык жел туте-тутесш шыгарып, шыгыска карай куып барады. Eip шогыр уйрек сусылдап келш капыц камыстын аргы жагындагы келшжке барып конды. Сушрлене ушкан тырналардьщ узын ттзбеп Карасу сыртындагы е п н анызына карай кулады. - О, сорлылар-ай! Арып-ашып жеткендер1нде сендерге масак та калдырмадык-ау. Tipi пендеге кектем келш калыпты-ау! Сока да шыгатын мезгш ж егп. Myfii3i карагайдай eKi е п з щ болып, жыртар ма efli мына еш рдщ кыртысын! Ол киялдап жатып кезш щ iniHin кеткенш сезбей калды. Т эт а киялы туске уштасты. Саргая nicKeH астыгы белуардан келетш ушы- киыры жок кен епш п алкапта кетш барады екен. Епн-дэрия ушан тешздей желмен ойнап толкып жатыр. Бул акырын баяу жылжып, бойлап барады. Кылтанаксыз кере карыс кожабас бидайларды алаканымен аялап, акырын гана сипайды. Дэмш байкайыншы деп 6ip басын узуге ынгайланып eai, кезй кимады. Eip дэщ п гана кауызынан ажыратып алып аузына салды. Нан татып тур екен. «Ей, жарыктык-ай! Ш сш калыпты-ау!» дейд1 жаны суйсшш. Eip сэтте дуние-элем тапырык болып кетедь Кара дауыл орай согып, жер мен квк астан-кестен болды. Караса жирен мэстектщ eKi буМрш екшене тепкшеп Текпп банды Тасмекен жактан eKi етеп далактап шауып келедь Eip мезет ол Kopi мешш - тозакы маймылга айналады. Ер устшде копавдай шауып, вз бетш e3i жулады. EKi жанын сабалап, TiciH акситады. Тарбиган колдарын жогары карай ербендетш, сак-сак куледт Колында басынан асыра квтерген дэу ша- ласы бар. Тутнн будактай ушып, ушкыны буркылдай жаркырайды. О т жалын аспанга лаулайды. Бежей кос колын тже KOTepin, «эй, мына малгун накурыс кайтед1-ей? Токта, ойбай, токта!» дегенше болган жок, анау шаланы басынан айналдырып-айналдырып, ал- тындай саргайып, тешздей толкып турган астык-дарияга кулаштай лактырып ж!беред1, «Кырыл, Кызыл, кырыл!» - дейд1 кайтадан Тешш бандыньщ кейше KipreH э л п маймыл, тагы д а ракатгана 173

каркылдай купель Оныц кулюсшен тау жангырады. ©рт каулап барады. О л атынын басын Kepi бурып, бшепн Typin алган жундес колын тагы да жогары кетерш, сук саусагын шошайтады. Батые жакты нускап, кундей курюрейдь Бар даусымен барылдай айкай сапады: «Кекещн танисьщ эл1! Онда кудай, мунда менмш! Таны- тамын эл1сендерге, мм екешмдЬ), деп Texim банды меш1н кейпше кайта Kipin, келген i3iMeH жын кугандай шауып кетедь Ол барган сайын Kiuiipefiin барады, ю пнрейл барады. Сэлден сон узап бара жатып, арткы аягымен секендейтш жуздеген мешшге айналады. Бежейдщ зыгырданы кайнап, басы айналып, кез1 карауытады. Жер де лаулаган от, кок те лаулаган от. Гуищей шарпыган от iuiiHe бар дуние Kyfiin, шыжып жатыр. Адам да, мал да, толкыган бидай да куйш жатыр. Куй in бара жатып 6api де улардай шулайды. Bip мезетте ерт тынган. Тещ рек канырап бос калган. бзш ен баска кыбыр еткен жан керш бейдь Букш дуние кулакка урган та- надай. Естшер-естшмес сынсыган дыбыс кана кулагына талыксып жетедь «О, жасаган, не жазыгы бар efli момын халыктын! Неге «кой»демейсщ ана MemiHre, неге тыймайсьщ? - деп ол Тем ш бан­ ды нускаган жакка exi колын созып карап едь ещц ерт солай карай ауыскан екен. Ол жак та гу 1пдеп жанып жатыр. Алып таудын басына деш н кып-кызыл ер т шарпып тур. Шьщдарында улардын шулаган даусы еетшеш. Ол жан-жагына аныра карап турганда 6ip кекжал каекыр иыгынан ала туеш , бас сапады... Бежей бастыгырылып, даусы карлыгып «аттандап» ж а т ьт эрен оянды. Дереу басын кетерш, жан-жагына апактай карады. Жанды нэрсе кезге туспед1. Даланыц улыган ызгырык жел1 басылып, куннщ ызгары сыныпты. Айкала тугел м улпп тур. Журег1 дурешдей согып жатыр екен. Дереу койнына колын тыкгы. KeMnipi мен кенже кызынын бар тагдыры туйшген дорбасы бар екен. Ж уреп орнына Tycin, бойына жылу жупргендей болды. Оз1н тус1нде талап жаткан каекыр eciHe Tycin, дереу жанындагы таякка жармасты. Орнынан туруга копке дей1н дэрмен! болмай, кезш шарт жумып, кайтадан супык жаггы. Ko3i кайта ш иш ме, апде талыксып кепт ме, белпсЬ. Bip мезетте кезш ашеа, ею иыгы селкодеп, и еп кемсендеп жатыр екен. Ол акырын гана жамбастай сыргып, суга карай аунап тусп. Су тубше YHmin ед1 ез!нен уркш, бытырап кеткен балыктар куншуакка кайтадан жиналып, желбезектер!н балу кимылдатып, жусап тур екен. Кызыкканынан K03i жайнап Kerri. Басында icTiri бар таягын акырын сыргытып, су туб1не ушын кадай rycipfli. Балыктар тагы быт-шыт болды. Енд1 ол 03i дс кимылдамай, таякты да кимылдатпай тышкан 174

анлыган мысыкша демш imiHe тартып, тым-тырыс жатты. Сэлден сон балыктар куйрыктарын анда-санда 6ip толкытып койып, берп жагага карай жылжып кеп, топтала бастады. —Э, кудай, «елмегенге eai балык» деген, жар бол, жасаган! Маган 6ip Tipi жэнщгщш ки! - деп алласына жалбарына бастады. Ол 03iHe-03i келш, аптыгын басып, самаркау балыктардын эр кимылын басбагып карап жатты. Bip улкен балык буландап келш таякты догал тумсыгымен кагып ойнап, ары-oepi орагыта бердь Bip сэт эл п балык таяк ушына келгенде Вежей капы капмайын деп кос колдап Kipm етюзш гуреп алды. Колы булкынган кимылды сезш, карысып калды. Балык ani де булкынып жатыр. Кары талып барады. Не де болса босатар емес. Аккайран тагатын тауысып барып 6ipre-6ipTe сейше бастады. Су Ty6i эбден айкындалганда icTiKKe шаншылып, кимылсыз жаткан балыктын кез1 тешрейш калыпты. Ол enni олжаны су Ty6iHeH шыгарудьщ карекетше KipicH. Bip колы-мен жалма-жан кшмш uieiuri де жагадан apipen итерш койды. Таякты кос колдай басып, тасгай суга «пюмшдэ» деп жалацаш тусН, денесш щ т т р к е н г е н ш е караган жок. О сындайда 6ip уйге 6ipep кун талшык болатын, тагдыр экеп колына устаткан ырысынан не жанын аясын. Бурынгыдан бетер лайланган су кайта тунганша юнджтен жогары келетш таранде 6ipa3 кимылсыз турды. Суык арык адамнын етшен етш , суйепне тез-ак ж етп . Tici-TiciHe тимей сакылдаса да шыдап тур. Лай туныцкырап, балыктын сулбес! кершгенде букш кеудесш суга тыгып ж !б ер т таякты да, балыкты да 6ip-6ipiHeH ажы- ратпай, капсыра кысып, алып шыкты. Бар пэрменш салып, шамасы келгешнше жагадан аулагырак лактырып тастады. Акыргы KyuiiH жинап, Судан шыкты да кшмше умтьшды. Вежей KHiHin, ею кундей журш терген 6ip тостаган бидайын, жан лып, жан берш устаган бапыгын, 6ip бума сорын бауырына басып, бук Tycin 6ipa3 жатты. Bip мезетге дене flipiai басылып, кез1 кайтадан шырадай жанды. 0 зш дуниедеп бар байлыкты бауыры­ на басып отыргандай, барлык бакыт тус-тустан кеу-кеулегендей сезшдк ©Mipre деген куштарлык пен умгг колтыгынан демей бердг 3apeci ещй гана орнына тускендей болды. О нын ендйт арманы уйш е Te3ipeK ж етш , тш Нстеп калган бейбактарынын тандайына нэр салу едк Орнынан турып, кун шакырайып турмаса да кезш колымен колегейлеп, Карагаш жакка сузше карады. Кун ецкейш eKiHTire такап калган екен. Мурнагы жылы TeKim салган ерттен селд1реп калган агаштар аласарып, кара баркын тартып, карауытып керш едг 175

4 Ракила тужм ен елепзш , санасы сан сакка KeTin, уйыктай алма- ды. Осы гурган Сутпген бойынан екшип кун тунемеге оралмаган БежеШй ойлап, одан кудер узеШн деда. Bip жагынан кауызынан жана жарылган гулдей желкшдеп келе жаткан, ана cyTi аузынан кеппе- ген жас кыздын ертенп тагдырын ойлап жаггы. Кызыл ннрде 1шкен астан ар жагына аз да болса ел конган АКлима да тун ортасына деШн экесшш жайшылыктагы кылыктарын айтып, 6ipa3 кешлдешп ж апы да, шеш есж таре кушактап уйыктап калды. Неше куннен 6epi тал- маусырап жыгылган кызын оятып алмайын деп uietueci уйыктаган болып, кимылдаган жок. Тек танертецге жакын гана K03i ш нген екен, ояна келш, басын тесектен жулып алды. От басына карап ед1, кызы сонгы кездердеп эдетшше елен-апандагы алагебеннен турып алып, казандыктын алдында отыр екен. Ш ешесш оятып алмайын деп оны да мысыкша басып келш отырганы сол елi. Кэн жактан шыккан дыбыска елендей калды. - Ол не, апа? Шошып ояндьщ ба? - Жок, эншейш, уйкым канып калыпты. - Э лпнде гана кез шдщ гой. Ракила да тужмен кызынын женд1 уйыктамаганын сезт- - От жагайын ба, апа? - Жага гой, кушм. - Баудын улкен1н экелей1нш1, тагы да жылан шыгар ма екен. LLIeuieci imi кан жы лап туры п езу тартты . «Ш ыгады» не «шыкпайды» деген жок. «Ш ыгады» лесе, онсыз да тагаты таусы- лып болган кызынын ум1т1н узд1. «Шыкпайды» лесе, жас баланьщ кудер1н узед1. - Отты KeoipeK жак. Экен сорлы тонып келсе, бойы жылынсын. Ж алгыз терезеден уй imiHe бозарып жарык сэуле тусе баста- ды. Аклима турегел1п, терезеден тыска карады. Карангылыкты тан кылауы 6ipTe-6ipTe кусырып, Коныртаудын арса-арса болган жота- жондарын айкындап-ак тастапты. О л CyrrireH жактан карандап келе жаткан адам бар ма екен деп мойнын созып, тесше карады. Tipi жан кезiне туспед!. YMiri тагы 6ip узшш, мунайып калды. Э лi де eni тусе коймаган тулк1 imiriH иыгына желен жауып, тыска беттед1. 1ш жагынан келденен сырыкка шандып байлаган eciicri арен mernin, сыртка карай итердь EciKTi 6ipey таспен бастырып тастагандай ашьшмады. Элс1з, нэз1к иыгын Tipen HTepin ед1, сэл санылаулана ашылды. Ар жагында карауыткан 6ip нэрсе кезге ша- 176

лынды. АКлима тагы да жулкынып каггырак итерда. Сыртга кшмда адамнын жатканын кердь Окем келш уйге юре алмай елш калган екен деп зэресп уш ып, шынгырып ж1бердк - Апа, ала! Ойбай, ала! Сонгы Kynaepi эр н эрсеш 6ip ойлап, тесекке кшмш ен жататын Ракила кончен сыргып Tycin, кызына умгылды. 1шю еЫктен шыга бергенде Ракила жылап келш бассапды: - Неболды?Оне? - Сыртта агам гой деймш, 6ipey жатыр. Ракила т о е а калгырап, журеп дурсшдей сош п басы айналып кетп. - Ку, сорым-ай! Сорлы болдык-ау, - деп кемсевдеп, ж уй кеа ширыгып, тамыры суалган кезш ен капел1мде жас та шыккан жок. Bip-6ipiHe суйешсш кушактаскан ана мен бала онан эр! не icrepnepm бшмей, дел-сал д1нкелеп турып калды. Жецш кшммен шыккан Ракила сэлден сон калтырап Kerri. Аклима шеш есшщ устш е пшгш meiuin жапты. Ракила ecin тез жи- нап алды. Тагдырдын баска салганына енд! кенбек болып, «ociKTi ашайык» дегендей сыртка карай иек какты. Ж анары ceHin, eni бузылып Kerri. Bip сэт есш е тундеп eciK кагып, терезе тырнаган адам Tycin, yMiT оты кайта жЗнгандай болды. Ж алганнан мулде кудер y3in турган кызына байсалды сейледь - Отын экелейж, кызым. блш жаткан тундеп бейбак болар, корыкпа. EKeyi eciicri эрен ашты. Сыртта бауырына баскан 6ip бума кшм- кеш еп бар, ер1мдей 6ip жас эйел 6yKTycin жатыр. - Сорлы-ау, эйел екен-ау. Тунде Kipri3inалганымызда елмейтш бе едь Адамды адамга жау кылган сум заман гой, бул! - деп кейш, карауга бел шыдамады. Cepertin катып калган адамды уйдщ бурышына карай суйреп тастады, отын корадан eneyi eKi бау курай алып уйге юрдь Аклима сырткы eciicri кайта шанди бастады. Кабагы Tycin, сапы суга кетш келе жаткан ш еш есшщ даусы каткыл шыкты. - Байлама eciicri! А ш ы ктаста. б л п р с е елерм1з. Юмнен жаны- мыз эулие? Аклима eciKTi акырын жапты да, Lnecin уйге юрдь Бауларды бурышка TiKeciHeH койып, memecin колтыгынан алып тесекке карай икемдеп едь Ракила кайта жатуга ынгай бермедь - Экелmi, камзолым мен мэЫмдь Турайын. Ж ан кутетш заман кайда? Аклиманын шешесше жаны ашып, opi басын кетергешне куанып, кшмдерш жиыстыруга Kipicri. 177

- Ещи сенер еиш л ш ш жок. Eip кудай да кырын карады. Акпима 6ip бауды ш ешш, iiniH кеулеп 6ip уыс кургак курайды алды да eKi буктеп сындырып, от тамызды. Кызган от сэлден сон лаулап, лапылдай жанды. Казандагы азгана судын купакка жагымды ызыны е стш дь А клима бума бауы ш еш ш ген курайдьщ imiHe тесше карайды. У йдщ iuii жылынып, бойлары жадырай бастады. Аклиманыц eciHe тагы да экеЫ тусш , 6ip KypciHin алды. «Ага кай жерде тонып отыр екен» деп ойлады. Бежей масакка екinшi жолы барганда далага 6ip тунеп келген. Сонда Ракила: - Байгус шалым-ау, осы суыкта кайда тунедщ? - деп едк Бежей сэл езу тартып, куакылана жымиган. - Мурнагы жылы епннен калган сабаннын маясына тунеп журм1з, - деген. - KiM бшген, сабан iuii ете жылы, кус тесектей мамык болады екен гой. Шешесшщ: - Акаш, шшкене гана су экел, бет-колымызды шаяйык, - дегеш Аклиманыц ойын селт е т ш д ь Bip жагынан жуынайык дегенше куанып Kerri. Ол лы п eTin барып колга су куйып, 03i де жарты тостаган сумей бетьколын жуды. - Дастаркан жайшы, кызым. Акпима денгелек устелд1торге койып, дастаркан жайды. Ракила казан тубшде туннен калган ыстык сорпаны ею кесеге орталау кылып б о л т куйды да 6ipiH кызынын алдына койды. 1рге жагынан ак орамал туй1ншек алып uiemTi де «езеп талып бара жатканда Акашка берем» деп тыгып журген сиыр TepicimH 6ip суйкем пккен куйкасынын, тауыктын кылка мойнына уксаган жылан туркынын 6ip карысын алып устелд1н у спн е койды. Оны да тунде карангыда кызына керсетпей, «ертен жолына берем» деп жасырып койып ед1. Аклима муншама тамакка таныркай, суктана карап отыр. - Кушм меш н, Акаш! - дед! Ракила даусын сэл кет е р т , - енд1 суйенер eiuKiMiMi3 жок. Коп шыдасак, 6ipep кунге гана шыдармыз. Таудагыны таудагы, ойдагыны ойдагы бшмейтш, киын-кыстау кун болды гой, карагым. Акылын бар баласын, сез1мд1 тындап ал. Аклима ш еш есЫ ц не айткалы келе жатканын с е з т , кысгыгып жылагалы отыр. - Жо-о-ок, апа! - Жылама! Коз жасымен 6ip нэрсе тындырса, мына жылаган халык тындырмай ма? Ж ылаганга берген кудайды да эл1 кергем жок. Козд1н жасын керер адам да калмаган шыгар. Жылама! Ана сорпаны iiii те, м ынаны же, - жылан етш кызынын алдына койды. - Ал мынаны жолшыбай аузына салып каужакта. «Ку тобыкты 178

каужандасан - кез KopiM жерге апарады», - деп бурынгылар бекер айтпаган. - Кайда барам, ала? - Кеше айггым гой, Телектщ у й н е барасын деп. -Ж о к, айткан жоксыз. Ракила буп ойын кызына айтканын, не айтпаганын бшмей eci шыгып, eceHripen калганын ещй сезд1 де, сыр бермедк - Айтпасам, б уп н айтып отырмын. - Жок,жок ana, ci3fli жалгыз тастап ешкайда бармаймын. Bipre елемш! Аклиманьщ даусы к а п ы шыкты. - Барасын! MeHiMeH 6ipre елгенде не табасыц? - Bipre елейж, апа! - Сен1н гумырын алдывда гой, кушм. - Ci3flepci3 гумыр каран калсын. Ж алгыз бармаймын. б зо д з ж урш з. - Аклиманын даусы жалынышты шыкты. - Тастамай- мын сндерда. Ракила кызын булайша кендаре алмайтынын тусшда де, таусыла сейледа. - Телек байгустьщ да кайб!р iueKeci шылк етш отыр дейсщ. BapiMi'ui ciwpe алмас. CeHi аман алып калса д а тамырлык пары- зын етер, - деда. - BapiRip Ыздерд1 тастамаймын. Куманыз, м ень - в з щ ойпашы, кушм-ау. Уйде тюке басар азыкжок- Осы дэмнщ куатымен Абдырага жетш ал. - Ci3 д е журвдз. - Ж у р е алмаймын гой, кушм. Эмбе б!з кетш калсак, экен орны- мызды сипап калады гой. Элденеш ойлап кещ лш е кану тусер. Ой- лан, кызым. Телектщ ыцгайы болса, 61зд1 Арасанга жетдазш сап- сын. Соны сейпес. Tin ал. Туйсн-щ бар еда гой, сенщ. Акпима бул свзге кулак кояйын деда. Э кесш айтканда темен тукы рып, м унайы п калды . BipaK у ндеген ж ок. Ш еш есш е тш катпаганы келюкеш еда. - Мынаны im , мынаны же. - Екеум1з белш жейж? М енщ жаным Ыздщ жаньщыздан артык емес кой. Ракила кызынын мынадай байсапды сезш е есешп калганын ангарып, iuii удай ашып Kerri. - Абдырага дейш тапай жер, эл болсын. Iuiiri, жеп ал. - Абдырага дейш жететш элйм бар. Ж артысын ci3 жещз? Ага келгенше эл болсын. 179

- Eneyi куйкалактан басканы бел in жеп, 6enicin ium . Дастаркандагы тамактын ен annici - майлы куйкалакка ешкайсысы кол созбады. - Ал кшн, кызым. Ата-бабамыздын эруагы колдасын! Кырык шштен эулие жар болсын саган! Ш еш есш кимаган Аклиманьщ кез1 жасаурап Kerri. Ана мен бала ез ойларымен ездер1 болып, дастаркан басында 6ipa3 отырды д а Акпима сэлден сон орнынан турып, дастарканды баяу жинады. Ыдыстарды мунтаздай кылып суртш, орны-орнына койды. Улкен б!р уыс курайды сындыры п казандыкка тыкты. Шелекте калган судын бэрш казанга куйды, какпагыи жапты. Кш ш п алып шешесше муная, кимай карады. BipaK лэм деп Tic жарган жок. LLIeineci де кызын мунайтпайыи деп кещлденген болды. - 0 з щ тым сымбагты кыз болыпсыц гой. Анау-мынаудан сак жур. Пэруанадан осы сен кернсп боласыц. Акпима шешесшщ мактау сезше селт етпедт Ракила кызына «анау-мынаудан сак жур» дегенд1 соз ара- сы кы лып айтты . «Ж олда сак бол» легендi астарлай ескер-rri. Колындагы туш нш екп кызыньщ койнына тыгып, шарт кушактап, бетш ен кушырлана суйдт Кезш ен жас парлады. - Бар кушм, бар. Телек пен Уэлэга менен сэлем айт! Акпима да erine жылады. С ощ ы Kepicy, сонгы коштасу екенш iuiTepi сезед1. EKeyi де отыра калып erinfli. Бейкунэ бейбактарга басу айтар Tipi жан болмады. Сэлден сон гана Ракила е к с т н басты. - Кой, егшме, карагым. 0 n in кепп капады. К¥Р бекер жылаганнан не табамыз. Кун де ептеп жылынды. KeuiKi суыкка урынбай жепп ал. Бежей келген сон артыннан барамыз. Бул куарган Карагашта не бар 6i3re. Тасмекенн!н жолына карайлай жур. Келе жатса Мусажан кезщ е тусер, онда ары бармай-ак, кайтып кел. Акпима yHci3, м энпрген адамдай басын изей 6epfli. Мунлы кез1нде ani де мелтшдеп жас тур. LUeuieci тарбиган ашан колымен к ы зы н ы ц к ез жасы н cypTTi д е eKi шекес1нен кысып устап, мандайынан тагы да cyftai. - Бар, бара гой ендт - дед). Акпима сыртка беттеш. Шешес1 сонынан Lnece шыккан. Сырткы eciicri аггай 6epin Акпима Kepi бурылды. - Апа, кестемд1 ала KeTefiiHuii. - Ала гой, кун1м. А клим а iuiKi белм еге Kipfli де койнындагы туй ш ш екп лып eTKi3in memeciHiH жастыгынын астына тыга салды. Далага кайта шыкканда Ракила бойын 1тктеп алып, кызына байсалды Tin катты.

- Сэлем айт б эрш е.-дед к © лердеп етнпипм, сонгы коштасуым деп туган-ryыскандарын бас-басына этап айта алмады. Олай айтса, АКлима кудж алып кетпей коятындай керш . Окудагы улы Бекенге, куйеудеп кызы мен куйеу баласына, корек 1здеп жанын шуберекке туйш кеткен шалы Бежейге акыргы сэлемш арнап айта алмады. Аклима былай шыга артына карады. - Артына карама, кызым. Жаман ырым болады, - дед1 iueiueci. Ракила кызы узап кеткенше сонынан сузше карал турды. - А к супмд! кешттм, жарыгым! О дуниеде де, б у дуниеде де карызым жок сенде! Кош! - дед1 де уйге карай бурыпды .тегш п жылап келедк Уйге xipin, сырткы есж тщ ш гепн салып, оны кайта cepnin ашып тастады. - 0 л ш калсам Беж ей келгенде е с ж аш ы к болсы н. Немд1 коргаштаймын. Ю мнен жаным т э т , - деп езш е-ез1 куб1рлей сойлед!. Камзолы мен MSciciH memin, тесегш е ке-jiin сулык ту сп , кезш жумып, иманын айтты. Кудайынан ак ел1м тшед1. 5 Ауылга жакындаган сайын Бежей асыгып, аягын дедектей ба- сты. Карсы соккан лештпе желге ш олак тонынын етеп делендеп, квнетоз пушпак малакайыньщ купаты желпшдеп келед1. KeMnipi мен кызын квруге асыгып, тапкан-таянганын солардын аузына устамак. Жакындаган сайын ауылдан сурык та кашты. BipeH-саран болмаса муржалардан тутш де шыкпайды. Уре шыккан ит те жок. - О сумдык-ай, урерге ит, сыгарга бит калмады дейт1н1 осы екен-ау. Бежей жагасын устады. Беж ей ауы лды н шетк1 уШ не так ай б ер генд е эл1 куры п, дщкелегешн сезд1. Уйд1н алдымен етуге дэтт шыдамай, артын ай- налып твтелей бергенде кораныц бурышына уйшген кеннщ услнде енгезердей болып, сынар балдакка суйен1п, тукырып отырган мылкау Оспан кезш е TycTi. Ол да Бежейд1 Kepin, орынан туруга умтылды да, кектем шыга кыза бастаган кеннщ астынан еткен жылуын кимады ма, элде баска 6ip ой тежед1 ме, орнынан турмады. Керш1с!нщ буыншак-туЙ1ншегш Kepin калбак кагып, квмейинен мыцкылдап балаша куанды. «Олжалы екенс1н» деген1болса керек аркасындагысын нуки керсетп. - Алда MyconipiM-afi, - дед1 де Бежей оган жакындамай ете берд1. Оспан бурынгыдан бетер мынкылдады. Бежей бурыла карап 181

СШ, суык карыган 6eTi бурынгыдан бетер карайып, кез1 шущрейш калыпты. Сакал-мурты сояулана ескен. Не жылаганы, не кулгеш белгказ, sflTeyip ыржияды. - Ой сорлы-ай, бурынгыннан да сорлы болдын-ау, байгус. Оспан ауылдагы ен сорлы адам еш. Тумысы катын алып, ба- уырына казан асып кврмеген. Кебiне немере iHici Байтулактьщ еш пнде журетш. Соныц шамасы келген шаруапарын шаруалай- тын. Кектем шыга ашыккан Байтулак эйелш жетектеп, 6ip бапасын аркалап 6ip тунде жогалып кеткен. Оспан жургга капа бердг Бурын да кебш есе жарым курсак журетш, тамагын ел устшен айыратын ол тагдырыньщ жазганына ертерек кеншгш, аштыкка nicin-катып алып еш. He6ip кол-аягы бал гадай, балпанакгай адамдар аштан елгенде бу кен тулактай тырысып, эл! елмей келедг Эйтеу1р кунузагына yfiiHfli KonniH успиде отырады да кояды. Бежей жылы шырай кер с ет л , пек какты. Оспан да каукалактан калды. Бежей экеле жатканын нукып керсепп, «мынау шскенде кел» дегенш ымдады. Оспан риза болып, басын шулгып-шупгып кала берш. Кектемп сынык кун кызара батып, кез байлана бастады. У йш е такаганда о ны ц кез1 бурыш та жаткан елж ке Tycin, т т р к е н ш Kerri. Эйел екен. ©з уйшпнщ 6ipeyi емес пе деп енкейе Tycin еш, бетен болып шыкты. - О, тэубэ! - акырын гана куб1рлеп, сырткы еЫктщ туткасына жармасты. EciK ашык тур. Бул да онын журегш зырк етшзш. Калтырап уйге эрен юрдь EciicriH сыкырлап ашылганына уйде селт еткен адам болтан жок. Демш imiHe тартып, аягын еппен басып imni белмен1ц eciri алдына келш кшт токтады. Eciicri ашса ар жагынан неше Typni сумдык алдынан шыгатындай керш дь Bipa3 дел-сал болып турды да, eciicri ашты. У йд щ imi кап-карангы. Сырттан тонып келген адамньщ сэл гана жылымык бетш шалады. Акырын басып кэнге келш. Сулк жаткан к ем т р ш щ сулбасын кердь Иыгындагысы мен койнындагысын тастай 6epin, Ракиланын мандайына суык колын басты. М авдайы жылы екен. Бежейдщ де б у к и денеш, бар жан дуниеш жылып сала берш. Онын егеудей колынын успне KeMnipi тарбиган арык колын салды. - Шалым-ау, колын тастай гой, - дед1эл и з гана. Неше кун Кении босамай, жан дуниеЫ катып калган Бежей кэннщ ipreciHe аркасын суйеп, сылк отыра Kerri. Сакалы шошандап, Heri кемсендеда. - Кудайдын мунысына да myKip! - Байгус-ау, кудайдын кай кылыгына тэубе келпресщ ? 182

- Сендерд1 аман кергежме. Акаш кайда? - Б у л и танертен Т електш н е наберд1м. - Неге, ойбай? - CeHi 6ip жерде калды деп ойладык. BapiMi3 елгенше 6ipiMi3 аман калайык та? - Жолдагы Багарбай Kayiirri деп едь Тэщр-ай, б1рденеге урынып калмаса? Багарбай ашыгып, еткен-кеткещц... Ракила да 6ip сумдыкты енд1 сезгендей шошынып, шалыныц ойын ары карай айткызбады, e3i сойлеп кета. - nepiuiTeci кагар! Баска амалым капмады гой, Беже-ау? - Ракыш, эй, Ракыш! KeMnipi ундемедг Бежей орнынан турып, онын беп н е уншдк Шашынан акырын гана сипады. - Беже, тонып барамын. Турып от жагайын. - Ka3ip, кэз1р. Турмай-ак кой. Мен бэрш жасаймын. Бойын да жылынады, тамакка да тоясын, кэз1р, кэз1р, - деп Бежей неше куннен 6epi шаршаганын, кажыганын умыткандай болып, елпелек какты. Казандыкка лаулатып от жакты. Дорбасындагы бидайдьщ 6ip уы- стайын, бапыктын жартысына жуыгын белш -белш казанга салды. Онын устше 6ip уыс сор тастап ж1бердг Казан ыз е п п кайнаганда араластырып-араластырып тузын Kepin ед1, ауыздан алгысыз дэмд1 ас болыпты. Сэлден сон гушдей жанып, уй imiHe ыстык леп тарады. Казан буркылдай кайнап, ж т арса-арса болып ашылган какпактан бу кетершдк Уй imi де, адамдар да жадырап сала бердк Бежей шам жагып едк бу баскан уй imiHe бозамык кана сэуле тарады. Казан булкшдеп кайнап жатыр. Беж ейдщде, Ракиланында жан дуниелер1 жадырап, iurrepi улып, сшекейлер1 шубырып коя бердь Ракиланьщ бойы жылынып турегелдь Торге денгелек устелд1 койды. 1лбш журш конак келгенде салынатын таза, ала тек дастарканды жайды. Ол келшшек кезшен 6epi кшм-кешепн, керпе-жастыгын, ыдыс- аягын Kip шалмаган, кербез де бап Kici едк Жасауы женд! болмаса да уШ imiH таза устайтын. Онын устше бой жетш калган Аклима да езш е уксап, тып-тиянакты кыз болган. Ac nicin, дастаркан жайылган сон уй imiHe береке де дарыды. Екеуш щ де тырыскан мавдайлары жазылып, кецщденейш деда. Сол мезетте уй артынан балдактын тыкыры естщда. Бежей де, Ракила да елен ета . - Eciicri Inin пе едац? - деп Ракила шалына шошына карады. - 1лгем. Мылкау Оспан болар? Элпнде жолда менщаркамдагыны 183

Kepin сонша далбакгаганы, бейбактьщ. Тамак шскенде кел деп ед1м, сол шыгар. Тусшген екен гой. KipciH бе? -K ipri3. Кеше туш жанымыздан коркамыз деп Аклима екеум1з 6ip сорлыны уйге ырпзбей, ажалына себешш болдык. Канша гумыр калды дейсщ, б1зде де? Кембагал Kepiui гой, елсек барымызды б о л т im in елейж. K iprb, сорлыны. BipaK абай бол! «Мылкаудьщ колына, керенн1н астына туспе» деген.бузылган заманда 6ip шайнам аска кызыгып ондай дулей жазым кылып журмесш. Вежей сакалы н тарам дай сипап ойланы п калды. EciKTiH кагы луы н кут1п, к улагы н т у р ш оты рды . Уй ipreciH eH э л п тыкылдаган дыбыска дырылдаган тагы 6ip дыбыс косылгандай болды. Секем алайын деда. Баршьшыкта ет жер алдында таза болса да жуып экелш дастарканга коятын кездитн жузш бас бармагымен байкап, саусагымен суртш, белш деп кынына кайта салып алды. Тыкыр мен дырылды естщ щ бе дегендей кемшрше кияс карады. Ранила да сыртка кулак салып, елендеп отыр. Вежей турегелш кеудешесш кида де, тыска шыкты. Вежей даладан тунерш келдь - ©niicri алып Kerim i, —дедь -BeTiH жасырайын дед! ме екен, байгус. Вежей ундемеда. EKeyi отырып тамак imTi. 6 Аз да болса дэн косылган балык сорпасына элденген Вежей мен Ранила ертещне кун кетершгенше тапжылмай жатты. Отты мол жагьш, вдрде муржанын тебесш кшзбен тыгындап жапкан кэннщ де жылуы eflsyip болып, бойларын байсал таргкызган. Бурынгыдай какшандап елен-аланоа турганда не б т р м е к . Сауылатын, epicre айдалатын мал жок. Ерте турып, киын шыгаратын кора да тап-таза. Азын-аулакотынды жатарда Вежей кеуш турсын деп уйге ю р п зт алган. EKeyi де кундеп мезгшшде оянып алды да 6ipiHe 6ip карайлап, api жылы Teceicri кимай, алдагы кундерш ойлап жатыр. Кебше андагы-мундагы балаларын ойлайды. Аманшылык болса, кектем шыга алып кетпек болган куйеу баласыньщ мунша кешжкеншен кауш тенедь Сарыуайым екеуш щ де жегенш жел1м, ш жешн ipiH кылды. Ойдын да, уайымнын да 6api терен кузга экелш дарейдь Сол кузга кулатпайтын жалгыз гана медеу - Мусабай гана. Вежей жата бергенге жамбасы шыдамай, 6ip аунап туей. Ш ынтагы KeMnipiiiiH кеуде жагына ra in , ку ыныршакка тигендей

болды. ©не-бойы киымлдатпай, аурып калыпты. Сутпгеннщ суык суына rycin шыкканда «кайтсе де 6ip жалп етмзер» деп ойлап едк кудайга mynip, аурудан аман сиякты. Ракилага карай кайта аунап Tycin ед!, Ракила: - Турайык, Беже, - д ед. - Ей, езщ наукасьщнан жазылгансын-ау? Тын кершесщ. - Кудай жар болды да! Eneyi турегел т, жай басып журш уй iiurniH куйбецше Kipicri. Тундеп астын калганын жылытып iiiiTi. Осы кыстай унемге мулде уйренген Ракила кеше Бежейд1н экелгендершщ жартысынан Ke6iciH ак орамалга орап, кебеженщ туб1не салып койган. Ракила казандык алдына - жыльшау жерге барып отырды. Кеше кеткен кызынын кайда барып, кандай куйте душар болганын ойлады: - KeMnip, мен Абдырага барайын. Акашты б Ы п келейш, - дед1 Бежей Ракиланын тым т у н е р т кеткеншен не ойлап отырганын - Bipep кун тосайык. Хабар болса Телектщ е зь ак Kenin калар. - Ендеше балыкка барып келешн, - Бежей жинала бастады. Ракила кеШген пшнн б!лд!рд!. - Бупнш е коя туршы. Д ем п ш апсаншы. Е щ ц п кун KepepiMi3 ceHiH eKi аягьщ. Сен жатып калсан, кунймз не болады? Тунде тусш де Мусабай елее 6epin жур. Бугш-ертен кел1п калар ма екен, байкайык. Мусажан келсе, Акашты жолдан ала кетерм!з. - Жок, KeMnip, мен буйтш текке отыра алмаймын. Аз да бол­ са каукардын барында о гып, бу гып талшык жинап алу керек. Сен кедерп, тусау болма, аякка, - деп Бежей даусын каткыл шыгарды. - Талшыкты кайдан аласын, бейбак-ау? - Табам. Мына Еженнщ астында былтыргы кырман бар. Маяпанган сабан астында топан бар. Ал топан бар жерде дэн бар. Ракиланын жузше yMi r оты ушкындагандай болды. - Карай гор, акылдысын гой, 03in. - Мен кашан акылсыз ем, - деп кемшршщ мактаганына Бе­ жей эжептэу1р котершш калды. Bip жагынан KCMnipiHiH к ен ш н KOTepeflin деп эдей1 куакылаиа сейлед1. - Кап, пен алаша бер. Ракила шалынын бул карекет1н кош алып, куйбендеп Kerri. Бе­ жей алаша мен капты алып шиыршыктап, ж1ппен суды да иыгына салды. Сиыр кораньщ мандайшасында кыстырулы турган шоп суыргышты белщгше суга салып, Еженге карай бет алды. - Кеиш суыкка урынбай кайт, - дед1 KeMnipi сонынан. Кун де шакырайган шак. Бес-алты куннен 6epi суырыла соккан 185

жел де саябырлап, басылайын депть Bipan ертенп суык дене жады- ратардай жыли коймаган. Дегенмен кешепден сынык. Ш алыныц сонынан 6ipa3 карал турган Ранила ещй ауьшды 6ip шолып, Оспанныц уй жагына кез салды. Муржасынан кап-кара тутш будактай шыгып жагыр екен. Ж уреп 6ip сумдыкгы сезгендей болды. - Кембагал жан не TipminiK жасап жатыр екен, - дел куб1рлеп, уйге жедел Kipin Kerri. EciKri iiuiHeH Inin, ала ж л п е н шандып бай- лады. Енд1 шпм емес, TipminiK кажет сиякгы. 7 Бежей Еженнщ жотасына тускенде ойдагы кырманда каптаган халыкка K03i rycri. Сабанды да, топанды да туте-тутесш шыгарыпты. Жакындап келдк Ke6ici таныс адамдар емес. Абдыра мен Тасмекен маныныц адамдары сиякты. - Буларга да аштык келген екен-ау, - дел курсйщ ол. Эр жерде карауытып жаткандарды кырмандагылардын шенлп тастаган khim- кеш еп ме десе, елген адамдар екенш жакындаганда 6ip-aK кердк Бежей кырманнын шет жагында жаткан eKi-уш шпктщ жанына келш т ое 6yKri. Жан тэсипм кылгандардьщ жаназасын шыгара бастады. Б ерн ш еттеп уйшд! сабан астынан топан кеулеп, тонкандап журген енгезердей 6ipey ызбарлана кенкшдей кулш. - Мына молданы кудай кайдан бердьей? Ананын карны ani ток екен. Иман юмге керек-ей? Сенщ иманын мен куранын ani бойында екен. Б1з елсек беш ип 6ip сипап, бгздщ де KuiMiMiani алмаксын, э? Аштан елгендерд1 бейлшке юрпзерсщ , жамангапы! Э л п н щ eni сурланып Kerri. Ещ й ерекше oip жабайы купи шыкты. Ар жагынан та г а 6ip адуынды эйел сезге кшпкгк - Ей, молда-еке! Ток болсан нэпакамызга ортак болмай, уйще кайт! Куранывды жылы жерге барып окы. Bi3re кураннын кереп шамалы. Буп дуниедеп тозакты 63i салган ку кудай, о дуниеде 6i3fli иманды кылып, бсйпшке ж1бере коймас. Женел жуйкем1зге тимей. Осы екеу!нен баска еш м м сейлеген де, кулген де жок. Bapi де унЫз ущреШсш, жана келген адамга жактырмай карады да, ез TipmmiKTepiMeH болды. Кандары карайган адамдардан Бежей секем алайын дедь «алда акбарды» тез кайырып, бетш сипап орнынан гурды. Бурылып келген жолына кайта тусп. - Ей, молда, тамак imin кет! Казан кетереШк. Казы мен карта ж емейсщ бе? Э лде сусынга сэры кымыз iuiKin келе ме? Сенщ 186

кудаймен куд1ретщ 6ip болса осыны ц бэрш ен тэрк кылган ана белсендшер.'й неге кудайына жазалатпайсыц? Ундемейсщ. Шаман келмей ме оларга? - деп дэу тагы да келемеждей куши. Бином оган кой деген жок. Бежей аягын тездете басты. ¥зап кеткенше элп ерескел кулю купагынан кетпей койды. Кэйта кушейш* жуздеген Kici каркылдай кулш, шулап тургандай керш дь К улага шулап барады. Кабагы тусш , басы айнапайын дед1. Еженнщ устш е шыкканда ар- тына 6ip карап едй букш карман каркылдай кулш тургандай болды. Д ен ей калтырап, кызып барады. «Кой, уйге тез1рек жетейш» деп аягын Ширак басайын деп еш, inrepi баскан аягы Kepi кета. Басы тагы д а айналды. Куртактау жерге отырып, басын ecKi арыктын денестеу жагасына салып, супык Tycri. Карга адым жер журу енд1 мун болды. 8 EciK алдына токтаган арбаныд салдырын естш Ракила сурше- кабына далага жупрдк Асыкканда сырткы есжтщ шандыган иабш шеше алмай, 6ipa3 ауре болды. 1лгекп агытып, eciKTi айкара ашып тастаганда шайдай ашык кунге ко й карыгып, эмбе келген адамнын юм екенш керейш деп колымен кезш келегейледг Арбаны догарып, жал-куйрыга кузелген енгезердей ала 6ecriH i мамагашка байлап жаткан куйеу баласын кергенде куаншытан ж уреп атша тулап, буын-буыны босап Kerri. Ke3i карауытты. EciKTiHсыкырлай ашылганына жалт караган Мусабай да енесш Kopin, жедел басып касына келд1. - Сэлеметйздер ме, тэте? ХалдерМ з калай? Аман-саусыздар ма? - деп жалпактап жатыр. - Не хал сурайсын, карагым, б1зден. Кеудедеп жан шыкпаган сон отырмыз да. - Ракила куйеу баласына ею колын созды. Мусабай эдеттегщей мандайын тосты . - УШшщ, ауыл-аймагын аман ба, карагым? - Шуюр, тэте. Bi3 де s6i-T36i гумыр кешш жатырмыз-ау. - Уйге Kip, карагым. ©3inni к у т т тагатымыз да таусылды гой. Мусабай тарамыстай катып калган енесш колтыгынан алып уйге Kipai. Жудеп калган уй iiniH 6ip шолды да, кос бурымымен ойнап, бурала басып, icyniMcipett карап алдынан шыгагын Акпиманы iu e ai. Торге шыкпай, аркасын кэнге 6epin, журелей отырды. - Аклнма кайда, тэте? - Соцгы кундер1 отка карап калдык кой. Ен болмаса сол Tipi капсын деп Абдырабекеттеп 03iHбшетш Бежейдщ Телек деген орыс 187

тамырынын уйгае ж1бердж. EcKi квз ед1, ен болмаса швп-шаламын берсе де 6ip кызды аман сакгап калар дедж. - Бекер-ак ж1бергенс1здер. Ол жактын да meneci кызып тур ДвйЫз бе? Такыржактын алапаты кай жерд1 шарпымады дейЫз. Осы манайдагы халыкгын ындыны бузылыпты деседь Аман жетсе жарар eni-ay. Ел тагдыры жамбаска аяздай батады. 1стерге амал не? Ракиланьщ журеп зырк ете калды. - Такыржагын и м , карагым? Кундакбай белсенш емес пе? - Осы алапатты букш казакка я а б е р т отырган арамза адам ол. Ен упкен белсенш сол! - Алапат ез бастарына келсш! Халыкгын каргысы атсын, олар- ды. А й дейтш ажа, кой дейтш кожа жок па, оларында? - Болмай тур гой, - деп ол ауыр курсшдь Бул апаттын ce6e6i мен салдарын жетк1зе айткысы келедт BipaKaui адамнын кулагына свз1м юрмес деп ойлады. Ракила эцгш еш ц нобайын тусйод де, ары карай казбаламады. - Негып кешжтщ? Е щ ц6ipep кун келмегешцде не орынымызды, не шйгпмзш керетш ед1ндер. - «Жыгылганга - жудырык» дегендей банды торып, маза бер- мей тур. Карызы Сагынай ага екеу1м1зде болса керек. Мал-мупкш кэмпескелеген Беков жолдаска колдары жетпей калды. Енд! айнала согып, 6i3fli ацдиды. Жана мектептй курылып жаткан колхоздардын кора-жайын талкандап, ертеуге эрекеттенедг - Абай болсаншы, байкасацшы, карагым. - Ага кайда? - Тапшык 1здеп эл п н д е гана Еженнщ астындагы кырманга кеткен. КеудеЫнде жаны болса кешке карай келедт Мусабай сурещ кетш турган уй iuiiH тагы шолды да, Пэрзан ж1берген сэлем-саукатты алып келмек болып сыртка шыкты. Осы уйдщ мылкау Kopuiici Оспан камыты алынбаган атты мамагаштан жалма-жан шешш алып, м ш тай жатыр екен. Мусабай айкайлап тура жупрдк Оспанды желкесшен тартып, шалкасынан туирщ . Анау манкылдай айкайлап, теш рекп азан-казан кылды. Оты- ра калып бажылдап, exi колымен басын токпактады. Бет элпет1 элем- тапырык. Мусабай а п ы н тззпшн колынан эрен тар тьт алып, корага ю рпзш . EciKKe кыстырулы турган дэу кара кулыппен кулыптап, кш тш калтасына салды. Мылкауга жакындап ед1, ол балдагын Korepin урм ак болды. Мусабай бапдакты жулып алды. Мылкау тырмысып аягына жармасты. Мусабай «дереу кет» деп ымбап efli, кудай 6epin турган олжадан айырылып калган Оспан ез кеудесш 188

63i койгы лап, одан бетер ерш елене тустк М усабайды н аягын таре кушактап алып, кайрат кылуга айналды. Мусабай тегеуршд1 колды сезд1. Белш деп тапаншасын кынабынан суырып алганда мылкаудьщ K63i шарасынан шыгып, шатынап K eni. Мусабай « кет тез, эйтпесе атам» дегещц ыммен айтгы. Оспан онын аягын босатып, yHci3 суйретинп турды. Онан api кимыл кылса онбайтынын сездь «Балдагымды бер» дегендей колын созды. Мусабай балагын 6epai де, тез басып арбаныц жанына келдь Арбадагы коржыннын аузын ашып, орыстын 6ip белке нанынан 6ipa3 опырып Оспанга усынды. Ол басын шайкап, есж жамылып, мына дурмекп басбагып турган Ракиланы нускады. © зш щ карнын апаканымен сипап «мен токпын, анау аш, соган бер» дегендей колымен, бет элпетшен ишара к о р с е т де бапдагын колтыгына кысып, жалгыз аягымен шокандап уйше карай Kerri. Мусабай да, Ракила да Оспаннын бул кылыгына тан болды. Мылкау тагдырына напып, киыктанып Kerri. Жылап барады. Мусабай арбада жаткан коржынды алып, уйге беттедк EHeci шесе Kipfli. Куйеу бапасы экелгенш денгелек устел уетш е койды да, imiueH eKi белке нан, жарты дорба сузбе, oip ш ерж шай алып енес1не устатты. Коржыннын екш пн басынан Кызыл ала шыт, ора- мал, кагазга оралган кос уыстай мзмпзеи алып оны да устел уетш е койды. - Мынаны Акпимага бервдз, - дед! Мусабай. - 03iH берсенш1, карагым, - дед! бар дуниеге разы болып турган енеск Куйеу баласына суйс1не, елж1рей карады. Ажал тырнагынан сытылып шыгып, аман калатындарына K03i эбден жет!п, кещл1 са- басына тускендей болды. - Туу, TinTi нейбет калдык кой. - Мен барып аганы алып келей1н. Ертерек жолга шыгып кетпе- сек, шаруа кат-кабат болып тур. - Сейт, Мусажан. Ат-арбан KiMfliKi? - М ектептш гой. М усабай жедел кимылдап аты н жегбп алып, Еженге карай тартып KeTri. Желкеден тускен кун М усабайдыц аркасын сэл де болса кыздырайын дед1. «Ойпырмай, мына елд1 аштык б1ржагынан, суык б1ржагынан 6ypin барады. Ен болмаса, кешел1-бупнпдей кун жы- лып, жер аягы кешее, желкек пен жаужумыр Tepin жесе де б1разы аман капар efli-ay» деп ойлады. Иес1нен кузау кермеген ат Ежен жотасына кайкая бере булкектен аянга туст1. Тун ортасынан 6epi жур1с керген ат калжырайын дедк Мусабай да маужырай бастады. Bip сэт калгып кеткен ол б упн Kepi кайтатынын еске алып, атгы 189

куалай тусть Делбеш кагып койып, 6ipa3 ой устшде отырды. Жас босанган afleni мен ещп гана шалыктай бастаган тунгыш улы кез алдына елестедк Э ллнде жепелдемеде внесшей суйшнн сурауды да умытып к е т т п . «Ол м еш ен де ес кеткен екен. Кызым кол-аягын бауырына алды ма» деп сураган да жок деп кшалады. 0 з кшэсш енесше аудара салмак болганын орынсыз Kepin, езу таргты. Жайдактау арыктан ете бергенде ат жапт бердк Арба шонкан eTin аударылып кала жаздады. Мусабай делбеш uiipefi тартып, аттын басына epiK бермедь - Др-р-р! - деп арбадаи каргып тусть Арык жагасында буктусш туяк серппей жаткан адамды кердь Елендей оскырынган агтын мой- нынан сипап тыныштандырды да, жаткан адамнын жанына келш, бетше ун т д к Ke3i шушрешп, танауы кусырылып, сел-сел болып тер- леп жаткан атасын зорга таныды. Желкесше колын салып ж1берш, басын кетердь Бежей акырын кезш ашып, селк етш шошып кетть Айкайлауга yHi шыкпай, элшз гана булкынды. - Ага, ага! Мен гой, м ен Мусабай гой. Таныс дауыс кулагына кел!п, ол тещ репне бажайлай карады. Мунтаздай, таза, шырттай кишген ж!пт1ктей Мусабайды таныды. - A -a, ceH6iciH? Келдщ бе? - деп басын кетердк Атасыньщ мына сикын Kepin Мусабай камыгып калды. Букш халыкка осындай ауыр кесапат экелгендерге лагынет айтты. Арбаны Kepi бурып, уст!ндеп menTi Kenipiin жаймапап сал- ды. Мен-зен болган Бежей K33ipri мушк1л халiнем куйеу баласы- нан именд1 де бойын тез жинаган болды. - Тез кетешкип бул жерден, - дед! ол. Туруга эрекет eTin колымен жер пред!. Шынтагы д1ршдеп, колы таянышка жарамай, тура алмады. Атасын Мусабай жерден кетерш алды. Канбактай женш екен. Бежейд1 жаткызды да беш пепн басына жастады. -М усаж ан , суыктш п ауырып каларсын- Мен1нтонымды к и ? - дед1 Бежей элс!з гана. Куйеу баласы ежелден ез камынан repi езгенщ камын ойлайтын атасына iuiTefi риза болды. - Ж аспыз гой, ага, негылар дейс1з? - дед1 Мусабай. - Бу заман не боп барады, Мусажан? - дед1 Бежей калтырап. - Такыржак келд1 де ландады гой, эйтеу1р. - Сол Такыржагына «кой» дейпн адам жок па, карагым? - Бар болса да «кой» демей тур гой. «Kiiui Tewcepiciimi» жасасан жаса» деп epiicri колына 6epinri. Алматынын 6ip топ зия- лылары «Казак кырылып жатыр, мынауына кой де» деп Мзскеудеп улкендерге хат жазган екен, оган да кулак аспапты деседк

- Ой, сумдык-ай, «жаны ашымастын касында басын ауырмасын»деген осы да. Кара халык тещик алады, ушпакка шыгады дегендер1 кэш ? Ещй Miне, ею колын мурнына тыгып, тулдыр калды. 9 Ракила б у л н кеш етш болган сон отты да топей жагып, уйд1 жылытты. Балык пен масак бидайдын калганын тугел казанга са- лып катык катып коже жасады. Казандыктьщ желкесше койып, сэры ш эупш й де божылдатты. Ак шэйнектщ шумепнен шыккан шай nici танау жарып, шайшыл басы шыдамай, е м шыны шай imin, мандайынын жшЫгеш сол едк eciK алдына келш токтаган арбаныц дыбысы мен «др-р-р» деген Мусабайдьщ даусын естш, далага жедел шыкты Арбага узыннан Tycin серешп жаткан шалын Kopin шошып кетп. Куйеу баласынын коркытпайын деп жымиганын елен кылмай, ентелей басып Бежейдщ жанына келдк Шалы езш е карай колын созганда барып кеудес1не жан кайта м р д т Кении орнына ту ей . - Корыкпаныз, тэте, ашыкканда адамда осындай етюнип 6ip ауру болады. Ещи кауш жок. Уйге апарып ептеп тамак берейж. - К,аз!р, каз1р. Дайын тур! - дещ Ракила байыз таппай. - Бежейдщ OK-flspici таусылган сон кушм1з мулде каран болды, карагым. Мусабай арбадан атасын KOTepin алмак болып едц, Бежей тусуге 63i икемделдк - 0з1м тусем гой, карагым. Атынды жайгай бер. Кемшр-ей, колынды экел! Ракила шалын суйеп экеп кэцге жаткызды да, уел не тонын жауып тастады. - Мусабайды корген сон буын-буынымыздын сонша босаганы Heci? - дед1 Бежей 03iHe-03i. Мусабай арбаны догарып, атын корага Kipri3in, eciicri кулыптап келгенше енеЫ дастаркан жайып, дайын отырды. Жукалан дастарканга отырып жатып Мусабай: -С у й ш д н , тэте! Кызыныз уп тапты! Бала каз1р куледк - дедк - Алда, карагым-ай. Жасы узак, бауы 6epiK болсын! Пэрзана кол-аягын бауырына апган екен гой, кун1м-ай! - деп желпше куанып калды. - Мэ, суйшшще! Ол бш епндеп жалпак кумю б ш е зт н суырып бердь - Жок, тэте, алмаймын. Улга суйшипге бшезж ала ма екен? - Шал, ей, шал! Серейе бермей басынды квтерсенип? 191

Суйншп дегенге Бежей де еден етш басын кетердк EKi e3yi eni кулагына к е т т , ол да куанып отыр. - Цайда, элп Телеу соккан асыл кезджщ? Бер! Нэрестенщ жастыгыньщ астына жастасын. Атын юм койдывдар? - Ел-журт аман болсын деп Епаман койдык. - Туу, тауып койган екенсщдер. Тым жаксы ат. Еумыр-жасы узак болсын! Артынан шубырып кара epciH! Эумин! - деп Бежей бата 6epin, бетш сипады. - Шуюр, жиещц болдык, Ракила! Ашшы, ана абдыранын аузын. Тубшде кездш жатыр. Ракила абдыраны ашып, кем1рдей буйра enTipire орапган кездшз Бежейдщ колына устатты. - Мэ, суйш ш щ осы болсын. Жаньщнан тастама. Есейгенде Еламанга бер.Суйшпнсше кездш алган бала жаман болмайды. Кездш жауыздыктьщ белrici емес, ерлш нышаны. Болатгай берш, ер ж1пт болсын. А тасыньщ кара шокпарын ер жеткес1н беремш. Мусабай алган кымбат буйымына разы болып, apbi-6epi ауда- рып кердк - Ал мына елт1р1ден купакшын TiKKi3in ки. Аклима icMep-ак. Эйбетшеп Tirin беред1. -Ж о к , ага, мына кездж те улкен сый. Осындай 6;р аталы нэрсеге жаным кумар ед], !здепме жетпм. Оны Бекентай TiKKi3in кисiH. - Ол элi жас кой, -деп сезге Ракила араласты. Сендей болганша талай earipi киер. Bepi экел, Акаш жана улпсш е салып, эдемшеп Tirin беред1. Ол Бежейдщ колындагы enripiHi алып, сандыкка кайта салып койды. - Сагынай ага мен Естайдан не хабар бшдщ? - дед1 Бежей ак Kipe бастаган селд1р сакалын саумалап. Мусабай кырыктан енд1 гана асып, жасына жетпей картайып калган атасынын бетше сузше карап отыр. Алдында тагдыр таукымет1н квп Kepin каусап калган шал отырганына тан галды. - Беков аганьщ акылымен о Kicmep Алматыга, ауыл шаруа- шылыгыныц басша кадрларын дайындайтын окуга кеткен. Эмина тэтем де сонда, кенес кызметкерлер1н1ц окуына Tycinri. Окулары eKi-уш жылдык-ау деймш. Сагынай ага Зипаш тэтемд1 де Kemipin алган. Сапак Омбыда окуда. Эскери кызметкер болатын ойы бар. - Эминанын e ri Tipi адам гой. Ел баскаруга да 6ipa3 ысылып калган шыгар. Турмыс куратын ойы жок па екен? - Бейсенбайдан сон еркек кш джтш щ етег1нен устамаймын. ©Mip-баки тап жауларынан Бейсенбайдьщ KeriH алып етем, бул дуниеден дейт!н KepiHefli. 192

- Алда, сорлы-ай. - О xici тым катал болып алды. Нагыз большевик тап жаула- рына ешкашан аяушылык жасамауы керек дейль Tim-i жиырма ceri3iHmi жылы Бейсенбайдын езш е шын камкор болтан Есенкелд! кажынын оз1н «ату керек» деп каскайып карсы болып отырып алган. Сагынай ага 03iHi3 сиякты Есенкелд! кажыга ini тартып 6ip онашада: «Бековтьщ он колысьщ- Байлардын iuiiime де адамгершинп молдары бар гой. Солардын 6ipi Есенкелд! кажы едк Малый апсандар да, басын азаг кьшсандаршы?» - деген. Беков KenicyiH келюкен. BipaK «ана кенес терагасы келшшек коне кояр м а екен? Соны кешпрсен, бала, мен ешкайда каш паспын» деген. Э мина тэтемд1 баягыда Бейсенбай агамен табысуына женгетай болганымда, онан баска да еткен-кеткендерд! айтып журш эрен кещйргем. К^зф кажы Kimi жуз жагында 6ip улкен калага ciw cin KeTinTi десед1. - Ж ен екен онысы. Кдйран сабазым-ай! Осы уйдщ дастарканы басында кептен 6epi болмаган жанга жайлы жайбаракат энпм с узакка бармады. Мусабай куннщ шанкай туе болганын, жолдыц узак, езш щ асыгыс екешн айтып, орнынан турды. Каужак-каужак ас im in, белке наннан жеген Бежей мен Ракила бурынгысынан ширап сала бердь Орындарынан турып, кеш карекетше Kipicri. - Е-е, бу жалганнан не ум1т, не кайыр, - деп курешд! Бежей. Мусабай зыр ж у п р т уйдщ ш агын мулкш арбага тез тиед1. Текемет, сырмак, керпе-жастыкты ш ептщ ycTine жайып салды. Ыдыс-аяк салынган шагын кебежеш, абдыра мен денгелек устелд1 арткы жакка танып тастады. 1пине уак-туйек толган шелектт, кара шокпарды денгелект1н арасына салбырата байлады. Аклиманы ала кетпек болып, арбаны Абдыраны к жолына салганда туе ауган мезпл болды. ©кпек жел мулде басылып, кун жылынайын дед!. - Е, эруак, колдай гер! - дед! Ракила калып бара жаткан жатаган тамына сузше карап. Мусабаймен катарласа арбанын алдынгы жагында отырган Бежей де артына карады. - Куарган ку yftai несше кимай к елесщ ?-деп ренжШ KeMnipiHe. - 0 з колымызбен тургызган там ед! гой, ш!рк!н. Bipa3 бауыр басып калып ед1к. Жуг! ауырлаган ала 6ecTi кек1л1н желк!лдет!п, арбаны uiipen тартып келед!. Эрк!м ез ойммен болып, кепке дей!н унЫз отырды. Ракила узын-узын теректер!н1н ушы «epine бастаган Абдырага карай мойнын созып, кез!н суз1п келед!. - Акашжанныц eKi кез! терт болып отырган шыгар. Жаным-ау, кйшкентай, - дед!. 193

Мусабай eueciHiH кызына асыкканыи ryciH in, атты кузады. Ала 6ecTi «барым сол» дегендей куйрыгын 6ip-eKi бупгандатты да, иесшщ кетерген камшысын елен кылган жок. Bip сарынды журкгген айнымай, енмендей тартып келедг Кара жол Кабыргаталды 6ipa3 жагалап кеп, жайдак еткелге такаганда калынтал Kepiimi. Верп жак шетшен кос терезем бар токал там, оныц аргы жагында мыжырайган кора-жай кезге шалынды. - «Багарбай талы» деген осы жер емес пе? - дед1 Мусабай. - Иэ, осы, -- дед1 Вежей тамагын кенеп, даусын соза сейлеп, - Багарбай заманында xici-ак едг 6 з тещ репн ойын-кушаге белел журетш cepi атанган адам. 03i акын, e3i куйин, енерпаз-ак болатын. - Оган не б ол ы п ты ?-д еп Мусабай елен ете калды. Алматыдан Беков келш осы теш ректщ байларын кэмпескелегенде e3i оган хатшы болып жургенде орташа гана дэулет1 бар осы Багарбайдын уйш е 6ipep конып, елен-жыр тындаганын eciHe алды. - Амал канш а, - дед1 Беж ей курсш ш , каз1р сол сер ш ктщ суырдьщ тершшдей де журнак жок. Ку аштык не icTemefli халыкка. 0 з баласын e3i жеп, жынданыпты деген сыбыс бар. - Астапыралла! - дед1 Ракила. - Ойпырмай-э, - дед1 Мусабай да. - KyfiiK адамды койсын ба? - дел энпмес1н жалгады Бежей, - кез1нде денгелек аукаты да болган. ©3i« бшесщ «Багарбай акын» деген атына бола Беков малый кэмпескелемей, «халыктан eHepinai аяма» дел тастап кетш efli. Акыры алдыцгы жылдын кысынан 6ipa3 малый шыгара алмады. Калган малый Кундакбай сапыкка алды. Мал емш епнен кол узген казактын xyni каран емес пе? Багарбай да нейбет калды. Кеппен 6ipre ашыкты. BipaK елден ерекше 6ip киямет ic кылды. Ол жынданганымен коймай, еткен-кеткенге THiceTiH де болты десеш. Жынды болса да араны ашылган адамын не icTeMefcii? Kici жейд1 дел естщж. Мусабай жаны куйзел1п тындап келедг Ракила «yh» дел 6ip KypciHin алды. - Bip кудай гой, бэр1н icTerin турган, - дел Бежей эцпмеЫн аяктады. - Кудай емес, адам icTeTin тур,ага! - дел Мусабек узак жолга эщ -iMe бастамак болды. Сол мезетге арба шок талга капталдаса бер- генде тал imiHen арсалан-арсалан е т т , жалан бас 6ipey шыга кслдг Алкам-салкам, KiiiMi Kip-Kip. Балагын Ti3eciHe деГлн Typin алыпты. Ш ушрейген кез1 алак-жупак eTeai. Сакал-мурты ecin, каугадай болган. EKi колында кулаштай мелд!р кара кос бурым. Шашбауын сылдырлатып, тебес1нен асыра булгап келед1. 194

- Е-ей, мырзалар, мырзалар! Ат басын 6epi бурындар, Жас кыздын ийбек бурымы. Пул ын болса алындар? Ей, мырзалар,мырзалар! - деп жынды колды-аякка турмай, билеп Kerri. Мусабай KG3i шарасынаи шыгып, ат басын тарггы . Bapi де анырайып, Багарбайдын колына карады. Ранила жан даусы шыгып, ойбай салды. - Ойбай-ау, ойбай! Ананын колындагы Анлиманын бурымы гой, ойбай! - дед1 де сылк eTin кулады. М усабай алаканымен бетга баса берген. Э л п eci ауган жан оган тура умтылды. Онын буШршдеп кынабы жыбырлагандай болды. Колын жанына апара бергенде «гурс» еткен мылтык даусы шыкты. Атасына жалт караса, бет элпезз элем-тапырык болып кеззпзз. Колында тапанша. Сулап тускен Багарбайга тесите карап отыр. Мусабай арбадан каргып тусш, елж тщ колындагы бурымды жулып алды. Бет1не басты. Д е н е т д!р ете калды. Мусабай eciH жинап, болган ic ri пайымдап, атасына карады. Бежей тапаншаны ani кезей устап, м зцпрш отыр. Атасы ещи езш жазым кылар деп колына жармасты. Колы карысып калыпты. Та­ паншаны арен алды. - Мен не icTefliM? - дед1 Бежей суп-сур болып. 03i де коркып - Дурыс жасадыныз.ага. Tipi журсе wii талай сойкан жасар еда, бул жынды. Бежейд!н eci енд! Kipin, опздей еы рш жылады. Талып жаткан KeMnipiH кушактай Kepicri. Мусабай не icTepiH бшмей мунайып, жолдыц шеззне барып отырды. EciHe талып жаткан eHeci тусш, ipKiH Судан кос уыс экелш беззне шашты. Ракила K63i аландап, басын кетерд!. Мусабайдын иыгында журген кос бурымнын ушындагы Кызыл ж1бек шашбау мен терт-терзтен тагылган KyMic селкебайлар кез1не озтай басылды. Дауыс айтып зарлап коя берд!. Э л а з адамдар узак жылай да алмай тез д!нкелеп калды. Мусабай басу айткан болды. Yiueyi кайгырып, жактарын таянып 6ipa3 отырысты... - Акын жаны баска тускен азапка тезбей, нтеген iciHe ары шы- дамай жынданган екен-ау, бейбак, - fleai Мусабай акырын KypciHin. 195

- Ондай адамдардын Ke6i eMip тауиметш е кеп шыдай ал манды. Курт пеледи будар, - дед1 Бежей. Мусабай Аклиманыц бурымдарын койнына тыга салып, Багарбайдьщ уйше карай ж упре женелди Бежей ан-тан болып Ракилага карады. KeMnipi eni буй!р!н таянып алып ani erlnin отыр. Imi удай ашнды. Даусы карлыгып калган. Бежей турекелш KeMnipiH шалкалай жаткызды. - Сабыр ет, Ракыш! Амал канша? Кудай баска салса, бэрше де кенерсщ! - деп басу айтты. Мусабайдьщ сонынан Багарбайдьщ уй жагына карады. Yftai лаулаган кып-кызыл от шарпыпты. М усабайдьщ колында Аклиманын жасыл nyaim камзолы мен кара баркыт nemneTi бар, арбага карай жупрш келедБ Аклиманын кшмдерш Бежей де таныды. Жуз1 шыдамай, Tepic карады. Мусабай делбеш кагып, аттьщ басын енд1 Тасмекенге бурды. - Мусажан, токта, - деген Бежейдщ окыс даусы шыкты. - Маркумньщ бетш жасырайык. Обал болар. Мусабай арбаны токтаггы да, ертешп жаткан уйге карай кайта ж уп рдг Сэлден сон eni тем1р курен тауып акелди Терт бурыштап й зеден enayip томен кылып жер казды да, ел iicri екеулеп кемдБ Бе­ жей жас ка61рдщ бас жагына отыра калып куран окыды. Бетш сипап, орнынан турды. Ракила да, М усабай да беттерш сипады. Ешюм де Багарбайга кек сактаган жок. Кен сактайтын адамдары ол емес едь Кун де кып-кызыл болып батуга айналыпты. Бар дуние тып- тыныш. Айкала Кызыл ренте боялган. Тал iiuiwieri уй де жанып болган. Кырсык шалган туган елке Ракилага тым ж ш ркенш т KepiHai. Мусабай Коныртауды бетке алып, ала б еспш н делбесш какты. Арбанын сонында томпайган жас Ka6ip гана калды. Ешктм бурылып артына караган жок. Ракила enciriH баса алмай келедь Выдай шыга Бежей Мусабайга тш катты: - Уйш неге ертедщ, Мусажан? - Ауру тарамасын дешм. Ол уй тещ репнде кергешп ата-енесше айткан жок. Мунан кейш энпм енщ кисыны да болмады. Бэрш де «алдагы eMipiMH не болар екен» деген сурыксыз ой кажап, ездер1мен ездер1 болып келедк Ракиланын анда-санда кою репн каре айыра «аЪылаган» yHi гана еетшедк Байыркалы ем1рден кудер узгендей. 196

10 «Кедей б ол сан -к еш ш бак» демей ме казак. Жаманды-жаксылы 6ip уйдщ * y r i тиелген, уш б1рдей ересек адам мшген ауыр арбаны кайканга еуйеген ала 6ecTi каншама дулдш болса да ымырт yfiipine Тасмекенн1н тау асар iprec iiu e ri TiKасуга келгенде TipceriHe тускен жуан куйрыгын баяу булгавдатып, сыр бере бастаган-ды. TiK эрге кетерше Мусабай арбадан тусш кагарласа журш атты кузай айда- ды. Жаяуламак болып тусуге ыцгайланган аштыктан cinipi шыккан атасын Мусабай арбадан туарм едь Мусабай етектеп ата-енесш кеипрш экелуге аттанардан 6ipep кун бурын курорттын бас nspirepi Лобановка жолыгып едь Жаста- ры жер ортасынан ауып, мынадай ашаршылык кезш де айдалада капгандай болган эйелшщ эке-шешесше курорт манынан кундел1кп талшык болатын жумыс 6epyiH сураган. Казакша жылжымайтын казактьщ эдет-гурпын майлы iuieKiue айналдыратын казак-орыс ез баласы да окитын казакша-орысша бастауыш мектеп менгеруш1сш1н тш епн eKi етпеген. - Bi3flin В аськаны ж аксы о кы тса б олды , ж олдас. С13Д1Н карияларга жумыс табылады. Казаккка мал бакканнан ракат жумыс бар ма каз1р? Атан ауырып сал болып калган Молдабектщ орнына курорт пен жумысшылардыц шагын гурт сиырын багады. Молдабек Шолаксайдагы баласын!к1не кешед1. Ал енен сонын эйел1н1норнына доярка болады. Айлык зарплатага шагып кунше семьяга 6ip литр сут, жарты кило нан берем1з. Курорт емделушшер1не апта сайын сойылып туратын ipifli-yaKTbi малдын iuieK-карны, бас-сирагы. койшы Оспаннын, жылкышы Кумашбайдын жэне сиыршынын, доярка эйелдщ сыбагасы, - деген дэр1гер. Мусабай сол оцпмеш баяндап келед1. - Карагым-ау, осындай ашаршылык замай тугш токшылыкта малдын cyriH imin, iшек-карнын жеген казактьщ муртын балта шаба ма? - деп Бежей куанып калды. - Ал енд( баспана жагы да кинамайды. Эз!рше б1зд!н уйде бо- ларсыздар. Сонан сон э л п кешетш Молдабект1н базда отырган yfli босайтын шыгар. - Соны н ж ен , соны н ж ен , карагым. Ж еке оты рып, е з ко- ты ры м ы зды ез1м1з касы ган ы м ы з д у р ы с кой , - дед1 Беж ей ризашылыкпен басын изеп. - BisniKiiiiie болгандарыныз-ак жаксы болар ед1, Пэрзуанага жас баламен киындау болып турганы, - деп Мусабай енесше карады. Энпмеге кулак Typin бей-жай отырган Ракила баяу т1л к ап ы : 197

- Bipep-ай Еламанга ©3iMкарайлаймын гой. Пэрзуанага колганат болатын А кашты да кудай кеп керд1 гой, 6i3re, - деп Ракила кимешегшщ ушын кезше апарды. Бежей де, Мусабай да унЫз калды. Ракилага ешюм «кой, жылама» деген жок. Ала 6ecTi Tin ерге карай изектеуге айналды. - Мусажан, мына ала бестшщ бугш Арасанга ж етазер Typi жок. Елд1 жерден кеп узамай, осы маннын 6ipiue тунесек кайтед1? - дед| Бежей. - Тасмекеннен узанкырап кетпесек болмас. Ka3ip кай жер бол- масын елдщ ындыны бузылды гой, ага. Мына сем13 атты Kepin аш адамдар кеп жабылып тартып алуга эрекет кылмас дейыз бе? Б!здщ каруымыз бар екешн кайдан 6LnciH. Ку кешрдек ymiH зорлыкка барган бейкунэ жандарга кару жумсап обалына калгым келмей- да, - дед! Мусабай. - Онын да жен екен. EipaK атынды зорыкгырып алмашы, sirreyip. Кдралакетрдщ бурьшысында 6ip калкасьш тыныштау жер бар еш,соган жетш жыгылсак, - деп Kenicri Бежей куйеу баласынын жен сезше. Сай жолынын бурылыстау аланкайына келш, Мусабай ат басын таргты. - Осы жер ынгайлы болар, - дещ атасына карап. Бежей, де Kenicin, суйретшш арбадан тусп. Екеулеп Ракиланы да арбадан rycipin апды. Мусабай басы-кезш тер баскан атты догарып, арбага кацтарып байлап, суытып койды. Арбаньщ ридуанына шелекке орай салынып, салбырата байланган ш эупм, шэйнек, ыдыс-аякты шешш ыктау жерге койды. Уш кесек тасты кусырып жерошак жасады. Жарыкта зыр жупр1п ку агаштан едэу1р отын да Tcpin экелд1. Шай кайнатпакка талпынган элжуаз api Аклима казасы e3in ж1берген енес1нщ де, cinipi шыгып элс1реген атасынын да туягын кимылдатпай, бэр>не e3i жупредг Сай табанында саркырай аккан мелд1р булактан imTi жез ш эупммен 6ip Kecin экеп тем ip мосыга и ш . Сэлден сон ш эупмнщ ызыны бэрш щ тутеп калган какырыгын ж161тердей, маздай жанган от эл-куат экелердей эсер бердг Мусабай жалпиган жатаган агаш тубшдеп кегалды жазык жерге дастаркан жайып, белке наннын калганын, сузбеш алып дастарканга койды. Ymeyi дастаркан басына отырып, шай imin бола бергенде ат пыскырды. KenTi керген Бежей айналасына сузше, барлай карады. Сайды н етек жагынан жап-жасыл боп жылтылдап, жакындап келе жаткан кос шыракгы кез1 шалды. - Ойбай, Мусажан, ит-кус басбагып келед1, - дед1 Бежей сы- бырлап.

- Сонымыздан epin отырган екен-ау, жалмауыз, - дед! Ракила. -K e p in отырмын, ага, ундемешз. Жакындай туссш ,-дед1 куйеу баласы. Мусабай токтаганда-ак сактык ойлап тапаншасын шеш!п ынгайлап койган екен. Мылтыкты алып, денгелектщ купшегше суйеп кездеп отырды. Сэлден сон тау-тасты жангырыктырып мылтык даусы «шанк» erri. Бежей «Мусажан каз1р мылтык атады, Kanepci3 калма» деп Ракиланы езш е карай икемдей берсе д е Ракила «кетек» деп 6ip копан ете калды. Кднтарулы ат шылбырын узердей боп 6ip кегжен e iri. Айнала жым-жырт. О к-дэрЫ н KyfliMci nci мурынга келд1. Мусабай тапаншасын колына алып 03i мылтык аткан жакка карай тун жамылып жупре басып женелдк - Ойпырмай, мына бала 61рденеге ушырап калар ма екен? - деп Бежей сулап жаткан мылтыкка су й е н т турегелд!. - Барсаншы. Bip жагына шыксаншы. Кеп каскыр болоа камап журмесш, баланы, - дед! Ракила да де^н разден ш . Сейткенше бол- май 6ip нзрсеш дырылдата эрге суйреп келе жаткан Мусабайдын карасы да керш дь Сол колын ербен детт эрен суйреп келед1. -М у н ы н не, Мусажан-ау? - дед1 Бежей баласынын суйреп келе жатканы каскыр екенш бше тура. - Нагыз арланы болу керек, - дед! Мусабай ез мергеш ипне 63i риза болып. Кемектеспек болган атасына да ырык беред!. - ©з1м-ак жетюзем гой, эуре болманыз. ЭлЫреп каласыз. Ошак басына суйреп жетк!зген 6epire eKeyi 6ipas тен1п турды. Ат ш оп ce3in оскырынып, басын шулгып-шупгып койды. -TepiciH мен сыпырайын, Мусажан, сен демал. ¥йыкта. Ертен кун ауыр болады. 9 р ге карай жаяулайтын шыгармыз. Сойт. Жатып уйыкта. Мынауын маган ермек болды. Opi тунг! кузет болсын. 03i ел!ктерд!н жасыгынан жерш, сем!з ет !здеген не екен. - Уйкы канады гой, эл!. Мен сирагын устап 6epefiiiH. Осынын TepiciH жендеп сыпырып, дурыстап илесе, Еламанга imiK те шыгып калатын шыгар, - деп кулд1 Мусабай. - Тайкардай екен 63i. - Ракыш 63iHe-e3i келген сон эйбэтшш илеп беред! гой, - деп Бежей де куйеу баласынын жаксы ниет1мен кел!скендей болды. - 0з1м илейм1н гой, к!шкене ес жиган сон, - деп Ракила да Kenicri. Eimiri жумыстын еркектерд!к! екенш туешш Ракила Бежейге арбадагы шагын тенд!кт! memKi3in, басына Аклиманыц кенетоздау тулм imirin алып жастап, куйеуш щ KyniciH жамылып бук Tycin жатып калды. Сай басынан кектем самалы ecefli. 199