Ш. Айтматов. Боранды бекет

cin суйретш, дайсар-ад, диындыдтан дайтпайды. Кайт- дап да дай да барады? Ei<i баланы дай тед1? 8 й , эйтсе де жарамды эйел...» Сойткенше цайнап тургап ауаныц шэт-шэлекейш шыгарын, аитоматтыц балды ма огы ндай тарсылдап, тары 6ip пойыз ете шыдты. Бул екеу! асай-м усейш кетерш, ж олга mbiFbin, тагы да жум ы сца Kipidi. — Былай гой, Зэрипа,— дед1 Eflire сэл де болса оньщ к е ц ш н KOTepin, амалсыЗга айла ж о д екенд1гш бйадрмек болып. Балалардыц мунда xaai мушкш екенше дау ж од. 03 балаларымды кергенде де ж урепм сыздап доя бередь Оу, б!рад осындай тозады ыстыд даддан дазыд- тай болып тура бермес те. Э л ь а д дайтады . Ал, en,ni адыл- га салып дарасац, бул Сарыезенте турып ж атдан жалгыз сендер е м е са ц д ер то й . А йнала ел бар, е ц дуры са, мына 6i3 бармыз. Б олар ic болтан екен, енд! езш е беретш не бар? — Е деке-ау, 9буге мен де соны айтамын гой ылри. Артыд ауыз дыц деп бетеп соз айтдан омесшн. Оныц уайым-дайгысын мен эбден бш емш гой. — Оныц ж удэ ж ен екен, Зэрипа. Титыгына тие берме деп айтайын деп ед1м саган. PeTi келмей ж ур еде Озщ де 6apiH бш есщ де. Ж ан, эш ейш с езд щ peTi келш далды да. Kemip. — К ейде TinTi датты диналамыз. 0з1мд1 де аяймын, оны д а аяймын, балаларымды да аяранда жаны м шыр- ды райды. Э бу тук те Kinoni емес дон , б1рад 6iani осында Keinipin алып келгенш е oaiH-eai кш элап, iniT6fi угш е береди К утд аруга дуд1ретс!з. HeciH айтайын, б1здщ ж ад- та, Алатаудыц аясында, езен-судыц жагасында жагдай м улде басда гой, а у а райы да белекш е. Балаларды тым дур ы са ж азд а сол ж а д д а >i<i6epin а л сад па дейм13. Б1рад KiMiMis бар б1здщ? KeMnip-ш алдар ж о д , бэр! де ерте дайт- дан. Ara-iHi, oni<e-ciiyii агайын дейтш ... Оларды да шно- лап болмайды. Б1зге бола шатасып дайтедп Б1зден бурын да даш дадтайтын, енд1 рой мулде ат дуйрыгы кесшгеп. Оларга б!здщ балаларымыз не керек? Сойтш-сейтш, осы- пы ойлап, адылымыз айран болады. Bip-6ipiMi3re айтпа- с а д та, осы арада с у й е т п з 1шрид1-ау деп дордам ы з. Эбу- тэл ш т щ м уж ш генш Kepin, езег1м ертенедь.. Енд1 б!зд1 дандай кун кутш тур, 6ip дудайдыц 03i бшеди.. Осыдан соц en e y i де тш датпады . Элг-i оц п м еш снд1 даптып дозгамады да. Жолга тас тесеп, пойыз келе жатса е т ю зш ниберш , ж умыстары на -дайта Kipicefli. К,олдан бас- 108

на не келед1? Васына ic тускен пенделерге буда н артыд не кемек бере алады, не деп ж убатады? «Элбетте, мойын- дарына дорба ш ш, дайыршы болып кетпес-ау,— дейд1 Eflire iuiiHeH,— 6ip кун Kepici болар. E n eyi де ж ум ы с ic- тейдь Буларды ешкш муида зорлап айдап екелмеген де сиядты, 6ipaK енд1 дутылар жолы да ж од. Е ртец де, бур- ciryHi де бул тырырыдтан шыга алмас...» Осы бгр семьяныц тардырын дел е з iн iн; тардырындай Kepin, соларга бола неге к у ш п -т с ш , неге дамыгатынын Eflire eai де бш мей тац болады. Олар KiMi efli оныц? «Е, буларда менщ шаруам не? Басымды датырып дайте- мш »,— деуш е де болады гой. Bipeyflin; жен-жосырын ж од- тап, ад-дарасын айыратындай KiM efli бул Ед1ге? Ж ер бе- тш де KiM кеп, бул сиядты жумыскер, дала перзент1 кеп. Бул ом1рде эдш ет дайсы, диянат дайсы деп, уяты маза бермей, элек-шэлег1 шыгып, бул далай деп аш у-ызага M iueiiu не жеш бар Ед1гешц? Осы одигайардыц бастау- кез1нде отыргандар гстщ мэн-жайын Боранды Ед1геден repi мыд ссе артыд бшмей ме? Сарыезекте отырган будан repi сол бастау-кезде отыргандар, ерине, алыстан кередь Ед1гсшц неге басы датады? Ед1ге 6epi6ip мазасыз ойдан айыга алмады. Н еге еке- Hi 6enricie, ecipece Зэрипаныд халш е бола жаны ауырып, ж у р еп сыздады. Осы эйел дщ адалдыры, шыдамдылыгы, таудыметпен арпалысып, ж анталасдан TipMieiKTiri Eflire- Hi таддалдырып, тэнт1 дылды. Бул эйел дара дауылдан уясын данатымен дадпайлап, шырылдаган бейкунэ дус сиядты болып коршдь Б асда 6ipey болса — жылай-жы- лай омырылып, э л п арыздой агасыныд айтданына Konin, айдауына тусер ед1 да. Ал бул болса еткен сорыстыд зар- дап-запыранын 031шд epi.Meit 6ipre б1рдей болюш келедй Ocipece осы 6ip эдш етаздш Е д1генщ жаиын жегщ ей жен, санасын сарсацга салды да дойды: долдан келер дайран жод, бул Зэрипапыд балаларын да, куйеуш де доррай ал- майды... Осы 6ip семьяны тагдыр ппркш ж ел айдаган дацбадтай Борандыра екелш тастаганына кейш-кейш Eflire ебден е т н г е н кез1 де болды. Соншама азапда далып Heci бар ед1? Ештецен! сезбестен, б1лместен, сэры уайым сарсацга далмастан бэз-баягыша журе бермес пе едь.. VI Туе ауа Алеуттер аралыпыд оц тусттп ала Тыныц Мухитта толдындар дозгаладдай бастады. Америка цур- лыгыныд ылдиынан оянган оцтуетж-шыгыстыц жел! 6ip- 109

те-(ирте цатайып, eaiHin багыт-багдарын тувеп, купине MiHin алган. 'Гелегей айдын тещ зд щ б е й тецселш барып, ыцырана ыргалып барып, десте-десте ыргалац 6 ip ie-6 ip ie цат-цат толцындарга айнала бердь Cipa, бул дэл сурапыл- ды ц e3i болмаса да, кепке дейш толастамас топалац тол- цын болар-ды. «Конвенция» авианосец! ушш жалац ыухиттагы мун- дай толцындар цау!пт1 де емес. Басца 6ip кез болса, ол озш щ орнынан цозгала да цоймас едь Б!рац ездершщ жогаргы ек|'меттер!мен кецесщ алып, ж едел цайтып ке- ле жатцан ерекше окш етй комиссиялардыц самолеттер! ендйенд! келш цона бастайтын болган соц, цаптал жел- д!ц цайарынан сескен!п, авианосец бурылып барып, тум- сыгын ж елге царатып цойды. B epi де ойдагыдай болды. Алдымен Сан-Франциско самолей, соцынан Владивос­ ток самолет! келш цопды. Комнссиялар толык курамда екен. B epi б1рдей суеты, 6epi б!рдей ун-тунйз, yuirep.ii сыцай танытады. Он бес минуттан Keiiin олар ж абыц меж!л!ске жиналды. М эж!л!с жумысы басталганнан он бес минут еткенде Цуд1рет га- лактикасындагы 1— 2 ж ен е 2 — 1 паритет-космонавтарга арналып, «Паритет» орбиталыц станциясыныц бортына шифрл! радиограмма ж!бер!лд!. «Паритет» орбиталы станциясындагы 1—2 жене 2— 1 бацылаушы-космонавтарЕа: Кун системасынан тысца- рыда журген 1—2 ж ене 2 — 1 паритет-космонавтарга ес- керйлсш: олар ешцандай эрекет жасамасын. В!рбасордан ерекше нусцау болмайынша, орындарынан цозгалмасын. Осыдан соц ерекше екш етй комнссиялар 6ip минут уацыттарын бос ж!бермей, космос кризис-цасатын шешу баплтында niKip алысып, эрш м ез позицпясы мен усы- ныс.тарын ортага салды... «Конвенция» авианосец! тумсыгын желге царатып, Тыныц Мухиттыц тумен толцындарыныц ортасында ту­ ра бердь Бул кезде оныц уей н де Ж ер планетасыныц ец толгацты мэселес! — талай-тагдыры шепилш жатцанын элем жуз!иде б!рде 6ip жан бшген жоц. Б у л в л к е д е пойы зд а р шытыстан ба т ьщ а у ар а й , батыс- тан ш ы гы сца ц а р а й за у л а п жатады. Б у л влкеде. тем1р ж о лд ьщ 'ц о с цапт алынан басталып

cuifapa cap даланы ц Kindin тусы — Сары взектщ уланга- й ы р ж азыгы к в с Ш п жатады. Б у л влкеде цашыцтьщ атаулы, уацыттыц Гринвич м е р и диан ы бойы н ш а в л ш е н ге н Ы д ей , темЬр ж олды ц алы с- жацындытына царай влшенедЬ. А л пойы здар шыгыстан батысца, батыстан ш ы гы сц а ц а р а й ж уйткш жатады... А на-Беш тке дейпн ендй ею сагаттай ж ол калган. Цара- лы керуен Сарыезекпен сол бурынгы сарында келе жатцан. Ж ол басында туй е м ш ген сол Боранды Едйге, ас- тындагы Царанар сол сау ж елген цалпынан ЭЛ1 танбаган. Ы н ш е тыц жолмен жылжып трактор келе жаты р, тйркеме- д е п К,азангаптыц суй еп м ен катар тырп етпестен Айзаданыц куйеуй отыр, ец соцында «Беларусь» экскава­ торы жортацтайды. Bip буш рлеп, 6ip ece озып кетш , 6ipece артта цалып, ендй бйрде тубйртек тубш е сарып, апайтес сары тебет Жолбарыс бар ынта-шынтысымен салып уры п ол келедй Кун тас тебеге таянып, к,ыза тускен. Артта созалацдап талай ж ер калды. Ал Сарывзектщ 6ip белш ен етш , ендй Gip белш е шыга келсец, алды дда квкжпекке дейпн кесш ш , тагы да тары днырсыз, тулдырсыз ту дала квлбевдей бере- дь Даланьщ дарцан к е ц д т н д е т е к ж оц. Баягы Gip заман- да бул елкеш, Сарывзектщ даласын тугелдей дерлш ж ау- лап алган жауыз кел1мсек ж уан-ж уан дегендер кепке дейш жайлаган. Бул жерлерде басца да кешпел! халыцтар болтан. Жайылымга бола, цудыцца бола олардыц арасын- да ылги да цацтыгыс ж урш жататын. Bipece аиаусы, 6ipe- се мынаусы жецетш . BipaK жещ м паздар да, ж ецш гендер де GapiGip осы арадан кетпейтш. К еп болганда 6ipeyiHiK » e p i тарылып, 6ipeyiH i4 жер1 кецейетщ . Елизаров айтады гой, бул елке ондай цан TericKe татитын деп. вй т к еш кун Kepic керек, кун Kepic yniiH осындай нулы ж ер керек. Ол кезде бул арага acipeco квктем мен кузде ж ауын кеп ж а- уады екен де, ipi царага да, майда малга да ш уйгш шоп молынан жетер екен. Сол заманда бул жерлермен сауда- герлер жш журш, сауда-саттыц цызады екен. BipaK ке- йшпен ауа райы курт 03repin, жацбыр тамбай, кудыктар кургап, epicTip m e6i курап, ж ердщ тандыры тартылыпты. Содан соц KeniMceK хальщтар, турл1 тайпалар Сарыезекы тастап, басы ауган жактарына кете бастапты. Ал ж уан- дар болса мулде жогалып кетсе керек. Едйлге карай 111

ж ецкш е Kemin, сол а д Едш бойларында дум га сщген ж ауы н дай зы м-зия болыпты. К,андан келш , дайда кеткещ ешш мнщ есшде далмапты. Дыстыц куш Едшдщ успмен опыр-топыр ет1п бара ж атданда даргы с атып, муз ойы- лып KeTin, будш мал-мулш мен, тудым-тудиянымен су ж уты п wioepren деседй.. Сарыезектщ тупдазыд халды — шаруа дазад — данша диыншылыд кврсе де ешдайда аумай сол баягы жершде далды. Ж ацадан дуды д дазып, су шыгарып ез кунш Kepin жатты. Зам аннан заман етш , С ары езектщ бойы жандана бастаган кез согыстан кейш п жылдармен туспа- тус келш едк Машина шыгып, су тасыгыш келжтер пай- да болды. Егер шофер1 ж ер таныгыш болса, 6ip су тасы­ гыш маш инаны ц e3i уш -терт малды мекещц сумей _дам- тамасыз ете алады. Сарыезекпен шектес жатдан облыс- тардыц колхоз-совхоздары бул даланыц жайылымын ке- nipeK пайдалану дамы м ен, осы С ары езек мал ерййнщ турадты баздарын салмадшы да болып журген. Ондай дурылыстар данш ага туседд даржыны дайдан аламыз десш далган. Асыдпагандары дандай жадсы болган. 8сте-. эсте, 6ipTe-6ipTe б ш д1рместен, сезд1рместен А на-Беш т айналасында атсыз дала пайда болды. Оны тек Почта Ж еш ш деп атайтын. Ж урттыц 6api де: Почта Жэппкке бардыд, Почта Жэнпкте болдыд, Почта Жэгшктен сатып алдыд, Почта Ж энпкте кердш... десетш болды. Сейткен Почта Ж эшш дурылыстанып, дулашын жайып, езшщ ш еб:не бейсеубет адамдарды ш рп зб ей тш болып алды. Асфальт жол оны 6ip жагынан космодроммен жалгасты- рып, 6ip жагынан тем!р жол станцпясымен байланысты- ратын болды. Сары езекте сейтш ж аца Aoyip орнап, е н д ь picTi елке шыга келдк Буры нгы ны д журнагы нан до с ер- к е п ш E ri3-To6enin арасында ж атдан А на-BefiiT дана далган. Б ул Сары езек атырабыныц е д ардадты зираты болатын. Баягы заманда журт елген адамын осы бештке экелш дою уш ш арага 6ip тунеп, туу диырдан келетш болган. Оныд есесш е сол Ана-Бейггке дойылган шсшщ ypiM-бутагы: б1здin бабамы з А на-Б еш ттщ е зш д е жатыр, деп мадтанады екен. Эдетте Ана-Бештке кеп жасаган, K em i корген, iciMeH д е , сез1мен де халды на дам дор болган аса бш пр даналар, eni уш ш ещреген ерлер жерленед1 екен. Суцгыла Елизаров бул араны СарыезекНд пантеоны дейтугын. Сол 6ip кун1 сол А н а-Б еш тке ит ш ескен туйел!-трак- торлы даралы керуеп сояудай состпып Боранды разъезВ

нен шыгып, тырнадай xiaijiin осы дасиетт1 мекенге таяп келе жатыр efli гой... А на-Бетттщ оз тарихы бар-ды. Атадап дал гаи ацыз бойынша, эдп м е еткен гасырларда жуан-жуандардьщ Сарывзек даласын басып алуыиан басталады . Олар долга тускен тутдындарды адам айтдысыз азапда салатын бол­ тан. PeTi келсе, ж уан-ж уандар о з тутды ндарын Kepmi елдерге дулдыдда сатады екен, ал ондай тутдындар жолы болган пенделер керш едд ейткен1 олар, ofiTeyip, 6ip да- шып шыгып, сэт1 туссе, туган елш е оралар екен. Ал енд1 жуан-жуандардыд долында дулдыдта далган тутдындар- дыд кунш дудай керсетпесш. Ж уан-жуандар ондай дур- бан дулдардыц басына депеш KHrisin, айуан азаппен адыл- eciHeH айырады екен. Эдетте мундай азапда долга тускен жас жауынгерлер ушырайтын. Е д eyeai олардыц шашын 6ip дылпыд далдырмай тадырлап турып устарамен ды- рып алады. Ш ашын алып фола берген туста, ж уан-ж уан- ныд жаладдаган дасапшылары тану жерде ед сыйдац-саяд туйеш сойып тастайды. Т уй еш д TepiciH сынырып жатып, ед далы д деген тестш KOHTepiciH белек кесш алады. Сол конд! Kecin-Kecin, eni жып-жылы буы бурдыраган дал- пында тутдынныд жап-жаца шашы алынган тадыр басы­ на даптай дойган негде осы ез1м1зд1д д а з1р п заманда суга ж узпш тердщ басына KHin алатын резинка шапке сиядты сып-сыгыр жел1мдей ж абыса далады. Б асда кон даптау деген осы екен. Мундай сыдпытда ушыраган пенде не ел in кетедд не бул азапда шыдай алмай адылынаи ада- сып, еткен-кеткешн мулде умытып, OMip-бади мэдгурт- дулга айналады. Bip туйенщ тос терк!нен бес-алты кепеш шыгады екен. Басына кепеш дапталган сорлыныд мой- нына агаш мойынтурыд KHrisin дояды . Ондагы амал: тутдын пенде басын ж ерге ж етш зе алмауы керек. Осы 6ip KeiiinTe ол п тутдынды ж уан-ж уандар аяд-долып тырыс- тырып байлап, ш адш иган куннщ астына, ассыз-сусы з, айдалага апарып тастайды. вйткен! элг! тутдын, жаны дысылганда дулы ндай шырдырап, ел е р д еп даусы шыгып, ж уан-жуандар ауыл-аймагыныд тынышын алады. Бул тозад Gipiieme тэулш ке созылатын болган. К епеш бас жатдап жердщ урымтал тустарында тутдынды руластары кел!п дутдарып алып кетпесш деп дарулы дарауылдар турады. BipaK дыбыр еткен дурт-дум ырсда KopineTin жа- эыдта ондай эрекет, cipo, некен-саяд кездескеп. Алда- жалда, солай да солай, бэленше жуан-жуандарды д долына Tyciu, медгуртке айналып KeTinTi дегси дауесет шыга 113

Калган куннщ езш де элп сорлыньщ е д жакын туыстары оны дутдарып, не барымта 6epin алуга ыптыга доймаган. бй тк еш uepiuip, енд! елге бурынгы ер-азамат емес, К¥Р сулде кайтарын олар бшген. Тек ел есш де Найман-Ана атанып кеткен найманныц 6ip afleai гана ез улыныц эл- пн д ей халге ушыраганына шыдамаган. Ол туралы Сары- езекте садталган ацыз да бар. Ана-Бейгг атты зират содан Калган. Айдалада азан кепеш кигендердщ, Сарыезек аптабы- нан Tipi далгандары а з болыпты. Э лп мэдгурттердщ бесеу-алтауынан тек 6ip-ei;eyi гана Tipi калатып кершедь влгендер! аштыдтан да емес, TinTi сусамыр шелден де емес, кунге Keyin тырыскан кен Tepinin басты шыгыр- шыдтай кысып, жан шыдатпас талдысына шыдай алмай enefli екен. Тадыр ш екедеп шию кен шыжыган куншц ыстыгымен дурысып, тырысдан кезде тутдын-дулдыд басына тем1р дурсау салып бурагандай сыдырлата сыга- ды. К ун eKiHHii тэулшке айналганда-ад азапкерд1ц тадыр басына шаш шыга бастайды. Азиялыдтыц тш ендей дай- сар шашы кей-кейде кен TepiHi Tecin Kipin кете;р екен де, кебш есе шыгарга TeciK таппай, Kepi дарай ишш ба- рып, бастыц езш бургылай бастайды. Ондайды дудай душпанына да салмай-ад дойсын. Сол азаптыд адыры адыл-ecTin айнуына уласады. Тек 6eciHuii тэул1к дегенде жуан-жуандар келш , тутдыпдардыд дайсысы Tipi далды деп тексередь Егер азапкерлердщ 6ipeyi Tipi далса да, мадсат орындалды деп есептейдй Ондай бейбадда сусын Gepin, дурсаудан босатып, 6ipTe-6ipTe елденд1р>п, аягына тургызады. Ен;р бул зорадыдан адыл-естен айрылган мэдгурт-дул деген сез. Сондыдтан да мундай мэдгурт басда он сау дулга татырлыд, аса дунды дул саналады. TinTi кешпендшер арасында мынадай шарт та болган: егер езара дадтыплс дан тепсте мэдгурт-дул елее, ол улкен шыгын, онмц дуны езге азат адамныд дунынан уш есе дымбат теленген. М эдгурт езш щ KiM екенш , ел-журты, руыныд KiM екеш н, ез атыныд шм екеш н биш ес. Балалыд шагы, эке- inenieci де мулде есте далмас. Bip сезбен айтданда, мэд­ гурт езш щ адам екенш ацгармас. б зш щ KiM eKeHiH бшмейтш, сезбейтш мэдгурттщ шаруашылыд тургыдан келгенде толып жатдан артыдшылыгы болган. О да 6ip, тшЫз мадлуд мал да 6ip, сондыдтан ол Kayincia де, иесше ш ек а з багынган дул ад KecTi дул. Цашып дутылып кету деген угым оныд ойына мулде. келмес. 114

нуциге болмасын ец K,ayinTici — цулды ц кетерйпсь Цай кулды алмацыз, ш пнде нагыз булшбас бугып жатады. Мэцгурттщ баска кулдардан е зг еш е л т сол — онда еш- цашан бул 1К шьтеару, багы пбау деген с е з1м оянбас. Ондай пигылдаи ол ада. Сондыцтан да оны цадагалап, карауыл- дауды ц кажетч жок, жам ан пигылы б а р-ау де п сезш тену- д щ де Keperi жоц. М эцгурт те ит сияцты и есш е гана пе- йш. Баска ешшммен ол сухбаттаспас. Бар ойлаганы ку Карынньщ камы — карпы ток болса болды . Ал енд1 тап- сырылган icKe ж ан-тэш м ен Kipicin, пэруана берш ш , мул- TiKci3 орындайды. Эдетте мэцгурттерд1 е ц лас, киямет жумыска салар еда, кентер! 6 ip ey болмаса баска адам тезбей тш , жылбыскыдай жалыктыратын ек мез1 ж ам ан михнатка жегетш. Сарыезектщ мещреу даласындагы ел- ызде туйе келелершщ сокынан цалмай жападан-жалгыз мал жаю yniiH мэцгурттен баска ж ан баласы шыдамас едь Ондай ит елген жерде 6ip мэцгурт бэленбай адамныц I: жумысын аткара алады. Тек атауы н берсец болды — мал соцында кысы-жазы жалгыз 03i бел шеш пей тагдырга на- | лып кыцк етпей журе бередь Цожасынын пэрмеш мэц­ гурт уш ш булжы м ас зац. Б ар Tuiepi ку тамак, далада ycin елм ес уш ш ecKi-кускы комыт кшм, баска еш тецеш ц кереп жоц... Туткыпныц басын Kecin алу немесе оныц зэресш зэр тубш е ж1беру yniiH баска 6ip кез келген ж а за деген. цу- дайдыц ракаты гой. Дупиедеп жаза б т с ен н щ сумдыгы адамды акыл-ecineH айыру да. Акыл-ой — адам еле-елген- ше вз1мен 6ipre болатын жалгы з казына гой. Б1реудщ Колында бар байлык баска б1реуде де бар болар, ал акыл- ой тек саган гана тэн, басцалардш ш ен белек жалгы з асылыц. BipeyfliK акылы 6ipeyre казьша болмайды. 0 3 i- нщ тунек тарихынан тагылыктыц ец сумдык, катыгез TypiH мирас кылган кеш пещ й ж уан-ж уандар адамныц элп ец асыл цазынасына коркаулыц жасаган. Олар кул- дарды сап-сау куш нде ацыл-есшен таза адастыру амалмп тауып, сол арцылы адам баласыныц болмысына дун и ед ег1 зулымдык 6iTKeHHiH ец 6ip сорацы-зорацысын колданган гой. Мэцгуртке айналган Tipi елш баласын жоцтап турып, Кара куйш пен KacipeT-кайгыныц запырапын жутып ту­ рып, Найман-Ана былай деп бекер айтпаган да: «О, кулыным, cenin басыца кен каптап, TGMip цыс- кышпен жацгак шаккандай eTin, шмгмр салып бурап, ацыл-еЫцпен айырганда, басыцды курсаулап койып цыс- Канда, урейл1 козip шарасынан шыга канды су акканда, 115

Сарыезектщ тутш с!з жалынында дадталып, ажал аузында ындыныц дурып жатданыдда, кезерген ернще аспан- нан 6ip тамшы тамбаганда, о, дулыным, саган сонда кулл1 элемге т1ршшш 6epymi KyHfli сен даргаган ж од па екен- сщ? Сонда саган жарыд К ун Дуние-Элемдеи шам-шырад жулдыздардыд ш пндеп ед дап-дара дулей!, кезшз соды- ры болып керш ген ж о д па екен? Айдала сенщ ащы айдайыцнан жадгырыгып, азапда шыдай алмай, кунд13-туш жанталасып, еш р е OKcirin, без- буйрек аспанга дарап, кок тэщрщен араша куткен сэтщ- де, ж ан азабы мен тон азабына тезе алмай, тула бойыд булды на буральит, жулды на берген с о д аузы днан дусыд, артыднан нажч'с кетш , сол сасыдтан туншыгып кшздей тутасдан шыбын-ппрдей бет-аузыда уймелеп, ес-тусщнен айрылып бара жатып, содгы дэрмен дуатпен бар даусыд- мен бадмры п, мына дун пеш жаратып алып, оны e3i тас- тап деткен ду дудайды даргадыд ба екен, дулыным? Адам айтдысмз азаптан айныган адыл-ойыдды 6iржо- лата дарадгылыд басып, зорадыдан алжасдан зерде ту- манданып, анадныд дидарын, e3in жазда жагасында ж уп- pin ойпап ж ур еы н тау бул адты д сылдырын Monri умытып бара жатданы дда; е з аты д, эк ец ш д аты, агайын-туганда- ры дны д тур-Tyci, езщ е дарап уялы п жымиятын ды здыд аты ж а у жапы рган ж ады днан мулде шыгып бара жат- данда, адыл-есшз туцгиыдда мэдп-бади батып бара жат­ даныдда, сен сонда, дулыным, с е т жарыд дуниеге экел- гешм yniiH, с еш туганым упин мына бейбад анадды даЬарлана даргамадыд ба екен?» Бул одига кошпел! Азиядан ысырылган жуан-жуан- дар солтугпкке дарай лап дойганда болып едй Жуан- ж уандар Сары езект! кепке деЙ1'н ж аул ап алып, онымен де доймай ж ер келем ш ул гайтпад болып opi десе долга дулдар туЫрмек болып, жан-жагындагы елдермен узд ж м з ж аул аса бердй Э дегенде тутдиы лдан шабуылдап, Сары- езекке жадын ж атдан тайпалардыц талай-талай ер-аза- матын, T im i датын-баласы н да долга Tycipfli. Б о р т де дулд ы д да салды. B ipan басда танпалар 6ipTe-6ipTe ecin жиып, бас кетере бастады. Ж уан-жуандар Сарыезектен кетпек былай турсын, дайта малга дут осы кед далага б|ржолата дазы д даддысы келш жанталасты. Ал жерп- л Ы п халы д болса, басды п ты л ар ды дуы п шыгып ез ж е- pin ерте ме, кеш пе, ойтеу!р дайтарып алуды ездерше парыз санап, бул ди янатда Konrici келмедй Цалай деген­ д е де, 1рЫ -усадты урыстарда, 6ipece анау ж едш , 6ipece 116

мыпау ж ец ш , cofuc созыла бердь Bipan, сол созалац со- рыстыц езш д е де ара-тура тыныштыц орн ауш ы еда. Сондай бейбгтпш иктщ 6ipiHfle м улш артдан, керуен тартцан саудагерлер наймап елше келш, дастардан ба- сында эдп м е-дук ен дурып, вздер1н1ц Сары взектен кедер- ricia eTKeniH айтады. Ж уан -ж у а н да р дуды дтан с у алуга аса тыйым салган ж о д дейдь Э цпм е арасында Сары езекте мыцгырган келе-келе туйе багып ж ур ген 6ip ж а с туйепй- Hi кергендерш веке алады. Саудагерлер э л п туйеппм ен ceimecKici келген екен, сейтсе ол мэцгурт екен. Вы дай дарасац сап-сау сияцты, TinTi ады л-eci ж о д деи ойламай- сыц. Bip кезде ол да ш еш ен, зерек болтан шыгар, oei oai ж ап-ж ас, мурты енд1-енд1 тебш д еп келедц тур-тулгасы да Ton-T3yip. Ал свйлесе кетсец — кеше туган бала сияд- ты. Б айгус но езш щ атын, не OKe-memecinin аты н бш мей- д ь 03ine ж уан-ж уандарды ц не боле ш тегенш де сезбей дь взш щ туган ел-журтын, руын да бшмейдь Не сурасац да ундемей турып-турып: «иэ» немесе «жод» дейдц бар айтары сол. Басындагы кепеш тен долын 6ip алмайды-ау, алмайды. К унэ болса да, адамдар кейде кемютшке де ку- л едь Осы эц п м е ш айтып отырып, саудагерлер кейб1р мэцгурттердщ басына туйенщ Tepici мэцп датып дала- тынын да еске алды. Ондай мэцгурттердк «Коне, басыц- дагы туйенщ TepiciH сыпырып а л ь т тастайы д»,— деп дордытсац, ол ушш будан асдан азап ж од, жабайы жыл- дыдай жулды нып, басына eiumMfli жолатпайды. Ондай- лар eMipi басынан к е п е п т алмайды. ¥ й д т а са да сол бас кшммен жатып уйдтайды... Bipan д еси саудагерлер, ад- мадты адмад дерещ -ау, ал эл п мэдгурт вз шаруасына тас-туйш, керуен эбдеп узап кеткепше далы д туйе келе- лерш дас дадпай кузетш , далшиды да турды. Bip кер- yenm i е л п м эцгурти алдам ад болып: — Ал 61зд1д жолымыз алые. KiMre сэлем айтасыд? Сулу дызыд бар шыгар, ол дай жадта?— дейдь— Жасыр- май айта гой. Естимнпц-ей? Сол дызга сенен селем деме деп орамал апарып берсек дайтед1? М эдгурт KepyeHmire дарап-дарап турып, адырында: — Мен тунде ылги айга дараймын, ай ыаган дарайды. Б^рад 6ip-6ipiMi3fli ест1мейм!з... Айда 6ip ey отыр...— деп м»цпрлейдЕ Осы эцпм е уетш де саудагерлерге пгай дуйы п 6epin 6ip ойел отырган. Ол Наймап-Ана ед1. Найман-Апа деген ат- пен Сарыезекте ады з болып далган. Наймап-Ана жолаушылардыд козшше сыр берген жод.

8 л п хабарды е ст к е н д е ш ай дуйы п отырган эйелдщ Typi 03repin, eaeri ертенш коткеиш еш ю м байдамай да далды. Саудагерлерден эйел эли мэдгурт туралы егжей-тегжейл1 сурап кормекпп болды да, сол есигеннен артыд хабар бш удщ езш е п дорды п кетш , т ш н TicTefi дойды. К еуде- сш де 6ip кудш жаралы дустай шар етш едд езш eai эрец те ж еи , Т1л датпады ... BipTe-6ipTe сорлы мэдгурт мулде умытылып, эцпм е ауаны басда ж адда к е п т . Дуниеде не болмайды, соныц 6ipi де, Taiiipi. Ал Наймап-Ана туда бойын билеп алгап урейдд долыпыд д1рш н бшд!рмеуге тырысып, к еудесш деп шар еткен жаралм дусты д уши енпргендей болып, тек бурыл басынан кептен 6epi тус- пей келе ж атдан даралы ж аулы дпен 6eTiu буркемелей бердь С аудагерлер кеп узам ай о з жолымеп кете барды. Сол 6ip уйдысыз откен тупде Найман-Ана Сарыезекке барып, э л и м эдгурт туйепш й 1здеи тауы п, о з баласы емес екеш пе K03i ж еткен ш е жаны ж ай таппайтыны н удты . ¥л ы ны д согыс даласында мерт болганыиа бурыинан да ана ж уреп тусш'р 6ip турл! ш убэл апа беретш сиядты е д д сол 6ip aiflMayip зымиян куд ш кекейш ен дайта кетерш ген... Со- дырасыз сол кудшпен ж уреп м эцп сыздап, удайы урей мецдеп жургенш е, oni-iipicine б1ржолата коз жетшзш дайту керек болды. Сарыезек жагындагы ж уан-жуандармен 6ip согыста муныд улы шсшт болып кетш едк Оныд алдындагы шай- даста ity fieyi елген. Ол найм андарды д imiHfle эйгш ! дацд- ты K ici едк К еш и эк ес п п д KeriH ал м адда келес! жорыдда улы аттанды. блгендерд! согыс даласында далдырып ке- туге болмайды. Ж орыдтас агайын олген жауынгердш с у й е п н елге дал айда алып дайтура Tnic. Б1рад бул жолы амал болмай далды . Сол 6ip сойдан доян-долты д сорыста Н айм ан-А пан ы д улы атты д жалын душ а дулагапы п Ke6i корген. ¥ р ы ст ы д дабы лы нан ypiKKOH асау ат б!р ш етке ытырыла жонелген. У стш деп жауынгер ерден дулап ту- cin, узец п ден аягы шыдпай далган кезде, эл и аты тусшр бурынрыдан бетер уркш, адилана шауып, айдалага эли ел! депен! суйретш алды да кетть Сумдыд болганда, ади- к е з ат ж а у ж агы на дарай зы мырасын. 8p6ip жауынгер жанталаса жагаласып, урыстыд нагыз дызган шагында ш ашау кету диын, сонда да болса эли иесш суйреткен атты д алды н кес-кестеп устап а л м ад болып, ei<i агайын тура умтылган. Bipan та сайда жасырынып жатдан ж уап- жуандарды и ты д эскерш ен б1рнеше бурымшаштылар дн- 118

цулап шауып, элп екеуд1 атойлады. Наймандардыц 6ipi э дегенде-ад сададтыд жебеы rain мурттай ушты, екш- uiici датты жараланы п, атыныц басып буры п, вз тобына арен ж етш , гурс eTin ж ерге дул ап туст1. Ж ам анды д кер- мей, жадсылыд жод, дегенмен осы жагдай ардылы най- мапдар жуан-жуапдардыд жасырынып ж атдан тыц жаса- гы бар екенш были далды да , сол ж асадты д нагы з ш еш у- ini сэтте 6ip буш рден лап доюынан садтанып, етек-жедд! дайта жинап, дайта атой саларга, кеп шыгын шыгармай тез ш епш стедк Элп ж ас жауынгерд1 — Найман-Ананыд улын 1здеу ен дд эрипе, еш ш м нщ ойына да келмей ес шыддан кез едй.. 0 з тобына дайта ж етш улгерген ж ара- лы наймаппмд айтуы бойынша, жас жауынгерд1 суйрет- кен ат бел й й з ж адда лезде батып, козден гайып болып кеткен... Наймандар елш й б1рнеше кун датарынан ш ард урып 1здедй Б1рад не е л ш й , не оны д атын, не дару-ж арагы н таба алмады. Bip белы ж о д , i3-Ty3Ci3 KeTTi. Оныд елгеHi- не еш ммнщ кумой! далмаган. TinTi жарадар болганныд езш де, осыпшама уадыт шпнде ол мына мидай далада шелдеп, не дансырап оледь Ж ас жауынгердщ туыстары бауырымыз Сарыезект1ц шел1нде к е м у й з далы п кетт1 деп, ж одтау айтып, улардай ш улап коп жылады. К е м у й з далганы — суйекке тадба. Найман-Ананыд уш нде жодтау айтып жылаган эйелдер ез байлары мен бауырларын кустаналап: — Есш ерд1 дарга-дузгы н ш одыды-ау, ит-дусда niip- KiH жем болды-ау! Оны жалгыз тастап кетш , бастарыда 6epiK киш, дайтш еркек болып ж ур сщ дер-ау!— деп Kypi- ренд!._ Сейтш Найман-Ана басына дулазыган дуииеде дула- зыган жалрыздыд кун орнады. Сорыс болран сод адам дурбан болмай турмасын ол бш едд эрине. Б 1рад ез улы- ныд айдалада жападан-жалгыз, ж уз1 жасырусыз, кем уйз далганы сорлы ананыц жаныи ж е й дей ж ен барады. [\\ай- рыныц далыд нуында адырап далды. Цатпар-датпар дай- гыны белкетш ешшм ж од, 6ip дудайдан басдара арыз айтып, шарынар да пенде ж од... Б1ржолата кудер узерге, жайраган жалгыз улды д ж у- лыпы жулынранын е з коз1мен керу керек. Олген екен, ене сонда тардырдыд салгапына kim таласпад? Ана ж у- репн 6apineii де к у п й дылган ж эйт — улыныц ереуш аты- ныд ушты-куйл! жогалып кету1 едь У ш рде ескен жылды баласы ерте ме, кеш пе, efrreyip, eei от оттаган ж ерге 6ip 119

оралып, у зе д п г е аягы ш ш ш цалгап елш т! суйретш ала келу! керек едк Эие сопда апа сорлы дан ш а урейл1 болса Да, олш тщ ycTine дул ап Tycin, ойбайы п салып, оз 6eTin eai тырнагымен орып яаберш , дуд ай дарFan дойган сор- мацдай сорлымын мен деп, ай 6ip ацырар едд сонда со- дыр дудайдыц дулагы керец болып далмаса, сол адыра- дай ж одтаудан жаны шошыр едь 8не сонда сорлы ана баласынан б!ржолата кудер узш , ад мамасы дара тасда айналып, ендш жерде елш нен де дорыдпай, ажал дашан келсе де аялдамай, аладдамай, артына дарайламай, сол зулматты дарсы алар едь Цырсыдданда, улыныд елш табылмады, аты дайтып келмедд Басда жамагайын му- н ы д баласын 6ipTe-6ipTe умы та бастады, дуния хал1 солай гой, шырын дан ш а ауыр болса да , ж ар а niipKin б1рте-£прте жазылар да... м эд п умытылар. Ш рад жалгыз ана журе- riH к у д М TycKip KOMipe берер. Bapi-6opi умы тар, тек ана гана тагат таппас, умыта алмас. Апа байгус баладан бас- даны ойламас. Ереуш атда пе болды, ер-турманы, дару- жарагы дайда далды — ед дурыса, солардыд 6ipi табыл- са, улыныд дандай халге ушыраганын ш амалауга болар едЬау. Сарыезектщ 6ip булымь.нда эбден далжырап, ту- ралагап тул атты жуан-ж уандар устап алуы да ыдтпмал гой. Эбзелд1 ат та олжа емес пе. Олай бола далган заман- да, у з е д п г е аягы ш ш ш суйретш ген у л ды д Kyni не болды? Ж уан-жуандар опыд ж узш топырадпен жасырды ма, ж од элде ит-дусда жем болсын деп тастап к егп ме? Ау, егер ол oni кеудесш де жаны бар болса ше, гажайыптан шыбын жаны шыдпаса ше? Сонда жаулар оны азаптан б!ржолата дутдары п, е л и р е салы п, айдалага тастап кетт! ме екеп, элде? Элде? А, кенеттен?.. А, бэлюм?.. Кудш -ш убэда шек жод. Осынау кезбе саудагерлер шай im in отырып, Сарыозекте кездескен ж ас мэдгурт ту- ралы эдпм е айтданда, олар Найман-Ананыд esi ертенге- n i тур ган 03eriHe ш о д салы п ж 1бергендерш сезбей де далды. Ана-журек елдедалай сезш тен аласурып, атдадтап ала ж онелген. Э л п ж а с м эдгурт м е ш д бейбагым емес пе екеп, деген ой жатса-турса мазалап, букш санасын шыр- мап алды. Адыры ез кез1мен керш , ботен 6ipey болса, оны апыдтап, кудер узбеш нш е, кедш1 тыншымайтынын адидат сездп Н аймандарды д жазгы жайлауы болган ойлы-дырлы осы опдрде тастад буладтар агып ж атады. TyHi бойы Най- ман-Ана сол буладты д сылдырын сарыла тыддайды. Оныд алдынган журегш е ундес емес сылдыр булад не дежи?

Соны тывдап сорлы ж ур ек тыншыгысы келедГ. Сары езек- Ti« тылсым даласына аттанар алдында мына ж эу[цр бу- j ладтыц сыбдыр ун ш е эбден данып, дуаттаны п алгысы келедь Сарыезекке жалгыз аттанудыц даншалыдты да- терл1, д а у ш й екенш ана ппркш бьледц 6 ip a n 03i тэуекел еткен Йршйпгш ж ан баласына Tic жарып аптдысы ж од. Bopi6ip опьщ жан-дуниесш ешшм тусш бес едп Оныц бул эрекет1н ец жанаш ыр дегендердщ 03i дуп там ас. Элдеда- шан суйеп дурап далган улын да адам 1здей ме еден? BiiTeyip, 6ip себеппен Tipi далганныц озш де де, мэцгурт болып кеткен ул дан не дайыр, оны' !здеп не азап, дур бекерге журейщ ц жулмалап не керек? Мэцгурт дегеш ц 6ip кездей сау адамныц дарадшыдай болып далган дац- дасы емес не? Оны квргеннен не береко?.. Жолга аттанар сол 6ip тун. Найман-Ана уйден 6ip шыгып, 6ip Kipfli. Т ун сыдпытыпа тесш е дарап, тыц тьщ- дап, багдар багамдап, ойран болган ойын жинадтап, узад турады. Аспан ашыд, суттей жарыд жер бетше элжуаз нурын себелейдь Д ед-децестерд! бауырлай шогыр-шогыр йй л ген ад уйлер мына шылдырад буладтарды жагалай донадтан далган адду дустар снядты. Ауыл ipreciHfleri дой дотан мен одан api жылды жайылып жатдан жылга сай жадтап иттердщ урген уш , адамдардьщ куб!р-сыбыр даусы естшедь Ауыл сыртында дыздар досылып эн са- лып жур. Б эрш ен де Наймап-Ана ж у р ей н осы эн елж1ре- тедп 0 a i де 6ip кезде осылайша айлы тунде эн салган... Ес б ш п , осы елге келш болып тускел! 6epi бул ауыл жылда осы жерлерге жайлауга шыгады. Бар OMipi осы елкеде етш келедц Кезшдо Kepereci кед, уш толы адам ед1, торт уй датар тш летш . Bipoyi — ас уй, 6 ip e y i — до- над уй, eKeyi — жатып уй едь Жуан-жуандардыц шап- дышиылыгынан кеш н жалгыз... Иэ, ол oiifli жалгыз yi'w тастап KeTin барады... Жолга | кеш бата-ад жипалгап. А с-су дайындалган. Суды коЕйрек I алды. Сарыезокке жеткенде б!рден дуд ы д табыла ма, ж од па деп, oid мес су дуйып алды... К уп батар-батпастан А д inreiifli мама-агашда байлап дойды. Бар умгг артар ж ал ­ гыз жолдасы сол. А д ш гепш д Kymi мен ж у й р ш й й н е сен- бесе, Наймап-Ана Сарьюзектщ Menipey даласына тэуекел деп аттапбас та едк EKi рет боталаган А д iHren сол жылы дысмр болгандыдтан MinicKO берш , ж ар ау куйшде-йгт. ¥зы н Tipceu, бедеу ш гсннщ табаны cep inn eai, eni де ж ас малдмц табаны мудала доймаган, дос epKemi Tin-TiK, едс- Mi nip мойын, дырым eTci3 келш й бас, са у ж елгенде eni (21

танауы кебелектщ данатындай желш лдеп, ауаны дома- гайлана тартатын А д ш генш ц дуны тутас 6ip келеге ба- рабар едй М ундай жел жануардан уры д алып далар уппн ондаган тайладты м атап турып берер ед!. Мыцрырган малдан Найм ан-Анапы д долында далган жалгы з алтын дааынасы осы А д шген-дй Басда байлыд сабывдап жуган долдыд ю рш дей гайып болды. Bapi де eai аруадтардыд сыбагасы болып, ды рдына сойылды, жыл толран асыпа ысырап болды... K,a3ip элдеб1р умствен eai iaflen бара ж ат- да н улына да осы таяуда ж у ы д ж ер л ер деп Hci наймаи баласын шадырып, дара-дурымдай журтты жиып, адыр- ры асын 6epin таратдан. Т ац ды ладда Н айм ан-А на жиынып-TepiHin уйден шыдты. Табалдырыдтан аттай бере, босарага суйенш, уйдтап ж атдан ауылды муцлы кезбен тары да 6ip ш'олып алды. 8 л i де сыны тайыагав сымбатты Найман-Ана алые сапардыд салты бойынша белд1 бекем буынран. Аягында етш , шалбарланып алган. Кейлек сыртынан дыеда жедд1 дамзол, оныц сыртынан желбегей шекпен жамылран. Ба- сын а д ж аул ы дпен орап, ж елне тусы н ту й ш дойыпты. TyHi бойы ойлап-ойлап, адыры улыммен кездесу сапары- на бара ж атсам, дара жамылып Keperi не деген. 8rapiM yniT i адталмаса, эл1 де дара жамылып у л п р ер . AnareyiM сэтш де шашыныц арарраны, даш реттщ тадбасындай жу- зш айрыздаган еж!мдер! бшшбейвд екен. Сол 6ip шадта жанары на у ш р ш п ж а с келд! де , KOKiperi дар е айрылып KypciHin салды. Осындай хал кеш емш деп ойлап па едй.. Л езде дайратда мш ш , бойын жинады. Босагадан аттай 6epin: «Би-исмн-л-лаЬп-р-рахмани-р-рахим»— дайырым- ды, шапагатты алла атынан» деп А д шгенге дарай адым- дап ала ж енел дк Гнгещй ш ек-ш ок д е п ш егергенде, А д ш ген ж ары дты д эдет1 бойынша ыдырана б а д-б а д eTin, Tecin ж ерге тесеп, Tiaecin буге бердь А ш а уетш е дорж ы п- ды артып болып, Н айм ан-А на ш генге Minin, ш у-ш улеген- д е ж ан уар Tiaecin ж азы п, уе тш д еп и есш аспандата туре- гел дь А лые сапар турганы н А д iHreH сонда сездй.. Найман-Ананыц аттанганын уйдеп дызметпп дайын сщлшш ен басда ешшм сезген ж од. ¥йдысыраган дайын cinnici есш еп турып, ж едгесш жалгыз шыгарып салды. Найман-Ана дайын сщлшше: «Ертец теркшдер1ме атта- намын, 6ipa3 кун донадтап, егер жолсерш табылса, Цын- ш ад елш е асып, Туршстан барып, даспетН ЭшреН-сул- тан К,ожа А хм ет Я ссауи м е ш т н о тагзым eieM iu»,— деп кеше ескерткен... 122

Эрюм-эршм жен cvpan ауре етер деп, жолга тац бозы- нап аттанды. Ауылдан дашыдтап барын, тылсым тунед TyKnipineH эрец-м эрец колбеп ж атдан С ары езедтщ дала- сына дарай бет алган... Б у л в л ке д е пойы зд ар шытыстан батысца ц а р а й , батыс- тан шытысца царай атылып жатады. Б у л в л ке д е темЬр ж олдыц цос цапт алы нан басталып сацара cap д а л ан ы ц Kindin тусы — С ары взект щ уланта- й ы р жазыты кв с Ш п жатады. Б у л влкеде, цашыцтыц атаулы уацыттыц Г ринвич ме­ ридианы бойынша влш енгенЫ дей, reMip жолдыц алыс- жацындыгына царай влшенедй А л пойы зд ар шытыстан батысца, батыстан шытысца ц арай жуйткЫ жатады. «Конвенция» авианосецшщ бортынан «Паритет» ор- биталыд станциясындагы бадылаушы космонавтардыц атына тагы 6ip шпфрл1 радиограмма ж е н ел т т д й Бул ра- диограммада да: Кун Галактидасынан тысдары жадта журген 1— 2 жэно 2— 1 паритет-космонавтармен олардыц дайта оралу мэселес1 ж енш д е еш дандай KefliciM болма- сын, радиобайланыс жасамацдар деп датыбас датац турде ескертшд!. Будан былай да Б1рбасордыц пусдауын ку- тщдер делшдь Мухит дауылы сэл бэсецаген. Авианосец™ толдып- дар efleyip тербеп турган. Алып кеменщ дуйры д жагып ала Тыныд Мухиттыц суы сапырылып, асыр салып, асып- тасып жатты. Тец1з айдынында толдынмен ойнаран сап- сыз ад кебш жалдарды мыц дубылтып жалтырата жай- нап дад тебеде дун жардырап тур. Bip сарынмен жел еседй «Конвенциядагы» жан б1тден — авиаторлар да, мем- ледеттж дауш ыздад дызметдерлер1 де — 6api-6api сауыс- дандай сад далпында, сададай сай куйшде... Сарыозектщ ой-дыры мен жазирасын дусырып Ад 1нген жарыдтыд тынбай ыцырана боздап, сау ж е л т деле жатдалы да 6ipneuie дун erri. H eci болса тыным бермей, А д шгендй сауырлап, аптап атыраппен ацыратып делед!. Тед тунде гана сиред дездесетш саяд дудыдты ц басына тунеп шыгады. Ал тац ата Сарыезедтщ сансы з датпар- 123

жыцпылыпап мыдгыргап туйе табыпды iaflen тары жолга шыгады. K yui кеше керген кезде, саудагерлердщ айтуы бопынша, олар мэцгурт Tyiiemire нэленбай шадырымга созылып жатдан осы Думдышаптыц тусында кездескен. Найман-Ана енд! сол мэдгурт™ 1здеп, шард урып жур. Жуан-жуандарга тосыннап Tyfiicin цаламын ба деп дорда- дорда Кумдышапты айнала шарлаганына да екшпп кун. Б1рад данша ш ард урганмен ду дала мен сары сагымпан басда ештеце кезге Ш кпейдд Шрде т ш п алые кумбездер1 кокке орлеген гажайып дала коршгендей болды да, Най- кан-А на соган жетпек болып, ит олген ж ер журш, арам терго малынды. Опдагы ойы: «балам сол шаЬарда дулдар сататын базарда журген шыгар» деген дэме едд Дулдыд- да сатылайын деп турган ж ерш еп баласын дутдарып, А д ш генге MiHrecTipin алып дашеа, опы ешюм де дуып жете алмас ед1... Сойтсе, бул алдамшы сагым екеп, алданганы- на датты куйшдл Сарыозектеп адам 1здеп табу деген оцай ма екен: адам да 6ip, 6ip тушрнпк дум да 6ip. Ал енд1 кед opicTe жайы- лып, мыдрырган мал журсе, оны aftTeyip ерте ме, кеш пе, табасыц. Соны тапсад, бадташысы да табылады. Найман- Ананыд ece6i солай едд Б1рад еш жерден Tipi жан кездеспедд Жуан-жуандар далыд малый басда opicKe ауыстырып экет™ ме, элде толайым куГпнде Х иуа мен Бухардыд базарына айдап кетт1 ме деп те сескенд!. Олай болса, туйепп мэдгурт ит ардасы дняпнан дайтып орала ма, ж од па?.. Ана mipniii KOKiperiu дайгы мен кудш кернеп, ауылдан аттанарда жаратданпан 6ip-ait, тшек плетен: мешп мэдгурт болсын, мсйл1 ecci.a, адмлсыз ленде болсын, ю м болса, ол болсын, aiiTeyip, м еш д балам болып шыдса екен, efiTeyip, Tipi корсем екеп... Bip керсем — армапым ж од!— деген. Б1рад та жуырда кезбе саудагерлер KepyeHi enri мэдгурт™ кез- дест!рген жерге жадындаган сайын ана ж ур еп адыл-есшз мэдгурт улды керуден сескен1п, тула бойып урей билей бердд Енд1 дудайга: «Е, жасаган, балам Tipi болмаса бол- май-ад дойсын, б1рад е л л мэдгурт сол болып шыдпаса екеп, бадытсыз басда 6ipey болып шыдса екен»,— деп жалбарыпды. Ал алыстан сарылып, сансырап келе жат- даидагы мадсаты — элг1 мэдгурт™ оз кез1мен Kopin, oai- 1н д улы емес екепш е эбден cenin, б1ржолата кудер узу. К удер узш , елге дайтып, далган румырында тагдырдыд салганын Kopin журер ед1 де... Енд1 б1рде бул райдан дай­ тып: «Е, дудая, сол бейгаара мэдгурт басда 6ipey емес, 124

к мепщ улым болса екен деп зарыта, зарлапа тш едь щгурт турмад, тары 6ip бале болын кетсе де, тек м еш д им болса екен...» Ойлар сайысыныц осындай ойраныида келе жатып, ен- 6ip дырдадан аса бергенде, кец алдапта жайбарадат йылып жатдан тумен туйе табыны козш е оттай басыл- 0ркештерш май тутдан додыр туйелер мадраздана ;-мад басып, эр дараган, ш ецгелдщ басын 6ip шалып, лыл-ы-ып жур. 1здегешм адыры табылды-ау деп Най- ц-Ана э дегенде дуанганнан А д шгенд1 сауырлап, epic- дарай салып урып келе жатты да, кенет даз!р мэдгурт ымен KopiceTiHi ecine тусш , eci шырып, туда бойы дал- 1лдап, урей-уркед болды да далды. Тары 6ipfle дуаныш ;ын дайта билеп, не болганьш бшмей, ж у р ен Tycidp ■ш-ушты. Мыдгырран мал мынау, а у , мупыд бадташысы дайда? ы мадда болса керек едй в зек тщ арры 6eTineH 6ip адам ршдь А уладтан KiM екеiriи айыру диын. Цолында узы н яры бар, уст1не доржып, торсыд артдан MiHic т у й е и тегш де, елг1 бадташы сабалад тумагын баса Knin, ж а- ндап келе жатдан жолаушыга бей-жай дарап, дозгал- стан тура берд!. Таяп келш, Найман-Ана оз улын тапыгаида, туйе ус- >ен далай аунап тускеш н eei де бш мей далды. А д ш - тнен дулап тускендей болып едд оны елер шама жод! — О, улым мешд, дулыным! Мен сен! !здеп ш ард ур- м!— Ол ки!здей тутасдан баялышты кеше-меш е ум- !ЛДЫ.— Мен сен1д анадмын! Ж ур еп TycKip су-у-у ете далды. Аягымеп ж ер тепк!- I, аузы-басы кемседдеп, озш oai теж ей алмай, ал кеп 6ip фасын, боздасын сорлы апа. Буын-буыны д1ршдеп, ап туспекке томардай дадайып теб!ренбей турран улы- д иырынан дос-долдап душ адтап алран. Тебесш ея \"йы тошп турран дара дайры aiaMayip салм адпен енд! ‘in устше дулаганда, амалсыздан адырап, азалы 6ip, йл1 б!р унге басдан. Жылап турып, ж ас ж уган а д ша- ”ыд арасынан, бвтшдеп шац-тозацды кевден аддан жас панып, соны оуртпек болып, д1рш дад дан саусадтары - Д арасынан вл! де ум!ткер квц!л ез улыныд таныс ди- ,>ыиа дадалады. Meni таныр ма екен деген ынтызар итнин улыныд жанарына жалбарына кеэ Tirefli. 0 8 ана- iH тану дегеп сошла диын емео дой, дудай-ау!.. Б1рад анау бул ейелд! осы даладан кунде керш , ебден i уйренш кеткендей-ад, бул жолаушыныц алыстан 125

арып-ашып келгенше титтей де мэн берген жод. Дасында 6ipey бар ма, ж од па, неге жылайды-ау, неге куйаеледьау деген не, ж о-ж од, селт етпедьау сабазыц. «Ау, неге жы- лап турсыз?»— деп те сурамады. Ол-ол ма, 6ip сэтте ана- сыныц долын ез иыгынан ысырып тастап, жанынан 6ip сэт ажырамайтын домдаулы туйесш жетектеп, тасырад- даган ж ас табын алыстап кетпед1 ме екен деп, туйелер ж адда дарай аявдап кете барды. Ж ападан-ж алгы з далган Найм ан-Ана ж ур есш ен оты- ра кетт1 де , е к с т н баса-алм ай, до с долы мен б етш мыжып, басы салбырап, сансырады да далды. Адыры ел-дэрменге келш , сабыр садтауга тырысып, баласыныд артыпан бар­ ды. Мэдгурт улы сабалад беркш баса киш, буган зердеаз, мэны з тана коз диыгын тастаганда жел дагып, дайыстай- дарайып, e.ii беттенш кеткен ж узш де болар-болмас жы- миыс efleci ш алы дтап еткендей болды. А л к езь.. кез1 ду- ниеде не бар, не жогынан бейхабар, бейтарап, сол баягы адасдад, сез1м-сезшс1з куш нде дала бердь — Отыр, сенлесеш к,— дед! сорлы ана ah урып курсь н!п алып. Eneyi жерге отырды. — Сен меш танисыд ба?— дед1 анасы. М эдгурт басын шайдады. — Сенщ атыд шм? — Мэдгурт. — М эдгурт деп ceHi даз1р атайды. Ал бурынгы атыд есщ де ме? Е сщ е Tycipnxi шын атыцды. Мэдгурт yHcie. Bipдеценi есше Tyciprici келш , ышды- нып-ад отыр, T im i диналганнан Kencipiri терлеп те кеттц б1рад кез алдын flip-flip еткен тунжы р туман тутты да турды. Cipo, кез алдын ештеде корсетпес далыд дапас даптап алса керек, еш тедеш есш е Tycipe де алмады , елес- тете де алм ады ... — Э кеднщ аты н бш есщ бе? Э кеднщ аты KiM? б зщ н щ ел щ дай да, руы д KiM? Тым дуры са, туган w epifuu бш есщ бе? Ж од , тутасдан ту цгаы д туман. Ол еш нэрсе бш мейдь — Ц удай-ау, дандай куйге душ ар дылран с е т ! — деп сыбырлап, ана мудлыд дайтадан epiKcia аузы кемседдеп, ыза мен дайгыга булыгып, е зш oai баса алмай, ексш -ек- cin, узш ш -у зш п боздай бердь Ана дайрысы мэдгуртке шыбын ш аддан рурлы KepiHreH ж од. — Ау, ж ердц суды тартып алса меши, байлыгыдды тарты п алса мейл!, тпгп ж аны цды алса да мейл!,— дейд1 126

ана унш шыгарып.— А у, адамныд адыл-ойын тартып алуды дандай даражурек ойлап тапты, дудай-ау?1 О, ду­ дай, бар екенщ шын болса, мундай сумдыдты журтда да- лай дарыттыд? Ж ер бетш де басда сум ды д а з ба еД1? Сонда мэдгурт улына дарап турып Найман-Ана ай мен кун, кулл1 элем туралы, 03i туралы атадты ж одтау жырын айтты дейдй Сарыезек женш де сез болганда осы жырды жаттап айтатын бш п ш тер эл1 де бар. — Мен ботасы елген боз мая, Тулыбын келш шскегсп... Осылайша куйш ш , Сарыезектщ диырсыз м ед1р еу да- ласын жубанышсыз, шекЫз ж одт а у жырымен куд!рент- кен екен... Б1рад мэдгурт ул селт етпеген. Сонда Найман-Ана сурадты тыйып, енд1 э л п бейбад улына жен-жосыдты созбен жетшзбек болтан гой. — Сенщ атыц — Жоламан. Естимшщ сен? Сен — Ж о- ламансыц. Экеднщ аты Д ененбай. Экедд1 умытый далды д ба, дулыным? Ол саган титтеш цнен са да д атуды уйретш efli гой. Меи сенщ анадмын. Сен м енщ баламсьщ. Сеп найман руынан боласыц, удтыц ба? Наймансыц сен... Айтуын айтты-ау байгус ана. Б1рад баласы мещ реу дара тастай мелшиш тура бердк Не айттыд, не дойдыц демедй Оган ана эз1здщ зары да, шеп арасындагы ш епрт- кенщ шырылы да 6ip сиядты. TinTi болмаган соц Найман-Ана мэдгурт улдан: — Сен мунда келгенге д е й т не болды, бш есщ бе?— деп сурады. — Ештеде де болгап жод. — Мунда келгеш дде кунд13 бе едд тун бе efli? — Ештеде де. — Юммеи сейлескщ келед1? — Аймен. Bipan 6ia 6ip-6ipiMi3fli ест1мейм1з. Айда 6i- реу отыр. — Тагы не далар едщ? — Басымда дожамны д басындагыдай бурым болса. —■ Келпи 6epi, басыда олар не icTefli екен, к ереш н,— деп Найман-Ана долын соза 6epin efli, мэдгурт ш од бас- дандай, ыршып TycTi. Ш епн ш KeTin, дос долымен тума- гын баса далып, енд1 дайтып анасына дарамай дойды. Баласыныц басы туралы еш уадытта тырс eTin Tic жар- мау керек екенщ memeci сонда тусшдй

Осы кезде алыстан туйел! адам коршдй Туйе мшгег осылай беттоп келед1 екен. — А н ау KiM?— д е п сурады Найм ан-Ана. — М агап аудат алып келе жаты р,— дед1 баласы. Найман-Ана шошып далды. Кенеттен келе жатдан жуан-ж уан керш далмай турганда, тез жасырыну керек- Ti. Ол ш гепд1 ылдым-жылдым n ierep in, yciiH e мш е бердь — Сен еш теде айтпа... Меи кешш пей келемш ,— дед1 Найман-Ана. Баласы упдегеп ж од. Оган 6api6ip. Ж айы лып ж атд а н ту йел ер дщ ара-арасы мен ш ген Mi nin еткен ш е ош ндй Енд1 болары — болды. Табынра тая| дал ган ж уан -ж уан а д inreH мш ген адамды , эрине, корь дойды . 1 пгенд1 ж етектеп ту йел ер дщ ара-арасы мен жая;, кету керек-ад едк Табыннан едэу!р узап барып Найман-Ана жагасын далы ц ж усан еск ен тер ец ж ы рага Tycin KeTTi. Ол осы жер ге ш генш ш огерш, жасырынып жатын, эл п жуан-жуандт бадылайды. Айтса-айтдапдай, ж ау оны байдап далга! екен. С элден со ц -а д сол ж у а н -ж у а н туйесш желд1рш оты ры п жорты п келедй К,олында найза, мойныпда садад. Эл1 алыстан ш алынган ад туйел1 адам дайда райып болды де гендей жан-жатына алад-жулад дарап, ж уан-жуан ад-тан К,алай дар ай ж у р ер ш 03i д е бш м ейдь Ж ы раны , жарань ж атал ап былай 6ip отН , олай 6ip e rr i. Соцры рет тш Н та- яп далы п, заул ап оте ш ыдты. Н айм ан-А на А д iHrennin тумсыгын жаулыдпен буып тастатаны мундай жадсы бо- лар ма, ей тн есе хай у а н неме у ш ш ы дса — б гг п той. Ж а- гадаты жусапныц арасынан сыгалап жатып, Найман-Ана ж уан -ж уан ды ан ы д кердь MiHreHi бар ад туй е екен, ж ап- ж агы на ал ад -ж у л а д дарайды . Б орж ы д 6eTi cipecin да- лыпты. Басында дайыд сиядты дайды дара далпад. Ж ел- к есш де eKi айы ры д орген бурым кунге дур ап , оцып кеткен сиядты. Ж уан -ж уан узецг1го аярып ппрене Tipen, ту- fienin у стш д е тур егелш туры п, найзасы н серт устап, коз- дер1 аларып, айналаны тш те шолады. Бул СарыезекН басып алып, талай халыдты дан жылатып, дулдыдда ай- да п дор ды лган дат ы гез ж ауларды ц 6ipi едь Н айман-Ана- ныц суттей уйып отыргаи уясын да бузган осылар. Дару- жарадсы з жалгыз ейел мыпа жалмауыздай жойпат жаура пе даудар корсете алмад? Б1реудщ жерш , малый тартып алтаны 6ipcopi, ал адам дары н д у л етш , оны мэцгуртке айналдырып ады л-есш ен айырура бул жойпат жабайы 125

'жауыздарды кандай ахуал, нендей жагдай итермелед! екен... деп ойлады сонда Найман-Ана. Apbi-6epi алцын-жулцын шапцылай ж у р ш -ж у рш , ж у - ан-ж уан ацыры табыпга карай тартып отырды. Кун кепшрген. Кун батып кетсе де, оныц алау шапа- гы мидай даланыц устш де цызарып турып алды. С элден соц б1рден ымырт yfripuiin, тун т у н е п т у е й . Найман-Ана сол тунд1 е зш щ соры кайнаган мэцгурт улыныц мацайында жападан-жалгыз еткердь ¥лыны ц жанына жакындап баруга сескендь 9 л п жуан-жуан та- «ында тунеп калуы да мумкш гой. р Содан сорлы ана улымды мунда кор етш калдырмай, веде болса алып кашайын деп туйдь Me&ii мэцгурт-ак оолсын, мейл! акыл-естен ада ауыш болсын. Сарыезектщ цуарган даласында пенде халin кешкенше, неде болса ез ушнде журсш. Ана-журек осылай деп зар иледь Баскалар йендшкен сумдыкка бул кендйге алмады. 03iniK езегш ен j Шыккан жалгызды жаутацдатып ж а у колында калдырура | 'жаны тозбедь KiM бйгедк coTiH салып, туган ж ерш корген лоц баласыныц eci Kipep, KiM б1лед1, балалык шагы ecine fycep, миы оянар... '■ Тан ата Найман-Ана А к ш генге MiHin жолга шыкты. Т у т бойы efloyip узап кеткен туйе табынга алыстан ора- еытып, байкап-байкап, акыры таяп келедь Жайылып Пурген малдыц тещ регш apbi-6epi эбден шолып, ж уан- Жуандардыц жогына K03i жеткен соц: — Жоламан! А, Жоламан! Амансыд ба, кулыным!— деп дауыстады. Баласы жалт Караганда, кайран ана куанганнан yHi де окыс шыгып, yMiTTeHin калын едк сейтсе улы тек да- уыска гана бурылган екен. Анасы сонда тагы да баласыныц акыл-ойын оятпак болып жанталасты: — Онланшы, балам, атыцды айтшы, атыц KiM сенщ ?— деп жалына, жалбарына ж ан ушырды ана-муцлыц.— Се- HiH экец Дененбай гой, умытып калдыц ба? Сенщ атыц Мэцгурт емес, ойбай, Жоламан. Наймандардыц улы ко­ пнил6 жолда келе жатцанда тугансыц. Содан атыцды Ж о- ламан цойганбыз. Сен туганда жолда тоцтап, уш кун бо­ йы той тойлагапбыз. Бул аар-эцпме баласына шыбын шаккан гурлы эсер \"тпесе де, ана uiipKiH aiiTeyip 6ipi болмаса, 6ipi ecine ту- -ep, сацлаусыз санасына 6ip сэулел1 сызат тусер деген >-3270 129

умггпен ынтызар сезш дор дылып соплей 6epfli, айта бер д‘ : — Е сщ е Tycipini, аты ц KiM сенщ ? Сен in екец — Де- ненбай! Содан доржындагы жол азыгынан а л ь т баласын та- мадтандырды. Баласы аудаттанын отырганда, анаси ыцылдаи 6eciK жырыи айтты. BeciK жыры мэцгуртке оте унап Kerri. Ана жыры жа- нына жагы п бара ж атса керек, конектей дап-дара бол cipecKen бет-ж узш е иненщ ж асуывдай жылу пайда болыг, ж 1бпендей керш дй Сол-сол екен, уш ткер ана: «Кулыньш, кетешк бул даргыс атцан жуан-жуандардан, туган eniip дайт»,— ден жат та кеп жабысты. Мэцгурт буган кенбод. А у, малды KiM багады? Малды тастап, басда 6ip жад|,а KeTiu дал у деген ол уш ш мига ш рмейтш сумдыд. Дожа- сы: «Малды тастап 6ip eai аулад кетупи болма»,— дю буйырган. Дожасыныц айтданы — айтдан: ол табыщ ы тастап еш дайда да бармайды... Найман-Ана дара жартас дадпаны дур бексрге да$- дан дай, 6ip айтдан соз1н мьщ айтып: — Ойланшы, балам, ш мнщ улысып? Атыц KiM? Эыц сен щ Д оненбай!— ден жагы сембей зарлады. влгеи ботасып и р ш тп ек боп боздаган шгендей зьр- лай-зарлай, ж азган ана у за д уады т отырып далганын бая- дам ай, тек кеш еп ж у аи-ж уап тагы да табынга таяп дая- гапын e ip -ад Kopin, шошып кеттй Бул жолы ж а у туйес в желд1рте Tycin, тым ж ады и келш далган екен. Найман- А на одтай атылып, А д in тенге даргып мшд1 де, ауладда зымырап ала женелдй Сойтсе дарсы жадтап буган дарай тагы 6ip ж уан-ж уан тура шапты. Сонда Найман-Ана тэ- уекел дев тас жутьш, еш жуан-жуанныц ортасынан А д iHreeiH агызып оте шыдты. Ж ел а я д А д iHreH о д боны алга озып KeTTi, арт ж адтан найзаларын жардылдатып ж уан-ж уандар ди ду салып дуы п келедь Б !рад А д inrenre ж ету дайда-а-а. Барад ж унд! туйелер! титыдтап, дара y sin дала бер дд ал А д iHreH болса, ж улды здай жуйткш, Найман-Ананы аны д аж алдан аман алып шыгып, Сары- oaeKTin танабын дусырып, дустай ушты. Ы задан жын буган жуан-жуандар дайтып барып бас салын м эцгуртп сабаганын ана-зарлыд бшген жод. Мэн- rypTTi ур не, урма не. Тек айтары: — Ол магап niemeHMin д ей д д— дей бередй — Цайдагы ш еш ец ол cen inl Ш еш ен ж ок сенщ ! О.с датынныц неге келгенш сен бш есщ бе, адмад? Бьлесщ

бе-ей? Ол датын сен щ басыцдагы кепеш ицц ж улып алып, апау ады мад басыдна и кен термин сыдырып тастамад- ш ы 1 - деп ж уан-ж уандар мэцгурттщ жаныы т у р п ш т р д ь Сонда MO»rypTTiu даи-дара жуз1 даны даш ын, ш убе- ректей пгарып, д уп -д у болып Kerri. Мойнын iiniHe тартьш, бас салып кепеш-тымагын дос долдан устап долга тускен аддай, жан-жагына урейлене дарады. — Эй, сен дорыдпа! М э, мынаны уста!— деп ж уан- жуаидардыд улкеш мэцгурттщ долына жебел! сададты дарма га бердн — Ал, кезде!— деп Kinii ж уап-ж уап е зш щ далпап.ш аспанга ладтырып ж1берш едд далпадты жебе лезде те- cin OTTi.— Ойбой, мынаны дара!— деп далпадтьщ neci ац- тац далды,— Мынау да 6ip белы болды-ау! Наймап-Ана Сарыозектщ жайыд даласында уясы бу- зылгап дустай шырылдап, айналып журд1 де дойды. Enfli не icTepin, не кутерш де бйш ейдй Ж уан-ж уандар далы д малый enfli ез Ордасыиа дарай жады ндатып айдап кете ме, жод элде Найман-Ананы устап алудыд амалын ойлап, ацдуга кеше ме — белпЫ з. Ойы он садда кетш, таса-таса- ш.г сагалап, олiijiорд! алыстаи коздеп журит, eKi ж уан - жуан табыннан алыстап, ауылдарына дайтып бара жатданын к о р т , датты дуанып далды. Э лп eiseyi артына дарайламай, датарласып кетin барады. Олар эбден алыстап кеткешпе Найман-Апа коз алмай ацдмп турып, адыры улына оралуга бекшдк Бул жолы баласын далайда алып кетуге бел байлады. Мэцгурт те болса — оз перзентд мэц- гурт болтаны баласыныд rciiiaci емес, тагдырдыд салганы, жойпат жаудмц датыбас дараж уректш гд ал б1рад ана о з балапапып ж ау долыпда дулды дта далдыра алмас. KopciH паймандар! Цолга тускен наймап ж т т т о р ш тас ж урек жалмауыр ж ау далай азаптайтынын, далай дор- лайтынын, адыл-ecinen далай айыратынын Kopciir. Кор- cin де ыза мен кек кернеп, дару-жарагы н алып, намыстьщ тулпарына Mincin. Ж уан-жуандар паймандардыц ж ерш тартып алды. Маселе жерде гапа ма екеп. Ж ер жарыдтыд б о р т е де жетедь Цорлыгын айтсайшы, дорлыгын. Бул дорлыд TinTi алыста ж атсад да жапыда батар, ж ай тап- гырмас... Осыны ойлап Найман-Ана улына оралды, не деп шандырарын, далай KoiiAipepin куш бурын ойлап, осы гунде оны далайда алып дашуга бешнген. 1'»Р дарангысы едй Сарыозектщ сайын cap даласыи тызгылтьш ренте малып, саны мен саласынап сусып 131

OTin, тэты 6ip тун таянды. Бутан дейш де дэл осындай сансыз туп тускен, будаи кейin де сансыз тун келе бер- мек. Ж елм ен ж арысдан Ак, iu re n Найман-Ананы сау же­ л т отырып, ж уап-ж уаядарды д туйе табынына да алып келдй Байыган к унш д жет!м соулес! дос вркештщ орта- сында отырган ана тулгасын айдындап, айбаттандырып ж1берд1. Ж ан-жаты на са д дарап, уайым бутан Найман- Ана дидары боп-боз эм cecTi едй Шашыныд а га да, беп - ш д эн«м 1 де, ж уз! мен к е зш д еп муцлы уайым да мына С ары езектщ iq ip дарацтылытындай дайтылы, данаты дайырмлгап дустай qacipeTTi едь.. Табынта да eHin, туйе- лер дщ ара-арасы мен келе жатып, жан-жатына дарайды, ал баласы еш ж ерден корш бейдь Yc/пнде доржыны бар Miiiic Tyfteci буйда-шылбырын ш убатып, даннен-даперыз жайылып жур, бала жод... — Жоламан! Цулыпым менщ, Жоламан, дайдасыд?— деп тады рды Найман-Ана. Б ш т'м Kopinoefifli, тырс еткен дыбыс та жод. — Ж оламан! Кайдасыц? Мен апацмын той! К,айда- Ж ан ушыра ж ан-ж аты на дарап турып, туйе тасасын- да 03ine дарай адырнасын тарта садад коздеп, Сверлен отырган мэдгурт улын байдамай да далды. Мэдгурт ул атайын десе к ун ш д содгы cayneci к езш е шатылысып, ешЦ ол одтайлы caTTi KyTin отыр едь — Ж оламан! ¥л ы м менщ !— деп дауыстады, оган элдене болып далды деп абыржыган анасы. Туйе уетшен бурыла 6epin, керш далды:— Атпа!— деп А д шгеннщ басын бура бергенше болмады, сададты д eTKip жебел1 огы зы д-д-ц eTTi де, сол ж а д тардолты дтыд астынан Renin Kipra ете далды. А яусыз аж ал огы солай тидь Найман-Ана 1нгенн!д мойнын душ а жайлап барып дулап туст1. Цулап тусерден бурын басыпдаты а д жаулыгы уш ып кетт1 де, лезде дусда айналып, аспанды ш ард ура шырылдап: «Ойланшы, ш - нщ баласысыд? А ты д т м ? А ты д KiM? С енщ е к ед Д енен- бай! Денепбай! Дененбай!..» — деп зар дадсады. Найман-Ана суйеп дойылган жер Сарыезектщ Ана- Б еш т мазары деп аталып Kerri... А д ш геннен кеп урпад тарады. ¥ргашылары енесше тартып, адбас болып туып, шартарапда дадды Kerri, ал еркектер1 qaaipri Боранды Царанар спядты дара рещ д ке- лш , зор болып туар едь Haaip суйегш А н а -Б ей й к е алып келе ж атдан д а з а н - 132

■ P W 1--'-*'*.... . ran мардум: «Каранар тегш тектен емес, Найман-Ананыц атадты Л и iHreninen калган туды м »,— деп ылги да дэ- лелдеп багатын. Е д1ге Цазангаптыц осы айтдапыпа кэмш сенер ед1. Неге сепбеске?.. Боранды Царанар Цазангаптьщ сеаш растап турган ж о д па... Б астан OTin ж атдан неш е алуан I сын-сынад, жадсы да, жаман да кундер бар — соныд бэ- рш де де ж а н с е р т , Tiperi осы Царанар болып келедь.. Тек бураныд жараган шагын дуд ай KopceTneciH. Ж эне де дыстыд нагыз 6ip дадаган кезш де жарайтынын дантесщ . Дыс та садылдайды, бура да садылдайды, дос дыс дата- рынан дайарланган кезде — тозадтан да жам ан... Bip марте Кдранар Е д й еш датты дажытты. Егер де туйе адам болмай-ад дойсын, эйтеу1р, адылды мадулы д болса, Eflire оныц сол дылыгын ешдашан кешпес едк.. Б1рад ж арау шагында жындана дутырган туйеден не сурайсыд... Амал не... TinTi маселе онда да емес. Б ул тек peri келгенде ай- тыла салган эдп'м е гой, эйтпесе хайуан баласына екпелеп бола ма, эш еш н тагдырдыц салганы осылай 6ip шыргалац шыдты да. Оган К,аранардыд не датысы бар? Б ул шыр- галацды Цазангап ж адсы бш ер е д д вдш у т м ш айтдан да сол, болмаса Едшенщ дандай-дандай хал KemepiH юм бш ген . VII 1952 жылдьщ сарша-тамыз бен сумбш е шагын Едше бастан кешкен бадытты 6ip кундер сапап, аса 6ip аяулы К аш мен еске алатын. Сидыры бардай, Едогешц коршкел- fliri келд1 де дойды. Кеыртке екеш кеырткенщ esi жанын коярга жер таппай, шадшиган куннен жан саугалап бо- сагага тыгылган аптап ыстыдтан кеш н тамыздыд орта тусында ауа райы кенет езгерш сала бердь Алаулаган ыитап лезде сап-сап тыйылып, 6ipTe-6ipTe салдын тусе бастады, адамдардыц тым дурыса т у н п уйдысы тыныш болатын болды. Жылма-жыл демей-ад дояйыд, б1рад кей- кей жылдары Сарыезекке де рисалат нуры ж ауып, дадыр гундер орнайтын кез болады. Цысда дауа ж од. Цыс да- шанда датал. Ал кейб1р ж аз ко«ini тускенде осылай 6ip жадыраитмпы бар. Мундай шад, 6ip жолы Елизаров айт- дапдай, аспанныд жогаргы дабаттарыпда эуе толдындары багыттарын оагертш, орасан аласапыран, улы кешкш кургенде туады екен. Елизаров осындай 6ip эдпм елерд1 ■йтуга думар едЕ Оныд аптуынша, аспанныд бш гшде 133

козге к ер ш бес орасан алып озендер арып жатады. Тынбай а д д а п сол озендер Ж ер шарын ш айып турады-мыс. Сол 6ip желдор желш гон Ж ер жарыдтыд оз жолымен анналыц ж уре бередд уадыт агымы дегенш13 сол кбршедй Елнза- ровтыц оцпм есш тыцдаудыц 03i 6ip ганибет. Мундай адам дар некен-саяд, ж апы ж а й са ц Kici едй Боранды Eflire Елизароаты датты дур м еттейтш , ол да Ед1ге десе iunteH асын жерге цоятын. И э, сонымен, Сарыозекте апда-санда ж ан саугалап салдын самал алып келетш алы ауе езен- flepi элдсдалай оз onirinen томендейд! екен де, Гималай- ды ц бн!к ш ывдарына барып т1релед1 екен. Ал Гималай дегеш щ а, дудай-ау, итардасы диянда емес не. Б1рад 6api- 6ip Ж ер шарыныц аудымымен алганда ол сонша алыста да емес корш едк Сонымен тумсыры Гималаи Fa барып п - релген элг1 озендер амалсы з Kepi бурылады рой. Cefrrin ол У ндютан мен Пакпстанга ете алмайды. Олардары ап- тап аптап куш нде дала береди Ал оныц ececine элы езен- дер Kepi оралып, С ары езектщ устгае 6ip емш -еркш жайы- лады рой. б й т к е ш С ары езектщ даласы мухпт-дарпядай далиып ж атдан кед дуние, тосдауыл-ксдерг1 деген мунда ж од... Осылайша сол озен бул дардаи далара Гималай- ды ц салдыны н алып ж етсе керек... Не десо о десш , сол жылы сарша-тамыз бон сумбигешц арасы 6ip ж у м а д ж а з сиядтанды . Сарыозекте жацбыр дегеш щ а тэбэр ш . Op6ip лгацбыр есте у за д садталар. Ал, мьша жацбыр Единнщ есш де м эцгш кке далып дойды. 0yeni аснанды булт торлады. Унем1 ynipeiiin, аптаптан дуац тартып, м1з бадпай сустанып туратын аснанды булт то])лаганыпыц eai кезге 6ip турл1 тосац керш дк А у а бу- ланып, адам айтдысыз дапырыд даптады да кеттк Сол кун1 Е д1ге TipKeynii еда. Р азъ езд щ туйы д жолында ш а- рыл тас пен дар агай пш алдардан босаган уш платформа турран, ж ук соныц алды нда Tycipuiren. Бдеттеидей, бас- ты дтар oye.ii бол-болдыц астына алгап, сойтсе алы п-жу- лып бара ж атдан дэнеце де жод: жугш жумыспгылар ал- ды н-ж улды н Tycipin болган соц да э л п платформалар туйыд жолда жарты тэулш бостан-босда дацдиып дарап турды . А ж у гш тус1рерде бекет басыидары icKe жарарды ц 6api тугел жабылды: Цазангап, Эбутэлш, Зорипа, У юба- ла, Б екей — afiTeyip, не керек, тш елей TeMip жолдыц ез- ш де ж ум ы с йугейтш дерден басданы ц 6api ж ук Tycipyre тугел ж е гш п едй Ол кезде жумыстыц 6api долмен атда- рылады. Техника ж од. К ун болса — дапырыд! Буынды- рып барады. К,асадана осындай дунпеш ц 03i туншырып

турганда келе далганын кермейсщ бе платформаньщ. Амал neuiiK, жумыстьщ аты ж ум ыс, тодтаты п дою Fa бол- манды. А д тер, кок тер болып, арпалы сдан адам дар. Yni- бала басы айналып, шыдамастан, дусып жШердк Ыстыдта дара май сасыган ш палдардып Hicin иттщ етш ен жек керер едд шыдамады. Амал ж од, уш не дайтты. Онан сод уйлерш де ыстыдтан ауыздарын бададай ашып отырран балаларына барсын деп барлыд эйелдерд! босатып ж1бер- д 1. Тек еркек кш дш далды да , тарамыстай тартылып таудыметке туси-ад, б1рад 6opi6ip жумысты да тындыр- Ал ертедше, дал жацбыр жауатын куш , бос платфор- малар откш пи товарнякда « р к етш ш , К,умбелге дайтары- латын болды. Паровоз ыргалып-жырралып, ж олдан жол- ра тусш , вагондар н р кел ш болганш а, Eflire солдат монша- сындай дапырыдтан дан дуса жаздады. Мынандай тунш ыддан дапырыдтан ropi, куннщ 03i шыжып турганы жадсы едь Паровоздыд MainuiiHci де 6ip ыырыц неме екен, мимырттап, ыбылжып ж урд! де алды. Ал сен болсад вагон вагонныц астынан буктетш ш ж ер бауырлап, едбек- | теп ж ургеш д. Eflire сонда жаны тезбей элг1 машинист! еке-шешеден ii;i6ep;(i дейсщ . А нау да аяган ж од. Пеш! лапылдаган паровоздыд iuiin/ie машинист байрустыц да корген Kyni кун емес. Ы стыдтан адамдар адылынан адас- даидай 6ip заман. Адырында товарняк та кетп -а у , эйте- yip. Бос платформаларды алып д е т и . Сол-сол екен, несер де тепеп берсш . Ш електеп дуйды дейсщ . Ж ердщ бет1 дур етш, KonipniiitTep шедб^рек атып, лезде ш удыр-шудырра дад турып icinin ала жоиелдь Рас болса, Гнмалайдыд дарлы шыддарынан дор жипагап елп жадбыр эйда 6ip Ж'ауды дейсщ , алай-тулей аямай жауды . Moc-caFaH, Ги­ малаи! Цуд1рет ден осыпы айт! Eflire уйге дарай тура кеп ж упр дк Неге ж упрген ш е з1 де бш мейдь Ж ай одет шы- гар. Жадбыр жауганда адамдар уйге дарай, немесе 6ip ыдтасыпга дарай тура ж уп р етш одет! гой. Эдет. Эйтпесе мундай жадбырдан жасырыпып neci бар? Eflire соны со- цыра ceein, Цуттыбаевтар семьясы тугел — 0бутэл !п, З э- рниа, дос улы Дауыл мен Ермек — 6epi де дол устасып, ж адбы рдмд астыида, барад-уйдщ дасыпда ceKipin ойнап жургендерш Kopin, тодтай далды. Eflirc ж агасып устады. Жод, жадбырга бола дуанып, билеп жургендерше тац далган жод. Жадбыр ж ауардмц алдында рана Эбутэлш нон Зорина уйлерш е дарай апыл-рупыл асыга жонелш efli. Оныд ce6e6iu енд1 TyciHin, суйсш геннен т а д далып 135

тур. Олар ж ауы н астында балаларымен 6ipre болгысы келш асыддан екен гой. Мундай ой Ед1гетц басына enipi келм ес едй Енда Mine, Кд’ттыбаевтар А ралды ц айдынына донып, асыр салган дайтдап даздар дусап, носерше да- рамай, мэз-мейрам болып, у-да ш у, шат-шадыман! Олар уш ш аспаннан ад жарылдап нур ж ауган мейрам едй Са- 1 рыезектщ ш елшде жацбырды ацсап, аусал болган байгус- j тар. Б оранды ны ц бек етш де 6ip сэтт ш сэулел1 ш адты ц ж а- лына ж а р м а сда н Tenepinrri ж андарды ц осы ды л ы ры н кор- ; генде, Едгге 6ipece дуан ы п, 6ipece к у л м Kepin, ocipece э л и | TenepimTepfli аяп, к ец ш ш м уц ш алы п далды. — Ей, Едп-е! К ел 6epi!— деп ш електеп турган ж а- | уынныц арасымен малтып келе жатдандай Эбутэлш до- ! лын булгады. — Ед1ге агай!— деп оган дарай баладайлар да тура жупрдь К енж ес1 Ермек eirire толып, уш ке а я д басып едь Едше | оны жанындай жадсы керетш. Сол Ермек жацбырдан I тунгаырып, аузы н аддайта ашып, Едйеге душарын жая | умтылран. Сэбидщ кездерш де ауызбен айтып болмас дуаныштыд, сотдарлыдтыд, аламан ерлштщ оты ойнай- ды. Eflire оны ж ерден кетерш алып, шыр айналдырды. Одан api не icTepiH бш м ей адтары лы п далды. Осы 6ip уял астар ойы нына араласа кетейпн деген да п ер ш е де Kip- мегеп. Сейтш туррапда уй дщ 6ip бурышынан шыдрыра айдайлап, Е дй ен щ дыздары Сеуле мен Ш арапат шыга келдь Олар Куттыбаевтардыц айдай-ш уын ecTin ш ыддан i екен. EKeyi де eci кете дуанып ж ур. «Папа, кел, ж упр е- iiiKmi!»— деп экелерш долы нан тартдылай бастады. Е дйе I eHfli адтары лганды дойды . Енд1 6api 6 ip irin, толассы з не­ сер ж ауында эй 6ip асыр салып бердгдеГгаз. Едше: «бала неме дарбаласта дулап далып, дад су жуты п, шашалып ж уре ме», деп Ермекп долынан Tycip- геп ж од. Эбутэлш Едшенщ кенже дызы Ш арапатты арда- лап алды. Сейтш eKi еркек жарыса ж уп р дд буран бала- лар м эз-м ейрам болады . Е д й ен щ дол ьшда гы Ермек ceni- pin-ceK ipin айдайлайды . Ж адбы рга ш аш алып далганда .1 су-су бетш Едшенщ мойнына тыга дойып, датты дысып | даты п далады . С эб и д щ бу л дылыгы адам ны д ж аны н жч- 6iT in Ж 1бергендей, кенж ел ер1ш д Е д й ег е бауы р басып, ала- дайлап дуанганын Kepin, Э бутэлш пен Зэрппа дэн риза. Олардыд бул райын Едше элденеш е байдап далды. Цут- \\ тыбаевтар семьясы бастагап осы 6ip жацбырлы ойын-та- ManiaFa Eflire м ен оны ц ды здары да эб ден дуан ы п, риза 130

болган. Зэрипаныц соншама су л у екен1н Eflire сонда то- сыннан байдады. Носер жауын Зарипаныц долац шашын бетш е, мойиына, иыгына шашыратып w i6epin, тебесш ен табанына деш н саулап адданда, эйелдщ ж ап-жас балгын T8Hi — мойвы да, бшегч де, мыдыны да, ж а л а д аягыныц топ-толыд балтырлары да мушнделш, шад-тозацнан ша- йылган асыл тастай жардырап шыра келдй Кездер1нде ерке наз бен дуаныштыц шоры жанып, TicTepi ад маржан- дай жард-журд етедй Сарыезекке жадбыр данша жауганмен жумырына ж у д та болмас. Д ар болса 6ipcapi — ол, o ftieyip, 6ipTe- 6ipTe epin ж ерге сщ едь Ал жадбы р, мейлщ ш електеп ж ау, аладаныддагы сыпав сиядты, жер бетше тодтамай сай- салага дарай сардырай арып, iciBin-Keyin дамвияды да — ж о д болады. Жадбыр весерлеткея 6ipiieme мияуттав со д д е б ж ж ал- давып, кэд1мпдей долдавыв, жыра-жырамев тасдын жу- pin KCTTi. Су сарыярая боравдылыдтар э л п тасды вды дызыд Kopin, жыра-жыраны жагалай ж упрш , агывга шы- лапшыв, астауларыв дайыд дылып арызып ойнады. Ере- сектеу Дауыл леев С еуле Tinri шылавшывра отырыв, ж у- 3in те кердй Кевжелерд1 де астауга Minri3yre тура келдд cefrrin агыв сумев олар да ж уздй.. Жадбыр толастар емес. Шылапшынга мшш жузуд1 дызыд керген боравдылыдтар TinTi TeMip жол бойындагы уймекке жадындагандарын да байдамай далывты. Дэл осы везде Боранды бекет тусынав жолаушылар пойызы oTin бара жатыр екея. Жолаушылар пойыадыд eciK, тере- зелершен белдерш е деш н сугыва шыгып, шел далавы д бейшара эпенджерш е дараи далывты. Олар сыяап суга ж у з1в жургевдерге кулш , i:eii6ipi ыедырып, Kefi6ipi: «Ей, битып кетш журмецдер!»— дел айдавлайды. Боравды­ лыдтар оларга тым ды зы д Kepiace керек. Ж адбы р ж уган пойыз зу eTin ете шыдты. YcTiHfleri адамдар 6ip кув, бэл- KiM, eKi куянен сод дк теген жерлер1ве жет1в, Боранды деген бекеттщ тусында коргев дызыдтарыя жыр дылып айтып отырар. Зврипа жылап турган сиядты Kepia6ece, Eflire дэл ссылай оиламас па efli, KiM бш едй Бетщмен су шумектеп нгып турганда, Kici жылаулы ма, ж о д па — айыру диын. Десе де, Зэрипа жылап тур efli. Ол жылаганын 6 1 л prici келмей, oTipin кулген болады, eKcirin басуга тырысып, айдайлап, сад-сад кулед!, кереметтей кецшд! Kepiiirici келеди Абыржыган Эбутэл1п оны б ш епнен устай алып: 137

— Саган не болды? Басыц айналды ма? Ж ур, уйге кетеш к,— дедь — Ж ога-а, ыдылыд tiiiii далды,— дед1 Зарина. Ш алыдтап келген жацбырдыц дызыгына абден батып далгысы келш , асыгы п, у л кен дер балаларды тагы да тагы опиата бердй Е д1геш д к о ц ш бузы лды . Б ул ар гой, 6ip дасы д суга, 6ip тамшы жацбырга зар. Ал басда 6ip жер- л ер де ж у р тда ж адбы р т а д сы д ем ес, олар тап-таза молд1р суга далаганынш а шомылады; балаларга дамдорлыгы, турмыс-жагдайлары мулде басда... Солардыц бэрш ед сен д у р далы п, сол ды зы дты д 6ipiH д е перм ей ш ет далганыц дандай диын. 8pi-6epiflen кейш оны ойлауды д e si азан. Балаларга бола 6ip дызыдты бастаган Эбутэлш пен Зэ- рипаны ы дгайсы зданды рм ауга тырысып, Eflire мына ойыннан шыкпай ж уре бердй.. Балалар да, ересектер де эбден ctaeci датданша ойнап- кулген. Ж адбы р aai жауы п тур. Ещ ц уйда-уйше таран, ж уи р е жонелген. Цуттыбаевтар даздай пзш ш , дол уста- сып кетш бара ж атданда Eflire олардыд содынан дарап далы п, аяп Kerri, api суйс1нд1. Сарыезекте 6ip кун де бол- са бады т дэм ш татты олар... K iiui дызын кетерш алып, улкен дызын долынап же- тектеп Eflire табалдырыдтан аттаган. Олардыд турш ко- pin Ушбала шошып кеткендей: — Ойбу, мыналарыд не сумдыд? Турлерщ дандай, дудай-ау!— деп аладанымен санын салып далды. — Baii6iine, шошыма,— деп кулд! Eflire.— Бура ду- тырса, тайладпен ойнайды. — Бэсе-бэсе, езщ де удсап турсы д,— деп У тбала кустеналай кулген болды.— Суга тускен тауы д дусамай, ш еш ппцдер ендП Ж адбы р басылган. BipaK тад атданша куннщ курш- pereni алыстан-алыстан талып естш ш турды, соган дара- гапда Сарыозектщ диырларында жадбыр ani де жауып ж атса керек. Т уп ш п н д е к у н н щ к у р т р е ге н ш е н Eflire эл- денеш е рет оянып K erri. Ражап. Арал жагасында гой дэл тас тобеден кун курюреп, гурсшдеп жатса да уйдыдан ояпбаушы едь Эрине, Аралдыд ж еш 6ip басда — онда кун ж ш курю рейдь Оянып кеткен Eflire алыста, ауладта даланык эр тусынан ж ард-ж урд еткен найзагай отыныд cayneci терезеге flip-flip етш ш агылысданын жумулы кез- бен-ад сезш жатты. Сол Tyni Eflire туе Kepfli. Тагы майдан торшде, тепе- геп сиарядтыц астында жатыр екен. BipaK снарядтар ыд-

жыдсыз туседь Жарылган ж ердщ топырагы ыд-жыцсыз аспанга ушып, дап-дара болып, далыдтап турады да, вш- мауыр тартып, баяулап дайта дулайды. Сондай 6ip допа- рылыс оны зау бшкке ладтырып ж1берш едд ж у р е п суылдап, ypeiuii 6ip тупшз уцпрге дарай тым узад дулады. Содан сод ол шабуылга шыгын, ж уп р ш келе жатты. Ш а­ буылга шыддан сур ш инельд1 солдаттар тым кап efli, 6ipais, ешдайсысыныц бет-жуздер1 кершбейдй Тек автомат ус- таран сур шинельдер ездерш ен е зде pi ал Fa дарай андыз- дап барады. Сол шинельдер «ура!» деп атойлаган кезде, Ед1генщ алдынан ycTi-басы су-су, са д-са д кулген Зарина шыга келдь О гажап! Устше шыт кейлек, шашы жайы- лып кеткен. Бет-аузыпан су шумектеп агады, 6ip тын- бай сад-сад куле бередд куле бередь Eflire тодтарга дэр - мен жод, шабуылга шырып бара жатданы есш де. «Бул кулмдц — дай кулю, Зэрипа? Мынауыд жамандыдда ко- ршер» — дейд1 Eflire. «Мен кулш турган ж одпын, жылап турмын»,— дейд1 Зэрипа, сойтед1 де ж ауьш астында туг рып, тары да тодтаусыз куле бередд.. Eflire ертедш е осы TyciH Эбутолщ пен Зэрипага айт- падшы efli, айтпады. Нышаны жам ан ту е сиядты керш дь Ж аман TyCTi айтып, оларды дапаландырып дайтедь.. Сол 6ip улы жауыннан кей!н Сарыезектщ аптабы ау- нап сала бердй Цазангап айтдандай, «ш ш денщ адысы» 6iTTi. Рас, aai кун ысыды, б1рад бурынгыдай sapi ащы емес едь Сол сол екен Сарыазектщ доцыржай дыркуйегг басталды. Борандыныц балалары да тотияйындай ыстыд- тан дутылды. вздер !н е ж ан 6iTin, дауыстары додыраудай сыдрырлайтынды шыгарды. Осы еш ортада Дум белден хабар келдь Станцияга Цызылорданыц дауын-дарбызы TycTi. Борандылыдтардыд улесш пойызрэ салып ж !бере- ftiK, немесе оздер! к е л т алып к е т с т , epiKTepi бш еш деп и . Eflire соны сылтау етш, пайдаланып далды. Р азъ ездщ бастыгын: «Оу, 03iMis барып алмасад, далган-дутдан, ipiK-iuipirin нйбере/й д е»,— деп кещ црдь Б астыд ыдтияр бердд «Жарайды, Дуттыбаев екеущ барып, ед Tayipin таддап алыцдар»,— дедь Eflirere Keperi де сол едь Эбутэ- лш пон Зэрипаны балаларымеп 6ipre тым болмаса 6ip кунге Ьораидыдан алып KeTKici келдь 0 з уй im i де дыды- ры“ Дайтдапы жен. Сойтщ д о с семья ауыл-аймагы, бота- танлагымен тадертоц откшпп пойызга отырып, Думбелге тартып кетп. У стерше бар Tayip кш мдерш шгеп. Он, вз­ дор! де 6ip жасап далды-ау. Балалар ертеплер елiне атта- нып бара жатдандай жагалары жайлау. Жол боны журек- 139

Tepi алып р ы п , тыным таппай ананы 6ip, мынаны 6ip | сурайды: \\ — Ол жадта агаш осе ме? ) — бседь f ! — А о ж адта кок ж ап-ж асы л ма? 1 - у Иэ, жап-жасылы да бар. TinTi гулдер де еседй — A уйлер! улкен бе, машиналар кешелершде жупрш ж ур е ме? Дауы н-дарбы з данш а ж е се д де таусылмай ма? А о ж адт а бал м уздад бар ма? А о ж адта тец1з бола ма? Булар мшген ж уд вагонныц жарым-жартылай .ашыд еск ш ен лекш деп жел согып, жанга жайлы тнш , 6ip да- лыппен ecefli. Есштен балалар абайсызда тусш кетпесш деп, керме агаш дойып дойган. «Садтыдта дорлыд жод» дегендер1 гой, ойтпесе есш тщ дэл кезш де бос жэниктерд1 астары на дойып, Е д к е мен Эбутолш датар отыр. Эр турл1 ецгш е, балалардыд сурагына жауап берумен жол дысда- рып келед1. Барлыгы бас досып 6ip келе жатдандарына, ауа райыныц доды р салдындыгына, балалардыд асыр салы п ойнаганына Е д к е дан риза. Ол балалардан да repi Эбутолш пен Зэрнпа yniiH датты дуанады. Екеуш щ де дидарына нур ж уп р ш далыпты. Шамалы сэтке болса да cn e y i де удайы ды лдурт больга iniTeH ж егщ ей ж еген уа- йымнан арылып, ецселер1 кетерш ш , ел датары на досыл- гандай болып далды. Зарина мен Угабала эйел баласыныд еж ж -куж ш эдп - MeciHe д ы зу Kipicin кеткен екен. E n eyi де кедйвд . Б улар- д ы д осындай бадытты кезш кору д е 6ip ганибет. 6м1р нпркш осылай болуы ти к те гой, адам байгустыд бадытты болуы уш ш аса байлыд не керек... Едке сонда Кутты- баевтар азаптан б1ржолата арылса екен, басда далауы далм аса, Борандыга бауыр басып, орныгып кетсе екен деп тш едй Иыгына пыгы т у й к ш , Эбутэлш тщ оз1мен ка­ тар отырганынап, ваше Эбутэлштщ арда суйейтшше едэу1р масаттанып та далды . А т ycTi айта салуга болмай- тып т н э р а т т ы эц п м е ш дозгам ай -ад eKeyi 6ipiH-6ipi емеурш нен тусш е кететшдер1 дандай жадсы. Едке Эбу- толш тщ адылына, сабырлылыгына тэнть Эбутолш уй inii, бала-шагасы дегенде шыгарга жаны белек, cipo, оныц куйреп кетпей, куш алып ж ургеш де осы дасиет! шыгар. Е дке оны д осы дасиетше тэнтЕ Эбутэлштщ эдпмесш ты ддап отырып Е д к ен щ кекейге 6ip туйгеш : адамныд адам баласына деген ед улкен жадсылыгы — оз семьяд- да кергещ ц, б ш к п урп ад тэрбиелеп ocipy. Б аладды 6ipey асырап, 6ipey бадпасы н, ш ам ад келсе, бауырыднан ажы-

ратпай кунбе-куп, 6ipTe-6ipTe бала бойына адам герш ш к- тщ, азаматтыдтыц нэрш дарыта бер, дарыта бер. 8не анау Сэбптжапды ант. Тпттейшен интернатта да одыды, пнститутта да одыды, турл1 мамандыд катеру курстарын да тамамдады. Цазангап байрус Сэбитжапым мухтаждыд кермесш, басдалардан кем болмасын дел тапдан-таянганыньщ бэрш соныц аузына тосты — не шыдты? Б ш м Д 1 бш уш бш едЬад. BipaK, ж етеы здщ аты жетес1а. Аузынан ад май агы зсац да адам болмайды. Цумбелден дауын-дарбыз алып дайтура 6ipre бара ж атдан сол жолда Eflire ойлайды гой: алда-ж алда басда артыд ж ер табылмаса, Эбутэлш Цуттыбаев Бора ндыра б!ржолата доныс тепсе болмас па. Шаруасын тузеп, мал устал, Сарыезектщ думында шамасы келгенше балала- рын барып-дарып ecipce. Обалы непйк, Ед1ге Эбутелш тщ coainin райына дараранда, eai де Борандыда турадтаура бел байласа керек. «Картопты дайдан Tycipin алура бола- ды, ейел!м мен балаларра пиманы дайдан сатып аламын, eaiMfli дойшы, esiM дыстан етлш ен -ад шыгамын рой» ,— дегенд1 айтты. Д ум белде штапхана бар ма екен, разъез- дегшерге штап босата ма екен дел те дойды. Сол кун1 кешке борандылыдтарга, тиесип дауы н-дар- быздарын ардалап, ж ол-женекей ж ук тасушы пойывбен уйлерш е оралран. Баладайлар кешке дарай cineci датса да, ете кецш д1 едй Дум белге барып, ел Kepin, ойыншыд сатып алып, балмуздад жеп, тары басда кеп нэрсеш ды- зыдтады. Станцияныц шаштаразыида шамалы 6ip нэ- уетек жардай болды. Улкендер балалардыц шашыи ды- рыдтырган. Д езек Ермекке келген кезде, ол бадырып кеп берсш, долды-аядда туру дайда. Ермаки алдап-сулан, KeHflipeMia деп 6ep in in де cuieci датты, ал баладай кенер емес, окесш шадырып айдайлайды. Дел сол сэтте Эбутэ­ лш таяудагы магазинге Kipin iteTneci бар ма. Зэрппа не icTepiH 61лмей уялы п, 6ipece дмзарды, 6ipece бозарды. «Тугалы 6epi шашын алдырмап едш , буйра толдын ша- шын дырыдтыруга димап е дж » ,— деп баласыныц дылы- ры н жуып-ш аймад болады. Айтса — айтдандай, Ермектщ шашы буйра толдын, дап-далыц, ш еш есш ш ш дей долад шаш efli, oei де Зэрппаеа аумай тартдан: шашын жуып, тараганда кезщ суйсш ед! рой. TinTi болмаган сод, Ушбала С эуленщ шашып дырыд­ тыруга рудсат eTTi: «ал, дара, сеп турмад ды з бала да дорыдпайды», дегепдепсй Ермек шыныпда да кеш дюроп далып едц шаштараз уста даишысын долына ала бере-ад, 141

цайтадан бацырып доя б е р ге т гой, жуяцына турегелш, цаш ы п бара ж атцапда, eciKTen Э бутэлш те керш дь Ермек экесш щ цойнына барып тыгылды. Экес1 оны ж ердей ке- Tepin алып, бауырына басып, балапыц жаны н цинамай- ад дою керек екенш тусшд1 де, шаштараз устага: — K em ipiw 3... Басда 6ip peTi келер. К,орыдпайтып бо- лып, басда 6ip жолы келерипз, асыгатын т у п ж о д ,— дед!. «Конвенция» авиапосецшщ устшде болып еткен ерек- ш е екш етП комиссиялардыд тетепш е м о ж ш с ш щ бары- сында, ею жадтыц да icenicini бойынша, орбитадагы «Паритет» станциясына тагы да 6ip шнфрл1 радиограмма яаберш дь Бул радиограмма Орман Тосте турып жатдан 1— 2 ж ен е 2 — 1 паритет-космонавтарга арпальга ед1. «Кап- дай 6ip орекет ж асауга узш дьк есш д ! тыйым салынады. Б!рбасордыц ерекше нусдауы болганша, ешдайда кетпей, сол бурыпгы орыпдарында болыддар»,— деген буйрыд бар ед1 радпограммада. М эж ш с бурыпгысыпша оте дупия жагдайда етш жат­ дан. «Конвенция» авианосец! бурынгысынша Тыныд мухитта, Алеут аралдарынан тустш ке таман, эуе жолы- мен Сан-Франциско жоне Владивостоктыц цац ортасында тур ед1. Дунпеде галактикааралыд улы одпга болганын — К уд!рет кун системасынап ж ерден ш алгай ж атдан циви- лизацияльт планета ашылганын, ондагы адыл-ойлы жан- дар ж ер устшде туратындармен байланыс жасау ж етн де усыны с жасаганы н бурынгысынша элемде б1рде 6ip адам бшген жод. Муншама ерекше, кездейсод ж агдайда тотенше мэж1- люте eKi ж адты ц адамдары 6ipi ж адтап, 6 ip i дарсы болып, ДУ-ДУ талас оцп'ме ды зы п ж атдан. Комиссиялардыд op6ip MynteciHin алдыпдагы столда б асда да досалды материал- дардан озге 1—2 ж ене 2 — 1 паритст-космонавтардыц хаты бар. Ондагы op6ip ой, op6ip соз сан рет зерттелдд екшслдк Орман Т ее нланетасы ндагы адыл-ойлы ж андардыц Ti'p- HiiniK-Tip.niriiiin opoip детал1 ж ер б етш д еп цпвилпзацня- м ен, ондагы кеш басш ы елдерд1Ц мацеат-муддеш мен сай келе ме, ж од па дегеп мэселелер теюрегш де мудият зерт- телш жатты... М ундай диямет диып сурадцеп жер бетшде oni еш юмш ц басы датпаган-ды. Сондыдтан бул сурадты пхугыл ш еш у керек-тк... 142

Тыныд мухитта баяры та баяу толдынды самая сорып тур... Цуттыбаевтар семьясы Сарыозектщ адам Tearicia апта- бына шыдап, доржып-досдаладын аркалап, oi'iTeyip бас ауган жадна тура дашпаганын кврген сод, борапдылыд- тар олардыд осыпда турадтап далатынына коздер1 жетт1. Эбутэлш Цуттыбаев кед!мг1дей epceci потерш и, дэл1рек айтданда, Борандыныц дамытына мойвын усынып, дар- дыланып алды. Р азъ ездщ Tipm uiirm e кендШ п, eTi уйре- нш кетт1. Ауыз суды да, шаруаш ылыдда керек басда су ­ ды да пойыздыц цистерпасымеи тасып экелш турган сод, басдалар спядты Эбутэлш те Борандыпы дудай даргап дойран ж ер деп айтура обден дадысы бар-ад. Ал нарыз таза су inmici келгепдер туйесш домдап, итардасы дпяп- дагы дудыдтан суды меспен тасиды. Bipan ондай ic Едше мен Дазангаптап басдалардыц долынан келе бермейтш. Елу екмшп жылы да, TinTi алпысыншы жылга дейш , разъезде тереднен су тартатып мунара салганша жардай олгш дей болды. Ол кезде су мупарасы болса деп еп ш м армандамайтын да. Сейте тура Эбутэлш Борандыпыд разъезш де, Сарыозектщ даласын да даррап-сшеген жод. Б асда тускен тауд1метт1 азаматша котерш алды. Bpi-6epi- ден с од бул ж ердщ жазыгы не? М ундай ж ерде туррысы келе ме, келмей ме — адамдардыц о з ыдтияры емес не... Сойтш адамдар осы жерге ыдрайлырад орналасуга тырысты. Дуттыбаевтар eHfli басда барар ж ер, басар тау ж од, Борандыда далу керек деген шеппмге б 1рж ола кел- ген кезде, уйдщ анау-мыпау шаруасына уады т жетпейтш I болып шыдты. TeMip жолды д м ш д егн жумысы ез алды- па, одан босагап содры уй ы р п п л т н щ 03i бастан асады. lleniTi жендеп, eciKTi даптап, терезелер/рц жадтаулары н дпюластырып, уйд1 дысда 031рлеудщ элег1мен Эбутэлш мурныпан шаншылып, cin6ipyre долы тпмейдь Мундай шаруага бурын дардыланбагап байгус едд тагы да болса ЕД1ге дурал-саймапын сайлап 6epin, afliTeyip, жалгызсы- ратдан жод. Ал сарайшыдтыц жаныпан ура-дойма дазган кезде, Дазангап та долгабыс erri. Ушеулеп ура дазып, опыц ycTiH ecKi шпалдармен б е к т п , сабан тосеп, бал- шыдпен сылап тастады. Б1реу-м1реудщ малы Tycin кетш журмесш деп, мыдтап турып, да дпад салды. Улкендер но icTeco, соны icTerici^Kenin, Эбутэлш тщ ею баласы аядда орала бередЬад. Кейде кедерп болса да , баладайлардыд 143

ecTin дулды рацдап ж ур ген ш щ e s i 6ip гапибет ед1. Ед1ге мен Дазангап Эбутэлштщ семьясы ез долы ез аузына жеткенше кун корю болар жылу жагын дарастырды. Ал- дагы кектемнен бастап 6ip сауын iHreH бермек болып ке- л к т . Эуел1 Э бутэлш туйе саууды ц 03iu уйр ену1 керек дой. Т уй е сауган — спыр сауган емес. 1нгенд1 турегеп турып сауар болар. Ж айылымда соцынан ж у р ш , боТасын дер к езш д е eMiain, дер к езш де ажыратар болар. Бота багу да 6ip маш адат — ж е н ш б ш м есед ж оргем келеда... Б оранды EflireHi б эрш ен де коп дуантдан нэрсе: Эбу- телш тек ш аруаш ы лы дпен Рана айпалысып, еш уйд!ц балалары мен еур е болып, Зэрипа eiteyi оларра елш пе оды- тып, сурет салуды уйретш дан а доймай, Борандыныд ме- Ц ф еу даласы ны д диыншылырына дайы спай, дасарыса ш ыдап, Цуттыбаев e e i дарайы п далм ауга тырысты. Эбу­ тэлш Ц уттыбаев оте б и твд Kici efli рой. KiTan одып, 6ip- д е ц елер д1 ж азбай ж ур е алмайтын. М ундай досыньщ барына Eflire ш т е й мадтануш ы да едъ Сондыдтан да Эбутэлш т1 жады н тарта беретш. Осы елге жш -жш келе- TiH С ары езектщ геологы Елизаровпен достасуы да TeriH емес-Ti. Ед1ге заты нда б ш м д а р , галым адамдарды датты дурметтейтш . Эбутэлш те коп бш етш . Б1рад шепплш, сойлеспей, ш т е й толганар едк Д е се д е , 6ip кезекте Ед1ге eKeyi 6ip адтары ла эдп м ел е ск е ш бар. Ж ол жумысынан кештете дайтдан кез едк Сол куш разъезден же™ шадырым дашыдтыдтагы бораны боздаган кезеднщ тусына дар тодтатдыш орнатысдан. К уз жада басталса да, ды сда даз1рден дамдану даж ет едн Сейтш eKeyi уйл ер ш е дайты п келе ж атдан. Ж айм а-ш уад, жады- ра кеш адамды эдг!меге бешмдейдк Мундай кештерде Сарыезектщ айналасы тымыд кунде дайыдтан кершген Арал тед1здщ тубш дей, сагымдана, батар куннщ iuyaFbi- нан мунарта дарандайды. — 8й, Эбу, осы мен кунде кешке уйщ ш ц тусынан ет- кенде, басыд дылтиып, терезенщ алдында отырасыд да доясы ц, шырагданныд жанында. Б1рдеде жазып отыра- сыц ба, элде 6ip персе жендеп отырасыд ба?— деп сурады Eflire. — Ж эй , sfiiTeyip, ермек д ой ,— деп Э бутэлш курены басда иырына ауыстырып салды да, ыдыластана жауап датты .— Ж азу столым ж од. Бузыдтарым уйдыга жатып, Зэрипа б!рдеде одып отырганда, мен eeipme ешмде далган оны-муныны ж азган боламын: сотые дой баяты, ecipece Югославияда еткен кундер туралы туртш доямын. Уадыт 144

болса зымырап, еткен кундер алыстап барады .— Эбутэлш сал Kiflipin, ceain сабацтады ,— Мен балаларым у ш ш не icTeii аламын деп ойланамын да ж ур ем ш . Т ам ад тауып беру, тэрбиелеу — болса-болмаса керек. Шамам келгенше, асыраймын, тэрбиелеймш. М ен керген цудайды кудай басда салмасын, езге 6ipey ж у з жылда да кермес-ay, ал мен болсам эл1 ж ер басып ж урм ш , демек тагдырдьщ e3i магап мум кш дж 6epin турраны шыгар. М умш н, е ц алды- мен ез балаларына б1рдеце айтып калдырсын деген шы­ гар. Мен оларды дун иеге к ели рген екенм ш , демек мен ез eMipiM ж енш де оларга есеп 6epyiM керек кой деп ой- лаймын. Элбетте жалпыга б1рдёй ортак шындык бар да , ерюмнщ eMip туралы ез Tyciniri ж ене бар гон. Сол TyciHi- riH ерш м ез1мен 6ipre ала котедь Элемдш топалан согыста адам байрус eaiM мен ом1рдщ арасмпда шыр кебелек ай- налганда, оныц ж у з мэртебе ел in KeTyine болады гой, ал 6ipaK ол арец-эрен Tipi калган шацта isriaiK пен зулым- дыктыц, шындык пен жалтанныц не екенш ажырата ала- тындай кеп iiapceHi туйсжтейдй.. — Оу, жолыц болрыр, мен тусш бей келемш ,— деп Eflire оныц сезш болдк— С енщ айтып келе ж атцаны ц ж ен де шыгар, 6ipaK сенщ э л п шаштараздыц устарасы- нан доркатын мурынбок баладайларыц муньщнан не тусшбек? — Е, Едеке, жазы п жургеш м сондыктан гой. T ipi бо- ламын ба, e a i боламын ба, алдыдагыпы болжап болмайды. Жазганым сакталады. Осыдан eKi кун буры н скпмнс'н е з1м ойга шомганым сонша, пойыз басып кете ж аздады . Эйте- yip, Кдзаигап ж етш келш, ж олды ц meTine HTepin жгберш аман цалдым. Кдзекец катты ашуланды: бугш балаларыц пзерлеп отырып кудайга кулдык урсын деп урысты. — Сауап болган. Мен саган баягыда айттым гой. Зе- punaFa да айттым,— деп enfli Eflire екш енсш . 0 з K aynin тагы да ескертудщ caTi Tycin турганын пайдаланып, ойындагысын айтып калды.— C eui керш паровоз жолдан бурылып кететшдей, рельспен жайбаракат ж урш келе жататыныц нец? 0 з щ сауатты адамсыц, саган дашангы айтуга болады? Сен енд1 тем!ржолшысыц, ал базар ара- лап келе жатцандай бейдам ж уресщ . Eip куш поныздыц астында даласыц, ойпама. Жазатайым болсам, ез обалым 03ime,— доп тунере ж ауап 6epfli Эбутэлш .— Эйтсе де, eyefli MeHi тыцдап бол, содан кейКн cere жатарсыц. 145

— Е, создщ орайы келген соц ескерткешм рой. Иэ, айта бер. — Бурынгы замапда адамдар урпагыпа мура далды- рады екеп. Сол мура урпадты ц бадытына ма, сорына ма — ордалай. Мураны мурагерлер далай болшкеш, ады- ры иемен тынраш.т туралы сап к!тап жазылып, талай ер- тек айтылды, TinTi сол замандар туралы сан пьесалар жазылып, сахнага да шыдты. Неге дейсщ рой? Неге десе- Hi3, сол мура дегенщ !з ito6inece арамнан жаратылган, озгенщ табан ады, мацдай Tepinen, алдау-арбаумел, да- наумен жиналган, сондыдтан да ондай мураныц непзшде зулымдыд, кунокарлыд, эдшетшзднг бугып жатады. Цу- дайга niynip, м еш ц 6ip тэуба дылатыным, 6i3 опдай бэле- деп адамыз. Мешц далдыратын мурамныц ешммге зала- лы ж од. Мешц мурам — м е т ц рухым, менщ жазбаларым: согыста корген-б1лгендер1м. Валаларыма далдыратын бай мура менде ж од. Сарыозектщ ду медиенш де мен осындай ойга келд1м. Тагдыр нпркш Meni тыдсыра-тыдсыра, i3iM- FaiibiM жогалып кстсш деп осында экелш тыдты. Мен енд! е з бш геп-коргеш мдд ойымды, арманымды балаларым уш ш жазы п далдырамын да 6ip кездерде 03iM кетсем де солар ардылы жер бетшде журемш. Мен жетпеген жерге балаларым жетер... Ал оларга OMip су р у б1зден repi диы- нырад болады. Сондыдтан титтейшеп уйрешп, 6iae бер- Eiteyi де ойга шомып, б1рауыд yucia деле жатты. Мун- дайды eciTy Eflire уш ш тосындау ед1. б зщ н щ не ушш OMip cypin жургешвдц осылай да пайымдаура болады екен-ау деп дайран далды. Дегенмен езш тацдалдырран 6ip Tyiiinfli аныдтап алрысы келдк — Журтты ц 6opi, эне радиодан айтып жатыр гой, б1здщ балаларьтмыз б!зден ropi Toyip де ж едш OMip суре- TiH болады деп ойлайды; ал cen in айтуьщша, KepiciHine кслеш ек жастарга бйзден ropi мпхнаты, ауырырад бола- тын сиядты. Атом сорысы согатындыдтан солай бола ма? — Ж ога, тек ол емес. Болшм, сорыс болмас та, бола далса да, ж уы д арада сойдан содпас. М эселе тек ду та- мадта рана емес дой. Б1рад уады т mipKiH зымырай тусть Б1здщ балаларымыз дун ие пардын оздер1 пайымдап, Tin­ Ti кеш н б1здер уппн де тарих алдында ж ауапкер болмад. А л, бул ж ары д дун иеде ойлаудан диын нэрсе ж од. Б1здеп ropi оларга диын согары сондыдтан. Бул дуниеде ойлаудан дпып порее неге ж од екенш Едше еж !ктеп сурап жатпады. Сол сэтте сурап алмаганы- 146

на кейш 03i екш дь Мэн-маЕынасы не екеш н сонда эбдеп аныдтап алуы керек ед! де... — Мен муны неге айтып келемш ,— дед1 Э бутэлш ЕдБ генщ кудшше жауап датдандай.— Сэбилерге улкендер удайы-ад адылды, беделд1 болып коршедк в се келе цара­ са, сол Keuieri устаздары, ягни б1здер, соншама адылды да, бЫ мд! де емес екен. T im i кулкщ де келедд дартайган устаздар мулде бишара болып керш едд Уадыт дедгелеп зырылдап, зымырай туседп А л б!рад та 6i3 ез!м !з туралы соцгы co3iMiafli 03iMi3 айтып KeTyinm керек-Ti. Б1здщ баба- ларымыз ездер1 туралы сезд! ертек, ацы здарда айтып дал- дыруга тырысдан гой. вздер ш щ даишалыдты улы болга- пын кейш п урпадтарга д э л е л д е г т келген. Enqi 6ia олар- ды сол рухыпап танимыз. MiHe, мен де е з1мнщ ж етю н- meKTepiM ym iH долдан келгенше о з б!лгешмд1 жазы п далдырмадшымын. Менщ эцпмем — менщ согыста кер- reiiqepiM . Баладайларга арнап партизан дэптерш жазы п журмш. Еш доспасыз, керген-бтгешмд1 гана жазамын. Балалар ескенде 6ip даж етш е жарар. Будап басда тагы 6ip ойларым да бар. Енд! бул балалар осы Сарыозекте ecefli гой. в с е келе, е, 6i3 тап-тадыр ж ерде ocinnia гой деп ойламасып. Сондыдтан осы елдщ елед-эндерш жазып влып журмш , кейш оларды долыца кунд1з ш ырад алып isде се д ДС таппассыц. М енщ пайымдауымша эн деген вт- кеп замап хабаршысы. Сенщ У тбал ац кеп эн 6ineqi екен гой 03i. Тагы да басдаларын еске тускенде айтып беремш Двдь — Енд! далай деп ед!ц! А ралдыд ды зы гой ол1— деп Eflire б1рден додилана далды.— Teqia жагасындагы Арал дазадтары. Тещ зде э н салу радат дой , niipKin. Teqi3 бэ- Р'н де тусш едд Шын журектен ш ыддан с ез тещ збен у н - дес, сарындас келедь — Сенщ айтданыд рас. Жуырда жазып алгап эндер- Д1 Зэрипа екеумш дайтадан дарап шыгып, KesiMiere ж ас алганша теб!рендЫ. LLIipi<iii, бурынгыныц эндерьай! Нет- кен гажап! 0p6ip эн — тутас тарих. 0Hfli ты ддап отырып, сол эщ д шыгарган адамдарды керш отыргапдай боласыц. Соларша дайгырып, соларша суйе бш ер ме е д д пиркш! Эне, оздерш е шын ескертюш орнатдан сол бурыигы.чар ю н. Мон дазангапты ц Б екеш не де езщ п щ дарадалпад- тарыднып enin eciqe Tycipin, айтып берпн, ж еке допторго, казып алайып деп етшд1М. Ж еке 6ip дарадалпад iioiiTepi д е турсын... Екеу! осылайша асыдпай, TeMip жолды бойлап келе 147

жатдан. Рнсэлэт нуры себелеген сэт едь Сумбшенщ суду ityid арманды 6ip курсйпстей, элдеб1р мамыражай кецш- дей баяу батып барады. Сарыезекте шулаган орман, бу- равдаган езен, жайдалеан дала болмаса да, wyai жардын ж ер бетш де ceniK куннщ сэулеш мен келедкеЫ ойнап, даланьщ дидарын ажарландырып ж !берд1. Жанывды жалганны н жалпагы на ж у й ш й тк ен сайхал когывдр ду- иия арманыцды асдадтаты п, кедш ге данат 6iTipin, бул баянсы з ж алганда ш екш з гумыр KeniKi3in, Tyncia ойлар туцгиырына батыргысы келедь.. — Eflire десе,— дед1 Эбутэлш кептен айтайын деп одталып ж ур ген 6ip ойын еске Tycipin.— Осы сенен бая- рыдан сурайып деп ж урген 6ip ж ай бар. Д ененбай дусты айтамын. Цалай дей сщ , табпгатта Д ененбай атты дус бар да шыгар. Ондай дусты кергепщ бар ыа? — Ой, ол ады з гой, тэшрь — Оны бш ем ш . Bipan Ke6iuecc аныздыц eai ем 1рде болран одираныц eneci ем ес не. Анталы д, б1здщ Ж етюуда, т ау бадтары нда зарралдад деген д у с болады. KyHi бойы: «М енщ KyfteyiM шм?» деп сайрайды да отырады. Элбетте ейтш айта алмайды гой. Bipan дыбысы солай болып е си - л ед 1. Н еге олай деп зарлайтыны туралы ады з да бар. Со- дан ойлаймын гой: Д ененбай дегенде де 6ip сыр жатдап ж о д па? Д ен ен бай деген ды бысда у дса с ен салатын 6ip дус бар шырар, адыз соган байланысты шыгар, е? — Ж од, бш меймш . М уны Tirjii ойламаппын да,— деп ш убэланды Eflire.— Ал б1рад осы ж ерлермен коп журд1м, ондай д у с кездест1рмед1м. Б элш м, ол ж о д та шыгар. — М умш н,— дед! Эбутэлш ойланып барыц: — Е, ондай дус ем1рде болмаса ады здыд да жалган болганы ма сонда?— де п Eflire абыржып далды. — Неге олай болсын. OiiToyip, бул ж ерде баягыда осындай б1рдеде е й te, А н а-BeiiiT дайдан пайда болып- ты. Не д есе де, сондай 6ip д ус баярыда болтан сиядты керш ед1 маган. B ip заманда оны 6ipey-Mipey ушырасты- рар да. Балалар уш ш осылай жазып журмш. — Е, егер де балалар уш ш десец 6ip ж ен ...— деп Еда- ге кецш ш е кед1к алды... Найман-Ана туралы Сарыезек ацызын жазып алган- дардан Едш еш ц бш етш 1 тек е м адам. Oyeni Эбутэлш Дутты баев балаларым ескенде одпды деп жазы п алып еда. Б ул елу eKimni жылдыц аягы болатын. Ол должазба ж о- 148

галып кетть Одан кейш цайгы-nacipeTTin казаны бурк- сарк кайнады да, колжазба турмак, адамдардыц кайда KCTKeiiin бшмсйтш заман етть Арада 6ipHenie жыл сусы - ган сок, елу ж етш пй жылы бул акызды Елизаров Афана­ сий Иванович жазы п алды. Енд1 сол Елизаров та жок. Ал колжазба оныц Алматыдагы кагаздарыньщ арасында калган шыгар, KiM бш едй.. E n eyi де сол ацы зды Цазан- гаптык аузы нан жазы п алып едь Eflire сонда олармеп 6ipre болып, анда-санда ацыздык о ж ер, б у ж ерш Цазан- гаптыц eciHe салып, езш ш е 6ip тусш д1рпш ретш де отырган. «К,удайым-ау, содан 6epi до неше зам ан е т ш кет- кен!»— деп ойлады Eflire ж абулы К,аранардьщ устш д е отырып. Е нд1 Mine сонткен Кдзангапты ц езш Ана- Бештке алып келе жатыр. Дуния жолы туйьщталган секшдь Ана-Бешт тарихын ол журегш де сактап, езгелер- ге айтып отырушы едк енд1 сол ш енйреш ш щ 63i сол беЗДтке барып, соцгы мекенш е конактамакшы. «Енд1 гой мен ж эне А на-Беш т капа калдык. Мен де кешшпей Ана-Бештке келш жайласармын. Дуния бет! солай карай бурылса керек» деп муцайды Eflire ир к ем е- ai трактор, доцгалакты «Беларуси» бар айырыкша каралы керуенд1 туйеге MiHin бастап келе жатып. Бул каралы кешке оз ершмен косылган Жолбарыс тобет 6ipece ке- руеннщ алдына шыгып, 6ipece соцында калып, TinTi оудем уакыт баска жакка KeTin калып, о з бш геш н icTen жур. Цуйрыгын мукият кайкайтып, жан-жап>ша сак да- рап, булкшге басып келедь К ун тобеге шыгып, тал тустщ мезгш ! сокты. Ана- Пейггке де енд1 аз-ак ж ер калган... V III Канша дегенмен елу. екш пп жылдыд акыры, дэл 1рек айтканда, коцыр куз бен кеш еуш детш келгеп борасынсыз кыс, Борандыныд сол к ездеп ат тебелш дей халкы ymiH cipa, 6ip акжарылкап кундер болган болуы керек. Кейш - KefliH Eflire сол кундер/п тым-тым сагынып ж урдь Ce6encia еш ю м ш ц iciHe араласпайтын Борандынын батагей аксакалы сыпайы карт Кдзангап та эл! нардай купгп, денБкарны сау халде болатып. ¥лы Сэбитжан Кумбелдщ интернатында о цып журген. Куттыбаевтар семьясы Сарыезекке мыдтап орпыгып алган. Дыска карай барак уйд1 жылылап, картой Tycipin, Зэрипа мен балала- 143

ры пималы болып, Цум белден 6ip к,ап у н да ж етш зш алган. ¥ н д ы немелiiie енд1 келе бастаган ж ас Цараиарга тецдеп, Е дпе алып келш едь Эбутэлш уйренппки жумы- сын атдарады, бос уадытта балаларымен пгутркелесш, тун баласы болса, Tepeaeiiin алдына шырагданды дойып алып, жальщпай ж азу жазады. Разъезде тагы да eid-уш уй жумысшылар семьясы туратын, 6ipan олар сыцайына Караганда, уады тш а тур- гындар болатын. Р азъ езд щ сол к е зд е п бастыгы Эбшев деген Kici де 6ip оды нан жолы ддан азамат спядты едй Боранды ауру-сырдаудан аман болды. Жумыс журш жатты. Балалар все бердй Жолды далдалау, жендеу се- кш;ц ды с алдындагы ш аруапьщ 6opi дер кезш де атда- рылды. Майга nicKen тодаштай Сарыозектщ додыр Kyai ма- мырлаган тамаша 6ip Keei едь Артынш а ды с та келдъ Дар б1рдеп басып салды. Айнала аппад нерпе жамылган ол да 6ip эде»п сурет спядты едь Мацдиган улы ад далапы дад жарып, ж ш -ж щ ш ш е ж ш тей болып, тем1р жол гана дара- йып жатады. Сол жолмен бурынгыша пойыздар жуйткидй Сол ж ол ды д 6ip буш рш де, а д ж амылган децестердщ 6ip дуысыпда шап-шагын Боранды бекет аулы 6ypicin тур- гандай керш едй Bipnenie у ш , тагы мал дора, оны-муны- сы... Пойыздагы жолаушы лар сол ауылга коз диыгын сам ардау салып ете шыгады, Keii6ipi с эл сэтке сол бекет- тщ аз адамдарын аягандай болады... Сэл с э г п к аянышы бекер-ад. Борандылыдтар у ruin артта далгаи аптап ж аз болмаса, непзш ен бул жыл дутты жыл болды. Жалпы согыстан сод жаппай барлыд жерде турмы с-жагдай б1рте-б1рте жадсары п келе ж атдан. Мага- зиндерде дуние-мулш , азы д-тулш Tipenin турмаса да, Ж ада жыл дарсадында сопыд oepi тагы да арзандайтын керш едь Сейтш жылдан-жылга жадсылыд нышаны мо- лая бергей, aftTeyip... Борандылыдтар эдетте Ж ада жыл мерекеы дегенге аса м эн бере бермейтш , тун ортасын ынтыга кутпейтш . TeMip ж ол ды д жумысы eni6ip мерекеге багынбай уздш ы з ж урш жатады. Ж ада жыл дай жерде кез болатыпына дарамай, пойыздар жуйтки бередк Дыс маусымында жу­ мыс та кебейедъ Пеш ж агу, далада да, дорада да мал багу aypeci ж эн е бар. K y n i бойы 'ж умы с icTen далжырагап адамга ертерек жатып, дем алганнан радаты ж од спядты кор1нед!. Осылайша жыл содьш ан жыл OTin келе жатдап... 150

Ал елу ушшпй жылдыц дарсацы Борапды уппн нагыз мереке болды. Мерекеш бастаушы, эрине, Цуттыбаевтар семьясы едь Ж ака жыл жасаЕына Eflire о д соцьшда келш досылды. Bapi до Цуттыбаевтардыц балаларга арнап елка орнатуынан басталды. Сарыозекте елка табудан ropi мил­ лион жылдыд динозаврдыд жумыртдасын табу эдедайда ж ецш рек. Елизаров геология жумысымен кезш журш, осы Сарыезектеи динозаврдыд миллион ж ылдыд жумырт- дасын тапты емес не. У л к е н д т д э у дарбыздай бар сол жумыртцалар тасда айпалып кеткен екен, оларды Алма- тыныд музеш не апарып етк1зген. Б ул туралы газеттерде де жазылды. Садылдаган сары аязда Эбутэлш Думбелге барып, жергшш™ комитеттен жалынып-жалпайып букш К^ум- белге келш тускеп бес шыршаныд 6ipeyiu Борандыга белпзген . Bapi де содан басталып efli гой. Bipinrui жолга аяз ды сдан тормозы ш пдылдап, дала бораны адтаддадтап тастаган ж ук пойызы келш тодтаган кезде, Eflire дойма жаны нда ра зъ езд бастыгынап л;ада жумыс долгаптарын дабылдап алып тур едь Ж ук пойы- зыныд узынпан узадда созылган вагондары 6api де плом- бамен дулыптаулы. Дуйрыд вагопныд аш ыд аладыпан муз болып дадайып далган eTiKTeri аядтарын оред-мэрец суйретш Эбутэлш тусга келед! екен. К е д мол улкеп Tepi тонга оранып, седсед боркш баса киш, алдымнан бауын байлап алган кондуктор дорбаддап эрец дозгалып, Эбу- тэлш ке ап-ауыр б1рдецен1 KOTepin 6epin жатты. Шырша шыгар, деп ойлап Eflire дайран далды. — Ей, Борапды Eflire? Bepi кел, комектесш ж !бер ,— деп айдайлады кондуктор, вагопныд тепшш егшен талыс- тай болып салбырап турып. Eflire ентелей басып ж етш efli, Эбутэлш тщ ел петin керш шошып далды. Бет-аузын, дас-дабагып дырау тут- дан Эбутэлш ерш димылдауга келмей, датып далган екен. Цолын дозгалта алмайды. Жанында дылдандары Ti- Kipefiin шырша тур. Соган бола Эбутэлш о дуниеге атта- нып кете жаздапты. — Сешц адамдарыдпыд бул дай журкй?— доп кшэ- лан дырылдады кондуктор.— Арттан соддан жолден ж а- ныц шыгыи кето жаздайды. Тонымды iuem in берешп десем, ез1м датып даламын. EpHi эрец димылдап, Эбутэлш сезге келдк Kemipiuie, жецш кп1ммен шыгыи кет1ппш. Уйге жетт!ы, ендг жылынамьш гой. 151

— Мен айттым оган,— деп кондуктор Ед!геге дарап оур д eTTi.— YcTiM«e тоным, оныц ш пнде мадталы ку- иэйкем бар, аядта ннма, баста — 6opiK, соны д езш де ке- лес1 кезецге жетш , пойызды басда кондукторга етшзген- ш е суыдтан коз1м тас тобеме шыгып кете жаздайды. 6 с - Tin те жолга шыруга бола ма екен! Ед1ге дысылды: — Жарайды, Трофим, ещц есте болады! Ал, жонел, жольщ болсын! Сейтш шыршаны дапсы ра душ адтап, кетерш алды. Улкенд1г1 ш сш щ бойындай, суп-суы д екен. Мурнына б1рден дысды ормап nici лап дойды. Ж у р еп Tycaip бул- дынып коп далды — майдан ормандары есш е TycTi. Ол ормандарда мундай шырша дегешд1з сыдсып туратын. Т аню лер таптап, снарядтар Ty6ipiMeH допарып жататын. Сол шырша nici 6ip кездерде журегнцц булды нтар деп ю м ойлагап. — Ж ур ,— дед1 Eflire Эбутэлш ке бурылып, шыршаны салып алып. К езден а дд ан жасы суыдтан даны дашып, боп-боз болран бетш е датып далган Эбутэлштщ ад ды- раулы дастарыны ц астынап салтанатты дуаныш да толы жанары ж а р д-ж ур д ете далды. Eflireni кенет урейл1 ой билед!: балалары экесш щ осынша махаббатын багалай алар ма екен? 0м1рде, дарап турсад тауфихшз балалар толып ж ур рой. Экенщ суш спенш ш гш е тон и болудыд орнына Ke6ici енж ар келедд TinTi ж еккеретш дерш дай- тесщ . «Цудай муны ондайдан садтасын. Басда керген дор- лы ры да ж етер »,— дед1 imiHeH Eflire. Шыршаны ец алды- мен Дауыл байдады. Куангапнан аладайлап, барад уйге жуг1рш Kipin KOTTi. Сол сол екен уйден сырт KniMci3 Зэ- рппа мен Ермек атып-атып шыдты. — Елка, елка, дараддар, дандай елка!— деп Дауыл айдайлап, шыр айнала сешрдь Зэрипа да датты дуанды: — 8i\"iTeyip, тауы псы д род! Ой, тамаша болды-ау! Ермек TinTi шыршаны 6ipiHini рет Kopin тур екен. Eflire котерген араштан кез алмай: — Мама, мама, елка осы ма? Ол ж адсы , в? Б1здщ уй- де тура ма?— деп шеш есшщ жедш ен тарта бердй — Зэрипа,— дед1 Едаге,— Орыстар айтдандай, осы 6ip «ёлкн-палкиге» бола, к уйеущ муз болып, датып Дала жаздапты. Д ереу уйге ю р п зш жылытпасац болмайды. 8 y e n i eTiriH ш еш еш к, 152

E iiri аягына жабысып далыпты. Bapi жабылып етжт1 тарта бастаганда Эбутелш кезш жумып, TicTeHin, Tyci бузылды. 9cipece балалары eTiKTi жулды лай тартады. Экесш щ аягына дадайып, тас болып датып калган был- гары ауыр eTiKTi eKeyi ю ш кене колдарымен былай ж ул- диды, олай жулдиды. — Эй, былай турыддар, аядда оралмай, вз1м-ад ше- шемш,— деп Зэрипа балаларды ыгыстыра бердь Bipafl Eflire сыбырлап дана: — Тиме оларга, Зэрипа. Тартсын, тырмысып кер- ын,— дедь бйткеш балалардыц осы ынты-шынты ыдыласы, жан- дары ашып, бар кунпмен ты рысданы Эбутэлш тщ оларга деген ш ек т з махаббатыныд олшеус13 дарымы екенш Eflire ж ур епм ен сезген-дй Демек, бул баладайлар да Kici болтаны, булар да б1рдеце сезетш болтаны. 9 c ip e ce кен- ж есш щ димыл, дылыгы тштен дызыд-ад: Ермек экесш, неге екеш белпс1з, папина деуцп efli. Еш шм олай деп уйреткен ж од, адам баласыньщ аузына о баста тускен ед алгашды сездер ш щ 6ipiH Ермектщ 03iHuie «тузеп» айт- данын euiKiM ж ендеп жатпады. — Папика! Папика!— деп Ермек барын салып ку- шенгеннен дызарып кетштй Буйра шашы жалбырап, да- лайда eTiKTi шешш алсам деген шын талаптан кездер1 алаулап бара жатдандай, улкен адамша байсалды, сана- лы TipniriHe дарап, амалсыз кулкщ келедй 0KeciHin eTiriH тек балалары ш еш кеш ете керек efli. Оныд амалын Eflire тапты. М уз етштер 6ipTe-6ipTe ж1б1- ген, енд1 Эбутэлш тщ жанын динамай-ад суырып алуга болушы efli. — Кене, баладайлар, тез м еш д артыма отыра далы д- дар. Пойыз сиядты т ш п , 6ip-6ipii>ii3fli тартамыз. Дауыл, сен MCnin бел1мнен уста, ал Ермек, сен Д ауы лды д 6eai- нен уста. Эбутелш Eflirenin, дулыгын тусш ш , жылыда w i6iren дыраудан K03i жасаурап, KyniMcipen, басын изей бердй Eflire Эбутэлш тщ дарсысына барып отырды, балалар оныд соцынан Tisinin бола бергенде, Eflire eTiKTi тарта бастады. — Ал, баладайлар, кэне даттырад, бар кушпен тар- тыддар! Эйтнесе жалгыз м еш д ел1м жетпейдй К ене, кене, Дауыл, Ермек! Каттырад! Балалар барын салып, ыдд-ыцд етедй Зэрипа тш еу- дор болып ол тур, Eflire едеШ эл1 жетпеген болып, куш е- 153

недКай келш . Адыры 6i])iim ii етнк аядтан шепйлгеп лез- де балалар масаттана айдай салды. Зорина ж уй орамал- мен к уй еуш щ аягып у да л ам ад болып тура умтылып едд Eflire тодтатты: — Ал, баладайлар, ал, мамасы! Буларыц не? Екшпц eiiKTi ю м ш еш ед1? Элде окелерщ нщ 6ip аягын жалац аяд, екшпп аягын муз боп датдан етште далдырайын де- дщ дер ме? Дурыс емес дой. B opi де д ар д ы л д а п к у л ш д ал ы п ты . IuieKTepi датдан- ш а кулш еденге аунан-аунап туседк 8cipece, Эбутэлштщ 03i мон балалары дойсайш ы. KiM бш ед д дэл осы сэтте Борандыдан алыста-алыста Эбутэлш тщ устш ен тускен арыз бул семьяны да, тшт! Боранды бекетш де ецш де де, тусшде де кормеген 6ipey- л ер дщ долы на тиш , Куттыбаевтыц тагдырын сол арыз бойынша m eujin те дойган болар. Юм бш едд деп ойлады Едш е осы 6ip сум ды д ж ум бадты д сырын аш уга сан рет талпынып. Жамандыд ж ар астынан ш ыддан жаудай — б!рдсн сап ете далды. М ундай бэлелКжалалы сумдыдтыц сырын буры н бш се, мундайдан сэл-пэл керген-бш гещ бар болса, Едше, эрине, жамандыдтыц сумацдай бастаганын аныд адгарм аса да, сэл -пэл сезер едЁ-ау. Б1рад сезш тенетш дей пе бар е д 1? Эрдайым жыл аягы жадындаганда разъезге учаскелш ревизор келетш. Гра­ фик бойынша разъезден разъезге, станциядан станцняга жы лжы п ж ур етш . К елер ед1 де, 6ipep кун болып, жалады далай телендд материалдар далай жумсалды, тагы басда кеди-седид1 TeKcepin, ревизияныд актш ше разъезд басты- гы, 03i, жумысш ылардан 6ipey дол дояр е;ц де , еткшнп пойы зга ш ш п кете баратын. Р азъ езде коп тексеретш не бар дейсщ ? Р евизияны д aKTicine Едйегпц д е дол дойга- ны бар. Б у л жолы ревизор Борандыда уш кун донды. Ол разъездщ ец улкен белмесшде тунеп журдк Бекеттщ бас- тыгы Эбш ев зы р ж у п pin, ревпзорга уй ш ен ш ан тасып ж урдь Ревизор отырган жерге Едше де барып далып едй TeMeKiciH бурдыраты н, дагаз дарап отыр екен. Едц-е бурыниан таныс ревизорлардыд 6ipi ме деп ойлап едд 3ж о д бул басда. Кызыл бет, тауы д Tic, бурыл тартдан, ко- i.'iflipiK кнген 6ipey екен. Жылымшылау, зымнян кулкка бар коршдь К еш батдапда огаи тагы к е зд е си . Едп-о жумыстан дайтыи келе жатыр едд дараса — фонарь жарыгыныд ас- тында, 03i жатдап кезекой уйдщ алдында ревизор ары-бе- 154

pi дыдырыстап ж ур екен. С едсец жагасын кетерш алып- ты, сецсец nanaFbi басында, Kfisiaflipiri жылтырайды, шы- лым шегш, аягыныц астындагы думды дышырлатып, эл- деб!р ойга кеткен сиядгы. — Цайырлы кеш. Шылым ш егуге ш ыдтыдыз ба? Шаршагансыз гой?— дед1 Eflire аягандай болып. — Иэ, эрине,— деп жымиды анау.— Одай шаруа ем ес.— TaFbi да жымиды. — Ертед тацертец аттанамын,— дед1 ревизор.— Он жетшнп пойыз сэл тодтайды гой. Сонымен тартып отыра- мын.— Тагы да жымиды. Y m урлеп шыгаргандай KyuripT екен. Ko3j|epi сыгырайып, бет-ж узпци т1мп:кшей дарай- ды .— CefiTin Ед1ге Ж ангелдин ci3 боласыз гой?— д е п дал - ды ревизор. — Иэ, менмш. — 031M де солай ойлап ед1м.— Ревизор тауы д TiCTepi- нщ арасынан тутшд1 бурдырата шыгарып дойды.— Бу- рмнгы майдангер. Р азъ езде дырыд TopTiHini жылдан ic- тейшз. Тем iрж ол шыл ар Боранды Eflire деп атайды. — Bapi дурыс-ей,— дед1 а д кедш Eflire. Мына адам озi жешнде муншама бшгеш 6ip жагынан жагып барады, 6ip жагынан: бугап муиыд 6opin Giain Keperi не, деп тад- данып та далды. — Меи ест1ген-бшгешм;и умытпаймып,— деп жыми­ ды ревизор Ед1гешд к у д т н сезш дойгандай.— Мен де с1зд1ц К,уттыбаев сиядты ж а зу жазып ж уретШ м бар,— деп Дуттыбаевтыц уш ж адда пегш кетерш, шылымыныц тутш ш сыздыдтата шыгарды. Э бутэлш эдетш ш е жарыд терезе алдында басы дылтиып ж азу жазып отыр екен. — Yni куннен 6epi байдаймын: жаза бередд жаза бере- д1. TyciHeMin. 0з1мнщ де жазатыпым бар. Тек оледмен шугылдаиамын. Депоныц коп тиражды газетш де ай сайын дерлш басылып турады. Облыстыд газетке до — Ceri3im ni мартта 6ip рет, биылгы Bipinm i майда 6ip рет шыдты. Екеу! де ундемей далды. Eflire енд1 доштасып, уйш е бурыла берейш деп ед!, ревизор тагы сойлеп Kerri: — Б ш м ей аз бе, ол Югославия туралы жазы п ж ур ме? — Шынымды айтсам, бш е бермеймш,— дед( Eflire.— Солай iubiFap. Ол сонда партизан болды гой. Балалары yuiin жазып журген коршедй — EcTireiiMiH. Эбшевтеп сурап бшд!м. Тутды пда бол­ тай гои сыдайы. KaiiGip жылдары Myra.niM болган да Kepi- иед1. Енд| гой озш даламныд ушымен танытайын деген 155

екен да,— деп ш ид-ш ид кулш алды,— BipaH, жазушы- лыд, ол ойлагандай, оцай шаруа емес. Мен де 6ip ipi ду- иие ж азсам ба деп ж урм ш . М айдан, тыл едб ек тадырыбы. Bipan уадыты тускip жете бермейдь ¥дайы командиров­ ка, командировка. — Ол да тунде рана ж азады , кущ рз жумыстан долы тим ейдд— деп дойды Eflire. Eneyi тагы ун м з далган. Ед1ге тагы да кетш улгерме- fli. — Ж азып жатыр, жазып жатыр, басын 6ip кетермей- fli,— дед1 ревизор бурынгысынша ырсия жымиып, жарыд терезеден керш ген Эбуталштщ сулбесш ен дез алмай. — ЕнД1 61рдеце icTeyi керек д ой ,— деп ун датты Ед1- ге.— ©3i сауатты адам. А йнала жым-жылае. Ж азбаганда дайтедй — A ha, бу да идея. Айнала жым-жылас,— деп мщ- прлед1 ревизор кезш сыдситып, елденеш ойлана да- лып.— Айнала жым-жылас, ол болса емш -еркш , бу да идея, айнала жым-жылас, ол болса емш-еркш... Сонымен anriM e 6iTTi. K eneci кундер! Eflire елг8 реви- зормен кездейсод эцпм еш Эбутелшке айтуды умыт- пайын-ад деп ж уре-ж уре, уадыт озып, сол 6ip пацсыздау оди га мулде есш ен де ш ы ры п KeTinTi. Дыс болса келш далып едд 8cipece, Даранардыд еуре- ci диын болды: дутыра бастады. Эне, мал иесш щ маша- даты д е п соны айт! Буыршы ннан бура ш ыддалы eKi жыл болтан. Б1рад ол eKi ж ылда e a i ж ас бура оншама жында- на доймаган, эл1 де болса, дорды ты п, тэйт деп, ж ею рш , аптыгын басура KOHymi едь 9pi де се Боранды келесш щ дож асы , Д азангапты ц Kopi бурасы Даранарра ырыд бере де доймайтын. Аярымен тарпып, аузымен шайнап, Дара- нарды ш гендер ге жолатпайтын. Эйтсе де дала кед. Bip ш етш ен дуы п ш ыдса, Даранар 6ip шет1нен келш дайта тш седь K epi бура оны куш бойы дуалайды , адыры cineci датады. Эне сол кезде буыршыннан j6ypa болган, аламан Да- ранар дытеген жерш е омыраулап барып жетер едь Б1рад туйе баласы табигат зацымен куйлей бастайтын дацтардыд даЬары тускен жада маусымда, Боранды туйе- лерш щ келесш Даранар билеп алран екен. Даранар кэ- мелетке ж етш , купи тасып, жойдын дайрат neci болды. Дазангапты д Kepi бурасын ж ар астына далай болса со- л ай дуы п тырып, елшз далада аярымен таптап, onisim i етш шайнап тастайтынды шыгарды. Екеуш арашалап, 156

айыратын еш ю м ж од. Табигаттыд бул датал защы далт- дысыз — енд| урпад далдырар Царанар, ен дш кезек сош кь Осыныц KecipiHeu 6ip an К азапгап пен Eflire туцгыш рет nepicin те далды. Ж ар астында ш ала-жансар болыл жатдан Kopi бурасыныц биш ара халш Kepin, Цазангап шыдай алмай кетть 0picTen ерттей болып оралын, Eflire- ге зш дене: — Муныд далай, малыца неге ие болмайсыц?— дедЕ— Олар хайуан болганмен, 6i3 ек еу \\п з адамбыз гой! Ана Каранарыц м еш д бурамды oainiuii eTin тастапты. А л сен болсад оны оркке емш-еркш ж!берш , жайбарадат отыр- сыц! — Казеке, мен оны босатдан жодпын. 0 3 i кетш да- лыпты. Оны мен далай устап отырмадпын? Ш ынжырлап дойсац — шынжырды да узш кетедЕ © зщ бш есщ, бурын- гылар: «Куш атасын танымас» деп бекер айтпаган гой. Енд1 Каранардыц да Keseri келген шыгар. — Е, соган дуапып ж ур екенсщ гой. Б !рад тура тур, эл1 KepeciHi керсетед1 ол саган. Сен оны аяп, мурындыд салмайсыц, соныд азабын тартасыц алд содында козщ- нен сорад агып салпацдап ж уресщ . Ондай хайуан 6ip ке- лед еп ш гендерд1 Mice тутпас. Ол букш Сарыозектщ бу- раларымен ш айдасар. Оган енд1 еш дандай тосдауы л то- теп бере алмайды. дн е, сонда менщ айтданымды еоще аларсыд... Ед1ге Казангаптыд ашуын адпландыра 6eprici келме- д1, сынлайды гой, api де се оны д айтып турганыныд ж ош до бар сиядты. Тек жуасып: — Казеке, ботасында оны маган 6acipe берген е з 1д емес не едщ , eHfli сегесщ келш. Жарайды, ол итт! буга- лыдтайтын 6ip амалын табармын,— деп мщ прлеген бол- Б1рад Каранар сынды сулу малдыд мурнын тес in агаш тыгып, cipre салуга тагы да долы кетершмедЕ Айт- са-аитдандан, ол кейш Казангаптыд свз1н талай рет есш е алды Каранардыд элегш ен аш у эбден ды сдан кездерде талай рет енда сенщ жазацды беремш , болем, деп ант-су да 1шт1. Б |рад бурагатш спедЕ Bip ауы д оны nimTipin те тастамад болды, алаида тагы да шыдамы жетпсй, ж еме- жемге келгенде долы бармады. Жылдар болса етш жатты. т ы л сайын дадтардыд аязы садылдаган шадта дапы ды- ладыК¥ТЫРЫ” ГаН Ж8РаУ КарапаРды 'ЗДеУД'Д азабы баста- Bepi де сол 6ip дыстан доздаган. Есте далган. Кара-