Ш. Айтматов. Боранды бекет

нардыц еурешмен, оны датырып дамап доятын цораны ыыдтан жургенде, Ж аца жыл да келш далды. Куттыбаев- •гар болса ш ырш а деген/Ц ойлап шыгарды. Б ул б у ю л Бо- ранды балалары унпн улкен одига болды. Ушбала цызда- ры мон 6ip re Ц утты баевтарды ц барак, y flin e мулде конлп алган сиядты. Куш бойы дамданып, шыршаны эшокей- л ест!. Ж ум ы сца барарда да , дай тарда да Ед|'ге далайда Дуттыбаевтардыц уш не бас сугып, шыршаны коре кетпе- се к о ц ш конппмейтшдей болды. Шырша куннен кунге шырайланьш, ж асана тустц турлК туси ленталар тагы- лып, дол дуыршадтар шшдй 8cipece Зэрипа мен Ушбала балаларга бола бар onepin салы п-ад бадты. Мэселе тек ш ы рш ада ган а ем ес, э р ю м ш ц алдан acbiFa кутер ж ад- сылыгы, арм аи-тш еп, у м т бар, орындалар-орындалмас, oiiTeyip, \\'MiTci3 ш айтан рой. Ж аца ж ы лдаи олар да ум ш <ер . Эбутэлш мунымен де тынбады. Балаларды далага ер- Tin шырып, дар ды до м баздап, дом алаты п, а д дал а тургы- за бастады . Е дш е эуел1 оларды ж а й e p irin ж у р рой деп ойлаган. К ей ш бул icKe су й сш ш далды . K ici бойы пдай ад д ар дан согы лган дар а дш ы MyciH к у л к ш -а д , кем1рмен сы- зып салган кездер1 мен дастары дап-дара, дызыл мурыи, адсиы п кул геш дан да й . Б асы на К ,азангаптыц есш тулш тыыарын KHriain дойы пты . Сол дал пы нда р а зъ е зд in алдын- да пойыздарды дарсы алып, дасдайып тур. Bip «долында» ж асы л ж ал ауш асы бар: «Ж ол аш ыд» деген!, eKiumi «до­ лы нда»: «1953-m i Ж а ц а ж ы л ду т ты болсы н!» деген Tineri ж эн е бар. Тым тамаша болды! Осы ад дала 1 январьдан к ей in д е копке де ш н дул ам ай турды ... ©Tin бар а ж а тд а н ecKi ж ы лды ц соцры, 31-декабрш де Борандыныц балалары куш бойы, кешке дейш шырша- ны ц т о щ р егш де болы п, ау л а Fa шырып та ойиайды . К езек- ш ш ж т е н дол ы бос ересектер де ж иналады , сон да Эбутэ­ лш Eflirere балаларыныц дылыгын айтып бердь Тац сэрщ ен тосег1ме ж оргалап келш , пысылдап меш оятдысы келедц мен датты уйдтап жатдан боламып. — Тур, паника, тур!— деп Ермек шлкшейдй— Тез тур, А яз-А та келш далады. Ж ур, дарсы алайыд,— дейдй — Ж арайды ,— дейм ш ,— Кэз1р тураыыз, жуынамыз, кшнем1з. Содан соц барамыз. А яз Ата келемш деп узде берген. — Ц ай пойы збен келед!?— дейд1 Дауы л. — К е з к елгеш м ен. А я з А та дал аса, T in ii 61зд1ц ра- зъ ездщ езш де кез келген пойыз токтайды. 158

— Онда ToaipeK турайыд та! Свйт!п, сэнденш , ынты-шынтымызбен дайындалып, далага ш ыдпад боламыз. — Мамам ш е?— дейд1 Д ауы л.— А яз Атаны ол да кор- rici келед1 гой? . — Эрине,— деймш мен,— эрине, к ер н а келедь Ша- дырыддар оны да. BapiMi3 жиналын уйден шыдтыд. Балалар кецсеге алдымен ж у п р ш кетть Bi3 соцдарыпан келем13. Б ала­ лар кедсеш айнала ж упр ш жур. Аяз Ата жод. ' — Паника, А яз Ата дай да?— Ермектщ кез1 жыпы- лыд-жыпылыд етедь — Kaaip,— дейм ш ,— асыднаддар. Кезекш щ ен сурап бшейш. К едсего KipfliM. Кеше А яз Атапы д атынан хат жазы п, балаларга деген сыйлыдты тыгып кеткенмш . Соны алын шыдтым. Балаларым бас салып: — Паника, не болды?— дейдь — Эттей-ай,— деймш.— А яз Ата сендерге хат жазып кетштд MiHe: «Кымбатты баладайлар, Дауыл мен Ермек! Меи сендердщ атадты бекеттерщ Борандыга т а д азан сагат бесте келш тус п м . Сендер эл1 уйдтап жатыр екен- сщдер, кун ете суы д едь Мен оз1м де суп-суыдпын, сада- лым муз боп датыи далыпты. Пойыз тек еш -а д минут тодтайды екен. Содан тек хат жазып, мына сыйлыдты далдмрып улгер/цм. Капшыдта бую л Боранды балалары- па 6ip 6ip алмадан, eKi ж адгадтан сыйлыд бар. Ремжчмец- дер, баладайлар. Алда aai меш ц баратып жер!м коп. Б ас- да балаларга да ж етш улгереши. Олар да мещ KyTin ж ур , гой. Ал, алдагы жылы сендермен кездесетш дей болып ке- лейш. 9aipme, cay турыддар. Сепдерд1 cyrouii А яз Ата». Годта-тодта, мына 6ip жазуы ж эне бар екен, асыгып, ша- ла-пула жазмпты, cipa, пойызга асыддан болар. Е, ен;д гусшд1м: «Дауыл, сен кунйгпцц урма. Сен 6ip рет оны калошнен >i;i6epin урганда, оныд датты дадсылап жыла- ганын мои де е й т п м . Б1рад дайтып ондай у ш шыддан ж од. Cipa, сен оны дайтып урмаган боларсыц. С ез темам. Тагы да — Аяз Ата», Тодта, тодта, мунда тагы 6ip шат- пагы бар. Э, тусш/рм: «Сендер соддан А д дала тамаша икон. Ж арайсыддар, баладайлар. Онымен меп дол алы- еып, амандастым». Балалар шыинан дуанды. А яз Атаныд хатына далтды- сыз б!рден сондБ Сондыдган окне атаулы болган ж од. Тек 159

уйго сыйльщ дапшыдты т м K eiepin барады деп таласып далды. Ш еш еы амалын тапты: — Алдымен он дадым жер Дауыл алып ж урсш , одан кейш он цадым сен котерерсщ, Ермек. Сен кшнсщ...— деда Зерипа. Ед|ге муны ecTin ебден кулдк «Цалай ойлап тапдан- сы ц. Олардыд орнында болсам, мен де сенер ед1м». Оныц есесш е, ку щ дз балалардыд суйштнп Ёдше бол- ды. Ол балаларды шанага м ш иэдк Цазангаптыц 6ip ecKi шанасы жатуш ы едъ Сол Кдзангапты ц 6ip ж уас туйесше дамыт к и п зш , э л п шанага жектй Мундай ici<e Царанар- ды досуга, эрнне, болмайды. Сонымен ж уас т у й е т ж епп болып, балаларды ш анага Minriain ж ур ш кетсш . Айдай, ды зы д деген сол екен. Ш ана айдаушы Ед1ге болды. Бала- лар уйм елеп, 6epi соны д дасына отыргысы келедь Bapi де: «Тезгрек, жылдамырад!» деп айдайлайды. Эбутэлш пен Зэрипа шанамен датарласып, 6ipece баяу, 6ipece же­ л е жортып келедь Тек ецште гана шананыд ернеуш е жа- бысып отырады. Р азъ езд ен eKi шадырымдай узап шыгып, дедеск е ермелеп, содан ылдига дарай ызгытты. JKeryai туйе алдынып далды. Bipa3 демдерш алды. А джары лдап эдем1 кун едъ А д керне жамылган Сары- езектщ даласы коз Kopin, ду л а д ecTip ж ерге деш н, элем- ге ж ада жаратылгандай аппад болып, кербез к о с ш п жа- тыр. Д од -д ед ес, бел-белес, ой-ды рдыд 6epi дупия жасы- рынып дар астында далган: Сарыезектщ аспаны мелд1р кок, тамылжыган жайма-ш уад туе мезпль Болар-болмас л еп бетт1 аймалап, дул а д да еркелегендей сэл-сэл ызыддай- ды. Ал алдында тем1рж олм ен еш паровоз д о с муржадан тутшдерш будадтатып, досарлана ж егш п, узыпнан-узад дызыл-жоса вагондарды суйреп барады. Паровоздардыд тутни будад -будад uien6ipeK атып, аспанга iainin далып, эуеге баяу сщ ш KeTin жатты. Семафорга жадында- дагапда алдыдгы паровоз адырата узад айдайлап, хабар бердъ А йдайы н eKi рет дайталады. Тодтамай отетш ж ур- дек пойыз екен, журнмн баяулатпай, семафордыд, осын- ша кедштштен жер жетпегендей тем1ржолга ебедейпз жармаса далган бес-алты уйппктщ тусыпан empin-бады- рып оте шыдты. Содан Kefiiii дайтадан жым-жырт eai ты- ныштыд орнай далды. Цыбыр еткен 6ip жан жод. Тек Боранды уйлерш щ муржаларынан коплд1р тутш шуйке ж ундей шубатылады. Ш анадагылар тым-тырыс уншз да- 160

лыпты. T im i асыр салып алдынган балалардыц 03i унде- мейдЕ Зэрипа тек куйеуш е тана куб1рлеп: — Цандай тамаша, дандай дордынышты,— дед!. — Дурыс айтасыц,— деп костады Эбутэл1п даусы б е ­ сед тартып. Ед(ге оларга басын бурмай, кез диыгын салды. ЕрлЕ зайыпты eKeyi 6ip-6ipiHe удсас екен. Зэрипаныц елг! аныд естшген сыбыры Ед1геге тш елей арналмаса да, оныц ж ур е- г1не тш ендей дадалды. TyTiHi будадтаган ш шкене уйлерге Зэрипаныц пендей 6ip аяныш ем урейм ен царап турганын ол кенеттен тусшдЕ Eflire оныц уайым-наласын сейште алмас, ейткеш тем ip жолга жабыса жармасып турган уй- лер — булардыц бэрш щ де жападан-жалгыз мекеш-тш. Eflire ж егул i туйеге «шу!» дед1 де цамшы басты. Шана цайтадан разъезге карай зырлады... 1953 жылы 5 январь куш кунд1з п сагат онда, алдьшда жол ашыд болса да, Боранды бекетке жолаушы пойыз едеттен тыс тоцтай калды. Б ар болганы 6ip жарым минут аялдады. Cipe, осы уакыттыц e3i де ж етш лж т! болган бо- луы керек, кеп вагондардыц 6ipiHeH 6epi б1рдей кап-кара 6ip фасонды хром етш киген уш адам т у е й де б1рден кец- сеге карай беттедЕ Ундеместен, еркш адымдап, жан-жа- гына дарамай келедЕ Тек «долына» Ж аца жылдьщ дут- тыдтау устаган ад даланыц дасына сел аялдасты. Ун-тун- CI3 ж азуга, ад даланыц басындагы К,азангаптыц ебедейздз ecKi тулш тымагына 6ip-6ip дарасты. Сонымен кецсеге барып юрдЕ Селден соц есш тен разъезд бастыгы дбш ев атып шыд- TW. Ы шдына шыдданы сонша, алдындагы а д даламен со- гысып дала жаздады. «Этэца нэлет!»— деген сез аузы- нан шыгып KeTin, бурын байдалмаган дылыд KepceTin тура кеп ж упрдЕ Арада он минут еткенде жумыс ктен жатцан ж ерш ен Эбутэлш Цуттыбаевты epTin, ентЕ riii баса алман аптыгып, дайта келдЕ Эбуталш, ещ дуп -ду болып, тымагын долына устап алыпты. Эбшевпен 6ipre кецсеге юрген. Л езде, соцында хром етш п еш адамы бар )оуталш дайта шыгып уйш е дарай журдЕ Б арад-уйден жылдам дайтты. Э лп хром етжтЕпер долдарында елдедан- ■1 H бума дагаядары бар Эбутэлштен 6ip адым ажырамай, щееге дайта оралды. № »->“ и » <«,

Eflire бул сумды дты Ушбаладан e cir ri. Э б к ев тщ тап- сырмасымен У тбал а тертш пп километрде ж ендеу жумы- сын icTen ж атдандар га ж у и р ш ж еткен . EflireHi одаша шадырып алып: — Эбутэлш теп сурад алып жатыр,— деген. — KiM су р а д алып ж атдан? — Б ш м ей м ш . К елген б1реулер. Эбш ев айхты: егер сенен дииап сураыаса, Ж ада жылда Эбутэлш , Зэрипамен 6ipre болганымызды айтпай-ад дойсын дедь — Е, онда турган н е бар екен? — Бшмеймш. Эбшев солай дедь Сагат еш ден кецседе болсын дед!. Сенен де Эбутэлш туралы б!рдеде сурап бш- Mennii керш едь — HeHi сурап бшед1? — М ен дай дан бш еш н. Эбш ев y peiii уш ып KeTinTi. Келд1 д е осылай да, осылай, Едшеге осыны айт дедь Мен, Mine, саган уш ып ж етым . Сагат ею де Eflire онсыз да там ад плуге уш не дайта- тын. Жол бойы да, уш нде де «бул не?» деген судгыла су- р ад ойынан ш ыдпай дойды. Ж ауап ж од. Мумкш, Эбутэ- лш тщ тутды нда болган жайы шыгар? Онысын баягыда Tencepin, адтап ед1 гой. К еспе к еж еден ек! урттады да, табадты ысыра салды . Сагатына дарады . Б ес м п н у та з екч екен. Сагат еш де кел деген екен, eKici- а д болсын. Уйден шыдса, кедсенщ жанында Эбшев apbi-6epi тецселш жур екен. У нжы ргасы Tycin, салы суга кетш , ж у деп далыпты. — Не болды? — Ойбой, Едеке, сумдыд, сумдыд, сурама,— дед! 96i- лев к е д с ен !д eciriHe ди падтай дарап дойып. Ерш болар- болмас flip-flip етедь— Цуттыбаевты отыргызып дойды. — Не уш |н? — У ш нен б!р рудсатсы з дагаздар табылыпты. Туп! бойы ж а зу ж азы п отырмаушы ма е д г Оны ж уртты ц 6api 6inefli гой. Адыры е з Ы д туб!не 03i жетт!. — Оу, ол е зш щ балалары ymiH ж азы п ж ур ед! гой. — Б ш м ей м ш , бш меймш , KiM yuiiii жазы п жургенш . М ен еш теце де бш меймш . Б ар, сен! кутш отыр. Разъезд бастыгыныц кабинет!нде Едшеш eei дуралпы, бэлк!м, ж асы рад па екен, отыздар шамасындагы, дембел- ш е денел!, басы дабадтай, шашы Нш ренген 6 ip ey KyTin отыр екен. К е д танаулы дом бйз мурны кернеген ойдан тер- m in кетш т!. Эл денеш оды п отыр. CipecKeH ж азы д мадда- йын жны ры п, мурны н орам алмен суртш кпйпы, Сппан: букш эц п м е бойында ол yneMi Tepmiren 1 162

мен cy p rri де отырды. Алдында ж атдан «К азбек» дорабы- нан узын 6ip папирос алып, саусагы мен удалап, тутатты да, е с п т ц козш де турган Eflirere саргыш тарткан ителп кезш дада п далып, дысда гана: — Отыр,— дедь Eflire стол алдындагы ж айдад орындыдда отырды. — Кэне, ешдандай кумэн болмас уш ш ,— деп ителп коз кителшщ тес далтасынан додыр мудабалы мандатын ашып кеп далды да, элде «Тадсыдбаев», элде «Тысыд- баев» деп мы дд етш , документш лезде тартып алды. Eflire оныд фамилиясын сейтш женд1 edireH де жод. — TyciHiKTi гой?— дед! ител п кез. — TyciHiKTi,— деуге мэж бур болды Ед1ге. — Олай болса icKe т р к е й ш . Сеш К,Уттыбаевтын ед жадын досы, жолдасы десед! гой? — Болса болар, онда не бар? — Болса болар,— деп дайталады ителп кез, «Цазбек- т « сораптай тусш , eciireH сезш TyciHrici келгендей.— Болса болар. Шарайды д е й : TyciHiKTi.— Осыны айтып, кенет мырс етш, 6ip рак-гп . i бататындай, шыныдай таза квздер1 кул1мдеп ж уре С.;)/;!:— Ал, дымбатты дос, далай жазып журм1з бе? — Н е т жазып журм!з?— деп састы Едше. — Мен сенен сурап отырмын. — Не сурап отырганыцызды тусшбед1м. — Цалайша? К эне, ойланып корпи! — Не деп отырганыцызды тусш сем буйырмасыи. — Цуттыбаев не жазып жур? — Бшмеймш. — Кдлайша б!лмейс!ц. Bepi бш едд сен бшмейсщ? — Б1рдеде жазып жургеш к бш емш. Ал, не жазып жургенш дайдан бшешн. М ет ц онда шаруам данша? Жазгысы келед! екен — ж аза берсш . KiMHin дандай ша- руасы бар? — К1мн1ц дандай шаруасы барыц далай?— деп ителг! коз тацдана сш кЫ п далып, Едшеге мылтыдтыц уцгысын- дай суп-суыд коздерш дадай далды.— Демек, к!м ойына не келсе соны ж аза берсш гой? С е т солай деп иландыр- ган Цуттыбаев дой? — Ол меп1 ештецеге де иландырган ж од. Мына 6ip гайбат создсрден Ед1ге eci кетш , epceci тусш ггырып далды. Цараса, айналаныд 6epi баз-баягыдай, :оган тавданды. Т1пт1 егатецо болмаган Tapiaдн Терезеге ю з тастап ед1, Ташкент пойызы дылт етш ете шыдты. 163

Ол поиыздагыларды 6ip сэтке коз алдына келирдк эрк!м е з ш аруасымен, о з iciMeH жол ж урш барады, 6ipi шай, 6ipi арак, iiu in отыр. Боранды бекетте кайдан сап ете кал­ ганы белгЫ з 6ip ителпкездщ алдында пенде болып отыр- ган EfliroMeii ол жолаушылардыц енщайсысыньщ шаруа- сы жоц; сонда Eflire кецседен атып шыгып, э л п пойызды Куып ж етш , коз кермес, кулак е си м ес жакка 6eain кеткБ ci келдй Тек мына ителпкезден К¥тьглса болганы. — Ал, калай? Сурактыц м е т и тусш дщ бе?— деп ка- далды ителпкез. — TyciHfliM, TyciHfliM,— дед1 Eflire.— Тек мынаны бш пм келедй Ол 03iHiK балалары yniiu естелш жазбакшы болды гой. М айданда, туткында, партизандыкта капай болганын, не б ш п , не коргснш айтпакшы efli да. Онда Турран кандай с ел ек егпк бар? — Балалары уппн дейсщ бе!— шацк е т п анау.— Оу, опыца KiM ceHefli! Оу, Keniip, богымен жасты балалар ym in KiM жазып, бас катырады! 0 й тш маган ертек айтпа! Эне, Tomipn6efli жауды ц айласы! М ещ реу далага келш тыгылган, айнала жым-жылас, бакылайтын ешшм жок, eHfli гой е с т е л т н жазы-ы-ып жатыр! — Е, жазгысы келсе, Heci бар,— деп карсыласты Efli- ге.— 03iHiK кощ лшдё журген 6ip ойларын, oaiHHie 6ip айткысы келген оз сезш балаларым ескенде окысын деген шыгар. — Негылган ез C03i тагы да! Б ул не маскара?— деп и тел пкез юнэлай бас шайкап, KypciHin койды.— 03iHiK кощ лш де журген ойлары Heci? 0 з coei деген не пэле? 03i- нщ ж еке niKip-ойы ма? Солай гой? Ерекше, ез niKipi ме, солай гой? Ешкандай да ез coei жок! Цагазга тускен соз — тек оз coei болмайды. Орыстар айткандай, калам- мен жазылганды балтамен шапкылап К¥Рта алмайсыц. 0pKiM езш ш е niKip-ой айта берсе, не болмак- Тапкан екен майшелпектП М ше, оныц «Партизан дэптерЬ деген!, Mine такырыпшасына кара: «Югославиянык кундер! мен тун- дер!», мш е, кердщ б е !— И телпкез калыц-кальщ уш тор- коз доптерд! столдыц устш е лактырып тастады.— Оцба- гапдык! Ал сен болсац, сол досывды коргагык келед!. Ал 6i3 эйшереледш! — HeciH еш кереледщ здер? И телпкез орындыкта копан ете калып, жымыскы жы- миып, шыныдай мелд1р коздер1 KipniK какпай шакыра- йып, осы эрекеттен ракат табатындай, табалай сейлеп: — H ecin 0шкерелеген}м1зд1 eeiMia 6ifle.Mi3. срш н iciH

болмасын,— дед! ep6ip созш салмадтап Е д1геге еткен эсерш е 03i елгпп.— Б ул б1здщ ic iiiis. Эршмге баяпдап жатпайыын. — Е, онда ж ен басда,— дед! Eflire абыржыцдырап. — Цастандыд эрекеттер! уппн жазасын алады ол,— деп ителг!кез б!рдецелерд! дагазга жылдам-жылдам жаза бастады,— Мен ceHi адылды Kici гой, е зй п зд щ адам гой десем... Озат жумысшы, бурынгы майдангерс!ц. Ж ауды ошкерелеуге кемектесес!ц. Ед!ге eflipeiie далды да, жай да болса, дудэмэлш з, в!л- мен сейлеп: — Мен ешдандай дагазга дол доймаймын. Муны осы бастан айтып дояйын. Ителгшез шатыпай жалт дарап: — Biare сен!ц долыдныд бес тпынга да дерен жод. Сен дол доймасац (Нздщ iciMia мурдем кетед! деп ойлай- сыд гой? Цателесесщ . С енщ долы дсы з-ад оны датал ж а- уапда тартарлыд материалдар б!зде жетк!л!кт!. Eflire дор болганын ce3inin, салы суга кеткепдей ж у - деп, ун-тунс!з далды. Сойте тура, мына сумдыдпен кел!се алмастай ашу-ыза Арал толдындарындай арындап, тула бойын дернен барады. Кенет мына ителг!дозд! дутыргап иттей дылып, буындыра салгысы келш детт!. Оран эл! келет!н!не де доа! жетед!. Сорыста Eflire буындырып ел- TipreH фашист!ц мойпы буданыц ыойнындай ж у а н бола- тын. Едп-енщ басда амалы ж од едд долмен буындырып ел и р дь Ж ауды 6iafliKi бед!н!стен дуы п шыгып ж атданда, траншейд!д !ш!нде eiteyi дутпеген жерден бетпе-бет дез- десш далды. E neyi осылай тедет!рес делгенде 6i3fliKi 6ip буй!рден гранат жаудырып, автоматтан од боратып, одоп- тарды тазартып болып, енд1 жауды ж аппай дуалап, алра умтылран. Мынау, cipo, соцры патронга дей ш атысдан лулеметчид болуы деред. Долга и р щ ей TycipreH одды «д!. Eflire лезде солай ойлаган да. Б !рад анау данжарын жалад етшзш , eHfli сала' бергенде, Eflire дасдалы баспен тумсырынап 6ip порд! де eaey i де умар-ж умар дулады. Cefrrin, алдымнан алудан басда амал далмады. А нау дыр- дыр eTin, булдыпып, долдарымен данж арды шарлап !здеп жанталасты. Ардама пышад сурып алады-ау деген ой 6ip сэтде де маза бермей, Едете ышдына тусга, денет деремет душней, ж уз! дарайып, аузы-басы адспып деткен ж ауды д снурл! мойнын аямай сыра т у е й . А нау туншы- гып, жаны ш ыдданда, бут жагынан зэрд!ц n ici м удд ете далды, Едете сонда барып дасарысып далган саусадтарын 165

эрец жазды. Ж ур еп айнып, кусып ноберд! де, ыдыранып, коз! булдырап, api карай ецбектей жонелдь Сонда, содан к ейш д е Е дire бул ай касты еш ш мге айткан жоц. Осы 6ip сумдьщ кейде Tycine KipreH туннщ ертесш е ол шыр ай- налып, тыным таппай, ем1рден жи1ркенет1н... Цаз1р сол сойканды Eflire урейлене есш е алды. BipaK ителгж ез ай- ламен, акылмен жецетш ш сезгенде, Ед1гешд жаны шы- дам ай кетт1. А н ау эл1 ж азы п отырганда, Eflire ителгж ез- д щ айыптарыныч осал ж е р ш табуга тырысты. — М ен 6ip HepceHi б ш п м келедк— деп калды Eflire Кысылсаннан тамары кургап бара жатканын байкап, сон­ да да мейлш ш е салмакты сейл еп,— Сен Рой...—'Е д1ге «сен» дегенд1 эдеш айтты. Бшсш Ед1гешч елпектемейть н1н, корка коятын ол емес. Сары езектен api айдайтын ж ер 6 ep i6 ip ж о к — Сен рой,— деп кайталады,— кастан- ды к естел ж тер дейш ц. М уны калай тусш уге болады? Ме- ш мш е, адам алдакаш ан етш кеткен окиганы еске алады. Элде, сенш е, тек жаксыны рана еске алып, жаманды умы ту керек не? Еш уакы тта булай болмайды рой. Егер туе керсек. еске алу керек пе, керек емес не? Ал, егер ж ам ан туе болса ше? Э лдетм ге унамайтын туе болса ше? Онда калай?.. — О, карай гор езш ! Хьщ, сайтан алрыр!— деп так калды ителгш ез.— Сен eain кэд1мпдей толганын, айтыс- кы ц келед1 рой ей. Ж ергш ж т1 философ ем есш сщ . Ж арай- ды , айты са рой,— Сэл ундем ей, ойланы п алды да, «да- нышпандык» ceeiH айтты:— Т арихи окигалар урымында адам OMipiHfle эркилы ж айлар болуы MyMKiH. Оу, не бо- лып, не коймайды! 0ткенд1 еске алсач. ecipece жазсач, Kaaipri талап тургы сы нан, Kasip 6iare керек талап турры- сы нан ж а з. Biare пайдасы ж о к HapceHi ж а зу га , еске алуга болмайды . Егер бул кагиданы устанбайды екеш йц, 6iare карсы, душпандык эрекетке кешесщ. — М уныча мен келпшеймш ,— дед1 Ед»ге.— Олайша болуы мумкш емес. — С еш ч KeniciMin еш ш мге де керек емес. Эш ейш с ез p e n келген сод айттым. Сен сурадьщ — мен жаксылык- пен TyciHflipfliM. Ж алпы , сеш м ен булайш а тэж ж ел есш оты руга м ш д ет п eMecniii. Ж арайды , онан да сезд ен йже кеш ейш . К ане, айтш ы, Ц уттыбаев сеш м ен 6ip сыр шер- Ticin, айталы к, арак in iin отырранда, кандай 6ip агылшын фамилияларын атаган ж ок па? — Е, ондайды атап к ереп не? — K epeti мынада.— И телпкез «Партизан дэдтерлерг

нщ» 6ipiH ашып, Кызыл далам мен сызылган ж ерш оки бастады. «27-сентябрьде 6i3flin партизандар орналаскан ж ерге агылшын екшдер1 — 6ip полковник, eKi майор кел- д1. Олардыд алдынан 6i3 сапка турып, марш пен еттш . Олар 6iare солемдесть Содан соц командирлер палатка» сында тустш ас бершдь ТустЫкв Югославтар арасында журген б1рнеше ш етелдш партизандар да шадырылды. Пшнде мен де бармын. MeHi полковникпен таныстырган- да, ол менщ колымды штифатпен алып, тш маш аркылы, менщ мунда далай келгешмд1 сурады. Мен дысдаша ай- тып берд1м. Маган ш арап дуйып- берд!, олармен 6ipre мен де iniTiM. Сокынан кепке дейш э дп м ел есш отырдыд. Агылшындар жайдары, дарапайым жандар екен, маган унады. Полковник фашизмге карсы букш Европа болып 6ipiKKeniMia дандай бадыт, ягни дандай керегендш болды дед!. BopiMia 6ipirin, 6ip-6ipiM i3re кемектеспесек Гитлер- мен курес будан да диындап, TinTi басы 6ipiKnereH халыд- тар уш ш дайгылы жецнпспен аядталар едЬ>. Тагысын тагылар. Текст! одып болып, ителгш ез дэптерд! ысырып дойды. Таты 6ip «КазбектЬ тутатып, тутш ш будадтатып болып:— Кердщ бе,— дедь— Цуттыбаев агылшын пол- ковнипне данша жанталассад да, партизан бол, басда бол, данша жулдынсад да Сталиннщ кемедгерлМ болма- са, жедш мумшн емес деп неге айтпаган? Демек, жолдас Сталин оиыд ойында да болмаган! Сен тусш есщ бе му- ны д сырын? — Мумкш, ол айтдан да шыгар,— деп Едше Эбутэлш - Ti доргап бадты,— тек жазуды умытып кеткен шыгар. — Коне, оныд айтданы? Д елелдей алмайсыд! Ол аз десед (Из Цуттыбаев Югослав партизандарынан дырыд бесшнп жылы елге дайтып, тексеру комиссиясынап откен кезде айтдан сездер1мен мына дэптерлерш де салыстырып шыдтыд. Ондагы жауабында агылшын екшдер1 туралы ештеде айтылмагаи. Демек, муны д 6ip былыгы бар. Оныд агылшын шпиондарымен. байлапысты емес eKenine юм кешл бола алады? Ед1ге тагы да диналып, жапы ауырды. Мына ителгЬ кездщ дайда, дайда бурып окотш бара жатданын тусш е алмай дал болды. — Куттыбаев бул туралы саган ештеде айтдан ж од па? Ойланшы, агылшын аттарын атаган ж о д па? Biare сол екш дердщ м ы екенш 6in y керек болып тур. — Агмлшындардыц eciunepi дапдай болушы ед1? — Мысалы, Д ж он, Кларк, Смит, Д ж ек... 167

— Туталы 6epi ондай аттарды ест!гон емесшн. И т ел п к ез тунере ту сш , ойланып далды. Ед1гемен бул к ездесудщ с е й тусщ ш ремей турган Tepiafli. Сонан соц зымияндана: — Ол мунда балалар упин мектеп аш дан дей ме? Ба- лаларды одытып ж ур ме? — Цайдагы мектеп!— деп Eflire амалсыз кулш » i6 e p - fli.— Оныц eKi баласы бар. М е т ц де кппкентай ею дызым бар. ¥лкендер1 бесте, Kiuiinepi уш те. Балаларымыздьщ баратын /Kepi жоц, айнала д у дала. Ерльзайыпты eKeyi балаларды ейтш-буйтш тэрбиелейдь Цанша дегенмеи, бурынгы мугал!мдер гой. К п ап одып бередд сурет' сала- ды, ж азуды , ecenTi уйретедь Эне, мектеп дегенщ сол. — К,андай елецдер айтты? — Эй, эр турл1 Балалардыц елещ той. М е т ц е« м де де далмапты. — Ал, олар балаларга сонда не у й р етп ? Не жазды? — Эрштерд! жазды. Кэд1мп дарапайым сездер. — Мысалы, дандай сездер? — Дандай болушы efli? ЕМмде да лманты. — М ш е, мына сезд ер !— И тел пкез кеп датаздыц iuii- нен балалардыц шатпагы жазы лган дэптердщ 6ip пара- гын тауып алыпты.— MiHe, алгашды сезд ер ь— Парадка бала долы мен... «Б1здщ уй» деп жазы лгаи екен.— MiHe, баланыц ж азтан алгаш ды сездер ш кердщ бе:— «Б1здщ уй ». А у, эрш м нщ аузы нда э дегенде дандай с ез болуы керек, ойланшы ез!ц, а? «Bisflifl ж ещ с» деген с ез болуга тшс. Солай емес пе? Ал, Дуттыбаевтыц аузына, элдеда- лай ондай сез туспейд1? Жевдс пен Сталин б!ртутас. Ед1ге кум ш ж ш далды. Мына ж атдай оны куйзелтш тастады, адылы к1рмеген баладайларга даншама уадыт- тарын белш, солармен эуре болтан Эбутэлш пен Зэрппа- ны аяп, жыны дозы п KeTTi де, батылдана: — Олай болса, ец алдымен «£нздщ Лепин» деп ж азу керек дой. Цанш а дегенмен Л енин 6ipiHuii орында тур гой,— дед!. И тел пкез дапел!мде тынысы 6iTin бара ж атдандай бол- ды да, соцыпап Tyrinfli долдасы пан созалацдата шыгар- ды. TinTi орпынан да турып KeTTi. Apbi-6epi w yprici ке- л ш efli, тар белм еде арт айналар ж ер жод-ты. — Bi3 Сталин десек, ойымызда Ленин ту рады!— деп дем1ге шацц е т й . Сонан соц датты ж упргстен KeftiH жапы дамыл тапдандай 6ip дем алый, жай тапа жуасып:— Ж а­

ранды, 6iaflin арамызда мундай эдг!ме болтан ж о д деп есептейш,— дедь Орнына дайта барып отырын едд 6eTi тары да cipece далып, саргыш ш адар ителп кездер1 6e3ipeiie далды. — Балаларды интернатта одытуга Куттыбаевтыд дар- сы болып сев сейлегеш туралы б1зд е дерек бар. Буран не айтасыц? CeHiH кезщ ш е болтан ед п м е керш ед! рой? — Ондай дерек дайдан шырып жур? KiM ж е т м зш ж ур ондай д ер ек и ?— деп Eflire дайран далды да , э муны айтып ж е т т зг ен разъезд бастыры Эбшев екен гой деген ой сап ете далды, ейткеш сол 6ip э д п м ен щ ш пнде ол да бар едг Ед1геш д бул сурагы и тел пкездщ дойдаптагы доясын доздырып ж1бердк — Эй, мен саган айттым рой: дандай дерек, дайдары дерек — ол б1здщ iciMi3. Ж ене де 6ia еш ю м ш д алдында есеп бермейм1з. Есщ де болсын. К ене, айт. не дед1 Цутты- баев? — Не деп ед1? Еске де туспеи тур. Ол былай, из. Р азъ езден б1зд!ц е д дарт жумысшымыз Цазангаптыц ба- ласы Ц ум белдеп интернатта одиды. Ен;и бала болран сод аздап бузы дтау, кейде eripiK айтатыны да болады. Соны- мен 6ipiinni сентябрьге дарай Сзбптжанды тары да интер- натда Ж1беру керек болды. 0Keci туйемен апарып салды. А л, meuieci, ярни Цазапгаптыц эне.'п Бекей ал кеп жылап- сыдтасып, балам пнтернатда баргалы 6epi 6ipTypni бетен болып барады деп зарыв айтты. Уй-шпне, еке-шешесше бурынгыдай бауырмалдыгы ж од, тасбауырлау тартып барады, дейдь Элбетто, одымаган дарадгы эйел рой. Ц е­ ла ида улып оды ту керек, б1рад yneMi ауладта... — Ж арайды,— деп птелпкез с езд1 б ел д ь — Ал, Цут- гыбаев сонда не айтты? — Е, ол да эд п м еш д iinmfle болатын. Бар айтданы: шеше байгус 6ip сумдыдты журепм ен сезедЬау, дед!. Ба- лалар интернатта дайб1р ж етйж еш нен одиды; интерпат деген баланы ата-анасынап айырып, айырып емес-ау, алыстатып ж1бередь Жалпы бул e si ете диыи мэселе, де- fli. Жалпыга 61рдей, оныд ш пнде езш е де дпын мэселе. Цуттыбаевты мен тусш емш . Б1здщ де балаларымыз ecin келе жатыр. Кзз{рдщ озшдс апырай далай болар екен, далай одытар екенб1з, Ty6i не болады,— деп уайым ж ей- м1з. Хал мушк!л, ерине... Оны кеШп айтасыд,— деп тодтатты и тел пкез:—■ Демек, ол совет интернаты жаман дед1 рой?

— Ол «совет интернаты» дегещ й айтцан жоц. Ол тек интернат дедк Д ум белде б1здщ интернат. «Жаман» деп турган мына мен. — Опы цой, негыласыц. Д ум бел Совет Одарында. — Нерыласыныц не?— Ителгш ез езш торга цалай туы рмек болгапын сезген Eflire шыдамай кетть— Адам айтпаган созд! айтты деп ж ала жауып не керек? Мен де Дуттыбаевша ойлаймын. Мына цу медиен разъезде емес, басца ж ерде турсам — балаларымды елеем де интернатЦа бермес сд1м. Ал, не цыл дейсщ , менгц ойым сол. Б ул ца- лай eai?.. — Ойлан, ойлан!— дед1 ителгш ез э ц п м е т туцыртып. Сэл ундемей, цайта бастады:— Та-ак, демек тужырымдап керешк. Демек, Дуттыбаев коллективтш тэрбиеге царсы рой, солай ма? — Еш цандай да царсы ем ес!— деп Eflire таре Kerri.— Жазыцсызга жала жауып не керек! Далангпа жала жап- сырасыц? — Дой, цой, тоцтат!— деп цолын сермед! ителг!кез ic- т1ц жайын TyciHflipin ж атуды керек санамай,— Ал, ещй сен маган мынаны айтшы: «Д ененбай цус» деген аты бар дэптердщ .\\ioHi не? Дутты баев оны Д азангаптыц, б1разын сен щ айтцаныцнан ж азы п алдым дейдк Р ас па сол? — Р ас,— деп Едше ецсесш кетердк— Ол eei осы Са- рыезекте еткен баягы 6ip тарих цой. Осы мацда найман- дарды ц ecKi зираты бар. Дэз1р жалпы ж урт Ана-БеШт деп атайды. Мэцгурт улыныц цолынан цаза тапцан Нап- м а н -А н а .. . — Ж э, жетер, ол цустыц ар жагында не жасырынып жатцаныи оцып керерм1з е л ц — деп ителгш ез дэптерд1 api-6epi парацтап, тагы да ойын сабацтай тусть— Денен­ бай цус, 1ш, царан гер ойлап тапцан атын. Ж азуш ы бол- ганыца болайын. TaFbi 6ip М ухтар Эуезов пайда болтан. Бшем1з оны да, феодалдыц ескш ктщ жыршысы. Денен­ бай цус, Ьм. Bi3 туеш бегда ден ойлайды рой... Bip тукш рде бугып отырып алып, балаларга арнап жаза цалганын царашы. Ал мынау не? Сенщше, бул да балаларга арнал- ган ба?— Ителгш ез тагы 6ip дэптерд1 Едпеш ц бетше та- яп ешкш еп цойды. — Ол н е?— д ед! тук туеш беген Едше. — Не? Н е екеш н сен бш уге TnicciH. M ine тацырыбына цара: «Раймалы аганыц isici Эбдшханга айтцан сезЬ . — Е, дуры с, бул да ацыз рой, — дей 6epfli Едгге,— 170

Баягыда вткен хикая. Бул одиганы ecni кез дарттар 6i- лед!... — Саспа, мен де б!лем ш ,— деп ителгш ез Е д1ген1 до- гарып тастады.— Цулагым шалган. Адылынан адасып ал- жыган шал он тогыз жастагы ж ап-жас дызга елердей гаш ыд болады. Оныд Heci ж адсы? Э лп Куттыбаев дара- ниет ж ау гана емес, турмыста азгын арсыз деседш й К,а- рашы далбаса ацызсымадты ыждагаттап турып ж азга- Ед!ге даны басына шапшып, бет-аузы курецш п кетть ¥ялганнан емес, эрине. Ж ан дуниесш ашу-ыза кернеп барады, ейткеш Эбуталшке деген будан асдан едш етаз- дш болмас. 0 зш eai эрец тежеп: — Эн, сеш д дандай бастыд екенщд1 мен бшмеймш, б!рад К,уттыбаевда бул ж енш ен THicne, б м д щ бе? К удай эрш мш д пешенес1не сондай эке, сондай ер болуды ж аз- сын. Оныд дандай адам екенш осындагылардыд кез кел- геншен сурашы, 6epi айтып бередь B is мунда ат тебелш - дей гана аз халыдпыз, 6ip-6ipiMi3fli жадсы бшем1з. — Ж арайды, жарайды, сабыр ет,— дед1 ител п к ез.— Цуттыбаев 6epinfli де арбап дойган екен. Ж ау даш анда зымнян, inrreH шалып, алдап согады. Ал 6is оны эшкере- лейм1з. Болды, ж уре бер. Eflire орнынан турды. Тумагын KHin, 6ipaa Kiflipfli. — Сонымен не ютейсщ енд!? Цайтесщ оны? Ток осы 6ip жазуларга бола шыннан турмеге отыргызып доясыд- дар ма? И телпкез орнынан атып турды: —■ Эй, мен саган тагы айтамын: сенщ icin болмасын! Жауды далай долга Tycipin, далай ж азалауды 6ia esiMis 6ifleMial Ол упйн c eiiin басыд ауырмай-ад дойсын. 6 з ж е- шдд1 бш. Бар, бара бер! Сол куш кеш бата Боранды разъезш е тагы 6ip ж олау- шы поныв тодтады. Тек бул жолы Kepi да рай кетпешш. Сел гана, уш минутке гана тодтаган. Алакобедде 6ipiHini жолды д бойында пойыздыд ке- лУ»н KyTin, хром eTiKTi уш еу тур. Олар Эбутзлш Цуттыба- евты алып кетш барады. Эбутэлтт1 ортасына доршаган сол у теудщ жартастай шрескен арда жагында Зорипа ба- лаларымен, Едше, Ушбала ypnmcin далган. Разъ ездщ бастыгы Эбшеп пойыз жарты сагат кеппккенше дипад- тап, ж уш жыгылып, opi-6epi шыжбаддап ж у п р е боредй Пойыздыд KemiKKeiiine ол айыпты емес дон? TypMaii ма тыныш, жайына. Эбутэлш тщ дептерш ен табылган Kecip- 171

л* ацыз эцимелерге бола Цазангап та жауаптан еткен. Ол даздр жол бойында, семафор куаетш де едь Ол енд1 Эбутэлшт1 Сарыезектен алыеда алып кететш пойызга ез долымен жол ашпадшы. Бекей Ед1генщ дыздарына да- рап, уйде далган. Ет1и киген уш еу ж елден дорганып жагаларын кетерш алып, Эбутэлш и доршап, сазарып тур. Эбутэлштен ай- рылатын борандылыдтар да ундемейдь ¥ ш п а дарды иреддете дуалаган ж елдщ ызыды болар- болмас еетш едь Боран болатын Typi бар. Сарыезектщ ту- нек аспаны дауыл толгатып, астан-кестец1 шыддалы тур. Анда-санда булт арасынан шел кездей агаравдап, елштей бозарып, жападан-жалгыз жылжып, ай керш щ далады. А яз бетт1 шымшылайды. Зэрипаныц долында куйеуш е беруге акелген туш нше- ri бар: тамад пен шпм-кешек болса керек. У н-тутйз бу- лыгып жылайды. Ук1баланыд ah урып курешгеш аузы- нан бурд-бурд eTin ш ыддан будан бш ш едь Ол топныд етегш е Дауылды оран алыпты. Дауы л 6ip б а л е т сезсе дерек, У шбалага тыгылып, у н и з тыпыршиды. Верш ен де Ермек дпын болды. Оны ж елден ыдтап Е д д е устап турган. Бул байгус тук созбейдй — Папика, паника!— дейд1 ол OKecine.— Bepi, 6iare кел седин. CeniMen 6ipre 6 is де кетем1з! Баланыц даусын еетшенде Эбутэлш тула бойы дур eTin, epiKcia басын бурып, б1рдеде демекпп ед1, б1рад хром етштшер бурылуга мурша бермедй У ш еудщ 6ipi шыдай алмай: — Турмаддар бул арада! Е ы тетдд ер ме-ей! 8 p i кетщ- дер. Кеш н келес1ддер ,— деп ж е т р д с Борандылыдтар амалсыз apipeK барып турды. Сейтш турганда алыстан паровоздыд жарыгы да ке- рш д д адамдар 6ip орында apbi-6epi дозгаладтай бастады. Зэрипа булыгып барып, дауыстап жылап mi6epfli. Оны керш У т б а л а да OKcifli. Пойыздыц келгеш ажырасу даш- peTi едь М аддайындагы жарыгы ауадагы ушдЬга дарды дад жарып, туманды тунектен алпауыт дене аждаЬадай ардырап тенш келедь Ол ж ады ндай тускен сайын мад- дайындагы жарыгы 6nii(Ti ш арлап, рельстер арасынан сумаддап уш дан борасын дар аныд Repine бердд паро- воздыц арсыл-гурсш дауысы бурынгыдан да датал еетш- дь Адыры пойыздыд сулбеш тутас кершдк — Папика, папика! Царашы, пойыз келе жатыр!— деп айдайлады Ермек. Экеы ун датпаганына таддалын 172

дайтадан жым болды. С ейтсе де тары айцайлады:— Папи­ на, папика! н¥ты дашцан Эб!лев уш хром ет!кт1ге Абыржыган, таяп келш: — Почта вагон пойыздын бас жагы нда. Ал Fa ж уре дойыцыздар, кэне, журе цойыдыздар, вне, алга,— деп шыр-пыр болды. Bepi де Эбшев керсеткен жадна дарай асыга адымдай- ды. Арттан пойыз да жетш далды. Портфель устаган ит- елгшез жан-жагына бурылмай дадшиып алда кетш бара- ды. Содында Э бутэл ш п алга салып eneyi келед!. Сэл кеМ тр ек те Зарина, оныд ieiMen Дауы лды долы нан ж етек- теген Ушбала ентелейдЕ Ермеюл кетерш алган Eflire 6ip дырындап ед содынан адымдады. Эйелдер мен балалар- ды д кеашше жылап ж1бере жаздап, ваш вред тежейдЕ Цаз1р ж урш келе жатып, кемейш е тастай тыгылган eKciKTi зорга туншыдтырып, ез1мен 03i арпалысты. — Ceniii адылын кеп дой в, Брмек? Сен адылды ба- ласыд, в? Сен адылдысыд, жыламайсыд в, мадул ма?— деп мщ прлед! Eflire баланы бауырына дыса тусш . Сол арада пойыз жур!сш баяулатып, аялдамага таяй TycTi. Паровоз булардыд тусынан 9Tin барып, бур д еткЕ ein б у ж1берш, кондуктор aaipefciim H уш ндей ысдырыд шалып далганда, Eflirem n долындагы бала селк ете тустЕ — Цорыдпа, дорыдпа,— дед! Eflire.— Мен турганда еш тедеден дорыдпа. ¥д а й ы мен ceiiiH дасы дда бола- мын.— Пойыз ыцырана, ыдырси боздап барып тодтады да, дырау тутып, ypiHfli дар тыгылып, терезелерш е муз датдан вагонда>р далшия далды. Айнала тыныштыд орна- ды. 1зшше-ац паровоз inrepi дозгалмадда дайындалып, ысылдап-пысылдап бу ж1бердЕ Почта вагон паровоздан кейш п жук вагонныц содында efli. Почта вагопныд тере- аелерш тем1рмен торлап тастапты, eciri вагонныц да д ортасында екен. Сол eciK im жарыпан ашылды. Баста- рында почташы фуражкелер1 бар, ycTepiHe мадталы ку- пэйке, шалбар киген 6ip еркек пен 6ip эйел кершдЕ Эйел- дщ цолында фонарь бар, cipe, почта бастыд сол болса ке- рек. 0 a i де талыстай, Keyfleci кеспектей екен. — Элп Kici.nep ыздерЫздер ме?— дед! ол журттыд борше жарыд Tycipe фонарьды жогары устап.— Кане, ку- Tin турмыз. Орын дайын. Ед алдымеп дву портфель кеторген ителп'кез Miiifli. — Кане, капе, болыддар, болыцдар!— деп калган eiteyi Lne борандылыдтарды асыдтыра бастады. 173

— Мен тез кайта ораламын! Бул 6ip т у сш ш а з ца­ те!— деп Эбутэлш асыга сейл едь— К еп кеппкпей орала­ мын, куивдер! У т б а л а шыдамады. Эбутэлш балаларымен цоштасып жатцанда, дауыс салып жылап ж1бердй Тук тусшбей ур- пп1скен балаларына элденелерд1 айтып, Эбутэлш оларды бауырына цыса 6epfli, суйе бердй Паровоз болса буы бур- цырап, ж уруге дайын тур. Д э у эйел фонарын KOTepin тур. Сол е т ортада anri 6ip aeipeflai ысцырыц тэты да жаныц- ды суырып ала жаздап, тажалдай естшдь — К оне, болды! Болды, отыр!— деп хром eTiKTi екеу Эбутэлшт1 суйрей женелдй Соцгы сэтте Едше мен Эбутэлш afueyip цушацтасып ynripfli. Цатты цауышып, сацал-мурт ескен дымцыл бет- TepiH 6ip-6ipiH e басып, болтан icTi eKeyi де тек журекте- piMeH, ацыл-санамен, букш жан-дунпесймен ceaicin, 6ip сэтке ка.пшиды да цалды. — Балакайларга тещ з эщчмесш айта бер,— деп сы- бырлады Эбутэлш. Ол оньщ соцры сездер1 едй Eflire тусш дй Эбутэлш ба- лаларыма Арал Tenisi туралы айта бер деп тур. — К эн е, болды! Болды! Отыр! Отыр!— деп элгшер екеуш eKi ажыратып ж 1берд1. ETiKTi екеу eKi жацтап, иыцтарымен Tipen Эбутэлйгп вагонный шине итерш кеп ж!бердь Балалар экеден ай- рылранын сонда барып 6ip-aK TyciHin, eKeyi де бацырып жылап ж1бердь — Папика! Папа! Папика! Папа! Цолында Ермек бар, Едше eciKKe карай тура умтыл- ды. — Сен цайда? Сен дайда барасыц? Кудай сацтан гор!— деп фонарьлы цатын Едшеш кешрегшен итерш, ж алпак жауырынымен eciKTi кес-кестедь Элгще балалардьщ бакырып жылаганына жаны шы- дамай кеткен! сонша, дэл сол сэтте Едшенщ, Эбутэлштщ орнына 03i отыргысы келд1, сейтш ж ол-ж енекей ителп- козд1 ез цолымен буындырып олт1рмекнп efli. BipaK оныя бул ойын езш ен баска eniKiM де тусш ген жок. — Турмавдар мунда! Кетпщер бул жерден, кеПд- дер!— деп бажылдады фонарьлы катын. Аузынан ащы те- MOKi мен пиязды ц n ici аралас бу EflironiR бетш е бурк eTTi. Зэрипа цолындагы тушншеп есше Tycin: 174

— Me, мыпау тамад, бере салыцыэ!— дсп вагонга ладтырып япбердь Сонымен почта вагонпыц eciri таре жабылды. Айнала тым-тырыс бола далды. Паровоз дышдырып далып, орны- нан дозгалды. Доцгаладтары садыр-судыр суддылдап, аязды жолмен баяулап барып, журнпн жылдамдатты. Борандылыдтар лажсыз пойызга uiecin, таре жабыл- ган почта вагонмен датарласып ж у п р ш келедй Алдымен ее жиган У ю бала едй Зэрипаны устай алып, бауырына дысып, ж1бермей дойды. — Дауыл, тодта! Кетпей тур, тодта! Мамадныц долы- нан уста1— деп заулап бара жатдан пойыз дедгелектер1- Hip тарсыл-турсылынан асыра айдай салды. Колында Ермеп бар Eflire эл1 де пойызбен жарыса жупрш, тек дуйрыд вагон, булац eTin ете шыдданда гана тодтады. BipTe-6ipTe тарсыл-турсылы ancipen, сиреген оттары елепзш пойыз узап кетш бара жатты... Содгы рет паровоз созаладдата боздап Ж1бердь.. Eflire Kepi оралды. Шырылдап жылаган баланы, кене, жубата алсашы... УМне келш, neniTiu тубшде мед-вед болып отырган- да, тун imiHfle Эбшев eciHe тусе кетть Eflire ж айлап ту- рып, ки1не бастады. У ю бала оны д ниетш 6ipfleH бш е дой ды . — Цайда барасыд?— деп куйеушщ долынан устай алды.— Тикяш болма оган, 6ip саусагыдды да типзупи болма! Оныд айел! еш дабат. Оны уруга дады ц ж од. К ай- Tin делелдейсщ? — К орыдпай-ад дой,— flefli Eflire ж ай гана,— К ол ти- пзбеймш . Б1рад оныд бул ж ерден кеткеш ж адсы . Соны бш еш тек. У едем болсын саган, тимеймш, 6ip тал шашы да дисаймайды. С енпн осы айтданыма!— Eflire долын тартып алып, уйден шыгып к егп . Эбмевтердщ Tepeeeci eni жары д екен. Демек, уйдта- маганы. Карды даршылдата басып, жалгыз аяд жолмен Eflire суп-суыд eciKKe таяп келд1 де, тарсылдата соддылады. EciKTi Эбшевтщ oai ашты. — А, Едеке, кел, кел, уйге Kip,— деп дорыдданнан боп-боа болып, ш епнш ектей бердй Eflire ун-туHcia бурдыраган бумен 6ipre уйге eufli. Табалдырыдтан аттап барып, eciKTi жапты. — Ана бейбадтарды неге ж епм далдырдыд?— дед! мейлшше сабырлы болуга тырысып. 175

Эбш ев гурс ет!п т!зесш е дулап, Ё д1ген1ц аярыпа жы- рылып, ш олад тоныныц етепнен устап: — Цудай урсыи, мен емесш н, Едеке! 0т!рш айтсам, ай-кунш е ж етш отырган эйел1м туа ш ексш !— д е п е л е р д еп ceaiH айтып, урейлене далтырап турран ейелш е бурылып, даргана бастады. Сасданынан аптыгып д1р-д1р етед1.— Ц удай урсын, мен емес, Едеке. Цалай дэт1м барады? Му­ ны icxeren а л п ревизор! Еы цде ме? К,уттыбаев не жазып жур, неге жазып жур, деп дайта-дайта дадалып сурагаи. Сол ревизорды ц дэл 03i! К,алайша мен деп ойлайсыц? Мен болсам, мына эйел1м туа nioKCin! Ж ад а пойыздыц жаны нда турранда Kipepre тесш таппадым. Сондагы сум- ды дты KepriM келмедП Э л п ревизор дайта-дайта дыддыл- да п сурап, жаны мды доймады гой, Мен сорлы дайдан бш ей ш !.. Бш сем рой егер... — Ж арар,— деп догарды оны Ед1ге,— Турегел былай, адамша сейлесейж. Эйелщшц коз!нше сейлесейж. Туа ш екпей-ад аман-есен босансын. Эцпм е онда емес. Me&ii, сен ш нэл! бол м ай-ад дой. Bipait, саран дайда жумыс icre- сец де 6opi6ip емес пе? Ал, 6i3, болкш , адыргы дем1м!з бйкенш е осы жерде далатын адамдармыз. Сен ойлан видь Кешшрек басда ж адда жумысда ауысарсыд. Бул м ен щ саеан айтдан адылым. Осы ед1 айтайын дегешм. Ещ ц дайты п бул э ц п м е т дозгамайыд. Тек осыны айтайын деп ед1м, бетен ш аруам ж од... С ей г и д е Eflire уйден шырып, eciKTi жапты. IX Ты ныд мухиттары А л еут аралдарыныц ouTycTiriH ала алдадашан туе дайтдан. Бурынгыша ескек жел бар, бу- рынгыша кез жетер жерге деш н толдындарды толдыя- дар дуалап, шекшз айдын аджалданып .шалдын жатыр. «Конвенция» авианосещ сол толдында баяу тербетш п тур. Ол сол баягы орнында, э у е жолымен алганда Сан- Ф ранциско мен Владивостоктыц дэл ортасында болатын. К е м е д еп халыдаралы д гылыми программаныц барлыд дызметкерлер1 э десе мэ деш н деп, кез-келген эрекетке сададай сай болып, cipecin турран. Бул сэтте авианосецте ерекше екшетт1 комиссиялар- ды ц ш угыл м э ж ш с1 аяЦталып едь М еж Ы с Ж ер планета- сынан ты едары ж атдан Куд1рет- атты галактикадан ашыл- ран жацалыдда бацланысты тотенше жардайды таддылау- 476

Fa арналган. Ш етпланетальщтармен 6 ip re рудсатсы з кет!п цалган 1—2, 2 —1 паритет-космонавтар эл1 сол Орман Т ес планетасында ж ур ш жатцан. Bip6acop «Паритет» станциясындагы радиобайланыс ардылы оларга: Bip6a- сордыц ерекше нусдауынсыз ешцандай эрекет жасамацдар деп уш рет цатац ескерткен. Б1рбасордыц бул узнад-ке- cuifli талабы шындыгында адамдарды ц ойы он садда белшген азабын гана бейнелеп доймаса керек. Бул ш ак — eKi жадтыц да арасында ж агдай датты пш елеш сш , кур- делшене Tycin, ат дуйрыгын ш арт Kecicin, аш ыдтан-ашы д жауласып кетуге эзер турЕан кез едь E i;i ж а д та гылыми- I техннкалыд дуд1реттщ жемнйн адамзаттыц п гш гш е | ж аратпад болып, «Демиург» программасы бойынша 6ipne- c in жумыс icTen, енд1-енд1 6ip-6 ip in e ж ады пдасайы н де- генде, кутпеген жерден Ж ер планетасынаи тысдары 6ip I галактпкадан жаца 6ip цивилизация ашылып, адамдар­ дыц алдына галамат сур ад дойды да, «Демиург» програм­ масы езш ен-ез1 ею пий кезекке к е п т . Комиссиялардыц мушелер1 6ip nepceni аныд тусш дй K93ipri адам баласы- ныц гасырлар боны урпадтан урп адда кошш, далыпта- сып, данга cinin кеткен е з Tipinuiiri, е з TyciHiri, ез. моденнеи бар. Ен/ц мына галамат жацалыд сол адамзат­ тыц дадим дуииеден далыптасдан Tipm inirin сурапыл сынга салгалы тур. М ундай сынга тусуге itiMnin батылы барады? Жер бетш деп ыршшш мулде жойылып кетпесше к1м кепш? Бетеипланеталыдтардыц iraeii дапдайы п гам бшед1? MiHe, дэл осындай сын сагатта жер устшдеп элеумет- TiK-саяси дурылымдары ер турл1 eKi жадтыц ecKi жарала- ры ашылып, 6ip-6ipiM6H Tin табыса алмай талмаусырап, дарама-дайшылыгы доза тускен болатын. Мвселеш талдылау дып-дызыл айтысда анналып кет- Ti. Момлеге келу Tocini эр турлц кездарастары керегар eKi ж ад 6ip-6ipiMeH келкшес халге ж етть Осы текет1рес эр- йердеп соц муШздесуге, 6ip-6ipiH e додан-лодды д о д кер- сетуге айналып, жанжалды адылга салуга мурша бермей, бацылауга конбей, дуниеж узйпк топалац согыстыц бурд ете далуына экело ж аздап вред тур. Сондыдтан да eKi жодтыц комиссиялары адырында адылга санып, дунпе- »1чузiл iк орт шыгарып алмауга тырысып, егер врт шыга далса eKi ж ад та оцбайтыпып ceain мэмлеге келмек бол- ды. 9pi десе мына галамат ж ацалыд елге таран кетсе, кулл! влем халдыиыц санасыида сурапыл сапырылыс Солатыцын еске а л ь т, бул жацалыдты Tic жарып ешшм- 177

ге айтпауга келктй Егер халыцтар Орман Тес дейт!н планета барын, оида да цивилизация барын бш се, оныц ацыры неменеге апарып согарыпа ешшм де кетл дш бере а л м а с ... CeiiTin, аш уды ак,ыл ж ец ш еш жак, та амалсыз те- пе-тевдж келнймге келдк Осыган байланысты орбиталды «Паритет» станциясына Б1рбасордыц мына мэндег1 шифрлы радпограммасы женелтшдь «1— 2, 2— 1 бацылаушы-космонавтарга. Слздерге мы- нандай мш дет ж уктеледь Кун системасынан тысцары жат- цан Галактикадагы Цуд1рет системасына KipeTiH Орман Т ес дейтш планетада турып жатцан 1— 2, 2 — 1 паритет- космонавтармен «Паритет» бортындагы радиоцабылда- гыштар арцылы байлапыс жасацыздар. 1—2, 2 —1 паритет-космонавтар ашцан жаца цивилизация туралы хабарды талцылап, зерттеупп еларалыц комиссиялардыц езгертуге жатпайтын тужырымдарыныц непзш де Bipea- cop цабылдаган мына Шеппмдерд! 1— 2, 2 — 1 паритет- космонавтарга тез жетшзщдер: а) Бурынгы 1— 2, 2 — 1 паритет-космонавтардыц орби­ талды «Паритет» станциясына, сондай-ак, Ж ерге оралуына тыйыы салынсын. Олардыц оралуы Ж ер цивилизациясына тш мвдз ; э ) Ж ер бет!ндег1 цогамныц Keaipri дам у ерекшелште- pine, оныц и р ш ш к м удделерш е, тарихи ecin-ж етш у т эж ь рибесше ттмЫ з болатындыцтан Орман Тес дейтш плане- таныц тургындарына б1здщ олармен байланыс жасаудан узшд1-кес1лд1 бас тартатынымыз хабарлансын; б) Бурынгы 1— 2, 2 — 1 паритет-космонавтарра, соп- дай-ац олармен араласы бар Ормантестштерге ескерт!лсш: олар Ж ер туррындарымен байланыс орнатура талаптан- танбасын, сондай-ак, Ж ер мацайындары сферага жацын- дауш ы болмасын. Ормантест1ктер 6ip рет «Трамплин» орбитасындары «Паритет» станциясына келш ть EHfliri жерде мундай врекет цайталапбасын; г) Шетпланеталыцтардыц ушцыш аппараттарыныц MyMKiH болар ш абуылынан цоргану мацсатында Bip6acop шурыл шаралар цолданып «Цурсау» атты Тетенше транс- космостыц тэртш орнатылатынын хабарлайды. Бул тэр- Tin бойынша Ж ер планетасы тец1регшдег1 космос кещс- й гш д е Жерд1 айналдыра робот-ракеталар цурсауы ш аншылады; ол ракеталар Ж ер планетасы на басца пла- неталардан ж ацы ндаган кез келген затты ядролык, лазер сэул еи м ен жок, цылып ж1бередц 178

д) 0 з epiKTepiineH езге планеталыдтармен байлапыс жасап кеткен бурынгы паритет-космонавтарга хабарлан- сын: Ж ер бетш деп адамдар догамыныц дадим ваманнан далыптасцан TipminiK тэртлбш садтау, доргау мадсатында бурынгы паритет-космонавтармен байланыс б1ржолата уэш сш . Олармен болтан одиганыц барлыты датац дупияда садталсын, олармен байланысда у з1л д1-кес1л д1 тыйым са- лынсын. Осы мадсатта «Паритет» станццясыныц орбитасы тез арада езгерплсш , ал станцияныд радиобайланыс шифрлары дайта жасалсын. Ж ер шары мацайындагы «Дурсау» зонасына ж ады ндаудыц ете дауш т! eKeHi шет- планеталыдтарга тэеы да ескертш едь БЬрбасор. «К о н в е н ц и я » а в и а н о с ец Ш ц борты». Осындай дорганысша шараларына кешкен Bip6acop «Икс» планетасын игеру ж енш деп «Демиург программа- сын белпш з мерз1мге деш н тугелдей тодтатуга мэж бур болды. Орбиталды «Паритет» станциясын айналыс жолы- ныд басда 6ip параметрлерше Kemipin, оны тек кунбе- KyHri космосты бады лау жумысына пайдалануды уйгар- ды. Ортад гылыми-зерттеу «Конвенция» авианосец! бейтарап Финляндияга аманат берш етш болды. Диыр космосда «Дурсау» системасы орнатылып болтан соц парптеттш барлыд дызметкерлер, гылыми, эмм ш ш ш жумыскерлер, досымша шаруашылыд адамдары тугел­ дей таратылатын болды. Олар еле-елгенш е Bipdacop дыз- MeTimn неге тодтаганы ж енш де дупияны е п ш м ге жария- ламау ж еш нде ант 6epin, долхат жазатын болды. Жалпы журтшылыдда «Демиург» программасы бо- йынша жумыс «Икс» планетасында терец зерттеулерге байланысты белгймз мерз1мге дейш тодтатылады деп хабарланбад. Муныц 6api ой толгагынан мудият еткен. Ж ер шары- ныц тещрегшдеп космос кецютшше шугыл «Дурсау» салынганнан кейш осы айтылганныц 6epi icKe асырыл- мад. Одан бурын, комиссиялардыц мэжш нп аядтала салы- сымен-ад барлыд документтер, барлыд шифрлар, бурынгы паритет-космонавтардыц барлыд хабарлары, барлыд про- токолдар, осы 6ip дайгылы одигага датысы бар барлыд фотоплспкалар, дагаз атаулы туп-тугел жойылды. Тыныд мухиттагы Алеут аралдарыныц о ц т у с т т н ала куп кешюре бастаган. Ауа раны бурынгысынша б1рда- лынты, те8гш кт! ед1. Д есе де, мухит б етш д еп толдындар 179

6ipTe-6ipie куш ейе тускен. Т аудай толкындардыц арсыл- гурсш азынауыц у ш дулавда келе бастаган. Авианосец ус тш д еп самолеттердщ цызметкерлер1 Ерекш е е ш л ет и комисспялар муш елерш щ мэж ш стен соц шыеуын кутш , тыцыршып турган. Эне, куткен Kicuiep де шыцты. Цоштасты. Bip тобы 6ip самолетке, eKiHnii тобы eKiunri самолетке карай беттеген. А вианосец тербетш ш турса да, самолеттер аман-есен уш ып KeTTi. Олардыц 6ipi Сан-Францискога, eiriHniici царама-карсы Владивосток жацца карай багыт алып едь Ал Ж ер-ана болса гарыштыц жел1мен дидарын жуып, о зш щ м э ц гш к айналма жолымен ж узш бара жатты.-Жер- ана ж узш барады... Элемнщ е л ш е у а з ш екс!з т у к т р ш д е ж узш ж урген 6ip туш р тарыдай гана Ж ер-ана... Элем к ещ стш н де мундай туШрппктерге сан ж етпес. Сейтсе де тек Ж ер дейтш тарыдай туш рнпкте гана адам ба- ласы OMip суредк Хал-цадары нша, эл-дуатынш а Tipnii- лш еткен адам баласы бар. Кей-кейде сол адамдар бЫ мге цуш тарлы к KacueTi цыстап, баска планеталарда ездерш - дей Tipi ж ан ж ок па екен деп, соны аньщтауга талпынды. А дам дар бул туралы Кызыл кещ рдек болып айтысып, болжам, долбар курып, Ай га да барып конды, баска да планеталарга автомат машпналарын ж1бердц oipaK эрда- йым да К ун системасындагы планеталардыц ешкайсы- сында адам сиякты ж а н neci ж ок екенш е, оны айтасыз, TinTi Прпплш белпш ж ок екенш е кездер1 ж етш , кецшдер! цамыкты. Кешннен бул э р е к е т де умытты, Ж ер бетшде олар 6ip-6ipiMeH тату-TOTTi туруы да оцай емес efli, api д есе ку тамак тауып, Пршйпк е ту де ж ещ л жумыс емес... Адам дарды ц Ke6i аспан элем ш щ элегш де м енщ нем бар деп ойлады. Сопымен Ж ер-ана ез1мен eai жуз!п журе бердь.. Сол 6ip январь басынан аягына д е т и какаган аяз болды. С ары езекке муншама суык кайдан келе бередП Пойыздардыц езi де ак кырау, кок муз, курсанып етедь Эдетте кап-кара мунай цистерналары ещ ц yaoipereH акка оранып П збектелш калганын кергенде кезге огаш. Ал 6ip тоцтаган пойыздыц кайтадап орнынан козгалуы TinTi кор- лык. К,осакталган паровоздар вагондардыц рельске катып калган доцгалацтарын ыргап'-ыргап эрец козгалтады. П аровоздар пойы зды рельспеп жулкыгай кезде TeMip за- тыныц сакыр-сукыр к у ф р ен ген даусы аязды KyHi алысца

естшедь Осы Sip кущренген арсыл-гурсшден тунде Бо- рандынын, балалары шошып оянады. Ол аз болгандай Tenip ж олды ypiHfli нар басып дала беретш болды. Bip ж ерш аршысан екш пп ж ерш бггеп тастайды. Ж ел де к,агынып алды. С ары езектщ w ep i кец, дауыл дай жагынан сога женелерш де бшмейсщ- Боран- дылыцтарга цаскунем жел нарды насанана те»йр жолга экелш уйетш сиянты кершедь Авдысын ацдып турган- дай, титтей сацлау табылса, иутырына уйтни сорып, жол- дьщ ycTine зш мауыр нар сшемш иарнарадай тегедьай |Келш. Едще, Цазапгап, тагы уш жумысшы ездерш е нарасты жол участогш басынан аягына деш н, бГресе ана ж ерш , 6ipece мына ж ерш нардан тазартумен болады. Ж аца та- залап кеткеп жерпцц нар найтадан басып налады. Тагы да болса туйе жеккен суйретпешц ce6i тидь Булар нар- ды ц уйш дш ш суйретпемен ысырып алып, астын курекпен тазалайды. Epire нар тазалауга К,аранарды аямай салды; KymiH найда ноярын бш мей нутырынган бураньщ cuieci натканына риза да болды. 0з1мен пара-пар басна 6ip ту- йемен носантап жегш, суйретпеш Едше e3i басып турып, налыц нарды жолдан ысырады. Ол кезде басна амал ж он едй Ж урт: ойбой, ваводтан ж а да машина шыгыпты, паро­ воз алдына Tipnen алып, жолды д у с тш д еп нарды наныра- та тазалай беред1 еден, десш ж урдй Сондай машина Бо- рандыга да келед1 дестГ бастыдтар. Bipan ол у эде oaipme сез ж узш де гана болатын. Егер жазгы пплдеде eKi ай бойы ес тандырар ыстыд болса, енд1 мына ныстыд аязында адам ауа ж утудан нор- Нады. Суыкдыгы сондай — екпедд! жыртып кете ж аздай- ды. Ал пойыз деген ыстыгыда да, суыгы да да дарамайды, толассыз журе бередь Сондынтан, амал ж он, ж ол таза болуы керек. Едшенщ сол 6ip ныста ан Kipe бастаган санал-мурты алынбай даудиып, шала уйнылы кездер! домбырып, aiinara дараса — адам керпЫ з бет-аузы шо- йындай царауытып, набыртып кеткен едь Сыртынан бастырмалы брезент плащ наптаган ш олан тоны ycTiiien 6ip туспейд!, бел шошпендй Апгынап кш з ппма суырыл- манды. Bipan та не icTece де, нендей нпындьщ кешсе де ЕдЕ гсчпц ойынап Эбутолш Цуттыбаептьщ муш кш х ал i кетпей Иойды. Сол эдьпетЫзджтен Едшешц ж у р еп сыздады. Ца- зоиган oneyi бул налай болды, а дыры не болады деп epi ойлаи, 6epi ойлан, ой т у б т е /(juto алмады. 1\\азангап кебГ- 181

несе дабагын туйщ , ундем ейдд тек озш ш е катты куйзеледь Дегенмен, 6ip куш: Эр зам ан осылай болтан. Аныгына жеткенше... Б уры нш л ар : «Хан дуд ай емес, уэз1рлерш щ не ic ien жур- генш YHeMi бш е бермейдд ал yaaipnep базарда алым-са- лыд жпнаушылардыц не id e n жургеш н унем1 сезе бер- м е й д Ь ,— деп бекер айтпаган. Эр заман осылай болтан. — О у, данышпаным, не деп турсыц е зщ !— деп Ед!ге датытып далды .— Ханыц, y esip iq не? Ол бэлелердщ ту- дым-тамырына 6i3 балта шандалы даш ан! М эселе онда емес дой! — Неде?— дед1 Цазангап зшдене. — Неде, неде!— деп Едше ашуланды, 6ipaд жауабыя айта алмады. Сол сурад мпын тесш , б1рад жауабын таба алмай журд1 де дойды. Ды рсыдда ды рсыд т есе келед1 деген рас. Цуттыбаев- тарды д ул кен улы Д ауы л с уы д Tuin, датты жыгылды да, тесек тартып жатып далды. Ыстыгы тасып, жвтел дысып, тамагы icin, санды радтап жатады. Зарина айтады: «бала- ныц тамагы баспа болды» дейд1. Сейтш, турл1 дэрьдэрм ек бередь Б1рад ол балаларыныд дасында yne»ii отыра ал- мас, жол бойында стрелочник болып штейдд eftiTeyip кун кору керек дой. Кезекке кейде тунде, кейде кущ дз шыга- ды. Оныц балаларына Ушбала амалсыз дарайласып тура- тын болды. б з ш щ де eni дызы, Зэрнпаны д eai баласы... Эбутэлш семьясыныц м усэш р ж айга ушыратанын ойлап, торт балапы батып-дагады. Мумкш болтанша Едше де дол ушын 6epin багады. Тац азапнан турып, сарайдан Эбу- тэл ш т щ уш не комip экеледд уадыты ж етсе, nemiH де жатып бередь Тас KOMipfli тутата биту yniiii де машыд керек. Баладайларды д уш Kyiii бойы жылынып турсын деп пешке б1ржарым шелек кем!р салады. Туйыд жолда турган цпстернадан барып су экеледд Отда жагатын агаш жарып бередд Су тасып, аташ жарып, оны-мунысын гстей салу Едше ymiH диын ба, Teiiipi... Циямет-дайым басдада болып тур гой. Бэрш ен де диыны, Эбутэлштщ балала- рыньщ кез!не тура дарап, олардьщ сурагына жауап беру- деп артдан азап-тозад болмады. У лкеш ауырып, тесекте жатады, ол 03i табигатынан мшез! ауыр, ал Ермегд дудды m em eci, мейлш ш е елгезек, imi-6aybipbi4a Kipin кететш меЙ1рбан, оте сез!мтал, сэл нэрсего дуанып, сол норсвден жаны жарадаттанатын нэзшеш, 6opinen де сол диын бол­ ды. Ед1ге тацертец Keuip вкелш, neiHTi ж адданда, бала- ларды оятыи алмауга тырысады-ад. Б1рад бйвдрмей кетут

сирек. Буйра дара шаш Ермек тез ояны п кетед!. К оз in тыркан ашып алганнан айтар бюшлласы: — Едп'е кеке, папина бугш келе ме?— дейдь Бала орнынан атып турып, ты рж аладаш куш нде, Keai- нен адам T03ricia у м й оты жылтылдап, ж у п р ш кеп Efli- геге жармасады. Eflire «иэ» десе болды — эке<п уйге K93ip Kipin келетш дей кередд Eflire оны ап-ары д, ж ап-ж ала- даш , жып-жылы куш нде ж ерден кетерш алып, бауырыиа дысып турып, дайтадан TeceriHe жатдызады. Онымен улкен KiciMeH сейлескендей сейлеседк — Ермек, сенщ папикад бугш келе ме, келмей ме — бшмеймш. Ал, 6ipan оны д дай пойызбен к елетш ш 6i3re станциядан телефон ардылы хабарлауга тшс. Б1здщ разъезде жолаушылар пойызы тодтамайтынын езщ де бш есщ рой. Тек тем1р жолды д бас диспетчерш щ буйры- рымен рана тодтайды. Cipo, таяу кундер1 хабары болып далар. 9не, сонда eneyMia, егер Дауы л оган д е й т жазы- лып кетсе — yuieyMia перронга шырып, пойывды дарсы аламыз. — BepiMia айдайлап: Папина, 6ia ceHi кутш тур- мыз!— дейм!8, е? — Оу. дурыс-ау! Дал солай деп айдайлаймыз,— деп Eflire баланы дуаттап дояды. Bipan та алрыр баланы алдай салу одай емес. — Е д п е кеке, опдай болса, кел, екеум13 ана жолгыдай ж ук пойызра MiHe салып, сол ед улкен бас диспетчерге барып, папика MiHin келе жатдан жолаушы пойызды 6i3- дщ разъезге тодтат дешк. Ал, енд1 алдап кор. — Оу, онда жаз болатын, кун жылы болатын. Keaip жук пойыэбен далай журесщ? Кун болса дадап тур. Жел дегенщ азынап тур. 8не, кердщ бе, эйнектердщ eai де датып далыпты. Bia ж ук пойызбен станция га жеткенше муз болып cipeceMie де даламыз. Ойбой, ол ете дау1пт! гой. Бала yHcia мудаяды. — Сен енд! жата тур, мен Дауылды барып керейш- ш1,— деп Eflire сылтау тауып, наудас баланыд жанына барып, сексеушдей будыр-будыр ауыр долымен оныд мад- дайын басып кередд.. Н аудас бала KesiH еред-м эред ашып, ыстыдтан Keaepin Keyin далган epHi димылдап жымияды. Ыстыгы eai дайтпаран екен.— Абайла, устin ашылып далмасын. Терлеп жатырсыд гой. ¥ д т ы ц ба, Дауыл? YcTin ашылып далее, бурынрыдан бетер суы д 183

т и ед|. 0Й, Ермек, сен Дауы л ini eTKici келсе, шылапшып екелш берш тур, удтыц ба? Опы орнынан тургызба. Кешш- пей ж умыстан мамаларыц да келедь Ал, itasip У т б а л а апаларыц келш, сендерд1 тамадтандырады. Ал, Дауыл жавылып кеткен сод б1здщ уйге келш, Сеуле, Шарапат- пен ойнайсыцдар. Ал, мен жумысда кегим, ейтпесе дар деген уйипп далды , пойы здар тодтап далады ,— деп Eflire кетер алдында баладайларды кенд!рш -ад багады. Эйтсе де Ермектен дутылу диын. — E ,|ire к ек е,— дейд1 ол босагада турран Е д п еш тодтатып.— Егер дар уш лш жатса, паника келе жатдан пойыз да тодтап далады гой. Мен де барып дар тазаласа- йыншы. К урепм де бар. Ед1ге осы уйден ж у р еп сыздап, жаны шырдырап шыгады. 9flineTci3 дорлыдтан, дармеш нздш тен, ыына семьяны аяудан ж у р е п парш а-парш а. Сол сэтте ол буткш дун и еш 6ypin тастагы сы келедь Сол аш уын уйм е дардан, ескек желден, куресшнен, суйретпеге жегшген туйелер- ден аямай-ад алады. Сарыезектщ боранына жалгыз eai тосдауы л болаты ндай, ж анталаса ж ум ы с ш тейдь.. А л к ундер болса, 6ip-6ipnen у з д ж п з тамран тамшы- дай 6ipineH с о д 6 ip i ©Tin ж атты. С ейтш япварь да ете шыдты, аяз да сэл-пэл бэсецсшн дедь Ал Обутэлш Цут- ты баевтан iaiM-FaflbiM хабар ж о д: Ед1ге мен Ц азангап бул жайды ер садда жорып, ары ойлап, 6epi ойлап, дал болды. E n eyi де 9 бутел !п ен е-MiHe босанып келш далар деген, ейткен! ол б1рдеде жазса, басда 6ipey уш ш емес, eai упйн жаады гой, онда турран не бар... Еш еркек осылай деп ум й тен ген , сол ум1тке олар Зерипаны да сенд!рш баддан, эйелдщ е д с е а Tycin, егиш есш деп ж убату айтдан. Зерипа eai де балаларына бола дайратда мш щ , тастай бекем бо- луды ойлаган. 03i де тастай датып Далган спядты едк BipTypni туйыдталып, артыд ауыз сейлеспейтш болып алды , тек кездер1 рана елденеге алацдап, ж алт-ж улт ете далады . Оныц бул дайраты дан ш ага ж етерш kim бш едд егер... Bip ме8г!л Ед1ген1ц ж ум ы стан долы бос ед1. Далага шырып, туй е табыны жайылымын, ecipece Царанар далай жур екен, соны бш ш дайтпад болды. Царанар басда бу- раларды uepxiKTipin дойм ады ма деп те уайымдайды. Цутырынып болмады ма екен, меэгШ де б!ткен сиядты. Туйелерд1ц epici аса даш ы дта емес ед1, шацгы байлап ж олга ш ыдты. Едше opicTi Kopin, кеш ш пей-ад оралран малдыц жай-куйш К азангапда хабарлап, туйелер тугел 184

аман-есен демекпп едъ Ойсылдара баласы Тулкщуйрыд сайында жатыр, Тулшдуйрыдта дар ж одтыд дасы, жел айдап кеткен беткей дарайып далыпты, мал жайылуга жайлы екен, aaipme уайымдайтын дэнеде ж од. ЦазанЕап- да осыны айтайып дед1 де, шадгыларды уй ш е тастап ш ыдпад болды. Улкен дызы Сауле eciKTi ашып, Tyci дашып: — Кеде, апам жылап отыр!— дед1 де дайтадан лезде ш д е Kipin K erri. Eflire шошып далып, шадрыны тастай салып, уйге асыдты. Келсе, Ук!бала eKcin-eKcin жылагаиып Kepin, Eflire eapeci зэр тубш е кетт1. — Не? Не боп далды? — К¥Рысын мына дурыран дуние!— деп Ушбала ед ь регенде етег! жасда толды. Эйелшщ мундай куйзелю халш Едше eMipi керген »мес. Ук1бала TeaiMfli, ecTi эйел болатын. — Осыныд 6api сенед! С ед кшэлН — Неге? Неден KiHWiiMiH?— деп Едше дайрадга сод- дан балыдтай еседпреп далды. — Сорлы балалардыд сорын дайнаттыд. Эл пде жол бос болмай, жолаушы пойыз тодтады. Карем пойызды етш зш ж1бермекш! екен. Кагьгарырлар, дайдан гада 6i3- дщ разъезде дарама-дарсы келш далы п efli? Элг1 Эбу- тэлштщ балалары жолаушы пойыздыд тодтагадын коре салып: Папика, паника! Папика келдН— деп айдай салып тура жупреш . Тура пойызга ушып барады. Содынад тура умтылдым. 8nri eKeyi вагондан вагонга ж у п р ш :— Папи­ ка, папика! Б 1зд!ц паппкамыз дайда?»— деп шыр-шыр етедь Пойыздыд астыда туеш кетед1 екен деп зэрем ж од. Тым дурыса 6ip eciK ашылсашы! Э л п eKeyi зыр жуг!редь 03i де узы ннан-узад состав екен, дудай KopceTnecin. 8.iiri eKeyi ж упр гея ш дойсайшы! Мен байрус дустай ушып, cyeni KimiciH, одан Kciiin улкенш устап алгапша, пойыз ж уреш де KeTcin. Ei<oyi ei«i жадтан жулдыиып, ж урш йара жатдан пойызра тура-тура умтылады: «1ш шде па- пикамыз KeTTi, тусуге улг1рмей далды!»— деп ал кеп азан-дазан болсып. JKyperiM дарып, далжырагадым соп- ша, эй жынданьш кететш шыгармын деп дорыдтым. Екеуййд ботадай боздап жыларанын корсе-е-ед. Ермек далжырап далды! Вар да, балады жубат! Бар! Жолаушы пойыз тодтаганда е к ед келед1 деп сещцрген сен гой! Эке- ci туспей, пойыз ж урш кеткенде, олардыд шырылдагапын керсед едП Эттеы-ай, корсед едП Сум e u ip неге булай 185

ж ар аты л д ы ек ен , е к е ба л а га , ба л а эк еге неге м ун ш а ын тызар болып жаратылган? М ундай азаптыц неге керег б а р ед1? Ед1ге Эбутэл!пт!н, уйпне карай дарга асылаты ндай хал д е бара^ ж атты . Ц удайдан жалбары ны п тш егеш : и з, ку д а й , б е й к у н э, дэр м еш и а н эр е сте л ер д! epiKcia алдаганьп yniiH э д ш ж а за ц н ь щ ал ды н да к у н э м д ! к еш е гвр, д е д ь Me; сэбил ерге ж ам андьщ ойламап ед1м, д е д ь Енд! оларды; алды нда н е дем екш н, кандай ж а у а п айтпакпын?.. E flire Kipin келсе, б е т -а у з ы ж ы л ай -ж ы л ай ад а м таны гысыз кенектей болып icin кеткен Ермек пен Дауы. Кайтадан шыцгыра бады ры п, Едш еге болган ж айды екеу кабаттаса хабарлап, разъезге жолауш ы пойыз токтад! д а , папикам ы з т у сш ул п рген ш е, т ез ж у р ш кетть Едаг коке, ci3 токтатыцыз ол пойызды деп, ал кеп кигылыдл с а л сы н ... — Сагындым паникамды! Сагындым, сагындым! - деп Ермек Едш еден ж эрдем куткендей, соган гана сенген дей , ш ш кентай да болса, кущ рене ж ы лаганда, адамньп сай-суйеп сыркырайды. — М ен K33ip б э р ш д е б ш п бвр еш н . Т ек , ты ны ш , ты ны ш, кэне, ж ы лам ацдар,— дед! елебе-делебе бон жыла га н бал ал арды afueyip иланды ры п, aiiTeyip ж убатудьи кам ы н ой л аган E flir e. Bipan е з ш щ элы зд п ч н , дзрм енс^з д н л н 6iflflipin алм ас у ш щ , к е щ л ш босаты п алм ас уш и inrreft б е к ш у д е к и ы нньщ киы ны е д ь — MiHe, K33ip бара м ы з, K33ip барам ы з! « К а й д а барам ы з? К ай д а? Ш мге ба рам ы з? Н е icTey керек? Н е а м ал ба р ? » — де й д ! та г ы е зш е ! e3i.— MiHe, Kaaip да л ага ш ы гайы к, со д а н с о ц сейлесш о й л а н а й ы к ,— д е п Eflire к ай -дай д агы н ы айты п, м щ п р л е ген болды. Зэрипага таяп барды. Зэрипа жастыкка бетш басып ет п ет ш е н Tycin ж аты р. — Зэрипа, а Зэри п а,— деп Eflire иыгынан турткшв! едь басып да кетерген жок- — B is далага шыгып, осы тещ ректе журв турармыа с ей л е се р м 1 з,— д е д ! о л З э р и п а г а .— М ен б а л ал ард ы ал! кетейш . Бул оньщ балаларды алдаркату ymiH, e3i д е ес жиыг ал у уш ш ойлап тапдан амалы едь Ермект! аркасы на м!н riain, Д ауы лды колы нан ж етек теп алдьг. Сойтш , тем!] ж о л бой ы м ен , oiiTeyip, ж у р е б е р д ь E flire б у га н д ей !н е зге нщ кайгысына мунш ама куйзёл!п кермеп едь Аркасын д а т Ермек ел! де солыгын баса алмай, курс!нгендег

дымныл дем1 Ед1генщ желквсше сезш п келедй Сагыныш- тан жаны куйзелген кш-кйпкентай адам баласы Eflirere мейлшше бауыр басып, мейлшше с ен ге н д т сонша кос цолымен оныц иыгынан цысып v CTau алыпты, Ермектен сэл-ак, улкен Дауыл да Едш еш ц цолынан плана жармасып келе жатцаны сонша оларга деген аяныш ceeiM мен куй­ зелген жанны ц куш гш ен Едаге ойбай салып жылагысы 1келдй Сейт1п олар Сарыезектщ ку даласындагы тем1ржол бойымен журе берд1, ж уре бердц тек пойы здар арсылдап- гурсшдеп, apu-6epi етш жатты. Пойыздар келедй кетедь.. I Сонда Едаге балаларды тагы да алдауга мэж бур болды. Сендер цателесшспщер дедь ЁПздщ разъезге кездейсок сандалып токтаган жолаушы пойыз мулде баска ж акда бара жатцан пойыз. Ал папикаларыц мулде баска жац- тан келуге тш с. BipaK ол жуьщ арада келе к°йм ас. 0 й т - Keni оны алыстагы 6ip тещ зге матрос етш Ж1берген кершедй Тек сол алые сапардан кеме цайтцан кезде гана, папикаларыц уйге келедй Сондыктан куте тур у керек, дедь Едшенщ ойынша, осылай гана балалардыц yMiTin каузап, куат 6epin, э л п e iip ir i шыпдыкда айналганша шыдам шырагын ж ага тур у керек. Эбутэлш Дуттыбаев- тыц кайтып келетш ше Ед1ге шынында да кумэнданбаган. BipmaMa уакыт етер, TeKcepin, аныц-каныгына кездер1 жеткен соц босатып ж1берер, босанган соц ол 6ip секунд та аялдамай уйш е кайтар деп ойлаган. Балалары дегенде жанын циюга дайын адам да 6ip секунд аялдар ма едь.. Kaaip балаларра Ед1гешц OTipiK айтканы да сондыктан, Эбутэлштщ кандай жан екеш н баскалардыц бэрш ен до артыц бш гендштен, сол Эбутел1пт1ц семьядан айрылган- дагы xani кандай екешн эбден сеаедь Оныц орнында басца 6ipey болып, басына осындай ic туссе, кепикпей уй­ ге ораламын гой деген у м т болса, уГмппмен а з куп айы-: рылысуга дал Эбутэлш тей KacipeTTeHin, дэл Эбутэлштей киналмаган да болар едь Ал, Эбутэлш ym in семьядан айырылудан артыц ж аза жоц внешне Едшенщ K03i эбден жетедь Эбутэлштщ сонша балажап екенщен де секемде- недй Оныц icin TeKcepin, ац-царасып аныцтап болганша, шыдамы жетер ме екен деп те цорцады.,, Бул коздо Зэрипа TnicTi орындарга Эбутэлш тщ тагды- рын сурап, элденеш е хат жазып, KyiieyiMen жолыгуга руцеат болар ма екен деп отш дь 9з1рше ешцандай жауап келген жоц. Цазапгап пен Ед1ге де туккв туеш бей дал болтан, Екеуг ацыры ыуныц ceueoi Боранды разъез1мен 187

жаратылды екен, эке балага, бала экеге неге мунша ын- тызар болып жаратылган? Мундай азаптыц неге кереп бар ед1? Ед1ге Эбутэлшт1ц уйш е карай дарга асылатындай хал­ де бара жатты. Д удайдан жалбарынып тшегенк из, ку- дай, бейкунэ, дэрменЫз нэрестелерд1 epiKcia алдаганым ym iH эдш жазацны ц алдында кунэмд1 кеше гер, дед!. Мен сабилерге жаманды к ойламап ед1м, дед!. Енд! олардыц алдында не демекш н, кандай ж ауап айтпакпын?.. Е д к е Kipin келсе, бет-аузы жылай-жылай адам таны- гысыз кенектей болып icin кеткен Ермек пен Дауыл Кайтадан шьщгыра бакырып, Eflirere болган жайдьг eKeyi кабаттаса хабарлап, разъезге жолаушы пойыз токтады да, папикамыз тусш улпргенш е, тез ж ур!п кетт!. Eflire кеке, с!з токтатьщыз ол пойызды деп, ал кеп кигылыкты — С аш нды м папикамды! Сагындым, сагындым I— деп Ермек Ед!геден жэрдем куткендей, соган гана сенген- дей, к!шкентай да болса, кударене жылаганда, адамныд сай -суй еп сыркырайды. — Мен Kaaip бэрш де бш ш береш н. Тек, тыныш, ты- ныш, кэне, жыламакдар,— дед! елебе-делебе боп жыла- ган балаларды afueyip пландырып, эйтеу1р жубатудьщ камын ойлаган Ед!ге. BipaK езш щ эл и зд ш н , дэрменЫз- д iriii бшд1рш алмас ymiH, кедалш босатып алмас ymiH imTeii бек!ну де киынньщ киыны е д ь — MiHe, Kaaip бара- мыз, K83ip барамыз! «Дайда барамыз? Да ида? KiMre ба- рамыз? Не icTey керек? Не амал бар?»— дейд1 тагы ез!нен e3i.— MiHe, Kaaip далага шыгайык, содан сок сейлесш, ойланайы к,— деп Eflire кай-кайдагыны айтып, мщ прле- ген болды. Зэрипага таяп барды. Зэрипа жастыкка бетш басып, етпетшен rycin жатыр. — Зэрипа, а Зэрипа,— деп Eflire иыгынан туртмлеп ед!, басын да кетерген жок- — Bia далага шыгып, осы тедаректе ж уре турармыз, сейлесерм !з,— деда ол Зэрипага.— Мен балаларды ала кетейш. Бул оныц балаларды алдаркату ymiH, e si де ес жиып алу ymiH ойлап тапкан амалы едь Ермект! аркасына мш- riein , Дауы лды колыпан ж етектеп алдьг. Сойтш, тем1р жол бойымен, эйтедар, ж уре бёрдк Eflire буган деш н вэго- ш н кайгысына муншама куйзелш кермеп едь Аркасын- дагы Ермек ел! де солыгын баса алмай, курсшгендвп

дымдыл дем1 Ед1ген1ц желквсш е сезш ш келедд Сагыныш- тан жаны куйзелген кш-кппкентай адам баласы Ед1геге мейлшше бауыр басып, мейлшше сен ге н д т сонша дос долымен оныц иыгынан дысып устап алыпты, Ермектен сэл-ад улкен Дауыл да Едшенщ долынан плана жармасып келе ж атданы сонша оларга деген аяныш ceaiM мен куй­ зелген жанныц куш гш ен Eflire ойбай салып жылагысы келдй Сейт1п олар Сарыезектщ д у даласындагы тем1ржол бойымен журе бердд журе бердд тек пойыздар арсылдап- гурсш деп, ары-бер1 етш жатты. Пойыздар келедд кетедй.. Сонда Eflire балаларды тагы да алдауга м эж бур болды. Сендер дателесш с1ддер дедь Енздщ разъезге кездейсод сандалып тодтаган жолаушы пойыз мулде басда ж адда бара жатдан пойыз. Ал папикаларыц мулде басда ж ад- тан келуге тш с. Еграк. ол ж уы д арада келе доймас. б й т - KeHi оны алыстагы 6ip тец!зге матрос eTin ж1берген кершедй Тек сол алые сапардан кеме дайтдан кезде гана, папикаларыц уйге келедд Сондыдтан куте туру керек, дед!. Едшешц ойынша, осылай гана балалардыц yMiiiH даузап, дуат берш, е л и eTipiri шындыдда айналганша шыдам шырагын жага туру керек. Эбутэлш Цуттыбаев- тыц дайтып келетшше Едше шынында да кумэнданбаган. BipmaMa уады т етер, TeKcepin, аныд-даныгына кездер1 жеткен сод босатып ж1берер, босанган сод ол 6ip секунд та аялдамай уйш е дайтар деп ойлаган. Балалары дегенде жанын диюга дайын адам да 6ip секунд аялдар ма едд.. Keaip балаларга Е д п еш ц OTipiK айтданы да сондыдтан, Эбуталштщ дандай жан екешн басдалардыд бэршен де артыд бш генджтен, сол Эбутэлшт1ц семьядан айрылган- дагы xtuii дандай екеш н абден сезедь Оныц орнында басда 6ipey болып, басына осындай ic туссе, кешш пей уй­ ге ораламын гой деген у м т болса, уй-ш пм ен аз кун айы- рылысуга дал Эбутелштей дас1реттенш, дэл Эбутэлш тей диналмаган да болар едй Ал, Эбутэлш ушш семьядан айырылудан артыд ж аза ж о д екенш е Едн-ешц K03i эбден жетедй Эбутэлш пц сонша балажап екеншен де секемде- nefli. Оныц icin TeKcepin, ад-дарасып аныдтап болганша, шыдамы жетер ме екен деп те дордады.,, Вул кезде Зэрипа TnicTi орындарга Эбутелш тщ тагды- Рын сурап, элденеш е хат жазыи, куйеу1мен жолыгуга рудсат болар ма екен деп отшдь 9з1рше ешдапдай жауап келгеп жод. Цазангап пен Едше де тукке туш пбей дал оолган. Екеуг адыры муныд себеб! Боранды разъез1мен 187

тш елей почта байлапысы болмагандыдтан деп уйгарды. Бул ар 6ip ж адд а хат ж аза дал ее не 6ip eyaen 6epin либе- pefli, не Дум бел почтасына оздер1 анарып салады. Ал егер 6ip ж адтан буларга хат ж азы лса, ол хат oyeni Д ум бел ге келедд одан ж олай кез-нелген адам ардылы Боранды га ж етер едь Байланысты ц мундай Typi, элбетте, тым баяу болары езш ен e3i тусш ж ть Bip жолы солай болды да... Февральдщ ец адырры кундерппц б!ршде Дазангап пнтернаттары С эбитж анды Kepin дай тп ад болып, Д ум бел ­ ге аттанды. Тунемен барды. Дысты кун! жолай ж ук по- йы зга м ш сец суы дтан датып даласы ц. Вагон iuiiHe Kipyre болмайды, тыйым салынран, ал сыртта турсац — суыдтан дадайын даларыц аныд. Ал жылы кшнш, туйеге м!нсед с а у ж е л т отырып, 6ip кунде Дум белге барып дайтуга болады, api десе ш аруацды да тындырасыд. Д азангап сол Kyui кешке дайтып оралды. Оныд туйе- д е н т усш ж атданы н Kopin Eflire ш инен: «Ш ал ж у р !сй к етер е алмай ш арш аган ба, элде пнтернаттагы баласы б!р тентектш жасап дойды ма екен? Typi жауатын булттай тунерщ ю гой»,— деп дойды. — Д ал ай бары п дайтты ц?— деп Eflire дыбыс бшд!рдь — Ж ам ан ем ес,— Д азангап туйеден ж у гш Tycipin ж аты п куцк eTTi. Содан сод Eflirere бурылып турып ой- ланьш далды да:— Kaaip уш цде боласыд ба?— дед!. — Е, уйде боламын. — Bip ш аруа бар. Даз!р барамып. — Дел, кел. Д аза н г а п коп KiflipreH ж од. Эйел! Б екей eKeyi доса келдь Алдында esi, артынан эйел! шрд!. EKeyi де абыр- жулы сиядты. Дазангаптыд мурты салбырап, мойны дыл- дпып, едсес! Tycin к е й п й . Сеп-сем!з Бекей болса ж ур ей тарсылдап тургандай, дем ала алмай далгандай, алдынып тур. — Екеу!де не болган, урсысып далганнан саусыцдар ма?— д е п кулд! У к!бала.— Татуласайы н деп келд!ддер ме. Отырыддар. — Урсысып далсад кэне,— дед! Бекей эл! де алды­ нып, eniM cipereH дауыспен. Дазангап жап-жагына дарап: — Дыздарыц дайда?— дедЕ — З эрипан ы д уй ш де, балаларыыен 6ip re,— дед! Efli- ге.*— Оларды ц не к е р е й бар? — Жаман хабар екелш турмын,— дед! Дазангап ЕдД

ге мен YiuCanara дарап.— Балалар aaipme е стш ей -а д дой- сыи. Раламат дайгылы хабар. ЕНздщ Э бутэлш дайтыс болыпты. — Не дейсщ ?!— деп Ед1ге орнынан уш ып турды. YKi- бала шыцгырып w i6epin , ш уберектей боп-боз болып дуа- рып, е з аузын ез долымен ж аба дойды. — ОлдИ 0ЛД1 есш ер! Сорлыныд балалары ж еН м дал- ды!— деп Бекей дарлыддан, елепз^ ен унмен жылай бастады. — О л ге т далай?— деп Ед1ге эл1 д е сенбей, урейлене ypnnin Цазангапда ж ады ндай TycTi. — Станцияга дара дагаз келштй Кенет 6epi де 6ip-6ipine дарай алмай, yncia далды. — Ой, сорым-ай! Ой, сорым-ай!— У ш бала до с долы- мен басын устай алып, apH-6epi тецселш , сыдси баста­ ды... Б айда ол дагаз?— дед! адыры Ед!ге. — Байда болушы едц станцияда,— деп Б азангап же_ I niH айта бастады,— Эли пнтернатда сорып, одан вокзал- дыц ш ш д е п магазпнге Kipe кетеш н деп бурылганмын. Мына Бекей сабын ала кел деп едй Есш тен Kipe берген!м сол, дарсы алдымнан станция бастыгы Чернов шыга кел- дь Bip-6ipiMi3fli баягыдан бi.'reMia гой, амандастыд. Сойт- сем «Е, жадсы кездестщ , жур, кедсеге Kipe кет, сендердщ разъезге 6ip хат келш ед1, ала кет»,— дейд!. КабипеНн ашып, iiuiHe ендш . Столдан б!р тасда басылран opni бар хат алып шыдты: «Сендердщ разъезде вбутэл ш Б утты - баев деген жумыс к те п пе efli?» — дейд!. «Иэ, 1стеген, не бопты?»— деймш . «Ж э, мына хат келгел! уш кун болды. Борандыга берш яйберетш адам кездеспедь Мына хатты oiiojiino тапсыр. Опыц сурау салган хатына ж ауап екен. Мупда Б¥ттыбаев дайтыс болды ден жавыпты»,— дод1 де маган TyciniKcia 6ip сез айтты: «Инфарктен дайтыс бо­ лыпты». «Инфаркт дегеп пе беле»,— деймш . «Ж урек да ­ бы жарылран»,— дейд! Чернов. Сойтсе — журег! жары- лып котшт! рой. Отырган ;керьмде мец^реу болып отырып далыппып. Э дегонде сепбсд1м. Элы дагазды долыма алып дарадым. Одысам: «Бумбел станциясыныц бастырына Борпиды разъезш де туратын ооыпдай да осыпдай ейелдщ сурау салган хатына ресмц жауап хабарлансып. 9pi дарай тсргоудег! Эбутел!п Дуттыбаев осылай да осылай, журек дысымыиап елдЬ>,— дел!нген. Дол солай жазылыпты. Одып болып, бастыдда дараймыи, не icTepiM/tf бшмей- Miu...» Жардай осылай дейд1 Чернов eKi долыд еш ж адда 189

жайы п, мына хатты эйел ш е тапсы р»,— дейд!. Мен оран: «Ж од, б1зде олай болмайды. Цара дагаз тасып, жамап хабар ж е т а з у п п болгым келм ей дЬ , дейм ш . Титтей-тит- тей балалары бар, дал ай гана олардыц ж ур егш е т е н г е дадаймын, ж од, апармаймын дед1м. Ш з Боранды халды жиналып, eyeni адылдасайыд. Одан кейш 6ip мэмлеге KejiepMia. В ул дагазы да арнайы 6ip адам ж1берерьиз. Мун- да й ауыр хабарды ж ен-ж обасы м ен ж е т и зе р болар. Gain далган торгай емес, ары стай азам ат дой. Эр1-берщен сод оныц эйел1 Зэрипа Цуттыбаева келш , бул хатты е з долы- ды здан алганы ж ен болар. Оган жен-жосыдты, себеп-сал- дарын eainia айтып тусшд!рерс13», дед!м. Чернов маган: «вещ бш, б1рад мен ол зйелге не айтып тусшд!рмектн? 1стщ егж ей-тегж ейш , ж ен-ж айы н ез1м де бшмеймш. М енщ жумысым — бул дагазды т т с п адамына тапсы- РУ»,— дейдй «K em ipin is, 93ipme бул дагаз и з д е бола турсын. Мен ауызша айтуын айтайын, ал одан эр! не icTeyfli, ады лдасы п кереш к»,— дед1м. «М еш н, е зщ бш »,— дедд Сонымен кабинеттен шыга салып туйеш аямай сау желд!р!п, жол бойы: «Енд! дайттш? М ундай суыд хабарды ж етмвуге ш мнщ д э п шыдайды?»— деп уайымдаумен болды м... Цазангап ундеыей далды. Ед!ге едсесш тау басдандай бук тусш отыр. — Енд! дайтем !8?~•дед! Цавангап. Б!рад оган ешк!м де тш датнады. — Осылай боларын б!л1п ед!м ,— деп Ед!ге басын душ но ш айдады,— Ол балаларынан айрылганына шыдай алмай елд!. Мен бэрш ен де сонысынан дордып ед!м. Ай- рылысуга шыдамады. Ал енд1 оны балаларыныц сагынга- нын кер сед — ж ан ы д ш ырдырайды. ErepiM, Эбутэлщ т!ц орнында басда адаы болса, мейл! сотталсын, не уш!н екен1н б!лмеймш , сотталып-ад кетсш , айталыд, 6ip жыл отырар, ек! жыл отырар, бэлк!м, одан да кеп болар, 6api6ip дайты п келер ед!. Эбутэл!п деген нем!ст!д тутды - ныпда, концлагер!нде де болды, не дорлыдтыц бэр!н керд!, партизан болып жургенде де корген азабы аз емес, дан- шама жыл ж ат елде журш , кормегеп дудайды корсе де — олмей шыдады гой. Неге десен, ол онда жалгыз басты ед!, eaiMen eai efli, м м ья сы ж о д ед!. Ал енд! болса, опын ет!нен ет кесш алгйндап жагдай гой. Жапынан жадсы керетш балалары нан тартып екетт! гой. 8 н е , бале дайда... — И э, м енщ де ойым со л ,— деп т!лг датты Цазангап.— Адамнан адам айрылганга елед! дегенге сенбеуш ! ед!м. 100

Анау-мынау емес, жап-жас жйдт, акылды десен ацылды, бипмд1 десен бш м д ц iciHin аньщ-каныгына жет1п, босатцанша шыдай турса, дайтетш efli. Онын тук те ж а- зыгы ж он ной. А нылга салса, тусш ген де шыгар, 6ipaH ж у р еп кургыр шыдамапты да... Булар сейтш кепке деш н отырды. Ары ойлап, бер! ойлап, бул nacipeTTi хабарды Зэрипага налай еопртуд!н амалын таппай, анылдары айран болды. Он ойланып, тогыз толганганмен 6epiHiH ойлап-ойлап жеткен wepi 6ipey-an: семья necia, балалар жет1м, Зэрипа ж е а р нал- ды, баска тук те носып-алары жон, осы гана анинат. Д есе де, ен ecTi анылды Ук!бала айтты: — Эли нагазды станцияга барып, Зэрипа eei нолымен алсын. Дайгысыныц алгашны соннысын балаларыныц касында емес, сол станцияда тартсын. Азапты да сол станциядан бастап, найтар жолда 6ip байламга келер. Балаларга бул сумдын хабарды naaip айтып ж етш зу ке- рек пе, керек емес пе — жол-женекей ойланар. Бэлшм, олар кппкене eciHKipen, экелерш умытыдныраганша бул хабарды айтпай ноя турар да. Даз:р оларга кайтш айтар- сыц... — CeHiKi дурыс,— дед1 Ед!ге эйелш ностап.— Зэрипа балалардьщ анасы, Эбутэлштщ назасын балаларына айта ма, айтпай ма — оз! б!лсш. 0 з басым айта алмаймын... Едюо одан эр! сейлей алмай, аяныштан лыдсып кел ген eKciKTi баснысы келш , жетк!р!н!п, Т1л! икемге келмей нал ды . Bapi де 6ip мэмлеге келгенде, Ушбала тагы да: — Д азеке,— дед1 Дазангапна с езш буры п,— СИз З э ­ рипага былай дещз: станция бастыгында саган арналгап б!р хат бар Kepiнедц cipe, ceHin сурау салган хаттарыца ж ауап болар. Бастык, тек Зэрипаныц eai келш алсын дедц дшцз. Тагы 6ip айтарым,— деп с езш сабантады УкГба- ла,— мундай сапарга Зэрппаньщ жалгыз оз1н ж!беру жарамайды. Олардыц мунда не 6ip туганы, не жакын жекжат-жураты жон- Ал найгы устшде жалгыздынтан жаман пэрсе бола ма. Едюе, сен Зэрипамен 6ipre бар да, кпын сэтте 6ipre бол. Дайгылы хабарды есиген д е делай боларын к1м бш ед1- Бастынна айт, станцияда ш аруам бар ед1 де, сейт те ана бишарамен 6ipre бар. Балалары б!з;иц уйде бола турар. Meiuii,— деп келюм Е дпо эйелш щ уеж1мен.— Ертец Эбшсвке Зэрипаны станциядагы аурухашгга апару

керек деп айтамын. Bipep минутке етк1ш т пойызды тод- татып бер деймш. Осы бэтуага 6epi д е тодтады . BipaK, К ум белге олар eKi куннен кенш аттанды. Разъезд бастыгыныц етшу1мен откш пн пойы зды тодтаты п, сосан м ш д ь Б ул 5 март KyHi е д ь Б оранды ны ц E flireci бул кунд1 eMipi умытпас. M inreHflepi к еш ш л ш вагон екен. Л ы да толы ер турл1 халыд: семьяларымен, бала-шагасымен кетш бара жатдан- дар д а бар; кэд1м п ж олауш ы вагонньщ Tipmuiiri, арад nici цолдац ды атады; apH-6epi сапырылысып жатдан адам , карта ойнагандарды ц баж -буж ы ; ем1рд1ц тауды м етд еркектердщ м аск у н ем д т, айрылысып жатдандар; уйлену тойы; ж аназа шыгару туралы сыпсыц-сыпсыц сойлескен даты ндарды ц Ky6ip-Ky6ipi... А дам дар алы сда KeTin бара- ды. К унбе-кун куйбец и р ш ш п м е н кетш барады. Оларга аз уады т болса да е з дайгы-даЫретш ардалап, Зэрипа мен оны ц жол cepiri Б оранды Е д й е келш досылды. Эрине, Зэрппаны д кецш1 бей-ж ай. Станция бастыры дандай ж ауап айтар екен деп кудштенш , уайым жеп, жол бойы ундеместен тунерш, элденеге алацдай бередг Адамныц бей-ж ай халш 6ip кергеннен айтпай бшш доятын сез1мтал, сергек, меш рбан 6ip жандар болады рой. Зэрипа орнынан турып, коридормен тамбурга шырып кеткен, Е д п е ш ц дарсы сы нда отырган орыс кемш р 6ip кезде кекпецбек, даз1р оцып, бозарып кеткен мешрл! кез- дер1мен Едшеге дарап: — Не улым, эйелщ сырдат па?— дедь Едше селк ете далды. — Апай, ол эйел1м емес, дарындасым. Ауруханага алып барамын. — Б эсе-бэсе, байрус бала диналып келе жатыр. Жаны датты ауырып келедк Ke3i мудра толы екен. 1штей дор- даты н шырар. А ур ухан ад а 6ip датерл1 аур у таба ма деп до р дад ы рой. Эй, д у п р ш ш ш -а й десецпп! Д у н и еге келме- сец — жарыд сэуле кермейсщ, келсец — дорлыдтан, азап- тап ары лмайсыц. 0Mip де ге н сол рой. Эл! ж а с дой, дудай с эт ш салса — оцалып кетер, ш м бш ед ц — дед1 станцияга ж ады ндаган сайы н Зэрипан ы ц ж ан -дун и есш 6ip дулей дайгы -даЫ рет м у ж ш бара ж атд ан ы н нендей 6ip коршкел сез1м талды дпен ацлаган KeMnip. Б оранды дан К ум бел ге д е т и пойы збен 6ip жарым са- раттыд жол. Ж олауш ыларра бол KyHi дай ж ерм ен KeTin бара ж атданы 6epi6ip гой. Т ек алда дай станция деп су- расы п цояды . А л ул ы Сары озектщ даласы эл1 д е дар 193

жамылып, ушы-диырсыз дытьшырлана Kocinin, иаддиы п жатдан. Десе де, дыстыд aepi дайта бастаган нышаны сезш едь Кунгей беттщ о жер, бу mepi дарайып, сай-сала, бел-белестер ала-дула, ад таддадтаны п далыпты. Март- тыд келу1мен соддап жылымыд ж елден epiren к,ар ж еп- тектелш жаппай nierin жатыр. Б1рад eni куннщ ковш мрескен сур булт тумшалап тур. К,ыс eaip ж а н т зсш м болмаган, эл1 кар жауып, дырына алса, тары да содгы боран сорып кететш тур! бар. К,асындагы меш рбан кемш рмен анда-санда м л даты- сып дойып, Eflire терезеге дарап, орнынан дозралмай отыра бердй Зэрипаньщ дасына бармады. Мейл! Зэрипа коридордагы терезенщ алдында турса — тура берсш, е зь нщ жардайыи ойлансын. Ю м бш едд йптей 6ip сез!к-сез!м оган злденеден хабар берер. М умкш кэз1р ол былтырры Iдодыр кузде ек1 семья бала-шагасымен ж ук пойызына MiHin, Кумбелге келш, дауы н-дарбыз алып дайтдан, дуа- ньпнты, жардын кундерд! еске алар. Балаларра сол 6ip кез умытылмас мейрам сиядты болып едь Соныд 6api ку- Hi кеше сиядты ед!-ау. Едше мен Эбутэл!п сонда вагон- ньщ жартылай аш ыд eciriiiiH алдында датар отырып ер Typni ецпмеш coFbin efli, есш тен жел ацдылдан, айнала балалар ж уирш ойнап, заулан далып бара жатдаи далара дарап, дуылдасып efli, ал У ш бала мен Зэрипа да бейкунэ, эж ш -куж ж эцг!мен!ц дызыгына бершген болатын. Кум- белге жеткен с од олар магазин аралап, бадтыц imiH Kepin, кинога Kipin, шаштаразга да сорып efli. Балалар балмуздад ■кеген. Бэр!нен де дызыры — 6epi жабылып Ермект!д нашын алдыра алмай дойганы гой. Неге екеш Gearicia, .иаш алатын машинка басына ж ады ндай берсе, ойбайды салып бадырып, шаштаразды азан-дазан дылып efli. Efli- генщ eciHe туст!: сол сэтте экеы 9бутэл!п eciKTeH Kipin кслгенде баласыныц оган шырылдап тура умтылганы-ай: citeci баласын душ адтай алып, ш аштараздан доргагандай, бауырына басып, oaip шашын алдырмай-ад дояйыд, басда 6ip жолы батылырад болармыз, сонда алдырармыз, деп efli. Буйра дара шашы тугалы 6epi дайшы тимей, Ермек болса енд1 eueci3 ecin келедь.. «Tepreyi аядталмай жатып Эбутэлш неге Gain кет- li? » — деп Eflire осы 6ip ж ум бадда TyciHe алмай, дайта- кайта осы сурад жанын динай бередь Ц аз1р тагы да соны ойлап отыр. Балалар],ш сагынып, саргаюдан олш кетп -а у иеген жалгыз тужырымга тагы да тодтады. Жанындай жадып адамдардап айрылысу дааретш кейб1реулер же- 1-8370 193

p in e ж етш тус!не берм ес. Э бутэл ш ушГя балаларынсыз eM ip — eMip емес-Ti, оларсы з оган ду н и е парад. Елспз, журтсыя Сарыезектщ айналасыпда балаларым доргансыз, долдаусы з дацгырып далды-ау, деген санадан саргайып ол д1. Тагды р т э л к е п деген осы... Станция багы ндагы скамейкада Зэрипан ы кутая оты- рып, Ед!ге осыны ойлады . Зарина станция бастыгына Kipin, о л п дагазды ц ж аны н бш ш дай тданш а, Е дiге оны осында кутпек болып келйжен. Т у е элета болган кез, 6ipan ауа райы ал! оцбай тур. Тунере тенген бултты аспан ашылмай-ад дойды. Эуеден дар екеш белгнпз, иэ жацбыр екеш белпы з элдене бетке там ш ы дай тиедь Б узы лган дарды ц дымдыл nciH экелш , ашыд даладан жел ескектейдь Едйе жаурагандай урпиш отыр. Эдетте ол, жолы туссе, станциядагы сапырылысдан адам дарды ц арасы на Kipin кеткенд1 унатуш ы едь б зш щ баратын жер1 жады н, асыгатын ештеце ж од, содан соц дарап турсан. 6ip уадытта пойыз деле далады, жолаушы- л ар ж апы рлай Tycin, перронмен apbi-6epi ж у п р е бастай- ды; д уд ды кинодагы дай flepciH. 0 3 i д е солай-ау: жаца гана пойыз келш тодтап едц 6ip дарасац — ж од, кетш далыпты. Б ул жолы Eflire кептщ арасына баруга зауды болма- ды. Енд! сол сапырылысдан жолаушыларга скамейкадан коз салып отырып, адамдардыц соншалыдты сурдай, су- рыдсыз, енжар, самардау, ж абы рдау 6ip-6ipiHe мулде бейтарап eKeHiHe тац далды ... Оныц устане тум ау тигеи ды ры лдауы д радиодан букш станция алацына удайы 6ip- сарынды музыка азы нап, адам дарды ц en ceciu Tycipin, м уц га баты ры п зарлады да турды . Б у негылган музыка? Зэрипа вокзал уй ш е Kipin кеткел1 жиырма минуттен д е асы п барады. E flire алацдай бастады . Осы скамейка^ ныц жаны нда тосамын деп ны дтап-ад айтдан. Откен куз- де балалармен, Э бутэлш пен 6ipre отырып балмуздад же- ген скамейка гой. Eflire орнынан турып, Зэрипаны i3fle- мек болды. Енд1 орны пан тура бергенде, есш тен Зэрипа Kepinin efli, тула бойы дур -р ете далды . Есш тен Kipin-шыгып, дужы нап ж атдан коптщ ш пиде Зэрипа белекше кезге Tycefli: тещ р егш д е ел ж одтай, дуние-элемд1 м ан суд ет- кендей m 6in келед1 ексн. Бета о йктац бетандей боп-боз, жан-жагына дарамай, уйдыда жатып турып кетш, тумнде ж у р ш д е л е ж атд андай, сонш ам а д е п адамныц 6ipme де дад ты дп ай , содты дпай, дуд ды 6ip е л а з , ж уртсы з айдала- 194

ца жалгы з ез! гана ж ургенден, содыр адамш а басып дас(- реттене Tin устаи, тура дарап, epniu дымдырып алыиты. Ол ж ады идаганда, Eflire орньшан турды. Зорина тагы да гусшде журш келе жатдандай, ете баяу, шбш дана жыл- жиды. Дуниеден туцш ген жансы з кездер1 тым дорды - нышты, ш бш жылжып келе ж атданы да урейлк Ол таяп келгенше арада, бэлш м, т у п а з шыдыраудай дап-дарац- гы, суп-суы д тутас 6ip гасыр, тутас 6ip зам ен еткендей керш дк К,олына К дзангап айтдандай тасда басылтан epni бар далыц конверты устап алыпты. Т аяп келш , жымды- рулы ерш димылдап: — Сен б ш п пе едщ?— дед!. Едше басын баяу не бердк Зэрипа скамейкага сылд отыра кеты де, басы быт-шыт жарылып, ж ан-ж адда шашырап кетеы ндей до с долдап дысып алып, оз дайгысына eai суцгш , оз1мен 03i болын, enfli 6ip epipefli дейм з. Ж ылаганда туда бойы д!рш деп, 6ip шошм гана болын niOKTi де далды. б зш ен е зге дун ие- Hi умытып, uieKcia м уд мухнтына бойлай суцгш , д а а р е т дузына дулап бара жатты. Ана жолы Цуттыбаевты уш .ром eTiKti алып кеткенде, Epire Э бутэлш тщ орнына иен! алып кетсе деп Tinen epi; бу жолы да мына ейелд) e fu eyip гагдыр соддысынан далайда дутдары п да л у ниеымен: Эбутэлштщ ориыпда мен-ад кеып, не дорлыдтыц, жаза- ныц бэр1н мен-ад тартсам е д ь а у деген ой ш алыдтап еты . ^онда да болса ол мына зш батпан сорды ц алгаш ды сод- (ысынан eciH жнып алганша Зэрипаны жубатуды ц, дуат )ерудщ ешдандай амалы ж о д екентн тусш дк Сонымен екеуден екеу станция багындагы скамейкада >тыра бердк Зэрипа солыгын баса алмай жылай бердц 6ip :езде коз диыгын да салмастан уысында мыжылтан дара (.агазды конверты ладтырып кеп ж!бердк 0 л ген Эбутэ- елгеп екен, енд1 бул даралы дагаздыц шмге кереп lap? Б1рад Eflire э л п конверты жерден алып, далтасына алып дойды. Кдлтасынан бет орамалын суырып, Зэрппа- П.1Ц саусагын куш пен жазын, ворлап турып, к еаш щ жа- :ын суртю здк Bipai< будан да дайран болмады. Ал елп жылауыд музыка станция аспанын шарлап, /и боздап тур, cipo, ya;uKci3 боздатанына дараганда да- 'илы, казалы музыка болар. Март айыныц аспапы суп- ' Р болып, буаз булт TOHin тур, цырдан соддаи суы д жел цменщнен отедк 9pi-6epi откшшшер Зарипа мен Eflirero оз диыдтарып салып, iuiTepiueH, эрине, ойлап барады: е, 195

ei<eyi урсысып калган екен. EpKeri ей ел ш цатты жэб1рле- j се керек... Bipan, журттыц 6epi олай ойламапты: — Жылацдар, цайырымды жандар, жылавдар...— Дел j 1ргеден кещ л айтцан ун шыцты.— Туган экеш зден ай- j рылдыц. Е н д ш кун1м1з не болады? Eflire басын KeTepin алып едц жандары нан етш бара 1 жатцан ecni шинельдц балдацты ейелд1 кердь Bip аягы | бексесш ен ж оц екен. Eflire бул эйелд1 (Илунп едй Бурын- 1 гы майдангер эйел станцияныц билет кассасында штей- I тш . Кассир айел елердей жылапты, aai де жылап, сейлеп 1 бара жатыр: «Жылацдар, жылацдар. Енд1п кушлиз не ■ болады?» 0 з машыгымен балдацтыц догал ушын жерге 1 кезек-кезек Tipen, иыгы цолапайсыз шошацдап, цос бал- I дацтыц цос тыцырына жулыгы кеткен жалгыз солдат I eTiKTip шпцылы цосылып, е к с т н баса алмай, у зай бердй.. 1 Оныц соз ini и; мэнш Ед1ге станцияга Kipep ес1КТ1ц ал- | дына топталып цалган адамдарды коргенде барып тусшдй I BipHeme адам сатымен ормелеп мацдайш адан жогары ] бш кке цара матамен комкершген Сталиннщ эекерп ул- 1 пен портретш iiiin жатыр. Элп тобыр бастарын кегжитш I соган царап тур екен. Мына музыканы ц неге боздап цалганын да Едн-е енд1 I тусш дь ¥л ы Сталиназ кун цалай шыгып, тац цалай ата- 1 рын тусш е алмай дал болган топтыц ортасына басца 6ip I ретте Ед1ге де барып цосылып, не болды, цалай елд! деи I сурар едц б1рац дэл цаз1р онсыз да е з цайгысына мелдек- I теп турган. Сондыцтан лэм-мим деп Tic жарган жоц. ! С талиннщ цазасы на цайгырар хал Зэрипада да жоц... Д уние астан-кестец тецкерщш кетсе де, пойыздар I тоцтамас, тоцтамауга тшсть Жарым сагаттан соц он же- тш пп номерл1 Москва-Алматы пойызы келу1 керек. Бар- лыц жолауш ы пойы здары сияцты бул да Боранды тэр1зд1 м айда-ш унде разъездерге тоцтамайды. Ж ол KecTeci солай жасалган. ЕИрац бул жолы он ж етш пп Боранды бекетш е тоцтайды деп еппймнщ ойына Kipin-шыцпаган. Оны тоцтатуга сабырмен, салмацпен бекем бел байлаган Eflire едк Eflire Зэрипага: — Кеш ш пей уйге цайтамыз, Зэрипа,— дед!.— Жарым сагат цалды. Экесш щ цазасын балаларына еспртесщ бе, ж оц KeftinipeK айтасыц ба — соны сен цаз1рден бастап эбден ойланы п ал. М ен саган еш теце деп ацыл да айт- паймын, ж убата да алмаймый — ещц езщ е езщ ие бол. Е н д т ж ерде балалардыц eKeci де, m eineci де — еящсщ. Ал, муны сен ж ол-женекей ойлан. Егер де балаларга oeip 196

айтпаймын десец, опда сыр берме, белд1 бекем буыи, тас- тай датып дал. Балалардыц алдында кезщ нен 6ip тамшы жас шыгушы болмасын. Осыган дэт-дуатыц, шыдамьщ жете ме? Олардыц кезш ш е мыпа 6ia 63iMi3fli eaiMia да лай устау керек екеш н бнгуныа керек. Т у сш д щ бе? MiHe, мэселе дайда. — Ж арайды , мен бэрш де туЫндам,— дед! Зарина ке- зш ен ж ас агып турып.— Ж ол-ж енекей уйге ж еткенш е, ойланайын да, не к т е у керек екен!н айтайын. М ен K93ip... K83ip жиналайын, дояйын, дояйын... Цайтар жол да пойыз iuii баягыдай ы рш ш к. Вагон- дар толы адам, темекшщ кок тутш ш е дамалып, улы елд! Gip диырдан 6ip днырга кеаш барады. Зэрипа мен Eflire Kyne.ai вагонга тан болды. Мунда адам аздау екен. Eneyi озгелерге кедерп болмайыд, epi десе жол-женекей жай-куйд1 эцпмелесш алайыд деп, вагонныц е д ш ет!ндег! коридорга орналасты. Цуыдтай коридордыц жиналмалы орыпдыгыи усынса да Зэрипа отырмастан турегеп турып алган сод Eflire 03i отырды. — Турегеп турганым таyip,— дед( Зэрипа. Эл1 де одта-текте солыдтап дойып, Зэрипа енд! тере- зеге дарап турып, иыгынан басдан зш дей тауды м еттщ ж угш е бугш е бермей шыдауга тырысып, ecin жиып, енд!- ri жеы рлж м рш ш ш тщ алгаш ды адымын далай, неден бастау керек дегснд1 ойлауга ниеттенд!. Б угаи деш н, Эбу- тэлш ici одалып, дайтып оралар, мыпа сумды дтыд 6api 6ip керген жаман тустей этер-кетер; Эбутэлш семьяга дайта досылса, далгав диындыдтыц 6api тузелер — эйте- yip данш а диын болса да б1рдеце e iin кун кер!п, балалар- ды ecipepMia, деп дэм еленсе, еыд1г! ж ерде еш дандай умгг далмады. Енд!г! жерде далай кунелтудщ дамып ойламас- да амал жод... Осы 6ip доргансыз семьяныц тагдыры Ед1геге де ортад иядты болтан сод оныд е н д ш Дамып Ед1ге де ойлады. Opici басданы нодта досады дегепдей, Eflire айдаладагы Эбутэл!пт!ц семьясына дамдоршы болмасда лажы далма- ды. Десе де дэл осы сэтте оте берш болуды ойлады, Зэри­ па тым ез!ле бермес yinin, сабыр садтап, байсалды болуга тырысты. Зорипаныд дандай шеппмге келген1н бш уге де асыдпады. Онысы эбден мадул болды. Жылап-жылап, кез жасын тыйып. Зэрипа соз;р eai бастады. — 03ipine балаларга экесшщ ел1мш айтпаймын,— дед1 ол yni узж-узш шыгып, жыламауга тырысып.— Кэ- aip айта алмаймын. 9cipece Ермек... Неге сонша экесшен 197

жаны 6ip болып туды екеп... С умды д кон... Лрмандары- наи налай айырамын? Е ндш куш не болады? Экем келед! деп умы тенумен Tipi ж у р той... К ун сайын, сатат сайын, минут сайын кутедЕ.. Енд1 бул ж ерден ерте ме, кеш ne Keinin кетш , ноны с аударм асан болмас... Ж еы м ектер сэл- пэл occin. Ермектен дордам ы н. Ш ш кене ecin, жетш е тус- ciH. Сонда айтармы н, e3;iepi де 6ipTe-6ipie сезер. Keaip... кэз1р айтуга дэы м ш ыдамайды... Сумды д сырды е з 1м-ад... 03iM Hin ага-апалары ма, Э бутэлш тщ туыстарына хат ж азам ы п. Eiifli б!зден HeciHe дордады олар? Хабарласып, Kemipin алар деп ум ы тенем ш ... Одан аргысын коре жа- тармыз... Енд1 Эбутэлш жодта, соньщ балаларын багып- датудан басца м енде м адсат-м урат болмайды... Зэрипан ы ц ады л-ойы осы болды. Ед1ге оны yHcia тыд- дап, бул шеппм Зэрипапыд басында дуйындай уйтдып откен сан-сапалад ойлардыд бет!нде далдып журген там- тыгы, ж удан асы екенш TyciHin, зерделед1. М ундай алетте Kici ойы ндаты ныд 6apiH айтып бола м а... Сондыдтан да, э д п м е ш басда epicKe аудары п салмай: — Зэр и п а, айтданы цны д 6api ж е н ,— дед1 Ед1ге.— Егер д е мен с еш д балаларыцныд сырып бшмесем, айтда- ныца сенбес ед!м. Сен in орныдда болсам, оларта бул сум- ды д хабарды мен д е айта алмас ед!м. Сэл-пэл Kiflipe туртан ж ен болар. Ал тутан-туысдандарыднан хабар-ошар бол- гапша, 6i3re, б!здщ долдан келген жэрдем1м)зге сене бер. Буры н далан аралассад, енд1 де дол узбейм1з. Бурынтыша ж ум ы сы дды icTeii бер, балалары д 6i3flin балалармен 6ipre болады . 0 з щ бш есщ той, У ш бала сен щ балалары д Деген- до )ш кен асып ж ерге дояды . К алгапын кере жатармыз... Зэрппа KOKiperi даре айрыла 6 ip куреш ш алып, таты да соз бастады: — Б ул сум OMip дарап т ур сад осылай екен той. Bip- 6ipiHe сумды д жалтасып, адылды жаратылган екен да. 0M ipflin бастауы, адыры, жалгасы бар... Кэмш шыным, Едй-е, егер балалар болмаса, осы ем!рден Kaaip кетер efliM. Соган бел байлар ед!м. Енд1 маган Tipi ж ур ш не керек? BipaK сол балалар MeHi устап туртан, сол м е т eMip суруге, Tipi ж ур уге м эж б у р ететш . М еш ел1мнен садтан туртан солар, ем1рдщ жалтасы да солар. Ащы да болса, ауы р да болса, o flie y ip ж алгас... Олар э к есш щ e.niMiH, oirreyip, 6 ip 6uiefli той, одан да ш ы п дутыла алмайсыд, 6ipan Meiiiii урей-уайымым: одан api не болады? 8KeciHin мыпапдай жагдайта душ ар болтаны олардыц ж аны н ылтя 198

да сыздатады гой. Окуга тусерде де, жумысда турарда да, догам алдында 6ip ерекше ды зм ет KepceTKici келсе де — ^утты баев деген фамилия алдарынан Kecip болып шыга- ды да турады гой... Осыны ойласам -ад болды, элдеб1р KYflipeTTi куш 6i3fli дырына алган сиядты керш ед1 де ту- рады. Эбутелш eKeyuia бул ж енш д е сейлеспеуге тыры- сатынбыз. Мен оны, ол м еш аяйтынбыз. Ол Tipi болганда балалары да тардан далмай, ешк{мнен кем болмай есер efli, буган менщ ceniMiM зор efli... Солай сенгендш тен де семьямыз булшбей, бузылмай келген-дь.. Енда не боларын бш меймш ... Мен оларга эке орнына эке бола алмаймын... Ойткещ Эбутэлш — Эбутелш efli гой. Ол дегенш е ж етер efli. Ол букш ж ан-тэп1н балаларына ауыстырып, e ei де сол балаларына айналып KeTKici келетш . Оныц тубш е жеткен де осы ш еко'з махаббаты гой, балаларынан айырып ед{, ж анынан да айрылды... Eflire оны aeiiin доя тыддады. Зорина оны е д ж ады н адамындай керш, бар сырын, шын ойын жасырмай айтда- нына дулай TOHTi болып, осы семьяга oftTeyip дол ушын 6epin, бэле-жаладан доргап, кем епм тисе-ay деп дулш ы- нады, б1рад оларды бадытты ете алмайтынына, оган дэр - M6Hi келмейтшш е окiiiiштеы eeeri ертенедь Олар Боранды разъезш е жадындап далды. Талай ж аз, талай дыс eai жумыс icTen ж урген жол бойы Eflirere эбден таныс... — Сен дайын бол,— дед1 ол Зэрипага.— Келш дал- дыд. Сонымен келштш дой — балаларга 03ip лом-мим де- мейсщ. Дурыс, осылай келнупк. Зэрипа, мыдты бол, бала- лар ce3in донып журмесш . YcTi-басыдды ж инады уста. Бар, тамбурга бар. EciKTin алдында тур. К,алай пойыз тодтайды, солай жерге туе те, м е т куг. Мен соцыднан тусемш, уйге б«рге дайтамыз. — Сен не ктемешшещ? — Еш теде де. Оны esiM бш емш . Д айткенде де свищ лойыздан тусуге правоц бар гой. Он жетшнп номсрл1 жолаушы пойыз одеттепдей разъезго тодтамай отпекил, рас семафор тусында жургсш аздан баяулататыны бар. Дол сол туста, Боранды разъе­ л и * ю ре бергеи кездо пойыз кшт тормоз 6epin, вагондар 6ip-6ipino содтыгысын, рессорлар, дедгелектер ерекше шадыр-шудыр, тасыр-тусыр ете далды. Ж уртты ц бэр! орындарынан урейлене атып-атып турды. Лйдайлаган дауыгтор, ycnipiK шалган ун сстшдь — Не боп далды? 199

— Стоп-кранды жулып алды? — Юн? — Клайда? — Kyneni вагонда! Сол eKi ортада Eflire eciKTi ашып, Зэрипа пойыздан TyoTi. ©ai асыдпай, тамбурва проводник пен кондуктор алды н-жулды н ж етш келгенш е тоса турды. — Тодта! Стоп-кранды жулван дам? — М ен,— д е д 1 Боранды Eflire. — Сен KiMcin? Цандап нравод бар? — Керек болды. — Керек болваны далай? Сотталайын деп пе ед? — Саспа. Сотда бересщ дер ме, басда ж адд а жШере- сщ д ер ме, а д п г е жазы цдар. M ine документтер1м. Былай деп жазы ддар: бурынвы майдангер, тем1р ж ол жумысшы- сы Eflire Ж ангелдин Боранды разъезшде Сталин жолдас- тыд дазасыпа байланысты даралы белп ретш де стоп- кранды жулып, пойызды тодтатты. — Цалай? Сталин дайтыс болып па еда? — Иэ. Радиодан хабарлады. Ты ддау керек. — Е, ондай болса, ж ен басда,— деп ана eneyi сасып далды .— Олай болса, бара вой онда. BipHeme минуттан кеш н он ж етш пй номер-ni пойыз заулап кетш бара жатты... П ойы зд ар ш ы т ст а н батысца, батыстан шытысца ца- р а й таты да ж уйт кт жатты. Т е лпрж олды ц цос цапт алын а л а б у л в л ке д е с о л баяты Сары взект щ ц адим д у н и е д е н бастап турен тимеген у л а н даласы жатты. С ары да л а н ьщ KindiK тусы... Б у л влкеде о л кезде Сары озек — 1 деген космодром рл1 ж оц e d i, TiriTt т уске де Kipin-шыцгштан. Б э л к Ы , о л болаш ац космос ж асам паздары ны ц о й -ц и ял ы н д а тана бол­ тан болар. А л кэзЬр пойы зд а р с о л баятыша шытыетан батысца, батыстан ш ы гы сц а ц а р а й ж уйт кт жатты... Е л у уш ш пп жылдыц жазы мен куз1 Боранды Eflire eMipiHfleri е д 6ip азапты кезед болды. Бурын-содды ол ды стыд аязында да , TeMip жолды урш д! дар басып дал- ванда да, Сарыезектщ аптабы мен сусыз шелшде де, даи- дай 6ip азап-тозадта да, тшт! совыста да,— совыста ол Кенигсбергке дейш ж етш efli, мы д рет елш , жараланып, 200

мугедек болып далуы да мумкш ед!,— бзр!-бэрш де до дэл осы кездепдей азап тартып корген емес-ть Афанасий Иванович Елизаров Gip ж олы Eflirero ж ер KoniKiHi неден пайда болатынын айтып Tycinflipin од1. Д улей куш тен тутас 6ip девдер, кейде TinTi тутас таулар жылжып, ж ердщ дурсагын допарып, 6ip ж ам бастап ку­ да п кетет1н1 болады. Табаныныц астында дандай зш -зала жатданын бшмей журт урейленедь Кешкшнщ xayinTmiri сонда,— сурапыл сойдан толгаРЫ бшд1рмеп, 6ip ie -6ipTe, кунбе-кун nicin-жетш е бередк 0 йткеш жер астындагы су- лар ж ердщ дыртысын 6ipTe-6ipTe м уж и 6epefli де, жасы- рын аран-апаи пайда болады. Содан яки жер болмашы сш кш се, яки кун Kypnipece, немесе несер ж ауы н ж ауса болды,— тау баяу да дайырымсыз халде жылжып, mere бередк $еш кш деген бэлеге дарсы турар ешдаидай куш ж од, сондыдтан да ете дордынышты. Осындаи Gip хал адамныц басында да болуы ыдтимал. 0eiH 63i ж еде алмай, пптей Gip дурт-даш рет кеулеп, сол дашретпен бетпе-бет жалРыз eai далады; оган emKiM де жэрдемдесе алмад емес, сондыдтан адам ез даиретш щ уын oei imin, ол азабын енш м ге де айта алмай, жан-ду- Hneci куйзелер. Б асда Gip адам оган пана да бола алмас ж ене оныд жанын, муд-зарын тусш бес те. Ол адам езш щ тудриыдда батып бара жатданын бш едд содан урей бо­ лады. 0 з eMipiHfleri осындай Gip кешкшд1 Е д п е Цумбелго KeTin бара ж атдавда туцгыш байдады. Оныд нендей кош - кш екенш де ж урен тусюр ап-аныд сезедь Цумбелге Зерипа eKeyi барып дайтдалы ек! ай еткен. Бул жолы 6ip ш аруамен жолга ш ыддан. Зерипага почтага Kipe шыгам, саган хаттар бар болса ала келем деп уэде берд!. Ж од болса да мейлд почтага барып, Зерипа берген уш теле- грамманы уш адреске салып ж1бермек болды. Зерипа ез туыстарынан ез хаттарына 6ip де Gip ж ауап алгап жод. Енд! 6epiue де телеграмма Hii6epin, м еш д жолдаган хатта- рымды алдыддар ма; и з алдыд, из алмадыд деп ж ауап бе- Р'ндер, хатыма ж ауап ж азбасаддар ж азбай-ад дойыд- дар, деп датты eTiHin едк Cipe, агалары мен апалары Эбутелш семьясымен тым дурыса хат ардылы байланыс- дысы кслмегеш гой. Eflire Царанарга мш ш ертец ерте шыгып, кешке дай- тып оралмад болды. Эрине, жуксхз жалгыз 03iu кез кел- ген таныс .машинист паровозга дуана-дуана м ш пзш алар eAi де, Ед1ге Куибелге небары Gip жарым сагатта ж етш

барар е д ь BipaK, ол Э бутэлш тщ балалары на бола OTKiumi нойызга мш уден сацтанатын болды. Em баланыц eneyi д е , улк еш де, ldmici д е к уибе-кун тем ip жолды торыи, е к ес ш щ к е л у ш к у тш ж у р едь Ойыи ойнаса да , вцпм е, ж ум бац айтса да, сурет салса д а ,— балага тэн K,aiioip ца- рапайы м Tipfliri болмасы н соныц бэрш де де екесш кут- кен нышан сеэш ер едй Экесш куту олардыц ем!рлш мац- сатына айналган. Сол 6ip к езевд е олардыц коз алдында ЕД1ге де н беделд! Kici болмады, олардыц сеш м ш ш е Ед1ге 6apin д е б м е д ц оларга ж эрд ем бере алады. Е дш еш ц 03iHci3 бу л балаларды ц р а зъ е зд е п oM ipi-тым циы н, тым ж е т 1мек боларын Tyciiieju де , ж умыстан цолы бос уацыттыц бэрш де дерлш соларды 6ip нэрсеге алдан- ды ры п, эк есш магы насы з к у туд ен 6ipTe-6ipTe коз ж аз- дыруга, умыттыруга тырысады. Эбутэлштщ балаларга т е щ з туралы э ц п м е апта бер деген ет1шш ш ecKepin, ол озш щ балалыц шагын, балыцшы болган жастыц кезец!н, А рал те щ зш е байланы сты eTipiK-шыны аралас эцпм ел ер - j\\i тагы да тагы еск е Tycipin, соны ц 6apiH тип ж еткенш е, балалардыц угымына лайыцтап айтып 6epin отыратын болды. Олардыц айтцаныцды цагып алатын пайымдылы- гы на, з е р д е л ш г ш е цайран цалды . Осыныц 6api экесш щ тэрбиес1 гой д е п Э бутэл ш тщ аруагы на ризалыц б1л д1рдь Эцпм е айтцанда Е д й е эуел1 Ермект1ц угымына шацтап айтады. BipaK ю ш кентай Ермек Дауылдан да, Едйеш ц цыздарыиан да цалысатын емес, угымпаз; Е дпе ойы езге балалардан беле-жаргы сы келмесе де, Ермек eai-ац йл- гырлыгымен баурап кетедй Е дпен щ айтцан эцпмесш цагып алып, шашпай-текпей, тап-туйнацтай езщ е цанта- лап айтып бередь С ездщ сарыны цалай, неге байланысты болсын, 6api6ip, ецг1м енщ уш ын цалайда екесш е вкеп прейди Экесш1ц атын цоспай ол соз сойлемес, не айтса да арасы нда папика ж у р едй М ысалы, мы надай 6ip ецг1ме болды. — Ал, Арал тещ зш щ жагасында цалыц-цалыц ца- мысты келппктер бар. Сол цамыстыц арасында мылтыц кезенген ацш ы лар тыгылып ж атады . К октемде Аралга алыстан уйректер уш ып пеледь Цыста олар жылы жацта болады да, А ралда м у з epiciMeH осы ж ац ц а ж етуге асы- гып, куш -туш ушады. вйткещ олар бул ж ерд1 ете сагы- пады рой. Олар топ-топ болып уш ы п, суга тезгрек ж етш , жузгйп келедц аунацшып, ойнац салгысы келедц сентш жагалауга таянып, жерге темендей береди Сол кезде ца- мыс арасынан тарс-турс мылтыц атылып, кок тутш бурц- 202

б у р д етедП Уйректерд1 ацшылар e d i n одпен дарсы ала- ды. Уйректер жануш ыра дацды лдап cyFa дулайды. Сау далгандары урейленш тевдздщ ортасына карай ушады. Тец1з ортасында донатын, уя салатып жер жок, содап снд1 дайтенпз, дайтш кун кврем13 ден толдындардыц ус- тш де топ-топ болып, жылап ж у р едь Олар ж агалауда OMip суруге жаратылган рой. Ал, жагага ж ады ндауга дорда- — Eflire коке, 6ip уйрек келген жагы на дайтадан ушып кетед1 э? — Е, дайтадан уш ып кетш Heci бар? — Из, сол жадта меш ц папикам улкен кемеде ма­ трос болып ж узш ж ур гой. Сен е зщ айтып едщ гой, Eflire коке. — И з, из, оныц рас,— деп Eflire сасдаладтап дала- ды.~— Ал, содан кешн не болады? — 9лг1 уйрек паппкама барып айтады: жагадагы да- мысда ацшылар тыгылып 61зд1 атты деп. ¥ я салатып mepiMie ж о д денди — Из, из, муныд зте дурыс. — Ол уйреккз папикам айтады: мен кеп кеппкпеп елге дайтамын, разъезде менщ Дауыл, Ермек дейтш eiii балам бар, тагы да Eflire дейтш корпим бар. М ен елге жеткен сод, солармеи бэр1м1з 6ipirin, Арал теш зш е бара- мыз да, дамыс арасында жасырынып ж атдан ацшыларды дуы п ж1берем13. Сейтш, Аралдагы уйректерге ешш м тп- мейтш болады. Суда ерши жузш , басымен буйтш cynrin, ойнад салатып болады, денди.. Эдпм е таусылганда, Eflire дум ал ад таспен бал аш а- тынды шыгарды. У лкендш бурш адтай дырыд 6ip тасты енд! ол жаныиан тастамайтып болды. Осы 6ip ыдылы.м вамапнан келе жатдан бал аш удыц оз нышаны, оз тип болады. Eflire Ky6ip-Kyoip сойлеп, Эбутэлш деген адам Tipi ме, Tipi болса дайда ж ур , елге дарай жолы даш ан туседд маддайы ашыд па, ж уреп купт1 ме, ж од па, жа- сырмай-жаппай шыныцды айт деп дум ал ад тастарды ша- шып кеп ж!бергенде, балалар кез алмастан эл п тастар- дыд далай тускенше зарыга дарап, датып далады. Bip куп1 Eflire уй сыртында Ky6ip-Ky6ip, сыбыр-сыбыр сойлескен дыбыс ecrrin, адырын баспалап дараса, Эбуто- лштщ балалары екен. Ермек eufli e3i бал аш атьф болып- ты. Тастарды ез бш генш ш е термелеп, орбiр думаладты маддайыпа, epHiHo типзш : — Мен ceui де жадсы керемш . Сен де адылды, жпд-

сы дум ал адсы д. Ж ацы лмай, сурш бей, Eflire кекенщ тао- тары дусап, тек шыныцды жасырмай айт,— деп жалба- рынады. Содан с о д дум аладтарды топ-топда ж ш теп, Efli- ген щ сез1н дайталап, Дауылга дум аладты д м энш тусш - flipe бастайды .— MiHe, кврд!и. бе Д ауы л, бет алысы жа- ман ем ес, TinTi ж ам ан емес. MiHe, мы нау ж ол. А здап куцирттеу. Туман тутып тургандай. Ол ештеде етпес. Е д1ге кеке айтады той, ж ол азабы болады деп. Ж олда онсыз болмайды. Экем1з ылти да жолга шыддысы келедь У зедиге аягын салайын десе, тартпасы бостау екен. Кер- д щ бе, тартпасы тартылмаган. Оны бекем1рек тарту ке- рек. Демек, экем!зге элдене ксдерп болып тур, Дауыл. К уте туруга тура келедо. Енд: од дабыргасында не бар, сол дабы ргасы нда не бар, соны KepeiiiK. К,абыргасы бутш . Б у л ж адсы . М аддайы ш е? М андайы, дебаты тукмй сияд- ты. Б5здi датты уайымдайды екеп, Дауыл. Ж ур еп ше, »пне мына тасты к ер д щ б е, ж у р е п KynTi, демек у й д 1 дат­ ты сатынып, ж у р е п сы здайды екен. Ж олы ше? Жолы та- я у ма екен? Ж олы таяу. BipaK атыныд артды аягындагы 6ip татасы босап тур. Оны дай та тагалау керек. Демек, тэты да куте туруга тура келедь Цоржыны далай екен? О, доржы ны тод! Ал ж улды зы оды нан ба екен? Mine, керд щ бе , мы нау TeMip дазы д. TeMip дазы дтан 6epi дарай i3 керш едь 1з кемескш еу. Демек, атты дазыдтан шешш алый, жолта щытын та далар... Балалардыд мына ир ш йипн е ж ур еп елж1реп esmin, e p i д ап а болып, эр! т а д далтан Б оранды Eflire ептеп ба- сы п, к ей ш ш егш ш ектеп KeTTi. Б удан былай ол дум алад ашуды дойды... Б 1рад баланы д аты бала гой. Оларды умггтевдйрш, ж убатуга, тым дуры са, кунэга б атсад да, айы-KyHi ж ет- кенш е, eTipiK айтып, алдай туруга да болады. Б1рад Б о­ ранды Едш енщ ж аны н басда 6ip уайы м ж е п д е й ж ен ба- рады. Мына жагдайда, одигалардыд осындай нзбегш де ол ж е г! Едагеш ц im iH e, дэл 6ip ж ер кеш кш ш дей, тау кешкш шдей, элдеб!р зауалдай болып енуге тш с едй Тау кеш к ш ш еш дандай куш тодтата алмас. Ед1геш д iniiHflori ж еп ш до еш юм ж еде алмас... Ол Зэрипаны ойлап зарыдты. К унбе-кунп куйб!д эд- г!меден аса алмаса да, Зэрипа огап ешдашан дабад та- ны тпаса да, Е д1'ге оны кунд!з-туш ойлайтып дертке ш алы нды . Зэрппага epniM nin-а д ж аны аш ып, аяр ед1; Ед1- ге оны тек жанаш ы рлы дпен аяп дан а доймады, Зэрипаны

жан-жагынап дамалаган диындыдда дынжылып дана доймайды тек солай гана болса, э ц п м е дозгап та Keperi ж од дой. Оныд Зэрипа туралы ойы ынтызарлы ой 'едд Зэрипага дайтсем медет боламын, оны дайтсем бадытсыз- дыдтан дутдарам деген ой оган маза берген емес. Егер Зэрица оныц осы ниетш тусш се, сезсе, езш е медеу болар адам екенше, кулл1 элемде оны жанындай керш, жан- тэш ^ ен оган берш ген адам еден ш е Koai ж етсе — Едше бадытты болар едь Б1рад мундай ой ойламаган, ештеце бшмеген-сезбеген адам дусап, сыр бермей ж уруден азапты нарсе ж од екен... Цумбелге барар жолда ол осы ойдыц шырмауында далып, эбден далжырады. Сан турл1 ойлар дамалайды. К е д ш аладдап, элдеб1р жардын мереке куткен жандай болады, 6ipece датты ауырып тесек тартатын адамдай халге туседй Сол 6ip куйде ол езш дайтадан тещ з устш де жургендей сезшедь Тед1з устшде жургенде адам ешдан- дай xayin тенбесе де, кецйй жер бетшде жургендепден езгеше болады. Тед1з айдыны данша шалдар кесшш, толдындарда ж узш ж уру данша кецмцц болганмен, те- Д'зге батып бара жатдан кун сэулеы даншама сулу, ш ыд- дан куннщ нуры даншама керемет десе де, ofiTeyip 6ip жагага, не ана жагага, не мына жагага барып тодтау ке- рек. 0M ip бойы су устш де ж ур е алмайсьщ. Ал жагалауда мулде басда OMip кутш турады. Тед1з T ip m iairi — уады т- ша, ал дурылыдтагы OMip — турадты. Ал жагалауга шы- гу дордынышты болса, 6ip арал тауып, соган барып Tycin, ендМ турадты мекенщнщ осы екенш сезш ущ керек. Eflire титл сондай 6ip арал тауып, Зэрипаны балалары- мен (ирге алып кетш те козш е елестеттй Балаларды тещ з ■ripiiii.niriне баулыр едд 0 3 i OMipinin; адырына деш н еш- тедеге дапа болмай, ештецеге екшбей тещ з ортасындагы аралда дуанышты кундер кешер едь Тек Зэрипа удайы дасында болса — болды, тек Зэрипа да Eflirem удайы па­ на тутып, ез дасынан Keprici кеп турса foi\"j... Б 1РаД осылай деп ойлауы-ад м уд екен, айнала ж узде- ген шадырым елшз айдалада жападан-жалгыз келе ж ат- са да, вз1нен-ез1 уялып, eKi 6eTi ду ете далды. Бала-шага дусап, даи-даидагыны диялдап, аралда тургысы келгепше жол болсын! Бул не жен? Семьяга, балаларга, жумысда, темф жолга, epuccia жан-тэшмен Сарыезекке байланы- сып, подталанып далганымон ici ж од, мына диял не \\ ял?.. Эрг-берщец сод оны Зэрнпа керек eTin тур ма 205