Ш. Айтматов. Боранды бекет

Есш тщ алдында ж аладдап турган жалбадайлар мама- агаш та дацтарулы турган Сары-аланы жетектеп алып к е л д 1. — Ж улып ал ер-тодымып! Ладтыр мупда!— деп Эб­ дш хан OMip eTin, тыгулы турган балтаны дадшып алды. Цуранды epfli балтамен олай урып, былай урып быт- шытып шыгарды. — Мше, бэлем! Енд! ешдайда бармайсыд! Жэрмедке- де басыц далсын!— Ж ы п ды сдаи бадсыдай далшылдап, кулл! эбзелд1 ту-таладай турап-турап тастап, уведи бау- дыц парша-паршасын шыгарып, узедгшерд1 6ipcyin ана далы д, 6ip eyiu мына далыц жыныстыц арасына ладтыр- еп, ладтыр-еп ж1бердь Дэл осы тажал оз басына TOHepin ссзгендей Сары-ала жануар артды аядтары бугшш, ауыздыгын дарш-дарш шайшап, тамагы дыр-дыр eTin, урейлене алас урды. — Ал, кэне, сен жэр.мецкеге бармадшы болдыц гой? Сары-алага Minin бармадш ы едщ гой? Ал, кор де тур!— деп жулынды Эбдшхан. Сол-сол екен, айпалайын агайын дас даддапш а Сары- аланы жыгып салсын, дас дадданша дыл арданмен адал- теке аргымадтыц терт аягын 6ypicTipin буып тастасын. Ал, Эбдш хан болса сояудай-сояудай саусадтарымен Сары- аланыц тумсыгынан алып турып, аттыд басын кегжитш дойып, бауыздау тамадда пышадты 6ip салды дейсщ. Ж ан-жагынан тутып турган агайынныц арасынан Рай- малы-ага сонда жулды на-ж улды на умтылды-ау, дунпе. Эттец дуние, не ш ара. К уре тамырдан ышдына шап- шыган ыстыд дан Keain колбеп, жап-жары д кунд1 тун- тунек басты да далды. YcTi-басын Сары-аланыц ыстыд даны ж уы п кеткен Раймалы-ага сонда тецселш барып орнынан турды-ау. — Сорлылар! Bopi бедер! M eni ере п сп р се д , ж аяу ке- тем. Едбектеп барсам да, жетем!— дед1 гой сонда зорады- лы д корген адын, шапаныныц етегшен бет-аузын суртш турып. — Ж од, ж аяу да бармайсыд!— Сары-аланыд бауыз- далгаи алдымынан Эбдшхан адсиган аузы дисайып, ба­ сын KOTepin алды.— Осы арадан 6ip. аттап баспайсы д!— деп ыщ прлед! де, денет бадырып ж!берд1:— ¥ста! Абай- ла, eciiien ауысдан! Байлап таста, ойтпесо елпр ед! ол! Сол-сол екен абыр-сабыр айдай-ш у басталып дети . Ж уртты д 6api абыржып, ыгы-жыгы тедселш барады. —■ А рданды вдел! 250

— К,олын дайыр! — Эй, мыдтап банда! — Eci ауысдан! К,удай б!лед! — К езш е цара, кезше! Цутырган! — Ойбу, сорлы-ай! Адылы айныпты! — Тарт 6epi! Цайыцга экел! — Суйре деймш! Суйре берП — Тарт тез1рек! Ай толыдсып тас тебеде тур едь Аслан тыныд, жер де тыныш, м улпген 6ip дуние. А лба-ж улба бадсылар келдд дайыд туб1не от жагылды, улы адынды адылынан адас- •гырган жын-nepiH i дуалап, зпйр салып, алды н-жулдын би басталды. Адын болса а д данаида тадулы, eKi долын артына да- йырып, дарыстырып буып тастатан. Bip кезде ыолда келдк Цураннан 6ip суре одыды. Ады- лынан айырылган п е н д е т а д жолга бурып салм ад ойы бар. Адын болса ад дайыцта тадулы, eKi долын артына дайырып, дарыстырып буып тастаган. Сонда Ранмалы-ага iHici Эбдшханга дарап турып жыр- лады-ау, сорлы: «Ала-кебед ымырт шагын yfiipin, тун де жылжып барады, кешшпестен ад т ад атып, кун де шыгып далады. BipaK, менщ содгы сэулем тарады. Сорлы Эбдш хан-ещ ц- р!м, кушмд1 мен1д сещ црдщ. Цартайганда дудай бергеп махаббаттан айырып, дуанасы д кэд1мидей данатымды дайырып. Bipan бш сед, бадытымды ж ур епм де экети м , сорлы бала бекер Meni, адылсыздан кекеттщ. Мына a Faд- ды кушпен зорлап ад дайыцга байладыд, б1рад сорлы, б км ейсщ гой, агад сеш д дайда-ды. Сорлы бала, байла­ дыд гой жалгмз менщ тэш м дд менщ жаным ж ел боп ушып, жадбыр болып ж ерд1 душып, суйгеш ме та дылды: суйгешмнщ долад шашын менщ долым тарады, одан мен! айырам деп, сеш д дем щ солады. М енщ сэулем тад- тац ата уйдысынап оянар, ж ердщ ж уз! жасыл-дызыл асыл туске боянар; шыднан шыддан ардардай боп, жадпар таста турармын, адбоз уйден сэулем болып, айд!.шданып шыгар кун. Сэулем от боп жапады, сонда меш 1здеп, дай- далап; тутш болып шалыдтармын, суйгешмд1 аймалап. Сэулем сонда атда Minin, Судан етш асыгар, MeHin жаным жадбыр болып, ад жузш е шашырар. ©зек ертеп эпге са- лар сонда суду Бепмай, эттед дунне, энге белеп алсам сопда дед1м-ан...» 9-3270 257

Тац самалмен жамырады жапы рад, акын жанньщ куц де шыдты дарсы алдынан жардырап. Рапмалы жыпда- ныпты, адраддар деп, атда Minin с ел и н с и жарапдар коп. Ллба-жулба киш бпжен тур жырау, а д даныцга та- цып тастап дыл бурау. бонда адын эн бастады сонбейт{н, 63i елее де, мэцп- бади, заман-за»ган елмейтш: Даратаудап кош дайтдалда, Долымды шеш, Эбдшхан. Кекшотаудан кеш дайтдаида, Арданды кес, Эбдшхан. Ойламап ом, сон болар доп жепдет!и, Дол-аягым байлап дояр пепде етш. Даратаудап кош дайтдаида, Кокшетаудан кеш дайтдаида, Долымды шеш, бауырым, Мен ушармып бетке устал, Аспандагы перштелер ауылын. Даратаудап кош дайтдаида, Жермецкеден Meni i3flen Алацдама, Бепмай. Кокшетаудан кош дайтдаида, Жэрмецкедеи мои! 13деп Алацдама, Бег1май. Жэрмецкеде 6is 6ipirin, Жырламаспыз, Б е т т и . Ат арыды, мен Tipinin, Жыргамаспыз, Б е т т и . Даратаудап кош дайтданда, Декшотаудап кош дайтдаида, Жэрмецкедеи тоспа Meni, ТардЫр б18Д1 оуелден-ад Сор мацдай рып доспап ед[... Б ул ацыздыц адыр соды сондай болгап... Enfli Mine А па-Веш тке Цазангаиты соцгы сапарга шы- гарып салып бара жатып, Ед!генщ eeineH кетпей дойган осы однга едк.. XI Б у л в л ке д е пойы здар шыгыстап батысца, батыстан шытысца царай ж вц к Ш п жатады. Тем1рж олдыц цое цап- талын а ла б у л о л ке д е cap да ла н ы ц tiindiK тусы — Сары- в з е к п ц улы кещстШ косыген... Б у л в л к е д е цашыцтыц атаулы, уацыттыц Г р и н в и ч ме­ р и д и а н ы бойы н ш а в л ш е н ге ш н д е й , тезйр жолдъщ алыс- жацындыгына царай влш енед1. П ойы зд ар болса шытыстан батысца, батыстан шытыс­ ц а ца р а й ж оцк Ш п окатады... 258

Булар Цумдышаптыц дызылжарлы думдауыт саласы- мен узад журш, адыры Ана-Бешттщ ш ебш е де шштБау. Bip кезде Найман-ана мэцгурт улын йдеп ш ард урган ж ерлер гои бул. Едпелер дэл осы туста тудгыш кедерпге кез болды. Кенет алдарынан тш ен сым теьпр тартылган ш арбад ш ьта келдй BipiHmi болып Eflire тодтады — мессаган! TinTi Цара- нардьщ ycTiHeH узецпге in ipem n туры п Ед1ге оц жагы на к,арады, сол жагына парады — кез ж етер ж ердщ ш еине дешн тертбурышты теьпрбетон дадауларга датар-датар тартылган тш ен сым тем1р жыланша ирелецдеп, еткел бермей жатыр. Арт жагынан трактор тодтады. 9yeni Себнтжан, соцы- нан ¥зы нтура Едшбай ceKipin т у с п . — Мынау не?— деп Сэбптжан тшен шарбадда долын сш тедй— Басца ж адна шыгып, KerriK пе, немене?— деп су рады Едшеден. — Неге басда жад? Жолымыз тура, 6ipan мина тшен ш арбад дайдап шьша келдд ш айтан алгыр?! — Немене, бурын бул ш арбад ж од па ед1? — Ж од болатын. — Ал, ен/б кэйттш? Енд! далай етем1з? Едше ундемед!. Щалай exepin ол eai бшмой тур. — Эй, em ip трактордыц унш ! Тарды лдатданыд жетер ендИ— деп Себнтжан кабпнадан басы дылтнган Цалнбек- ке ызалана айдай салды. К,алибек моторды енпрдй Содынан экскаватордыд да y m сондй Апнала тып-тыныш, дул адда урган танадай мэдпрген тыныштыд орнады. Аспан асты Сарыезектщ улы даласы 6ip дпырдан 6ip диырга деЙ1н созылып жатыр, 6ipan Ана-Бештке етет1н oip аттам ж ер жод. Алдымен ¥зы нтура Едшбай тш датты: — Едеке, бурып бул ш арбад ж од па ед1? — 0Mipi болган емес! BipiHmi рет керщ турмып. — Е, ендеше о д е т доршаган гой. Космодром салатып шыгар,— деп сэуегейлш антты ¥зы нтура Едшбай. — Солан болса, солан шыгар. Энтпесе, дудайдыц ду даласына осыншама куш тогш, ш арбад салар ма еди Bipeyflin ойлап тапданы гой. Ойына пе келсе, соны icTeii- Д>, шантан алгырлар!— деп Едше шыдай алмай балагат- тап Ж1бере;и. — Шайтапда пе шлруадыз бар! 0.niKti алып дняа 259

жолга ш ыгардан буры й алдын ала бш у керек ед! гой,— деп сызданды Сэбитжан. Bopi до sin басдандай унс1з далды. Боранды Eflire К,а- ранардыц ycTiHeH жаны нда турган Сэбитжанга одшия дарады: — Сен, шырагым, шошацдамай азырад сабыр ет,— д е д ^ даусы п кетермеуге тырысып,— Бурын бул Нкен ш арбад ж о д едд мен дайдан бш ейш мундай боларын? — Е, мен де соны айтып турмын,— деп кудк етт! де Сэбитжан бурылып кетть Тагы да ешшм тырс етпедЕ ¥зы нтура Едшбай 6ip амалын таппадшы боп онланып тур. — Ал, енд1 кэйттш , Едеке? Не icTefiMia? Зиратда ба- ратын басда 6ip жол ж о д па? — Болуы керек. Неге болмасын? Од долды ала бес шадырымдай жерде 6ip жол бар,— дед! Е дде жан-жагы- на коз тастап.— Солай ж уреш к. Не олай, не былай 6ip жол болмауы MyMKiii емес. — А ны д па? Ш ыннан ж ол бар ма?— деп сыздана тададтады С эбитж ан.— Эйтпесе, не олай емес, пе былай еместщ нагызы болып журмесш! — Б ар, бар,— деп ceHflipfli Eflire.— Отырыддар келЬс- ке. У ады т е тш барады. С ейтш олар тагы ж олга шыдты. Арт жадтагы трактор- лар дайтадан тарды лдай бастады. Олар т!кен шарбадты бойлай ж ур ш отырды. Едп-енщ к е ц т пэстендь Мына жагдайдан датты абыржып далды. Б ул далай, деп куйзелд! iniineH,— айна- ла дорш ап тастап, зиратда барар ж олга б е л п доймагаиы нес!? Е, сум дуние, д у onip-aii деседш И Bipafl эл1 yMiT узбей келед! — осы од дапталда 6ip жол болуы керек дой. Адыры айтданы келдь Туп-тура шлагбаумга келш ыац- дайлары ирелдЕ Ш лагбаумга жады ндаганда Eflire дарауыл пункттщ мыгымдыгына, мызгымастай б ек ем дш гш е пазар салды: дос дапталды ала тастай берш бетоннан дорган салыпган; зонага Kipe 6dpic ж олды д тура ж иегш де шрш'штен соддан уй тур. Ж ан-жагы тугел кершш турсын деп айналдыра эннектеп тастапты; уйд щ теп-Teric Te6eciHe eid прожек­ тор орнатып дойыпты, cipo, ж ол дадпасына тунде жарыд rycip y уш ш керек шыгар. Ш лагбаумнен ары дарай ас­ фальт жол салыпыпты. М уншама мудпят дурылысты Kepin Eflirenin к е д ш ал а д бола бастады. Булардыд таянганын байдап, сэры урпек балапандай 260

жап-жас 6ip солдат автоматыныц уцгысын томен дарата HbiFbina асынып mpniin уйден шыга келдь Цораш керш- беуге тырысып, гиынастеркасшщ етегш журе тартдылап, басыпдагы фуражкесш тузеп дойып, алашубар шлагбаум- ныц дад орта тусына мызгымастай далшпып тура далды. Сонда да болса, Eflire колденец алашубар агашда туйешц басын TipereH кезде э л п солдат эуелп — Здравствуйте!— дел долын mei;eciHe дойып аман- дасты да, Eflirere бозгылт-кекшш сэби кезш дадап:— Юм боласыздар? К,анда барасыздар?— дедь — Bie осы жердщ тургындарымыз, солдат,— дед! Едпе дарауылдыд бала доразша доднланганына KyniMci- реп,— Царт KiciMie дайтыс болып едд соны жерлеу ymiH знратда бара жатырыыз. — Рудсат дагазсыз етуге болманды,— деп жас солдат басып шайдады, куше дайтарып турган Царанардыц арапдай аузынан сескешп, сэл шегшшектедй— Бул ара кузетке алынган зона,— деп тусшдардь — Дурыс, кой, 6ipan, 6i3 знратда баруымыз керек. Ол осы apaFa Tuin тур, алые емес. Опда пе тур, Taiiipi? Koaip жерлейм1з де дайтамыз. Bip сотке де кадрмсймЧз. — ЯПберо алмаймын. Правом жод,— дед! дарауыл. — Балам, 6epi дара,— дед1 Едше жауыпгерлж орден- flepiM мен медальдарым Kopincin дегендей туйе уетшен о д ет ецкешп.— Bi3 ботен емесшз. Bi3 Боранды деген разъезденб!з. Боранды дегещп ecTyin бар шырар. Bi3 осы елд1ц адамдарымыз. 0лген Kicini бенггтеу керек. Мына турган знратда барамыз да, ieiMisme кешн дайтамыз. — Мен TyciHin турмы-ын,— деп дарауыл солдат агы- пан адтарылып, иыгын дидад еттзе 6epin ед), дас дыл- гандан дурдшп, екгмет адампыц niminiH бйвдрш, мацгаз- дана Kecip андап Сэбитжан KHniKTi де: — Йемене, не турыс бул? Men облпрофсоветтепмш,— дсп дойды.— Неге ж!бермей турсыз? — Него десещз, рудсат жод. — Царауыл жолдас, мен айтып турмын гой, облпроф- coBCTTeiiMiii мои. — Цайдан болсацыз, одан болыцыз, маган 6opi6ip. — К,алайша?— деп Сэбптжан шамдапып шарт етть — Солайша. Бул кузеттеп зона. — Опда onriMe кебейтщ кереп не?— дед! памыстап- ган Собнтжан. Эцпме кебейткеп к iм? благе емге, туйедеп Kicini сынлвганнап гана тусподрш турмып. Бул Kici Tycincin 201

деп турмын. Жалпы, бетен адамдармен свйлесуге болмай- ды маган. Мен дарауылдамын. — Д емек, зпратда етуге болмайды гой? — Болмайды. Зпратда гана емес, жалпы ешшмге дв втугв болмайды. —■ Бопты онда,— деп аш у шадырды.— Осындай бола- рын otain ед!м! — деп Ед!геге ш уш лдь— Осындай далба- са боларын oi.iin ед1м! Д ула к асты ма! К ену дайда! Ана- Б е т т , А на-Беш т! Ал, жет енд: А на-Беш тке!— Осыны айтып салып, Сэбитжан ж обiр кврген адамша шеттеп шы- гып, далш -далш етш , даЬарлана т у т р ш дй Ж ап-ж ас дарауыл солдаттыд алдыпда E.yire дысылды. — Keniip, улым,— дед1 ол экелш раймен.— С ет и дызмет атдарып турганыц рас. Б1рад енд1 мына мардумды дайда доя,мыз? Домалатып тастап кете беретш берене — Мен тусшвмш . Б1рад не нугейш? Маган далай буйырады, солай орындауым керек. Мен бастыд вм ести гой. — Ж ен-ж о-о-о-вн,— деп сасданынан созалацдата сей- лед1 Едш е.— Ал, 03]’ц дай ж адтан боласын, балам? — Мен, экей, Вологда ж адтанмын,— доп дарауыл бул сурадда жауап беру жанына жагып бара жатдандай ды- зара дысылып, «о» эрш не е к т н сала сойледк — Сонда сол сендердщ Вологда жадта да знратта осылайша дарауыл тура ма? — О не дегепщ , экей! Зиратда онда даш ал, данша барамын десец де ез ыдтпярыц. Мэселе онда емес дой, экей. Бул ара ж абы д зона. 8 кей-ау, байдап турмын, 03in де эскерде болып, согысда датысдан корш еспд эскерн ды зметтщ аты — эскери дызмет екенш тусш ссд керек-Ti. Мен далайын, даламайын, TapTinri бузуга жол жод. — Солайы — солай,— деп дуптады Е д1ге.— Сонда 6i3 елш т! алып дайда барамыз? Екеу)'пде де ун ж од. Ж ас солдат ойлап-ойлап, адырын- да ад урпек басып динала шайдап далды да: — Ж од экей, ж1бере алман! Правом ж о д!— деп шорт кест1. — Амал пе,— дед! эбден эб 1рж к ен Eflire. Енд! ол cepiKTepiniH бетше' дара:'! алмай далды, ойт- кен1 С эбитжан тш т! удей Tycin ¥зы нтура Едшбвйга TnicTi: — M en айттым гой! Ит-ардасы диянга сапдалмайыд дедш ! М упыц 6api ecKi напым! Оздерщ ш д де, езгенщ де 202

басып датырдыцдар. QniKTi да ида коме салса да 6api6ip емес по! Ж од, болмайды: елсец де, Tipincen де — А на- Bei'iif деп дасэрыстыцдар да далдыцдар. Сен де маган: «Cencia де жерлей аламыз, кете бер» д е п додиланды д. Ал, жерлец корщдер ендВ YaaiiiTVpa Едшбай лэм деместен бурыльга кетт(. — Сен, досым, тыцдашы,— дед1 ол шлагбаумны ц ж а- нына барып дарауылга.— Эскерде мен д е болганмын, 6ipa3 TapTinTi мен де бш емш . Телефоныц бар ма? — Эрине, бар. — Онда былан id e , дарауылдар бастыгына телефон сод. Жергшпсп туррындар Ана-Бешт зпратына етуге руд- сат сурайды деп баяйда! — К,алай? Цалай? А на-Беш т?— деп дайта сурады дарауыл. — И э, Ana-BeiiiT. Б1здщ зиратты д аты ол. Телефон сод, досым, басда амал жод. Biaro т!келей eai рудсат алып берсш. Biare к ереп тек зират дана, басДа еш дайда бурыл- маймыз, 6yF8H нмапдай сен. Царауыл манданы дыртыстапып, дозгаладтап турып, ойланып далды. — Сен кумэндапба, досым,— дед! ¥ зы п тура Е дш бай.— Bapi уставда сай. Сенщ постыда бегде адамдар келдь Сен дарауылдар бастыгына хабарлайсыд. Бар T eiiri сол гапа. Диналатын не бар ендП Сен хабарлауга м й д е т и с щ эр- берден кешн! — Ж аранды, болсын,— деп бас нзед! дарауыл,— К э- aip телефон согайын. BipaK, бастыд удайы постыларды аралап, мапшнадан туспей территорияда журедь Ал, тер- риторияныд данша eKeuin Kopiu турсы д Fon, дарашы, коз жетггейдП — MyMKiH, маган да ш есуго рудсат етерещ , а?— деп eTinfli ¥зы нтура Едш бай.— Б1рдедо туевдцруге керек болып далармып. — Жарайды, ж ур ,— деп KeaicTi дарауыл. Сойтш eneyi уйге Kipin кеттй Eciri аш ыд далып едд Eflire создщ 6opiH ecTin турды. Царауыл элдедайда теле- фондан, бастыдты сурап жатыр. Цасадана бастыд орны- иан табылмай тур. Ж од, маган дарауылдар бастыгы керек!— деп ай- данлап жатыр жас солдат,— 0 ai, eai керек... Ж о-ж од. Муида 6ip мадызды шаруа болып тур. ЕД'ге добалжп бердй Дарауылдар бастыгы TycKip дай- да KOTTi окон? Bip дырсыдса 6opi дырсыгады! 203

Адыры бастык, та табылды. — Ж олдас лейтенант! Жолдас лейтенант!— деп да- рауыл солдат садды лдад даусы д1рш децш реп айдайлады. Ж ергийкН тургындар е ж ел п зпратда 6ip дайтыс болтан KiciciH ж ерлеуге келш тур, деи баяндады. Цалай болады? Ед!ге дулатын Tire далды. Лейтепант: «ж!бер десе — жетш жатыр!» Жарайсыц, Узынтура Едшбайым. Деген- мен, тапдыр ж т т . Б!рак, та телефондаты дарауылдыц ce3i созылып барады. Ендо ол тек сурадтарта ж ауап беру- мен эуре: * — Иэ... К,анша дейс1з бе? Алты адам. Мардуммен ж етеу. Bip шал дайтыс болыпты. Алтаудыд у л к е т туйе- ш д устш де отыр. Содан кеш н иркемел! трактор, трак- тордан соц экскаватор да... И», мола дазуга керек дейдь.. Цалай? Мен не деп ж ауап бсрейпн оларга? Демек, болмай- ды? Рудсат ж о д дейЫз бе? Ц уп болады! 1зшше Узынтура Едшбайдыц даусы естш дд Cipa, телефонный трубкасын жулып алса керек. — ЖолДас лейтенант! Б1здщ жагдайымызды тумш - гдз. Ж олдас лейтенапт, 6i3 Воранды разъезшен келдш. Евдй дайда барамыз? Тусш п из б!здщ жагдайымызды. B i3 осы жердп( адамдарымыз, титтей де бетен питылымыз ж од. Мардум i;iciMi3;(i зиратда доямыз да, табанда дайта- мыз... А? Не? Опда далай? Е, келпдз, к е л щ з, оз кезщ!з- бен коридз! Мунда 6ip дартымыз бар, майдангер болтан, согысда датысдан. Айтып тусшд1рщ1з сотан. Узынтура Едшбай дарауыл уйден дапаланып шыдты. «Л ейтенант osi келш шеппмш осы арада айтатын бол- ды »,— дед1. Содынан дарауыл солдат ж етш , о да соны айтгы. Бастыдтыц osi келш , мэселеш 63i шешетш болтан сон, дарауыл солдаттыд едсеЫ HOTepinin, ж у п ж ецшешп далды. Ол енд1 ала шубар кескек аташты бойлап, ары- 6epi журе бастады. Сагат уш болды. Ж ап-жады н жер далса да олар эл1 Ana-BefiiTKe ж ете алмай тур. Едше дарауылга дайта келдк — А у, балам, бастыгьщды эл1 кеп кутем1з бе?— деп сурады ол. — Ж о-ж од. Kaaip ж етш келедд Машияасы бар той. Он-он бес минутик жол. — Мейлд кутелш. Ал мына т!кен сымды дай уадытта дурып тастагансыддар? — Bipaa болып далды. B i3 гой орпатдан. Мен мунда 264

эскерде жургешме жыл толып далды. Бул араны доршап тастаганымызга сонда, cipa, жарты жыл болды-ау. — Е, бэсе, солай екен гой. Бул аймадты айналдыра шарбадтап тастаганын мен де бшген жодпын. Бшмеген соц гой мына сарсацга Tycin турганымыз. Е нд1 мен KiHoni бон тургандаймын, ейткеш елш п осында жерлешк деген мен ед1м. Бул арада б1здщ коне зиратымыз — А на-BeiiiT бар. Ал мына мардум Д азангап оте 6ip одды адам болган. Р азъезде екеум13 отыз жыл 6ipre жумыс ютеп едш . Д у- рыстап ж енелтейш деген ед1м да. Солдат Е днеге жаны ашып кетсе керек: — 8кей, сабыр еыщ зпп,— дед1 ол шын ниетпен.— K,a3ip дарауылдар бастыгы лейтенант Тацсыдбаев келедд соган 6opin айтып тусш д1рпцз. О да адам баласы шыгар? Жогары ж адда айтсын. А, бэлш м, рудсат берш далар. — Жадсы лебгз — жарым ырыс. Радмет! Онсыз бола ма енд1? Сен далай, Тацсыдбаев дедщ бе? Лейтенанттыц фамилиясы Тацсыдбаев па? — И э, Тацсыдбаев. 0 3 i 6i3re таяуда келдд Йемене? Танысыцыз ба ед1? Й зд ер дщ нэсш ден ол. Б элш м, баж а болып шыгарсыздар? — Е, дайдан болсын,— деп мырс етИ Едже.— Сендер- де Ивановтар даидай коп болса, б1зде Тацсыдбаев деген- дер де сондай коп. ЭшеШн осы фамнлиялас 6ip idci eciMO Tycin кеткеш... Дарауыл уйден телефонныц сылдыры естщд1 де, сол­ дат жупре женелдк Е дке жалгыз далды. Дасы дайтадан тукси1п кетт1. Tynepin турып, машина KopiH6ec пе екен деп айнала шолып, шлагбаумныц ар жагындагы асфальт жолга коз TiKTi. Боранды Е д к е басын ш айдап дойды. «Осы зэущ е влп ителпкездщ баласы болып ж урм есш ?— дегеп ой жылт стт1 де, озш 03i кустаиалады.— Муныц не! Дайдагы-жандагыны еске алып! Мундай фамилиясы бар адамдар толып жатдан ж о д па? Д ой opi, мумкш емес. Ол Тацсыдбасвпеп кейш толыд есеп айырысын едш дой... Десе де жор бетш де шындыд бар гой! Бар! Данш а бэло тонсе де, эрдайым шыпдыд болмад...» Сейтш ол шетке шыгыцдырады да, ж ан далтасынан орамалын алып, Тацсыдбаевтыц кезш е б1рден шалынсын деп ордендерш , медальдерш, озат жумыскердщ значок- тарын жалтырата cypTin-cypTin дойды. 205

XII А л э л п ителгшвз Тацсыдбаевтыц жагдайы былай болган. 1956 жылы коктемнщ аягын ала Думбелдщ депосында улкен митинг ашылды. Митинпге барлыд станциялар мея разъездерден кулл1 тем1ржолшылар шадырылды. Жол бойында жуыыста тек кезекпилер гана далды. Боранды Eflire 03 румырында нелер жиналыстарды кормедц 6ipai\\ мына митинг еш уады тта умытылмастай болды. Ж урт паровоз жондейтш цехда жиналран, халыд шы- ж андай дантап к е т , орын жетпеген с о д адамдар TinTi уй д щ To6ecine деш н котерш ш, жадтауларда сырылысып отырды. Б эр ш айт та 6ipiH айт — сондагы сойлегендердщ C03iH айтсайшы! Берия туралы тубш е дейш туп-тугел ай- тылды. Лагнет жаурыр жауызды тук далдырмай масдара- лап, даргы с тацбасын басты! Ой, сонда сейлегендерВай, кешке деш н 6ip адам тырп еткен ж од, депо жумысшыла- ры мш беге оздер! шыгып сойлед1 дейсщ . BuiK депоныц шадырарыныд асты гу-гу куцпрлеп, дауылды кун п ор- маидай ш уылдады. Е дйеш ц дасындары 6ip адам таза Р есей мадамында сойлеп, мына Kopinic туралы: «Дауыл алдындагы тещ здей толдуын дараш ы»,— дегеш есш де далыпты. Д есе дегепдей едь Ж урек кеудеге сыймай дур- сш дейдц майдаида шабуылга шыгар алдында осылай 6ip атдадтауш ы едь Таддай Keyin, шол дмсып экетш барады. Tun таддайыпа жабысып далды. Мына дара дурым ха- лыдты ц арасынан суды дайдан табарсыц? K,aeip с у 1здей- TiH уады т емес, шыдауга тура келдь Yainic кезш де Eflire станцияны д бурыпгы бастыры, да з1рп депоны ц парторг! Черновда кимелеп журш эрец жети-ау. Чернов прези- диумде болатын. — А ндрей Петрович, мен де сейлесем дайтед!? — Сойле, сойлегщ келсе. — Келгенде дандай. 9уел1 адылдасып алайыд. Есщде ме, 6i3flin разъезде Цуттыбаев деген жумысшы болып efli гой. Эбутэлш Цуттыбаев. Тагы э л п ревизор ше? Югосла­ вия туралы естелш жазы п ж ур деп Цуттыбаевтыц устшен дом алад арыз Tycipin efli рой? Эбутэлш Югославияда партизан болып сорысдан. Ал элп Берияныц адамдары келш , Цуттыбаевты алды да кетт!. Сол содан дайтыс бол­ ды, ж азы дсыздан-ж азыдсыз жапа ш екть Е а ц д е ме? — Ив, ес1мде. Цара дагазды эйелi келш менен алган. — Е-е, дэл озП Содаи семьясы квшш к е т . Енд1 ца- 266

3ip мына сейлегендердщ созш тыцдаймын да оплаймын. Югославпямен гой 6i3 цаз1р досп.лз — еш дандай перегар келйтеуш ш к жод! Ал жазыдсыздан-жазыцсыз адамдар неге ж апа шегед1? Э бутэлш тщ балалары ecin далды, олар енд1 мектепке барады. Е щ д ш ындыдтыц бетш аш у керек дой! вйтпесе, балалардыц беы ппркеулц KiM керш ген йездерше туртед1 вой. О бейшаралар онсыз да корд1 кере- ciHi — екёЫз далды. — Т ощ а, Е д1ге. Сен осы туралы айтпадшысыц ба? — Элбетте. — Ал ал п ревпзордыц фамилиясы KiM? — Сурап бшуге болады гон. Рас, мен оны содан кейш дайтып корген eMecniH. — Дол K,a3ip KiMuen сурап бш есщ? Содан со д ол да- газды дэл соныд жазганы туралы документы дэлсл бар ма? — Е, ол жазбагапда, KiM жазды? — Оу, дымбатты БораНДым, мундап icTe ф актЫ дэ- лел керек. Кенет ол болмай шыдса, дайтелпз? Мундай icneH далж ы цдасуга болманды. Сен мынаны тыцда, эуелй Е д1ге. Осьшыд бэрш айтып, Алматыга хат ж аз. Цалай болды, не болды, барлыд жагданды айтып республика партиясыныд Орталыд Комитетше ж1бер. Ондагылар аныдтайды. Коп устамайды. Партия мундай icKe датты коцш белш отыр. в з щ де к о р т турсы д гой. Сол митинпде журтты д 6apiMen досылып, Боранды Е д т е до: «Жасасын партия! Партияны д багытын дуат- таймыз!»— деп бар даусымен аянбай айдайлады. Содан сод митинг содында элдсш м «Интернационал» эн1н бас- тады. Оган тагы 6ipnenie дауы с досылып едц сэлден кейш барлыд дэу1рлердщ, e.Mip боны даналып келе ж атдандар- дыд 6apinin улы гимнin букш зал болып досылып айтдап- да, депоныд imi жадгырыгып кетть Едйе еш уадытта да мунша копке досылып оп айтдан емес-тй Ол сонда жер бетппц nopi мен coni болгап жумысшы дауы ммен 6ipre eKeuin мадтапа, масаттана, opt ашына, салтанатпен сезК nin, т о д з толдыныныц ад жалынан устап мш гендей 6ip хал кешт). Ал коммуппстер ruMiii кептщ ж урегш алаулата тасцындап кешш лшы халыдтыд бадытын баянды ететш право уш ш аянбай куресуге, батыл доргауга ундеп, уде- мелеп удеп бара жатты. Осы flip насат коцшмеп ол уйге дантты. Мптпн.Ндо болгаи ж айдыд б о р т тугш далдырмай, шай устш де Yki- балага айтып бердь 03in in де coi'merici келгенш , oipan 267

Kaaipri парторг Черновты д не дегеш н де айтты. Ушбала оган шайды кесе соцынан кесеге дуйы п отырып тындады. — Не бол Fan саган Teri, 6 ip самауырды 6ip esiit тугел тауысып дойдыд! — деп куле тац далды. — Н еге eKeiiin биш ейм ш , митингще датты шелдесем болар ма. Cipa, дызып кеткендйа болар. Ш рад су тауып im y дайда — халыд деген шыжандай, димылдауга шама ж од. Содап далага атып шыгып, ай, 6ip ineaiMfli данды- райын десем, б!здin ж а дд а пойыз журейпн деп тур екен. Машинистке ж етш бардым. Таныс ж ш т екен. Тец1рек- Тамныц Ж андосы . Ж ол-ж онекей содан с у ш т м . Б1ра'дол мыпа шайдан бола ма! — Б эс е, кен езед кеуш далыпты,— дед! Ушбала оган ш айды жацалап дуйып жатып. Сэл Kiflipin, куйеуше айтты:— Едше, 6epi дара. Эбутэлш тщ балаларын умытпа- ганы д дуры с-ад. Зам ан тузелш , жепм-жеир жэб1р кормейтш кун туган екен, олай болса, сен енд1 батыл Kipic. Х ат деген де ж адсы -ау, б1рад сен оны жазып, ол хат ж еткенш е оны опдагылар одып, ойланып-толганганша дай заман. Одан да Алматыга 63in бар. BopiH сонда е з аузыд- мен айтып бер. — Сопда сен маган Алматыга бар дейсщ бе? Тура д э у басты дты д 03inc ме? — Е, iieci бар? Сен ат-топ сурап бармайсыд гой. Ана досы д Елизаров кел-кел деп данш а ш адырды eainfli. Кел- ген сайын адресш де тастап кетедк Енд1 мен бармасам, сен барып кел. Мен у йден далай аттап шыгамын? Цыз- дарды шмге далдырамып? Сен енд1 аялдама. Демалысыц- ды ал. 0M ip боны демалыс алып корген ж одсы д — ж уз жы л болган шыгар-ау. Тым дурыса 6ip per алып, улкен ю сш ерге кезбе-коз жолыгып ант. Едше эйелппц адылына тад далды. — Ay, cenin айтып отырганыдныд жош бар-ей. Кене, ойланайыд. — Коп ойлайтын т у п ж од. Ke3i кеп тур екен. «TeMip- fli дызган кезшде сод» деген. Афанасий Иванович кемек- тесер саган. К айда, ю м ге барып жолыгу керек екенш ол жадсы бшедь — Оныц да жен. — Айтып отырмын гой. Кеипгудщ p e ii жод. 8 pi десе, даланы аралап Kopin, уйге ол-пул сатып аларсыд. К ызДа' рыц да ecin далды roii. С еуле кузде мектепке барады. Ип- тернатда 6epeMia бе, дайтем1з? Муны ойлади д ба сен? — Е, ойладым, ойламаганда ш е,— дед1 Eflire сасыдды-

pan далып, улкен дызыныд лезде ecin, енд! мектепке баратын ж асда келш далганына тацдаш аны н 6uiAiprici келмей, — Ойласац, сол,— дед1 Yi«i6ana.— Алматыга бар-дагы соиоу 6ip жылдары басымыздан не дилы ж агдайлар ет- KeniH ж етш з басшыларга. Ж еИ м балалар ж азы дсы з э к е т упйн жапа шекпесш, тым болмаса, кемектессш улкен ккшер. Содан сод уадыт тапсад — даланы аралап, дызда- рыда, мына маган да б1рдеделер сатып аларсыд. М еш д де жасым келд1 гой,— д е п Kypcinin дойгандай болды. Eflire эйелш е назар салды. К унбе-кун Kepin ж урсец де eMipi байдамаган нэрседд1 6ip ityni oip-а д ацгараты- ныц гажап. А м бал а, эрине, ж ас келш ш ек емес, б1рад к эр ш к тщ ауылы да ani ауладта. Д есе д е д а з1р Е д к е оныд бейпес1нен элдеб1р жадалы д, элдеб1р бейтаныс белгшер байдагандай болды. Енд1 барып xyciiifli: эйел ш щ кез- дарасынан 6ip адылдылыдтыд нышанын ацгарды, шашы- на тускен алгашды ад талды кердь Небары уш -терт тал шашы рана агарыпты, б!рад соныд eai-а д бастан кешкен кундердщ айрагындай сезшедй Bip куннен сод Е д й е жолаушылап Д ум белге жетть Алматы пойызына отыру ymiH Борандыдаи Kepi дарай ш ы ры п, Думбелге баруга мэж бур болды. Eflire 6ipaK б у ­ ран ек!нгеи ж од. 0 зп п ц Алматыга бара жатданын хабар- лап, Елизаровда телеграмма да женелту керек едь Ал телеграмманы тек Д ум белде Рана дабылдайды... Алматы вокзальшыц перроиында дуж ы наган халыд- тыд арасынан Елизаровты Kepin балаша дуанып кетть Елизаров оган далпагьш булгап сэлемдесш, вагонмен датарласа журш келедй Е дкен щ жолы болды! Едка Елизаровтыд ез! KyTin алар деп ойламап едь Олар кез- деспегел! кеп болды, былтыр кузден 6epi KepicnereH. Жасы келсе де, Афанасий Иванович ani езгере доймапты. Вурынрысыиша т и р а д , м е т зд е й датып тур. Дазанган оны аргымад деунн едь Ол Афанасийды марапаттагапы едь Елизаров муны бш етш де , пеш лдене дуп тап:— Сенщ айтданыд-ад болсып, Д азангап!— деп доятын.— K epi ар­ гымад болсам да airreyip аргымадпын рой, деп кулетш. Пуган да шушр! Эдетте ол Сарыезекке жумыс кшммен: Kepai eTiK, обден е ст р ге н кепке киш келетш . Ал Kaaip галстук таддан, тап-таза дара кек костюм кигеп. KoctiomI в31не жш тжтей жарасын-ад тур, ecipece бурыл тартдан шашына yflaeciMfli екен. Пойыз тодтаганша Елизаров 6ip дырындап терезеге

Ky.'ie царап, датарласып журд! де отырды. Сары KipniK подпил Keai ку.'ммдеп, бул кездесуге дуанып келе жатда- ны Kepinin тур. Муны ce3in, Едшенщ iuii жылып жол-же- иекей элдедалай болар еден деп келе жатдан кудц-i 6ip- деп сешлдп «Жадсы нышан, дудай даласа, жолым болады еден» деп дуанды iuiiHeH. — Адыры делдin-ay, efiTeyip! Цанша заман! Амансыц ба, Едйе! Амансыц ба Боранды!— деп дарсы алды Ели­ заров. Eneyi 6ip-6ipine душагын ж ая дауышты. Bip жагы дуаиганпан, 6ip жагы ыгы-жыгы журттыд KenTiriHeH Е д 1- i-e аздап абыржыган сиядты. Ei;eyi en;;i вокзал сыртын- дагы аладга жеткеише Елизаров Eflireni сурадтыц астына алды. Бэрш -бэрш сурап жатыр: «Цазангап далай, Yi<i6a- ла, Бекей аман ба, балалар амап ба; цаз1р разъезд басты- гы KiM...» T im i К,аранарды да умытдаи жод. — Сеш ц олг1 Царанарыц далай?— дед! ол ayeni элденеге кецшдене кулш алып.— Э-ii де сол арыстапша адырып тур ма? — Ж ур гой. Оган не болушы едц бадырады,— дед1 Е д н е,— Сарыезекте ж ер жетедй Eiifli не керек оган? Вокзал жанында ж ард-ж урд етш улкен дара машина тур еден. Мупдай машипаны Е д1ген1ц туцш ш керуй Бул сол елуш пи жылдардыц ед Teyip автомобшй — ЗИМ едд — Б ул менщ Царанарым,— деп эзшдед1 Елизаров.— Алдыцгы eciKTi ашыл.— Отыр, Eflire,— дедй— Кеттш. — Машинаны KiM ж у р п зед1?— деп сурады Едпе. — 03iM,— дед! Елизаров рульго отырьш жатып.— Цартайганда 6ip корейш д ед1М. Американдыдтардан 6ia- д iu, H8Mis кем? Елизаров б1рден моторды от алдырды. Машина орны- нан дозгалар бурын, донагына кутймЫрей дарап дойды. — Сонымен дел in далдым де. Б1рден ант, данша уа- дытда келдщ? — Мен 6ip жумыспен ке.вдм гой, Афанасий Ивано­ вич. К,алан шеншгедд eyeni езнрзбен адылдасып алайын деп efliM. — Бесе бш ш ед!м-ау, жумыс болмаса, сеш сол Сары- езектен арданмен суйреп шыгара алмаймыз гой! Эрине! Онда былай, Едп-е. K,a3ip б1здщ уйге барамыз. Мейман- хана дегенд1 дой! Сейлеме, Шздщ унде боласыд. Сен меш ц айтулы меймапымсыц. Сарыезекте меп сендерге далай донад болсам, сен де enfli магап сондайсыд. «Сый- га — сый, сырага — бал» демеунй ме ед! дазадтар! 270

— Солай екен-ау,— деп куптады Eflire. — Демек, келйтпк цон. Men де жалгазсырамаймын. M eniii Юлиям Москвадагы баламызга KeTTi. E iiiim ii неме- peMi3 туды гой. Юлия цуанышы цойнына сыймай, асыгыс аттапды. — Екипш пемерещв бе? К,утты болсын! — Ей, eniniui пемере-ей,— деп Елпзаров eai де тац- дапгандай ныгын комдап дойды ,— Эл1 ата болганда, м енщ xaai.M сенщ де басыца келедП BipaK саган ата болуга ал! ерте гой. Сонщ ж асыцда мен ол! ж елокпе ед!м. М енщ тацкалатыным: ж ас жагыиан ек еу 1м1з д 1ц арамыз алшак болса да, 6ip 6ipiMi3fli TycineMi3, угамыз. Ал, кет- TiK. Букш цалапы Kecin отем!з. вр л ей журем1з. К ордщ бе анау тауды, басыпдагы карды кердщ бе? Е, соныц тубш е, М едеуге карай барамыз. Мен саган айттым-ау деймш , 6i3flin, уй кала сыртында, TinTi селода тур десе де болады. — Ешмде, Афапаспй Иванович, yfiiM езен н щ жага- сында. Кунд1з-туш саркырап жатады дегеназ. — l^aaip 03in де кересщ . HeTTiK. Ж арык барда, кала­ ны Kepin кал. K,a3ip нагыз жаксы кез. Кектем гой. Bepi гулдеп тур. Вокзалда н басталгап коше теректер мен парктер/ц жарып ет!п, калапыц как ортасымен шекшз орлей бере- тш дей Kepiii;u. Елпзаров асыкпастан баппеп айдады. Жол-жонекей Typni мекемелердк магазнндердк тургын унлерд! Едй-его таныстырып келедк Д ал а н и ц как орта- сыпдагы жан-жагы ашык алацда турган yfifli E.iire Елн- заровтьщ бурый айтуы бойынша б1рден таныды — ол У ж мет yfli efli. — Орталык Комитет,— дед! Елпзаров басын шулгып. Ертец жумыспен осында оралатыидары ойларында да ж ок, тусыпан ете шыкты. TiK кешеден солга бурыла бер- геп ж ерде тургап т а г а 6ip yfifli Eflire тапп K e n i — ол Цазактыц опера театры efli. Тагы да eid махалла откепде олар тау жакка бурылып, М едеуд! бетке алып тура тарт- ты. Далпныц орталыгы артта калып бара жатты. Ж алац кабат уйлер мен випа теректерд!, таудыц суы алкыпып аккап арыцтарды бойлай узын к о те м е н к о сш п келед!. Айнала тугел теш ек аткап бау-бакша. — Эдем!,— дед! Ед!ге. — Дол осы кезде келгешце куапып отырмып,— дед! Елпзаров.— Алматыныц е ц сулу Ke3i. Дыста да всем, ерине. BipaK Haaip жаныц ракаттанады! 271

— Е, онда кодшщ K9TepinKi болгапы рой,— деп Ед!ге де дуанды. Досы тостадтау кокппл кездерш буран дадай, басын нзеД1 де, дабагып Tyftin, салмадтана далды да лезде дайта к у л 1м д ед ь — Б ул ерекше коктем, Едйе. 03repic болып жатыр. Ж асы TycKip деп далса да, OMip ппркш осысымен дызыд доп. E ci\\ii3 ш рдд жан-жарымызды дурыстап дарап ал- дыд. Сен osiipAi дайта 6ip ацсардан датты ауырып кордщ бе? — E ci-мде ж од,— деп Eflire шыпын айтты.— ЭлН 6ip контузиядан кеШп болмаса... — Е, сенщ orie дара куш щ бар гой!— деп кулд1 Ели­ заров.— М енщ айтпагым ол емес едк Ж эй, созд!ц peri рой. И э, солай. Bipm nii созд1 партияныц 03i айтты. 0 з басым жапа шекпесем де, мен бул oarepicKe ете рпзамын. Сондыдтан да жаным жадырап, жас кездегщей коцш м уш тке толы. Элде бул дартая бастаганныц белпс! не — Афанасий Иванович, мына менщ келу1м де осы езгерйж е байланысты рой. — Иэ, ол не сонда? — Мумшн, ем щ зде болар? Мен ciere Эбутэлш Кутты- баев туралы айтып ед!м гой. — Элбетте, элбетте! Bapi де еа м де. Е, солай де. Сен тубш ен ойлайды екенсщ. Жарайсыц. Кешеушдетпей, же- Tin келдщ. — Мупы ойлап тапдан мен емес. Уыбаланыц адылы гой. Тек неден бастау керек? Найда барсам екен? — Неден бастау керек? Муны екеум1з кецесешк. Уйге барран сод шай iniin отырып, асыдпай ойланайыд,— Ели­ заров ундемей далды да, сэлден со д салмадтай сойлед!.— Уадыт далай озгередд Eflire, будан уш жыл бурын гой сеш ц мупдай icneH дел у oiibina да шрмес едй Енд1 рой еш нэрседен дорыдпайсыд. 03i де осылай болу керек дой. BipiM ie далмап, 6apiMi3 де тек осы шындыдты жадтауы- мыз керек. Е пш м ге де ешдандай ерекше право бершме- ciH. Мен солай ойлаймып. — Бул жагын ci3 бшеЫз гой, epi десе галым адам- сыз,— деп niKip 6inflipfli Eflire.— Гяздщ депода откен митингвде де осы ойлар айтылды. Сонда eciwe б1рден Эбу­ тэлш тусе кетт!. 0 йткеш оныд жазыдсыз жапа шеккен!не бурыннан журег1м сыздап журетш . TinTi сол мптингще coiuiejieKuii де болдым. Тек шындыд туралы рана емес 272

мэселс. Эбутэлш тщ балалары далды, олар ecin келед1 гой, улкен1 биыл кузде мектепке барады... — Kaaip дай да, Эбутэлш тщ семьясы дайда? — Бшмсймш, Афанасий Иванович, с онда-ад кешш кеткен, уш жылдай болып далды гой, содан 6epi бш мей- nia. — Е, ол диып емес. 1здерм1з, табармыз. Kaaip, за д тш ыен айтданда, Эбутэлштщ iciu дозгау керек. — Mine-Mine. Е ц Tyiiinfli с е зд 1 б1рден таптыцыз. Ме- нщ ciere келгешм де осы гой. — Ендеше, босда келмегеи окенсщ. Bepi де ойдап>1дай болып шыдты. Т ез арада-ад, Едле дайтып оралганнаи кейш тура уш аптадан сои Алматы- дан дагаз келдй Онда бадырайтып турып: «Боранды разъезшщ бурынгы жумысшысы, тергеу кезшде дайтыс болгап Эбутэлш Цуттыбаев дылмысм бол мага иды дтан толыгыиан адталды »,— деп жазыпты. Дал осылай жазы- лынты! «Жана шсккеп адам бурын жумыс icTeren коллек- тивти осы хат одылсыы»,— делш ш ть Осы документпен 6ip мезгш де дерлш Афанасий Ива­ нович Елизаровтаи да хат келдь Бул нагыз айтулы хат едь Eflire ол хатты OMip боны 0 3 in in ец багалы деген до- KyMeHTTepinin: балалардыц т уу туралы Kyaairi, майдан наградаларымыц куолiKTopi, майданда жарадат болтаны туралы снравкалар, ецбектег1 м1нездемелер арасында сад- тады... Сол узад хатыпда Афанасий Иванович Эбутэлш тщ ici тез да ралга нына ж эне оныц адталгапына оте риза болып, дуаиганып айтыпты. Осы 6ip фактшщ oai — уадыттыд иri нышаны дептй Елизаровтыц co3i бойынша, мупмц 03i ез!м !здщ цате-кемшййпм1зд1 eaiMis ж ец гетм 1з еден. Одан api Елизаров былай деп жазыпты. Eflire кеткен- нен кейш ол бурын Eflire eKeyi 6ipre болган мокемелер- ге тагы барыпты да мацызды жацалыдтар естш ть BipiH- ипдеп, Tepreymi Тадсыдбаев дызметшон алынып, букш атад-шеп, наградаларынап айрылып, ici сотда берш ш ть Ккшнндеп, Елизаров алгаи хабар бойыпи1а, Эбутэлш Куттыбаевтыц семьясы даsip Павлодарда турадм екен. (Апырай дайдагы диянга кеткен десецш П) Зарина 6ip мектепте мугал1м екен. Rasipri кездеп семьялыд жагда- йы — куйоуге шыгыпты. Оныц турып жаткам ж ерш ен осыпдап ресмн доректер тускеп. Icti дайта дарау кезшде, 10—3270 273

Едй-е, сен in э л п ревизор туралы к у д ш ц рас болып шыд- ты, д е г т Елизаров. Эбутэлш Цуттыбаевтыц ycTiuen жала арыз домалатдан сол екен. «Ол мупдай жал ага, мундай залымдыдда неге барды? Сен айтдан эц п м ё бойынша да, е з 1и бш етш осы сиядты одигалар бойынша, бул сурацтыд ш ен т п н таппад болып кеп ойландым, Едше. Осыныц бэ- piH козге елестетш , э л п ревизор дылырыныц себебш ашпац болдым. Ж од, жауабын Tannaii диналдым. Эбутэлш Цут- ты баев оган м улде бейтаны с адам Foii. Ал м улде бш ментш адамны ц сыртынан жауы га ж ала ж абуга нендей ‘себеп болды — осыиы Tycine алмай-ад дойдым. Б элш м, тарих- ты ц нендей 6ip кезецдер ш де адам дар арасын осындай 6ip дерт, ш дет жайлайты н шыгар. А дампыц ж аны н аздырып, хайуандыдда бастайтын дызганыш деген дызыл кэз адам табигатына о бастан-ак даМретп дасиет болып жабысты ма екен? Bipan Э бутэлш тщ хал-жагдайы да itдай дызга- ныш тудыруы ыумкш ? Б ул мен yuiiu ж ум бад. Ал енд|' оны ж э б 1рлеп, к ез1н жоюдыц тэсйпне келеек, оныц eai дун н е жаратылгалы 6epi келе ж атдан ecKi тэсш . Кезш де егер 6ipey eiifli б1р еудщ ycTiHen, е бул дудайсы з, деп сы- бырласа, жазы дсыз бейшарапы Будардыц базарында тас атдылап о л п р е т ш де, Европада отда ж агы п ертентш . Efli- ге, сен откен жолы Алматыга келгеш цде муны 6is екеум!з э ц п м ел егеп б!з. Э бутэлш тщ icin дайта дарап, icrin ад-да- расы аимдталгапнан кешн меп тагы да мынандай байлам- га тодтадым: адам баласы адам баласыпа деген дастан- ды д д ер т и жойып болганша эл1 талай уадыт керек-ау. Ол дерттщ дай заманда жойыларын шамалаудыц e3i диын. CoFan дарам ай , ж ер бетш д е эдш еттщ oMipineu е к еп д ш yiuin гапа мен OMip ruipKiiuu дандтаймып. Miне, бул жолы да эдш ет салтанат дурды. Цымбатда туссе де, салтанат дурды ! Ж ер бетш де п р ш ш к барда осылай бола бермек. Eflire, ceniц эдш еттш ке долы ц ж етть Муны сен ады сы з-пулсы з риясы з атдарганы да дон ризамын...» Eflire талай кун осы хаттыц acepine боленш журдк Eflire eein e 03i дайран далады: eai oarepin кеткен спядты, ж ан-дуппес! тазарып, е з1'н e 3i eiifli таны ган тэр1здй Сопда ол тудгыш рет мысыдтабандап таяп далган кэрш кке бет алуга дайы ндала б ер у керек те шыгар деп ойлады... Елизаровты ц хаты оны ц OMipiiifleri oip ш ен-белес сиядты болды. Х атд а д е ш н п GMipi 6ip басда да, хаттан к е й щ п eMipi 6 ip басда. Х атда д е ш н п ш д барлыгы тец1з- ден алыстаган жагалаудай мунарланып, коз ушында бул- дырап алыста далды да, хаттан кеш нп п р ш ш к мэцгш к- 274

с!з болса да, узад да созылардай 6ip сарывмен, абыр-са- бырсыз OTin жатты. Бул хаттан оны д бш ген ец басты де р е н — Зарппа куйеуге шыгыпты. Бул хабардан ол та гы да датты куизелш, сорлы журек уылжып барып жудедк Оныд бурын дайда, да идай адамдардыд арасында ж урге- iiin, балаларымен 6ipre дандай хал кеш кенш бш месе де, Ззрппаны д езге 6ipeyre ерге шыдданын элдеб1р белгШ з Kepin к е л д т м е н сезет1н. Сол cesiM шынга айналды да, езш e3i жубатты. 8cipece бул с ез1к оны д бойын Алматыдан пойызбен дайтып келе жатданда датты билеп алып едь Неге сошла сезштенгенш айту диын. Б1рад та осте кедйп пэсиктен емес едь Цайта ол Алматыдан к ец ш тасып, шаттана оралды. Елизаров eKeyi барган мекемелердщ бэ- ршде де буларды ыдыласпон тыцдап, жылы жузбен дарсы алды. Осыныц оз1-ад екеуш щ ойларьшыц шындыгына се­ т и арттырып, ютщ оц ш еш ш етш ш ен ум 1ттепд1рд1. К еш и солай болып шыкты да. Едше Алматыдан аттанар Kyni Ели­ заров оны вокзалдыц рестораныва алып барды. Пойыз ж уруге алi талай уадыт бар ед! де, eKeyi асыдпай отырып тамадтанып, шараптан да алып дойып, дош тасар алдыида 6ip армапсыз эдпм елестк Сол эдп м ед ен Е д л ен щ туы н- геш: Афанасий Иванович сонда езш щ 6ip аяульг оный айтты. Жиырмасыишы жылдары Туркестан елкесше ке- лш , басмашылармеи согысып, осы елкеде 61'ржолата да- лып дон га н, сейтш геология гылымымеп айналысдан. Москваныц бурыпры комсомолыныц ойынша, буш л элем Октябрь революциясы бастаган ж ада дунпеге соншалыдты бекер YMiT артпагап. ТШбершген дателе'р мен кемш ш ктер упйн даншама азап шегшгенмен, тыцпан салынган жол- мен inrepi басу тодталгап ж о д — Тарихты ц мэн1 де осын- да. Еид1 бул шгеркпеу жаца 6ip куш пен туседд дед1 Ели­ заров. Оган догамныд оз1н 03i тузетш , oain 03i тазартуы кешл. «Бул туралы ез1м1зге 03iMi3 батыл айта алады екен- 6i3, демек болашадда да куш1м1з ж е т ед Ь ,— деп туйд1 Елизаров. И э, cofiTin олар сонда дастардан басында ж ад- сы-ад эдпм елесш ед1. Сол кедш кушмен Борапды Eflire Сарыезекке оралган болатмн. Пойыздыд терезесШен тауларга, коктемп далага кез салып отырып, Eflire: ж ер бетш де Елизаров сиядты ceei- не де, icine де адал адамдар бар гой, оларсыз бул и р ш ш к - то oMip суру диып болар едд деп онлады. Эбутэлш тщ iciuen шапдылагап шаруа 6iTKen со д Eflire ойлайды гой: зымырап, дубылып етш жатдан ем 1рдщ дылыгы-ай, егер 275

Kjwip Э бутэлш Tipi ж у р се , oran жабылган бэле-жаладам айыгып, акталып, бэлкмм, семьясына канта косылып, ба- кытты бейбгг 0Mip сурер ед1. Егер Tipi журсе! Бар туши осында рой. Егер ол Tipi болса, Зэрипа оны ацырынь де- йпп тосар едк Ол акикат! Ондай эйел басыпа не куп туса да куйеуш тосар едй Ал ny n ey i ел in калды, енд1 кдм тоса- ды? Ж ап -ж ас эйел ж алгы з басты болып Heci бар? Ендеше орды адам к ездессе, куйеуге ш ыгады, шыкпагапда ше? Бул ойлардан Едш енщ к о ц ш бузы лды. Ен;и мупы ой- ламай, баска 6ip нэрсеге назар TiKKici келдк Зэрппаны ойлаудан оз ойын какпайлагысы келд!. Bipai; oapi \"бекер б о л д ы .. . Пойыз болса тецсело тусш, заулап келед!. Каратаудан кеш кайтканда, Кокшетаудап кеш кайтканда. Жэрмецкеде кутпе Heni, Бепмай... ...П о й ы зд п р б у л в л к е д е шыгыст ан батысца, батыстан шытысца ц а р а й ж уйт км жатады. Б у л влкеде ге.шрж олдыц цос цапталын ала сахараныц KindiK тусы — Сары взектщ циы рсы з ц и я н даласы квсШ п жатады. Б у л влке д е цашыцтьщ атаулы, уацыттыц Г ринвич м е­ р и д и а н ы б о й ы н ш а е л ш е н ге н ш д е й , re.uip ж олды ц алыс-ж п- цыноытына уарай елшенед(. А л п о й ы зд а р ш ыгыст ан батысца, батыстан шытысца ца р а й ж уйт кт з/сатады... Цумдышап жарыныц басындагы уясынап котсршген д э у аккуйры ц кар адус аспапнан ж ердщ бетш шолып ш ьщ пак болды. Ол 63in in м енш ш н ж ерш туске деш н 6ip, туе элетш де 6ip шолып кайтуш ы ед(. ?Кер 6eTine мукпят коз Tirin, кыбырлап ж урген ко- цызга деш н, жылтыц-жылтыд жоргалаган кешрткеге детин, Tipi ж эн дш тщ бэрш бай кап, каракус Сарыозектщ ycTiMen ynci3 уш ып, даиаттарын кагып койып, даланыц ycTin кеш рек кору уш ш 6ipTe-6ipTe 6niKTeii бердь Эуеде айнала калыктап Htypin ол а зш щ ацшылык куруга ку- мар ж ер! — ж абы к зонага да жады пдады . Осы 6ip кец ал дап цоршалгалы 6epi турл! майда ж ондш тср, эр тур-ni кустар к э’и м пдоп кобейе бастады. Онткеш тулкппц, не- месе баска жырткыш ацдарды д eiifli бул алкапка сну! 276

дныпдап далды. Ал, дар адусда тш ен шарбак. тук те емес. Ол сол артыкшылыгыи малданады. Оган епд1 радат бол- ды. Эйткеимен, шм бшедк А р ш Kyui дар адус б ip доян- ныц квжегш байда п далды да, аспаннан ш у й ш п деле жатыр едд кожек тш ен сымньщ астына Kipfli де кеттй К,арадус болса э л п TiKen сымга тусе ж аздаи барып, эред дегенде ж алт 6epin, зорга бурылды. Сонда да мамыгы те- Mip TiKeHre rain кетш , ш лт жалтарып, аспанга адилана шырдап ушты. Шемсауыпан 6ipneine мамыд жулынып далып, оз беттер1мен далыдтап кете барды. Содан 6epi дарадус rexiip тж епд! дорш аудан алыстацдырап ушатын болды. l\\aaip де дарадус дожайынга тэн салмад-сабырмен далыдтап, ж ер б етш д еп Tipi-жанга езп п ц димылын ды- быр eTiu б1лд1рмей ушып ж ур ед1. Б угш ол алгаш ушып келгепде де, екшпп рет ушып келгенде де космодромныц атшаптырым бетондалран алдабына адамдар мен маши- налардыц дужы нап жургенш байдады. Машпналар ары- 6epi жосылып, acipece ракета дурылысыныц мацына ж ш уймелеп жур. Аспанга дарап шаншылган бул ракеталар оз алацдарында буры нпан-ад шогырланып туратын, да- радустыц оларра кез1 унренш KeTin е дд 6ipai< б у п н co- лардыц тощ регш деп дыбыр-жыбыр ерекше. Машина да тым коп, адамдар да тым коп, ыры-жыры дозгалыс ж ш ... Элпде даламен жылжып келе жатдан туйе.'й адам, тардылдад дос трактор, ж ундес сэры ит те дарадустыц пазарыиап тыс дал ган ж од. Eiipi олар тем1р т iке 11 дорш ау­ дан оте алмагандай, сыртта дантарылын далыпты... Той га бара ж атдандай е/црейген сэры иттщ журш-турысы, aci­ pece адамдардыц айналасынан шыднай epKincyi дарадус­ тыц жынына тид1. Сары итке деген бул ашуын дарадус ешк1мге бш д1рген ж од, сол немеге бола шала булш ш не Keperi бар... Д арадус епд1 не болар екен, адамдардыц дасыпда дуйрыгып булгаддатып журген сары ит не id e p екен дегенден сол тощрекке коз Tire далыдтап ж ур д! де дойды... Eflire басын KOTepin, аспанга дарап дарадусты кердк «Дву аддуйрыд екен,— дед1 im inen ол.— Ей, дуние, егер мен дарадус болсам, меш x iu тодтатар едй ¥ш ы п барып, Ана-Бешттщ к ум б езт е доиар ед!м-ау!...» Сол кезде алдындагы жолдап машина керш дь «Келе жатыр! — деп дуанып далды Едюе.— Цудай даласа, en.ii 6opi де оцалар!» «Газик» эаулап келш, дарауьтл уйдщ босагасын ала кшт тодтады. Машинаныц ке.тгент дара- 277

уыл да кутш тургап. «Газнктеп» лейтенант Тацсыкбаев шыккан кезде карауыл цалт тура цалып, цолып meKecine п отер т , .кагдайды баяпданбастады . — Ж олдас лейтенант, cisre баяндауга... B ipan цара уылдар бастыгы оны колын 6ip сш теп ток- татып тастады. К,арауыл колын ш екесш еп тустргенде ба- рып, ш лагбаумныц ар жагында тургапдарга бурылды. — Ботен адам дар ш'мдер? K isi \\ie n i кутш туркан? Cia бе?— дед! ол Борапды Едшеге карап. — B i3. 6i3 гой, карагым. А на-Б сш тке ж етпей турып калдык- Калай да болса, жэрдемдес, карагым,— дед! ЕдЬ ге ж ас офнцердщ кез!пе омырауындагы паградаларын шалдыруга тырысып. Лейтенант Тацсыкбаев оныц ордендер! мен медальде- pine пыскыррап да жок, тек каткыл ж етш рш алды да, Едш е шал тагы да сейлей бергенде, TyciH суытып: — Ж олдас бетен адам, меш мен орысша сойлеЫщз,— деп ecKepTTi.— Мен кызмет бабындагы адаммы н,— деп TyciHKipfli ол кы сык кездер!н!ц у с тш д еп кара кастары Tyftice TyKcnin. Борапды Едше катты кысылып калды: — Е-е, кепир, кеппр. Окасы болса, кеппр.— Айтайын деген coeiHiK 6opi шым-шытырьщ ш атасы п, т ш байла- нып, ундеместен ацыранып турды да калды. — Ж олдас лейтепант, б!зд!ц етшншм!зд! баяндауга руксат е п щ з ,— деп шалды тыгырыктан шыгарып, созге Уаынтура Едшбай араласты. — Тек кыска баяндацыз,— деп ескертт! карауылдар бастыгы. — Bip мпнут... Бул эцг!мен! маркумныц улы тыцда- сын,— ¥зы нтура Едшбай Сэбптжан турган жакка бу­ рылды.— С эбптж ап, ей Сабптж ан, 6epi кел! ЕЛрак С эбнтж ан арлы-берл! адымдап, колын жактыр- май 6 ip сш тедь — 0 лдер!ц кслМ цдер. ¥зы п тура Едшбай цызарып кетт!. — Keoapini3, жолдас лейтенант, жагдайдыц булай болганы на ол екпелеп тур . Ол б!здхн; маркум болгап Ка- аангап карттыц баласы. О ю сш щ куйеу баласы да осын- да, ене ана ир кем еде отыр. К у й е у бала Meni шакырып жаты р ма дегендей т1рке- меден тусе бастады. — KiM екпел!, окпел! емес, онда мен!ц ш аруам жок- Ток етер!н айтыцыз,— дед! карауылдар бастыгы. 278

— Жарайды. — Рот-peTiMen, дысца аПтьщыз. — Жарайды. Рет-рет1мен, дысда айтайын. Узынтура Едшбай icTi рет-рет1мен баяндай бастады. Qaflopi к!м, дайдан, дандай мадсатпен келд1 — 6opiH ай- тып жатыр. Едшбай сейлеп турганда, Е дка лейтенант Тацсыдбаевтан кез алыады да, будап жадсы лы д кутуге болмайтынын с езд1. К,арауылдар бастыгы шлагбаумпыц ар жаплнда тек бетен адамдарды д арызын амалсыз тыд- дау ymiH тана тур. Eflire муны тусшД1 де, жаны ж удеп сала берд!. Цазангаптыд дазасына байланысты эрекеттщ 6api — жолга даншама данындалгаиы, мардумды Ана- Бештке апарып дояйыд деи жастар жагын жалынып-жал- пайып KeHflipreni, Сарыозек елкесш щ еткеш меп дазгрл- сш жалгамад болтан ниетд кулл1 ой-арманьг — 6api-6api мына Тацсыдбаевтыц алдьшда кул болып, тул болы и кокке ушты да кетть Едп-е дорланып, Ж1'гер| дум болды. Ана дордад Сэбитжан кеше кешке гана арадты птубат- пен доса с!лтеп отырып, дудай туралы, радио басдаратын адамдар туралы былшылдап, борандылыдтарды оз б ш - и ш ен тацдалдырмад болып 6ecTi-afi келш. Енд! а дсп ауыз ашуга жарамады. Соны K epin Е дпе 6ip жагынап к у л т с ! келед!, 6ip жагынан жылагысы келед!. E iw i ша- шадты кшеммен келедшз ж абулагап Боранды 1\\аранар­ ды д обзол! де кулкш! a p i OKinimTi керш едь Енд! бул э л е м ш т д KiMre, ноге Keperi бар! 0 з ана тш ш де coiinecKici келмегеп немесе сойлесуге дорыддан мына лейтеиаптсы- мад Тадсыдбаев Царапар жабдырыпыц дад1р!н 61'лер ме ед!? Efliro Цазапгаптыц бадытсыз маскунем куйоу баласы yrnin де api куГппш, api кулк!с! келед!. Ол бангус ертел! 6epi арад атаулыдап 6ip татып алман дайынатасмныц л енеш пд дасында болгысы келш, т!ркемеде селкшдеп келе жптдан. Енд! тележкеден тусш , булардыд датарына келш тур. Typiiie дараганда, виратда етк!зет!н шыгар деген у м т a.ii уа!лмеген спядты. Едше TinTi сары тебет Жолбарыс ymiH де e p i Kyiiiiiin, api к у л т ы келед!. K apa- лы керуенге ез ыдтпярымен !лесш Heci бар ед1? Енд! ка­ ша'; дозгаяамыз деп Hecine сарыла куTin тур? Осыпыд oapi бул тебетке песш е керек? А мумд!н осы ит озш щ iieci дныидыдда ушырайтынын куш бурым cosin, сол киып-дыстау кезде lieciniu жаиында болгысы келгеп шы­ гар. cipo? Кабннада жас тракторшы жпчттср Цалибек поп Жумагалп отыр. Енд1 Едп-е оларга не дейд!? Мына дырсыдтан сод олар Eflire туралы не ойлайды? 279

Цор болып, к е н ш ж удегеи Eflire 6ip an езш 6ip ыза кернеи келе жатданын аныд сездь Ж уреп дурс-дурс со- гьш, даны дай нап, атдадтап бара жатгы. 0 з м ш езш 63i бш ед д аш уга ж ец ш се KayinTi екенш де с езедд сондыдтан бар жшерш жинап, ашу душпапныц азгыруыпа бершмеу- ге тырысты. М ардумны ц cy iieri эл1 ж ер дойнына енбей тележ кеде ж атдан кезде Eflire е зш eai устамасда, шыда- м асда дадысы ж од. Ш ж ш ш , дауы с к етер у дарт Kicire жараспайды. Осы кезде кеудесш кернеп бара жатдан аш у-ы заны не димы лмен, не сезб ен бйцдрм еуге тырысып, Eflire куре тамырлары адырайып, TicTeHin турып осылай ойлады. Eflire куткендей, ¥зы нтура Едшбай мен дарауылдар бастыгыпыд создер1 жараснай, б1рден ум ггаз дуниеге ай- палды. — Еш дакдай кемек бере алмаймып. Зона территория- сына бетен адам дар Kipyine увм дЬ кесйцр тыйым салын- ган,— дед1 лейтенант ¥зы нтура Едшбайды тывдап бо­ лып. — Б 13 онысын бш м едш д о й , ж ол дас лейтенант. Бш- генде келм ес те едш дой. Б ш сек, келш нем18 бар? Ал, еп;ц дел in далган екенб!з, жогары жадпен хабарласып, 6i3re i;iciML3fli ж ерлеуге р уд сат алып 6epiHis. влш Н Kepi алып дайта алмаймыз гой. — Мен жогары ж адда баяндаганмын. Ешдандай да ж елеумен ж1берш месш деген нусдау алдым. — Оу, осы да ж елеу ме, жолдас лейтенант?— деп ¥ зы н т у р а Е дш бай дайран далды .— А у, ж елеу 1здеп не- Mia бар? Не ymiH? Gi3fli4 бул зонадан б!з 6ipflene 1здеп ж у р дейш здер ме? KiciMia даза болмаса, мунша жол ж у- pin 6i3fli жын урыи кетт! дейЫ з бе? — Ж ол дас бетен адам, мен ciare тагы да тус!нд1ремш: мупда енуге ешюмге де рудсат жод. — Оу, бетен адамыц ю м ?— деп кенет кшпкт1 осы уа- дытда flefiin ун датпай турган маскунем куйеу.— К1м бетен? Bis бе бетен?— деп йпю ш тщ 1ркшдек бет! барлы- га к ур едден ш , epHi KericTeHin кетть — Рас-ау, dis дай уадытадн 6epi бетен болдыд?— деп достады ¥зы птура Едшбай. М аскунем к уйеу тым ш ектен шыгып кетпеуге тыры­ сы п, е зш щ оры сш ага ш ордад екенш умытнай, ep6ip сез- fli TyeyipeK айтпад болып, Ki6ipTiKTen, даусы н кетермей, жай сейледк > — Бул 6i3flin, б!здщ Сарыозектщ зпраты. B is, мыпа

6i3 осы Сарыозектщ халды , оа!м1зд!ц даза болтан irictae* piMi8fli осы зиратда доюга правомыз бар. Соноу баягы замапда Найман-Ананы осы жерге дойганда, 6ip везде мунда жабыд зона боларыи ешшм де бшмеген. — Мен Мзбен соз таластыргым келм ейдд— дед1 му* нысыпа лейтенапт Т адсы дбаев.— Дэл осы ш адта дара- уылдар бастьшл ретш де тары да м эл ш дей ш н: дарауылга алый ран зонаны д территориясына етшпмге де еш дапдай себеппен едуш е рудсат жод, болмайды да. Бэрпп'ц уш enrri. «Тек шыдап бадсам, тек тш деп ж1- бермесем екен бул HTTi!» Боранды Ед1ге езш е -о з1 медет т!леп, аспанга K03i Tycin кетш ед(, ауладта асыдпай да- лыдтап журген anri дарадусты тары да кердь Осы сабыр- лы да елуеты дусты д Tipniiairine тары да дызыдты. TaF- дыр сорлыны тары да талкекке салатын не далды, кету керек шырар, 6api6ip куш керсетш Kipe алмайсыд, деп Tyfifli ол. Н,арадусда тагы oip дарап алып, Едй-е. — Ж олдас лейтенант, 6i3 кетехпз. BipaK, ана, KiM апау, генерал ма, элде ода в да жогары ма, ант соран — булай болмайды! Мен, Kapi солдат ретш де айтып тур- мьш — мунысы дурыс емес! — Не дурыс, не дурыс емес — жорарыныд буйрырын талдылаура правом ж од. СИздерге айтуга маран буйырыл- гап, будан былай е с т е р ^ э д е болсын: ол зират жойылура жатады. — Ана-Бейпт пе?— деп ¥зы нтура Б дш бай аузьт ад- дайып далды. — Иэ. Солай аталса — сол. — А у, неге? Ол зират кчмге Kecip erri?— деп ¥зы н- тура Ед!лбай шыдамай таре Kerri. — Оныд орнына ж ада мпкроаудан салынады. — О тоба!— деп ¥зы нтура Едшбай долын жайды. — Йемене, сендерге сонда басда ж ер жетпей ме? — Жоспар бойынша солай жобаланган. — 8й, экед KiM осы сеш'д?— дед! Боранды Ед!ге лей­ тенант Тадсыдбаевтыд коз!ве дадалып турып. Тадсыдбаев жудэ таддалып: — Оныд Keperi не? Онда дандай ш аруадыз бар?— дед1. — Шаруамныд болатыпы мыпау: сен мына сумдыд соз;д дап]р 6i3re антпан, б!здщ зиратымызды дпратуды онлап, жобалап жатдан кезде, жогарыдагыларга айтуыд керек едк Элде сенщ ата-бабаларыд елмеп пе ед1? Элде сен езщ eMip-бадп елментш бе едщ?

— М уныц мына ioi<e еш цандай цатысы жоц. — М акул-ак, онда icwe цатысы барды айтайыц. Онда былай, ж ол дас лейтенант, сендердщ ец улкен бастьщта- рыц Kiu, сол мен in ceeiMfli тыцдасын, сендердщ ец улкен бастыктарыцныц м еш ц арызыыды тыцдауын талап ете- MiH. Айта бар, парт майдангер, Сарыозектщ туррыны Eflire Ж ангелдин oipep ауыз сез айтпакдпы де. — Оныцызды орындай алмайшын. Маган не буйырыл- са, сомы орындаймын. — Ж алпы , сен1ц долыцпан не келедй eei? — деп мас- кунем к уйеу канта килштк Ж аны Шыдаыай н ем ей те келген сезд! айтып салды.— Сенен rep i базардагы ыили- цняныц e3i артык! — Токтатыцыз бейбастыцты!— деп карауылдар бас- тыгы суп-сур болын, TiKipefie калды,— Тодтатыцыз! Алып кетвдздер мынаны шлагбаул1нен, тракторларды жолдан алып кейщздер! Е/цге мен ¥зы н тура Ед1лбай маскунем куйеуд1 бас салып, ары карай, тракторлар турран ж ерге дырылдатып c y fip eiin бара ж атцанда да, маскунем артына бурылып айкайлай бердк — Саган жол да жетпейдк саган жер де жетпейдП ¥рды м сендепдщ аузын! Осы уакытка деш н жумган аузын ашпай тунерш, одагайлап ж ур ген С эбитж ан енд1 булардьщ алдынан шы- рыа, KiciMCu калды: — Ал, не болды? Табалдырыктан табан жалтыраттык па? 9 , солай ма? Солай болатынын бшгем. Тырацайлап бердш дер ме? А па-Б ей-i-Tl Тек — А на-Беш т! Ал, не, кад- сылаган нттей кангырып далдыд! — Эй, кансылаеан нт к ш сонда?— деп шыннан зо.т- данган маскунем к уйеу Свбптжанга тура умтылды.— drapiM, арамызда 6ip ит бар бодса, ол — сенсщ сволочь! А нау турран лейтенантсы мак KiM, сен к1м? Дандай айыр- маш ылыктарыд бар? Екеущ де ито!вдер1 Тагы да: «мен мемлекет адамымын», деп мактанасыд-ай кен! Сенде ж урген негылган адам? Адам емессщ сен! — Ей, маскунем, тш цд1 тарт!— Себитжан карауыл- дар ecTiciH дегендей едей1 ш щкш дек даусын шарылдата шыгарды,— Мен аналардыц орнында болсам, мундай сезд ер щ уш ш с е т и каравды euiipin, дамап тастар ед1м! С ендейлерден когамга не пайда, сендейлерд1 тып-типыл жонып ж1беру керек! Осылай деп, С эбитж ан: «сенщ де, сен!мен б1ргелердщ

де енелерпий урайын» дегепдей сырт берш , жон ардасын керсетш бурылып кеты де, кенет белсенш шыга келш, шаруадор ада мша apu-6epi ж ен сштен, айдай салып, тракторшыларга буйрыд айта бастады. — Эй, пемене сендер, ауыздарьщды аддайта далдыд- дар? Тракторды оталдыр тез! Келген бетте Kepi дайтамыз! Сапалад сайтап алсып! Б ур Kepi дарай! ЖеттП А дм ад бо­ лью болдыд! Элдешмдердщ eoeine epin жетштш! К,алибек тракторып от алдырып, тел еж кеш ц ыркемесш абайлап, ;кайлап бурыла баста гаи кезде маскунем куйеу тележкеге даргып M inin, мардумны д жанына барып оты- ра далды. Ж умагали болса, Едп-е экскаватордыд тумсы- тьшап К,аранарыи m em in алгаиша сабыр садтады. Сэбит- ж ан муны Kepin, шыдай турыай, дайта тракторшыларды асыдтыра бердк — Эй, сси неге от алдырмайсыд? Бол, от алдыр! Не турыс! Бур кейш! Ж ерлеп жеы стш ! Мен б1рден-ад дарсы болдым Foii! Енд! жеттП Бур уйге дарай! Боранды Efliro туйеге мш ерден бурып a y ea i оды шек- Tipin, сонан Keiiin барып шодиып отырып, бураны дайта туртызганша, тракторлар Kepi жолга Tycin, алдыга озып к е т . Келген ia6ou 6c3in барады. Е д п еш куткен де ж од. Алдыцгы тракторга отырып алып асыдтырган Сэбнтжан... Аспанда э л п дар адус эл! айшалып ж ур. Неге екеш белпсш , сары итт1д далацбай ж урю! оныц жынына TueTiii сиядты, enfli соноу бш ктен соны торын келедь Трактор­ лар дозгалганда UTTin неге алга Tycin кетпей туйел! адам- ныц жанында далью дойып, бура ж ургеиде гана барып оны д соцыпан жортадтай ж енелгеш тусю ж Ы здеу болды. Трактордагы адамдар, i3iiiiue туйе Miuren Kici, оныц содыпда дос аяд даддап сары ит тагы да Сарыозектщ даласымен Кумдышап жарын бетке алып iteTin барады. Ж арды д су жырган 6ip туйы д дуысында дарадустыц уясы бар-ды. Басда коз болса дарадус мазасызданып, бай- баламдай шаддылдап, 03i ауладта журсе до, данатын жылдам дагьш, сол мезетте доцсы алдаптыц устш де e3i- niH 6aci|)ojii жоршде жем 1здеген досагын уяны доргау керек болган жагдайда коыекке шадырар ел!. BipaK бу жолы ацдуйры д дарадус TinTi дыдган ж од, ейткеш бала- пандары алдадашап данаттавып, уядаы ушып кеткен. Ш епр кеа, шртумсыд балапандар eiifli купбе-куп дапат- тары датайып, ешй оз бетторюше тамад асырайды. Сары- ызектщ аймагыпда оздер1 иемдепген жерлер1 бар. Enni Kapi дарадус олардьщ алдабына aayiflo 6ip бара дался, 283

э л п ж упрмектер о к еа н е адырая дарайтын дылыд шы- тарган... Царадус i;epi дайтдан керуендд ез жер1нде но болып жатданын бадылап ж уретш эдетш е басын, бшктен бар- лап кслед1. Адамдардыц жанынап 6ip eai жарбацдап цал- майтын сабалад сары птке ocipece шудшня дарайды. Ол. иттщ адамдарга пегып уш рсек болганына тад далады. 0 з бетпипе неге ад ауламайды? 0 з шаруасымен ауре бо­ лып жургеи адамдардыц соды нал дуйрыгын булгацдата ж у п pin neci бар? Огап мундай тчрпилнспц не Keperi бар? Дарадусты д назарын енд1 6ip аударгаи иэрсе — туйедеп адамныд омьграумнда жалтыраган загтар едь Сол жалты- радда коз Tirin келе жатдандыдтан да дарадус тракторлар соцында келе жатдап э л п Tyiieni адамлыд кенет Gip дап- талга ш'лт бурылып, тракторлар езек п ц басын айналып еткенше, ол о зек н т!ке Keciri OTin бара жатданьш б1рдеп байдады. Тупел! адам дамшыиы басып-басып Ж|‘бер!п бураны лею лдетш шаба ж онелгенде, омырауындагы жал- тырад заттар секецдеп, сылдыр-сылдыр стели Туйе узып аядтарып косште тастап, заулап кследд ал сары пт дос аядтап 6e3in барады... TyireJii адам тракторлардыд алдын орап, Думдышап жарына Kipe 6epicTe оларды кесе-квлденецдеп тура дал- гаиша б!ршама уадыт етт1. Тракторлар туйел! адамныд алдына барып тодтады. — Нс? Не бон далды тагы да?— дсп Собптжан кабп- надан басын шыгарды. — Ештеце де болтан ж од. 0 m ip моторды,— деп бу- пырды Ед1ге.— Эдп'ме бар. — Тагы цандай оцпме? К ш ртп е сндд ж урктен тойып болдыд дон! — Цаз1р к щ р п п тургап cencin. 0йткеш мардумды осы арата доямыз. — JKeTcfli осы дорлаганыд!— деп Собптжан баж етш, мойньшдагы умаждалтан галстуки тагы да тартдылай бер- д ь — Разъезге 03iM апарып доямын, айтты.м — бггтП ?Ке- тедП — Bepi дара, Сэбнтжан, Эке сеш кд eniKi-м таласнай- ды. Б iрад та ж ер бетш де жалгыз сен тана емессщ той. Дегенмен тыдда сен. Апа постЫда не болганын езш естш, озщ кордщ. Оган б13ДЩ ешкайсымыз да Kinoni емесшз. Енд! сен мынаны ойла. ©лif.Ti знраттан унте дантып апарганды сен дайдан кердщ? Ондай сумды д бурынды-

со иды болган емес. Б ул 6iare масцара тацба. М ундай мас­ цара ewipi болган емес. — ¥рды м оныц б эр ш ,— деи цасарысты С эбитж ан. — ¥р с ац — Haaip урарсыц. А ш у устш де аузы цнан не шыцпайды. Ал ертец e3in уяласыц. Ойлан. Ол царило тацбасын еш нэрсемен жуын копре алмайсыц. Уйден шыццан олн; уйге цайта оралмас болар. Бул кезде экскаватордыц кабинасынан ¥зы нтура Едш- бай шыцты, тележкеден маскунем куйеу TycTi. Экскава- торшы Ж умагалн да не болды екон дегендей жацыпдан келдй Даранарга Minген Боранды Ед1ге олардьщ жолында колдеиец тур. — Эй, ж т т т е р , дул ак, салыцдар,— де;ц ол.— Адам- атаныц едет-гурпына, табигаттыц зацыпа царсы бармац- дар! 6лжт1 зираттан алый цайту деген e tiipi болган емес. Жерлеуге алып шыццан адамды жерлеу керек. Васцаша жол жоц. M ine мынау Думдышаптыц жары. Бул б1здщ Сарыезектщ ж е pi! Осы Думдыш апта Наймаи-Ана озппц oiiri.ui ж оцтау ын айтцан. Мына Eflire шалдыц coein тыц- дацдар. Дазангаптыц моласы осы ж ерде болсын. Маган да топырац осы ж срден буйырсын. Д удай цаласа, Meni оздерщ жерлойсщ дср. Бул меш ц сендерге айтар арызым. Ал i\\aaip, кун кешш рмей турганда анау жардыц цац ба- сына марцумдм жер цопнына 6epeiiii(! ¥зы птура Едшбай Едгге нусцаган ж ерге царады. — Ж умагалн, цалай, экскаваторыц о ж ерге ете ала ма?— деп сурады ол экскаваторшыдан. — бтедц отпегенде ш е. Эие, анау немермен... — Сон цоя тур анау кемерщдП Сен алдымеи менен сура!— деп Сэбитжан килжтй — Ал, сурап турмыз,— дед1 Ж ум агалн,— Aim Kicimn айтцапыи eciTTin бе? Eiifli тагы не керек саган? — M eni осы цорлагапы ж е т п деймш! Бул ел ж т 1 цор- лау! Кеттш разъезге! — Ал сен былай опласац, е л п т цорлаудыц iteKeci оиы знраттап yiire cyiipeTin алый цантудыц дол 03i бола- Ды1— дед1 оган Ж умагалн.— Сондыцтан мыцтап ойлан. Eapi де унЫз. — Ал, сондер оздерщ бипцдер,— деп дуре erri Ж у- магали,— мен мола цазуга кетпм. М енщ парызым — шуццыр цазу, негурлым терещрек цазу, баскацды бжмей- М'Н. Жарыц барда улгеру керек, царацгы тускеи соц eniKiM до жер цазып жатпайды. Далгандарыц не ктейсщ - дер — оздерщ бшесщдер. IyjeU O jm u tx*

Сеидед1 де, Ж уматали езш щ «Беларусь» экскавато­ рные беттедй Ылдым-жылдым от алдырып, дабадда да- рай бурылып, дабадты диялап, Думдышап жарыныц жел- Kecine ормелеп бара жатты. Соцынан Узынтура Едшбай ж аяу ж онелдд оныц артынан Боранды Ед1ге Даранарга тадым басты. М аскунем куйеу тракторшы Далибекке: — Егер сен солай журмесец,— деп жар жадты кер- сетт1,— мен трактордьщ астына тусемш. Трактордыд ас- тына тусш ел у маган ш шту де емес.— Осыны айтып ол тракторшыныд алдына турып алды. — Ал, не дейсщ , далай журем13?— деп сурады Кали- бек Собитжаннан. — Борщ де сволочь, бэрщ де иты ддер!— деп Сэбит- жан дауыстап турып бодтап салды.— Негып отырсыц ен;и, бол от алдыр, жур соддарынан! Д ар адус enfti жар басы нда гы адамдардьщ дыбыр-жы- быр T ipum iriH e кез салды. Машиналардыц 6ipi ш дазган сарыш унад дусап, далш-далш етш ж ерд1 дауып, топы- ,радты шудападтыц дасына yiiin жатыр. Сол кезде арт жадтап тележкел1 трактор да келдй Тлркемеде жалгыз адам сил бурынты далнында тележ кенщ ортасында ад б1рдецеге оралтан дпмылсыз слагай заттыц жанында тап- жылмай отыр. Сабалад сары ит адамдардьщ жанында api-.i-6epi днпаладтап журд! де, десе де туйеш жагалан барып, соныд жанына жата к е т . Бул келгендер eufli ж ар басында ж ер дазып, копке д е т и абыр-сабыр болатынын дарадус сездк СездЁ де 6ip жагына дисая далдып, даланыд успмен далыдтай 6ip ай- палып алып, спд1 ж ол-жонекей жем аулап api десе кос- модромда не болып жатданын байдайын дегендей, жабыд зона ж адда карай кете барды. Мше тун-тура eKi тэулш теп 6epi космодромнын алад- дарында кущ из-туш уздп.Ыз жумыс дайнап, жанталасып жатдан кез едь Букш космодром жан-жагьшдагы арнайы дызмет орындарымен, зоналарымеи доса тунде жуздеген прожекторлардыц жарытымен жардырайды да турады. TiiiTi туп баласы кущйзгщен де жарыд болып кетп\". Оп­ лата н ауыр, жещл арпаулы машипалар, коптеген галым- дар мен ипженерлер «Дурсау» операциясын ic жузш е асыруга дайындыд дамында жур. Космостаты уш у аппа- раттарып жоюга жаратылтап антиспутниктер космодром- ныц ерекше аланында алдадашан одталып дойылган. BipaK ОСЬ— 7 nr aic iu i бойынша ерекше 6ip шартда де- 286

fiin бул на рул ар пайдалапылмойтып болып, ж абулаулы тур едй Дэл осындай карулар Америка жасында да тур- гап. Енд1 «Щурсау» атты трапскосмостыд операцпяны icKe асы рудыц шашпад программасына байланысты бул кару­ лар жадаша эжетке жарайтын болды. «Цурсау» опера- циясы бойынша мундай робот-ракеталар долма-кол ушы- ру yuiiH Американыц Невада космодромында да дайын- даулы едй .. Сарыезек кещцктершсп ракеталар ушыру мерзш! KeuiKi сагат сеп зге деп келедь Д эл eerie нел-нолде ракета­ лар ушырылуы керек. Араларына 6ip жарым минуттен салып, диыр космосда 6ipinen сон 6ipi Сарыезектщ тогыз антиспутнии кетершуге тик те, олар бетен планеталыд- тардьщ ушкыш аппараттарынын ж ерге жады н eHin ке- Tyiue дарсы дурсау дурап, жер шарын айнала турадта- нып, Батые — Шыгыс бетп доргап туруы керек. Невада- дан ушатын робот-ракеталар С олтуспк — О цтустж дур- сауын дуруга м ш д ети болатын. Сарыезек — I космодромында тустен кеГпн тура сагат уште ракеталарды ушыру алдындагы «Бесмииутпк» ба- дылау жуйес! к к е досылды. ЭрГл'р бес минут сайын бар- лык цифрлар жардылдап, оны дауы с дайталап: «Стартда дешн терт сагат елу бес минут! Стартда дешн терт са­ гат елу минут...» деп дадсады да турды. Стартда уш са­ гат далганда «Минутка» ж уйес! к к е досылуга тик. Бул е т арада орбиталыд «Паритет» станцпясы езш щ космостагы параметрлерш e s re p iin , доные аударып ке- Tin едд сонымен 6ipre 1— 2 ж е н е 2 —1 паритет космонав- тармен байланысты мулде узу мадсатымен станциядагы радиобайланые каналдарыныд шартты белгшерипц 6api езгерт|'л!п ж !берш дь Ал дел сол кезде 1—2 ж эне 2 — 1 паритет-космонавтар елемнщ дайдагы 6ip диырынан ж!берген радиосигналдар жапан даладагы жалгыз жанныд дауысындай адасып, дур босда узд1КС1з варлады да жатты1 Олар байланысты узбендер деп жалынды-ай келш . Олар Б!рбасорды д ше- uiiMiMeH дауласып жатпады. в й т к е т е д ayeai ж ердеплер- ДЩ муддесш доргай отырып, Орман-Тес ципнлнзацпясы- мен мумкш болар байлапые проблемаларын тагы да тагы верттеу керек деп ум к тендь Олар ездерш лезде адтап ал- гысы келген ж од, олар дапш а болса да кутуге дайын, тек ездер!н!д Орман-Тесте жургеш планетааралыд датынасты жадсартуга дызмет етсе болды, соган риза. BipaK олар eKi ж ад болып келккеп: «Цурсау» операциясына дарсы. 287

Олардыд пайымдауыпша, жер шарып буйтш дурсаулап цойса — адам догамы, саз жод, тарихи жапе технологпя- лык, дагдарыс пеп тоиалацга ушырайды. Ол ыладды ту- aeTin, замапды дайтадап далпына келы ру y in in мыцдаган жылдар керек. Эттец, по керек, епд1 кеш болды... Ж арыд элемде олар- дыц ynin ешк!м ест1мейдь Элемдш децштште олардьщ жалыпышты дауысы шырылдап шыгып жаты р-ау деп ешю'м ойламайды... Сол уады тта Сарыезек-I космодромында «Мицутка» ж уйеш ici«e досыльш «К урсау» операциясы бойынша ра- коталар старт алатып сэттщ жадындап далганын дайы- рммсыз хабарлап турды... Ал, дар адус болса, кезект! сапардап со д Цумдьтптлп жарыныц устше дайта оралды. Ондагы адамдар ел! оз нймеп элек екеи, енд1 курекке KipicinTi. Экскаватор eflayip топырадты yfiin тастапты. Енд1 ол ш ем ш пв терецге су- гып, содгы рет топырадты сыпырып-сыйырып жатыр еден. Коп узамай ол далшылдаганын дойып, 6ip шетке барып турды , адам дар ш уцды рды д тубш де eni де б1рдеде- n i удгш еп жатты. Т уйе орнында тур, б!рад сэры пт ке- р ш бейдд Ол дайда кетед1 сопда? Ц арадус ж ады ндай ту- cin, ж арды д ycTiHen айнала далы дтай ушып, 6ipece од ж адда, 6ipece сол ж адда басып бурып, адыры сэры иттщ тележке астында, дэл додгаладтыд жанында косше tycin ясатданын корд!. Ит тыныстап, жайбарадат жатыр, муи- kj’h, далгып ж атдаи шыгар, ойтеу!р дарадуста шаруасы болган ж од. ByriH да р а ду с сол пттщ ycTinen дадим да- лыдтап ж ур се де пт неме аспанга 6ip дарамады-ау. Сары- ш упадекеш сарыш уладта даздпя далып, ayeni ж ан-жага­ да ж алтадтап, ж а у ж о д па екея деп аспанга да коз салып алады. Ал, ит болса адамдардыд жанында журуге уйреп- теп, еш тедедеп дорыдпайды, ешдандай уайымы ж од. Жа- тысып даран1ы дасданы ц! Ц арадус 6ip сот эу ед е тапжыл- май ш н ш турды да, кушешп гурып, дуйрыгыныц астынан иттщ устше доймалжыц б1рдедеш садпаннан атдандай сацгып кеп w i6epfli. М э, саган, бэлем!— дегенден ед>. Воранды Едшенщ ж ец ш е жогарыдап б1рдеде былш ете тусть Ол э л п дусты д садгырыгы едй Бул дай дад ту ей ? Eflire ж ецш еш кш тастап, жогары дарады. «Тагы да сол аддуйры д еден гой. Бул тобедед кетпей дойгалы дашад. Heflin нышапы бул? Радаттанып журдпн дараш ы .Ц а- лыдтап, гкузш ж ур -а у » . Едш енщ ойы д ш уцдыр тубш де турган Узынтура Едшбайдыд даусы болш дети:

— Едеке, дараш ы, ж ете ме, олде та гы уцгп тусей!к пе? Eflire кабарып Tyftin, мурдепщ ш етш ен тем ен карай уцшдк — Былайырак, мыпа шетке туршы ,— дед! ол *зы п- тура Едш байга.— Далибек, сеп сыртда шыга тур . Р ак- мет, айналайын. Е, тереВД1П дурыс сиякты гой. Е д т б а й , сонда да лахатты сел кагаацкырашы, кещрек болсын. Осылай нускау айтып, Боранды Eflire суы бар канис- тр-торсыкты устап, экскаваторды айналып барып, куран ! окырдан бурын дэрет алды. Сопда барып, к е ц ш сэл-пэл орныиа тускендей болды: Дазангапты А на-Беш тке коя алмагапмеп, efiTeyip, е л й т кайтадан уйге cy fip eiin алып Кайтпай, улкен маскарадан арылгандай хал кеш тй Егер Eflire касарыспаса, eniM болганда, булар маркумды разъез- ге алып та кайтатын едЁ. Enfli ерте кундЁ кеш кылмай, i d i тындырып, дарацгы тускенше Борандыга ж етш у л - геру керек. Ондагылар, арпие, булардыц жолын тосып, I мазалары кетш отыр гой. Булар кепп.ч сагат алтыдан калмай ораламыз деп кеткен. Донакасы сол кезге белгЬ ленген. BipaK, к,аз1рдщ езш де сагат торт жарым болып калды. Эл1 ел!кт! жайгастыруы бар, Сарыезектщ узак жолы бар, салпп урып жургеннщ озш де еп кем! екi са- гаттык ж ер гой. Сейтсе де, елшт! Htepre умаж дап тыга салудыц да peTi жок- Тым болмай бара жатса копакасы кеш бершер. Амал веш!к... Дэреттеп соц Eflire соцгы рэЫмге дайып екеи!в сезш - д!. Капнстр-торсыцтыц тыгыпын буран, акскаватордыц ар жагынан салихалы салмакпен сакалын сипап койып оралды. — Дудайдыц маркум болган кулы Дазангаптык улы Сабитжан, сен кел!п мына мен!ц сол жагыма тур, ал дал- гап тортеу!ч суйект! KOTepin окел!п, мурдепщ жиег!пе басын кыбылага каратып койыцдар,— дед! ол 61'ршама салтанатты уямен. Айткапыньщ 6api штелген кезде ол былай дед!:— Ал енд! дасиегп Дагба жакка бет бурьщ- дар. Осыпдай сэтте TineriMia бен ойымыз кудайды д Ку­ лагина шалынсын деп, кудайга жалбарынып, алаканда- рынды жайыцдар. Bip гажабы — ешк!м буган кулген де жок, кункшдес- кен де ж од. Eflire осыган риза болды. Эйтпесе, 6ip eyi ту- рып: Эй, шал, миды катырма, сайтанныц сапалагы, сен Кайдан шыккан молдасыц? Онан да ел!кт1 тез кемш, j ертерек уйге кайтайык,— fleyi мумкш гой, Ол — ол ма,

Ед1ге т1пт! дуганы отырып емес, турегеп турып одуга ба- тылданды. бй тк еш ол ж он бш етш ш сж ерден дш ордасы — араб елдерш де uici ж ерлеу козш де дугапы турегеп турып одиды догенд1 ecTiren. Солай ма, солай емес не, шм бш- ciH, 6ipan Eflire сол сетте Te6eci квкке жадынырад TypFa- нын далады. Дугага шршкенде басып aye.ii одга, одан нейш солга буры п, сол далыпта басып ж ерге iiin, содан с о д квкке KOTepin, сол дпмыл ардылы жаратдап дуд1ретке мшэжат дылды. Дуние-элемд1 ж аратдан, сол влемге шыгып-бат- дан кундей бес кундж допад болып кететш адамды ж а­ ратдан дуд1рет neciue дулдыд урып турган кездвЕ дж е аспанпап аддупр ы д дарадусты тагы Kopni. Дарсы алдын- да дар адус данаттарып сол-пэл дагып дойып, аспанды- айнала берд!, анпала бордк Б1рад дарадус Еджеш алад дылган ж од, дайта дудай туралы, e\\iip мен вЛ1М дадын- дагы толгамды ойлардыд кен1н допаруга ce6i тидь Yitfpeftren керд1д ш етш дег! вембш устш де а д кшмге оралган мардум Цазангап дарсы алдында жатыр. Едже фатпхага KipicTi. Бул дуга куш буры н-ад эрюмге, эмбеге жарыд дуниенщ адырыиа деш н арналып дойылган. Дуга- ны д создер1 KiM б ол сад ол бол, дай заманда ем:р сурме, ем беге, TinTi дуниеге келешекте келетш дерге де — барша- га б!рдей багышталып, барш аны д барар ж ерш , тагдырын- талайый борше б1рдей ортад етш сызып дойган. Бэршщ д е барар >nepi 6ipey — адам туады, еледк Басда жол жод. Пайгамбарлар удесиш жетш , кешпплорге есиет етш дал- ды рган болмыстьтд осы 6ip омбебпп дагпдасын одып бо­ лып, Е д й е енд! бул дугапы оз жяшлпыд TyKnipineH, Tip- ппл!к Tipneriiien гаыддан ойлярт.шен толыдтырмад бплды. Eflire. о да пендо, бул ж ары д дун иеде тектен-текке oMip сурд! дейсщ бе. «Е, Ж ясагап пом, меп пепдец ата-бабалар айтдан ду- ганы дайталадым. Егер иепделердж т!легш eciTepiH рас болса, мен де 6ip мшэжат айтяйыц, дулад гал. М ешд TKieriMHiH дугага Kecipi жод шыгар. MiHe, 6i3 К,умдышап жарды д басында, Дазангаптыц дазы лган KopiHin дасы нда, ела'з туз далада турмыз. вйтке- Hi е зщ н щ дулы ц Цазангаиты уэдел! зпратда доя алма- дыд. Ал аспандагы дарадус б1здщ дол жайып, Цазангап- пен дош тасып тургапымызды Kepin жур. О, улы дуд^рет, егер сен бар болсад, езщш'д дулы д Казангаптын рухын дабыл ал, егер де оны лапыдты деп тапсац, жанын жэн-

на ш а жангастыр. Bi3 долымыздан келгеннщ бэрш jcTeyre тырыстыд. Е н д ш сш ©sin бш! Лл енд1 осындай 6 ip зэумде адыл-eciM бар ырлш мде i мен саган мшэжат етш налган екенмш, дулагыц сал- I дуд1рет. О, жасаган, норга, долда, ая!— деп саган арыз 1“ айтып жатдяндар аз емес ной, эрине. Адамдар кез кслген себеппен, орынды болсын, болмасын, ofrreyip сенен кеп иэрсе дэметед! гой. Тш тГ даш ш ер кещ енщ ©3i де саган сиынады. Ал, сен болсац, тш датпайсыц. Айтары жод, эрине, 6i3, пенделер, басымызга ic тускен днын-ды стау кездерде сеш 1здей.\\пз, сен сол кезде гана дол ушын бере- т1н сиядты Kopiuecin; 61'зге. Мен TycineMiii, с е т ц де халщ мушшл, ойткеш б!здщ арызымыздыц адыры жод. Ал, сен жалгызсыц. Мен сенен еш теде тшемеймш. Мен тек осын- дай aoyi сэтте оз ойымды гана айтпадшыммн. Мен Найман-Ана жатдап б!зд1ц е ж ел и зпратымызга eiiAi долымыз жете алмай далгаиыиа датты дапалапа.иын. Сондыдтан да ен;ц меш ц ажалым ж етсе, сол Найман- Ананыд аягы тнген ж ер — осы Цумдышапта ж атсам дсй- uiH. Meni мыиа Дазангаппен датар ж атуга ж аз, жасаган. Егер де, адам олгеннен Keftiii оныц жаны eitTeyip 6ip ма- дулы дда барып допатыны рас болса, маган думырсда бо- лып не Keperi бар, Meni аддуйры д дар адусда айналдыр. Дэл анау дарадус сиядты мен де Сарыезектщ уст1нен ушын, соноу зау биштеп е з ж ерш е дарайын да ж урейш . I Men айтарымды айтып болдым. Мен адыргы оз етш йш мд! мына мешмен 6ipre epin j келген жастарга арыз eTin далдырамып. Мен елгендв осы жорге комщдер деп, арыз айтып кетемш. Б 1рад та сопла KiM дуга одырын булардыц арасыиан коре алмай турмып. Булар дудайга сенбейдц ешдандай дуга, фатиха да бш- мейд1. Ж арыд елемде дудай бар ма, ж од па — ешшм де бипен жод, сш уадытта бйшейд! де. Bipeynep — бар, дей- Д1, 6ipeynep — ж од, дейдь Ал мен болсам, сенщ бар еке- нще сенпм делед!, сен. мешц ой-санамда болсад деймш. Мен саган дуга-бата айтданда, шындыгында сен ардылы сол дуга-батаны е з 1ме oaiM айтып турамын. О, жасаган, сопдай сэтте меш ц ойым — дэл сенщ ойыц сиядты болып кершедь М зселснщ бар туш ш осында Foil! Ал, мына ж ас- тар бул туралы ойламайды, дуганы жен кередк Bipan булар ажалдыц улы сэт!нде езш е де, взгеге де не айта алмад? Егер до булардыц кез келген! кенеттен дудай бола далее, оныц опы галамат шарыдтап кету керек дой. Mine, булардыц ой шарыдтата алмайтып шарасыздыгын, озш щ

адамдык, даснетш щ бар ц а д ф ш бкче алыай, ж ер бауыр- лан далганын коремш де аяймын бишараларды. Лртык айтсам, копире гор, ж асаган. BipaK, та олардыц ешдансы- сы да дудай бола алмайды, бола далса, опда сенщ керо- rin не? Егер де адам о з к о ц ш п де сен спядты барлыц адамдар уш!п цолдаушы-доргаушы бола алмаса, онда, ж асаган нем, cen iu де болмаганыц... Ал, мен сенщ iecia- тузс|'з кеткенщд] дал а мае е;им... Mine, м енщ бар к е к е й к е т арманым мен дас1рет-дай- гым осы. Арты д-ауы с айтсам — кеше гор. Меи 6ip жур- reu пендем ш , эл!м ш ц келгеш пш е осылай ойлаймып-. Мен еп/й дасиетт! цурапнан соцгы аят айтып, аядтаймын да, марнумды корге Kipri3eMi3. Е, ж ар атдап, озщ оцда, ез1ц долда...» — Аумин!— деп Боранды Ед!ге аятты аянтап, эуедеп дар адусда т а ш Gip царап, ynci3 далын, ж ан-дуниеМ шы- рылдап, наЫретке толы тулгамен баяу гапа бурылып, артыпдагы жастарга парады. Бул жастар туралы ойын жаца гапа ол дал дудайдыц озш е антты гой. Цудйй-тага- ламеп и л цаты су тамам болды. Царсы алдында 03iM9H 6ipre epin келген бес ж М т тур, eiw i осылармен 6ipre енд1 у зац д а созылып кеткен ады рет iciH аткармак. — Cofrrin жаца дута одыганда айтылуга TnicTi тшек- Ti сепдср yiniii де айттым,— дс/и Е д т е ойланып турып.— ЕIIдi icKe юрюелш. Ордендср таддан пнджагш ладтырып тастап, Боранды Е д т е ш уцды рды ц тубш е 03i TycTi. Огап ¥зы нтура Едш- бай септест!-. Свбитжан, мардумпы ц улы болган соц icite араласпай, басын салбыратып, дайгырган болып, 6ip шет- те далды да, Цалпбек, Жумагалн жоне маскунем куйеу ym ey i зембкчден а д кш зге дундадтаулы денеш кетерш алып, Eflire мен У зынтура Едш байдыц долына устатып, мурдеге туМрдь «M ine eufli анрылысар сот те соцты!— дед1 iiuiueH Ед1- .ге 1\\азангапты м э ц г ш к орны — л адатда жайгастырып жаты н.— Ceni муншама уадыт оз мекешце доныстандыра ал.магапымызды Kemip. К у ш боны apbi-6epi сандалды д та ж урдш . Ж агдай осылай болды, бауырым. CeHi А на-Беш т- ке доя алмаганымыз — б!здщ кш эм !з емес. Bipan бул icri 6y.naii далдырады екеи деп ойлама. А яд ж етер ж ердщ 6opine де барамын. Коз1м Tipi'турганда, т ш м байланбас. Айтамын айтарымды! Ал, сен, бауырым, жайлы жат. Ж ер жарыдтыд ушы-диырсыз, ал саган небары он суйем гана орьш буйырды roii. Сен мупда келш жалгызсыра- 292

массыц. Кепйкпей, мен до жаныца ко.-iin жатармы и, 1\\а- запгап. Сен сэл шыда. Кумонданба. Егер жазатайым дырсыдтан амап болып, оз ажйлымпап олсем, мен де осы ж ерге жапгасып, eKeyiMi3 дайтадап 6ipre боламыз. Coiixin екеум|'з де Сарыозектщ топырагыпа айналамыз. BipaK оны 6i3 сезбесш з. Муны Tipi ж ургепде гапа оплайсыц. Сондыдтан да муныц бэрш саган айтдан болып, oai.\\te айтып турмын. Сен енд| Tipi кезйщ еп Цазангап cMccciu гон. Осылайша бэр1.\\нз де бардан ж одда анналамыз. Ал, пойыздар болса, Сарыозектщ даласып тшш заулай бер- мек, б1здщ орнымызга басда урнак келмек...» Сол-сол екеп Е д н е шыдан алмай ецщ лдеп жылап жй- бердк коп жылдар боны Борапды бекетте бул океуш щ 6ipre керген дня мет михнаты, жодш ы ды д пеп барнты- лыгы. дуапыш-дангысы — барлыгы-барлыгы — диырсыз у за д уадыт 6ipre жургеп кундердщ тарлыгы меп зарлыгы осы 6ip-eni ауыз арыздасып-доштасу cosiiic, Цазангапты ладатда дойган 6ipep минуттщ inline сыйып к с гп . Пснде- ■Iiн ncuieiieciiio данша дарханды д, данша сарадды д жа- зылган десецшП — Едшбан, сен естимшщ ,— дед! Ед1гс тар шуцдыр- дыц iiiiiiido пыгы меп иыгы Tiiicin турып.— Сен м е т осы арага, Казангаппеи датар жерле. M ine, бунтш , мына Gi3 Kaaip Цазангапты дойгандан, ладатда Meni е з долмц.мсн дой. Мен сонда дысылып дал май, жаплы жататып бола- йын. Осы айтданымды орындансыц ба? — Цойшы, Едеке, дайдагыны айтнай, кейш сеплесер- Mia. Сен eiiai сыртда шыд. Цалганын eaiM-ад тындырамын. Коп ендд Едеке, босай берме, коне, шыд. Егше берме. Ж ас ж уган 6eTi топырадпен лаплапып, Ед!ге жогары умтылып едд сырттагылар долып созып, опы тартып ал- ды. 0Kcirin баса алмай, элдедапдай аянышты создер ап- тып, куб1рлеп, мурдепщ жпегш е шыдты. Шал жуынып- шайыпып алсып деп Цалнбек оган каппстр-торсыдты эке- Содан 6api де мурдеге 6ip-6ip уыс топырад тастады да, моланыц жсл жагына шыгып, шудырга топырадты ayeni курекпен ладтыра бастады, сэлдеп сои Жумагали рульге отырып, бос топырадты бульдозермен ысырып- ысырып жлбердс KeiiimiCH 6opi де курекнен топырадты уйш , дырпап, TOMnemiKTi ретке келпрдк.. Ал, аддуйрыд дарадус Кумдышап жардыц басына уй- мелеп, ыгы-жыгы болып туртшектеп жургеп 6ip топ адамдардыц TipiuuiiriH, топырадтан котершгеи шадды 293

алыстан бадылап, эуеде далыдтап айналды да журдь К арадус шуццыр орнына панда бола далтан темпеппктщ т е щ р ег ш д еп адам дарды ц днмылы удей тускен ш е де коз салыи дойды. Пул кезде тележксш ц асгында косшш жат- Дап сэры и г кершш орнынан турып, о да адамдардыц да- сына барьш туртш ектеп ж урдь Отан не бар десещш? Тек ш аш адты ж а б у ж амылтан Kopi туйе тана жатьш тыиьш- сыз димылдатып, мызилмастан nyiiic дайырды да тур- ды ... E iu i адамдар кетуге бет алran спядты. Сойтсе, жод, э л п xyfieHiu ueci аладанын жайып тура далып ед!, бас- далары да coiirri... К уп KeuiKipin барады. Б оранды Ед1ге дасындагыларга кезш дадап, едоу!р шолып турды да: — M ine, бул icTi де тындырдыд. Ж адсы адам ба ед Казантап?— деп сурады. — Ж адсы ед!, жадсы ед!,— дед! жанындатылар. — Еш дайсыца дарыз болып далгаи ж од па? Мина баласы тур, егер элдею м ге Казантап борышты болса. эк ес ш щ дарызып мойнына баласы алсып. Еппб.м ж ауап датпады . Сонда Цалибек oopi yniiit: — Ж од, Казапгаптыц мойныпда ешдандай дарыз далтан ж од,— доп жауап бердь — Олай болса, Казангаптыц баласы, сев не айта- сыц?— дед! Eflire. — Борщ е де радмет,— деп анау келте дайырды. — Е, олай болса, дайттык ynrel— деп далды Жума- талп. — К оз ip. B ip -а д co3iM б а р ,— деп тодтатты о н и Е дь ге.— Б эрщ п щ ортацдаты кэр!ц менм!н. Бэр!де айтар ары з-т!лег!м бар. Егер де м ен ел е кетсом, мш е, дол мыиа жерге, Казангаппен тупа-тура датар дойыцдар. Ест!дщ- дер м е-ей? Б ул мен!ц амапат-eTiuiuiiM, дем ек, дуры с ту- сш щ дер. — Ki.Miiiu даш ан, дай да enepiH KiM бьледь Едеке. Ал- датыны олдеп болжап не керек,— деп шуба айтты Калн- бек. — M eilai,— деп дасарысты E.iire.— А кту — меш ц па- рызым, тыцдау — сендердщ парызыц. Ал, элгшдей жатдай бола далса, Eflireniu сондай 6ip есиет! бар ед!-ау деп еске алывдар. — Таты да дандай улы есиеттер!ц бар? Кэпе, Едеке, айтып дал,— деп ¥зы нтура Едшбан журттып кошлш жа- ды ратпад болып далж ы ц айтты.

— Сен кулме, бал а,— деп Ед^ге екпелеп далды ,— Мен шып айтып турмын. — ¥мытпаймыз, Едеке,— деп ¥зы нтура Едшбай соз- дщ /Kirin жатды зды ,— Зэущ е сен айтдандай бола далее, айтдалыцды орындаймыз. Оган ш эк келпрм е. — Е, бул, ыше, ж ш т адамныд cosi,— деп Едйе кудк e iin риза пейш танытты. Тракторлар жардаи томен туспек болып, бурила бас- тады. Тракторлар ойнадга тускенше, Ед1ге К,арапарды жетекке алып, Сэбитжанмен катар келе жатты. 0 з коць лiн добалжытдан жапды Сэбитжанга одаша айтпадшы ед!. — Сэбптжан дар аш м , енд1 долымыз босады. Енд1 6ip ouriMe бар. Ата-баба эираты Ана-БеШ гп дайтем1з енд1?— деп сурады. — Цанткеш Heci? Б ас датыратын Tyri де ж о д ,— дед! С эбитжан.— Ж обаны д аты ж оба. Сол ж оба бойынша зи- рат жойылады. Муныц neci соз. — М енщ айтпагьш ол емес. 0й те берсец, кез келген icKe долды 6ip сштеп доя салуга болады. Сен гой осы жер- де тудыд, осы ж ерде естщ . Экец ceni одытты. Eiifli экецд! алые жолга аттандырдыд. Жапапда жалрыз 03i далды. 8йтеу!р оз туран жер1дде жатыр, кодшге сол рана медеу. Сен рой сауатыц бар, дудайга ш ую р, ды зметщ облыста, кез келген адаммен сейлесе аласыц. Одымаган штабыц ж о д ... — Е, онда турран не бар?— деп Сэбптжан орта жол- дан Ku.nirin кетть — Не бары сол, ал! кеш болмай турранда, ертед ерте- л о т т екеум1з осы ж ердщ бастырыпа барсад; осы даланы д б!р шоц бастыгы бар шыгар эйтеу!р. Сонда сен тшге ж уй- р!кс!ц гой, ыаган комектессед. А н а -Б е тт ы жермен-ж ек- сен етуге болмайды рой. Б ул тарих дой. — Оныд бэр! ерте-ерте ертедег!, ешк1 ж ун! бортедег! ертек дой, Едеке, TyciHcenmi. Бул арада даз1р алемд!к, космостыд мэселелер ш еш ш п жатыр. Ал, 6i3 барып эл- дебiр аират туралы арыз айтданымыз жараспанды рой. KiMre керек ол? Олар упйн ол дегенщ — тш у! Эр! десе б1зд1 олай дарай отюзбейд! де. — Выдай енд!: 6ie бармасад, эрпне, отк!збейд!. Ал барып, талап втсек — Ж1берер де. б т т з б е с е , бастыдтьщ 03i келер. Орныпан дозгала алмайтын тау емес дой ол. Сэбптн;ан Eflirere ызалана 6ip дарады. 295

— Цойсацшы , тпал, бос эурс ол. Мен барады деп п епц ды шы май-ад дойсы и. Маган опыц тукке де iteperi жод. — Е, онан да солай дем ейсщ бе. Осымен эц п м е томам. Ертек деп кекисщ -ай кеп! — Е нд1 далай деп едщ ? Сен айтты екен деп мен ж у- ripe женелу1м керек дой! Не yniiH? М еш ц семьям, бала- ш агам, ды зм еп м бар. Ж елге дарсы шаптырып магап не керек? б й т с ем — ез!м е ш ашырамай ма? Мына жерден 6ip телеф он шылдыр етсе — ертец мен! дуй ры дда 6ip Teyin дуы п пш дпай ма? Ж од, кеко, радмет! — C en in радм етщ е зщ е ,— деп б!р-ад кесН Е д т е , ыза дысын тагы да былай дед!:— Цуйрыдда 6ip тебед1 дёйсщ, е? Сонда сен сол куйрыгыц уш ш кун Kepin журген бон­ ды д гой! — Еади калай деп ед!ц? Солайы солай! CaFan Fofi, 6opi6ip. Сен кш сщ ? Ешк1н де ем ессщ . Ал 6ia аузымызга а д май асау yniiH дуйрыгымызды садтаймыз. — Е-е, бурын басты садтар ед!, енд! дуйрыдты сад- тайтын бол га п екен рой. — Цалай тусш сец, солай тусш . Адмагыц мен емес. — Ж эра-ай-ды . Э ц п м е 6iTTiI— деп тыйды Ед!ге.— 0л- ген экедн!д донадасын еткер, содан кейш дудай сен!д бетщ д! Kepceinecin, батшагар. — Оны эл1 KepepMia,— деп С эбитж ан езуш тыржыйт- ты. Сонымен eKeyi eiti ж адд а кете барды. Боранды Eflire туй есш е Minin болрапш а, тракторты лар моторларын тыр- ды лдатып, ойпадда KyTin тур екен, 6ipaK E.iire оларга б!рден: меш кутпей-ад дойыддар, ез жолдарынмен тез!рек ауылга ж етш дер , опда ж ур т кут!п отыр; маган жолдыд керег! ж од, е з бет1мше TorecineH салып ж ур е берем, дед!. Т р ак тор ты л ар ты радайлап тура ж енелгенде, Ед!ге ел! не icTepin бш мей, сол орында турьта далган. Енд! ол Сарыезект!д ду даласында жападан-жалгыз далды. Р ас, опы ц жаны нда адал тебет Ж олбарыс бар екен. Ол eyeni тракторлардыц соцыпан даладтап тура ж у п р д ! де, содан соц и есш щ жолы олармен 6ip емес еке- HiH б ш п , Е д т е н щ дасы на дайтып келд!. Б !рад Ед!ге оган назар салган да жод. Егер пт уйге дайтып кетсе, Е дте оны байдам ас та ед!. Ka3ip опы елейтш кез емес. К е н ш елем-жэлем. Сэбптжанмен эцпмеден кеш н ол кец ш даяу- ланып, KOKiperi кердей суып, жанына батдан купи? жара- сыныц aopiH баса алмай мулде ж у деп далды. К еудесш од Tecin ущ рей ш далгандай, сол уц п р ден 6ip с уы д жел ыз- 298

гырыдтап, ж у р ен TycKipAi сыздатты да турды. Элг! э ц п - ыеи1 бастап, сези п ц 6opi желге кеткеш не Боранды Бд1ге, эй, цатты окш д1-ай. Ацыл сурац, комек кутетш адам Сэ- битжандай бола ыа, цудай-ау? Сауатты, одыган бала, мун- дайлар мен сиядты дарапайым жумысшыиы тез тусш ш , tui табысады, деп уш ттеш п далды гой. Оныц Typni курс- тарды тауысып, бэлепбай ннститутте одыганынан не панда? Мумкш, опы дэп цаз1рпсшдей дайырымсыз бол- сын деп оды тдан шыгар. С эбнтж анныд дэл да31рпдей Сэбитжан болып шыгуы yuiiH кеп куш ж ум саган эзэзш Gipey отырган шыгар 6ip ж ерде. Радио басдару ардылы журш -турагын адамдар туралы далбасаны осы Сэбнт- ж анны д 03i неше ryp.ui дубылтып айтып оттады емес пе. Сондай заман туады деп содты гой! Апыр-ау, осыны да- aipnin езш де сол диюдай жэдш ей, цуд1регп 6ipey тур десе тургызып, жат десе жатдызып, радпо ардылы басдарып отырмаса uri едк.. Eflire осылай ойлай берген сайып он тубш е ж ете ал- май, дапасы Царатаудай дабына бердь — МецгуртЫц сен! Нагыз м эцгур гпц 03icin!— деп ашыпа куб1рлед1 Ед!ге Сэбитжанды epi аяп, api дусы д- тап да жек nopin. Б1рад ол Ана-Беш т жайып: в, болары-болды гой, деп копе салгысы келмедь Кеш н ош ш ш тен ортенбес ymin aftTeyip 6ip эрекет керек екенш ол тусшдЕ Егер де осы жолдан тайынса, эрекетшз бугып далса, е зш щ ар-намы- сыпыц алдында e3i ж ецш ске ушырайтыпын датты па- йымдады. Копе-кернеу куп батып бара жатса да, eirreyip эрекетс1з далмау керек ексш н сезш ген ол aeipre пе icTen, неден бастау керек екенш oai де аныд туйген ж од. Апа- BeiiiTTi садтап далуды армапдаган ойын ш од бастыдда ж етю зш , бурыпгы буйрыдты буздыру ym in не icTey керек — бшмей тур. Оныц арызы угар дул адда ж етсе, элме-гайып ocepi болып, ютщ б е и 6epi дарар ма... Б1рад сол арыз угар дуладда ж етудщ дандай жолы бар? Кайда бет алып, не эрекет жасау керек? Зшмауыр ойлар ецсесш езген Eflire Царанарлыц уст!н- де отырып жан-жагыпа дарады. Айнала мылдау дала. Keuini келецке Кумдышаптыц дызыл-жоса жараларыв перделой бастапты. Тракторлар алдадашав кездеп таса- ланып, уш семгеп. Ж ас ж т т т е р жорта жвнелген. Сары- езок тарихыпа байлапысты iuewipem бшетшдердщ ец соцгысы Кдзангап енд1 ен даланыц бел ортасында, ж ар ба- сыпда, жас топырадты темпеш!кт1ц астыпда жатыр. Е д1ге 297

бул темпенпктщ 6ipTe-6ipie uierin, жерм ен-ж ексен бола- тыыын к езш е елестетть Bip заманда осы темпеиикт! дара ж ерден aiibipy да диын болар, устш ж усан-гул басып, дшоы б ш н б с й кетер. Солай болса — болсын: жерден кеп жасайтын да, ж ер дойнына к!рмей далатын да euixiii ж од... Батар кун барбиып, ауырлап, зш салмадтан жаншы- лын, кекжиекке 6ipTe-6ipTe дулай бердь Байыган купшц сэулес! минут сайын езгерш , дубылып тур. Даланын ycii алтын ж ал атдандай жардыраганмен пцрдщ квгшдар ту-ci дою ланын, бйдорм ей 6ip-6ip басып, дарадгы тун тусш деле жатты. Ж агдайды ойлан-ш ш ш , Едше адыры 8онага Kipep дадиадагы ш лагбаумге цента баруга бел байлады. Басда амалын таппады. Ж ерлейтш адамды жерлеп, ен;й дол- аягы босаган кезде Eflire е зш е дуд ай берген куш -дуатда, садалыгына симнын, ез далауымен езш е 03i тэуекел деп, oip кермекнй болды. Ец о у ел i ол дарауылды езш TinTi тутдын ретшде болса да шоц бастыдда алын баруга мэж- бур етпекнл, немесе сол шоц бастыдтыц шлагбаумге esi келуш талан стпекпп. Сейтш сонда айтар сезш армансыз айты н цалмадшы... Осыныд 6apin иы сыдтап, Е;йге бул icKe долма-дол KipicneK болды. Э цпм еш ц е д басты ардауы ретш де 1\\а- зангапты ж ерл еу к езш де керген машадатты тшге тиек етпеш ш . Ш лагбаумдв ол бет бадтырмай батыл болуга ш еш ш дд улкен басты дда жолыгу yuiin рудсат дагаз та- лан етедд магап Тацсыцбаев сиядты немелер емес, ен д э у бастыдтыц oai керек деп дарауылдардан талап етедЬ.. Осмлай 6ei<in, коцмпн 6ip демден алды. — Нартэуекел! Иттщ neci болса, борнпц Tsnipi бар!— деп oaiiie oai дем oepin, Царанарга дамшы басып, шлаг­ баум жадца тартып кетть Бул уадытта кун батып кетп де, лезде кез банланды. Ол зонага жады п да ганда TiiiTi дарацгы болды. Ш лагбаум­ ге жарым ш адырымдай далганда алдыдан дарауыл уй- дщ фонарьлары ж ардырады . Царауылга жетпей, Ед1ге куш бурын туйеден сыргып ж ерге туст1. Карауылга туйе Minin баруды ц peTi жоц. Муны масыл гып к ереп не? Кан- дай басты д тап боларын и м билген, бэдк ш , ол ceii.iecKici де келмей: «Туйецмен 6ipre тайып тур бул арадан. Кай­ да н келген lieMccin? Сен снядтыпы дабылдамаймын»,— деп кабинетш е до KipriaGefl дояр. Е ц диыны: бул эр ек еп - нен не шыгарын, нэтнж есш , цанша кутерш Е;йге бйтмед1

де, дара басы барганды далап, Карапарды далада тусап далдырмадшы болды. Жайылып ж уре 6cpcin, дедй — Сен 6ipa3 тура тур, мен барып баплмды сыпан кереш н,— деп Царапарга куб1рлесе де. бул сезд1 озш е e3i дуат беру унйн айтып едк Эйткенмен туйеш шогеруге тур а келдд ейткеш дорж ы ннан 1ш дер д1 алу керек болды. Ед1ге дарадгы да туйеш тусап ж атд ан да, айнала дул а к - да уртан танадай тына далганы сонша, ол тек ез демш, эуеде ушып журген масаныд ызьщып есИдй Ашыд аспан- га кенет жам ы рай далгандай тобеде сапсы з ж улды здар жардырап тур. Элдоне болатындг.й тып-тыиыш-ау, тып-ты- TinTi Сарыозектщ мещ реу тыпыштыгыпа эбден даг- дылапгап Жолбарыстыд e3i олдедалай cipece садтанып, ара-тура дыцсылап дояды . Б ул тыныш ты д oFan HeciMeH унамады екен? — Сен де стекке оралып бале болды д-ау!— дед neci ренжйп. Онан сод: бул итИ кэйтсем екен?— деп ойланыц далды . Т уй ен щ тусауы н салы п ж аты п, HTTi да й да далды- рарын 6ipa3 ойлады. Бул ит соцынан ш есш далмайтыны аныд. К,усад да 6api6ip далмапды. Арыз айта барганда со- дынан ит inecTipreii тагы да селекет сиядты. Опдагылар ес- TipTin айтпаса даИ ш терш ен: е, право 1здеп келген ш алдыц дасыида нттен басда ешшм ж од, деп кулед) гой. Одан да муны далдырыд кеткеш ж адсы . С онда ол HTTi узы н ар- данмсн туйсш ц ашасыпа байлап доймад болды. 03i дай- тып оралганша туйемеп досадтасып ж уре турсын. Сой- Tin ол: «Ж олбарыс! Ж олбарыс! К уш ко-куш кэ!» деп iitti шадырып алии, ецкейш мойнына ж!п сала берген-дй.. Дал сол заматта эуе да д айрылып, дуние дур сйвдш п, жанартау жарылып атдылагандай азан-дазан болды да Kerri. T u rn туп-тура ж аны нан, космодром зопасы нап ас- панга ж ап-ж ары д боп кезд1 дарыдтырып, аламат алау жалын Tin-TiK шапшыла атылды. Ед1ге y p e iii уш ы п, ж алт бердй Т уйе бадырып ж^берш, орнынан атып турды ..., Ит бангус ueciuin аягыпа келш тыгылды. Бул транскосмостыд «Цурсау» операцнясы бойынша ушырылган 6ipiiniii робот-ракета едй Сарыозекте туп- тура кеш ш caFaT ceria болатын. B ip ium i ракетаны д соды - пнн гарышда eKim ui, онан соц yuiin nii ракета, одан соц та­ гы да... кетш жатты. Ж ер шарыныц ш аруасында еш нэрсе езгормес yuiin, 6api де баз далпында далуы уппн бул ра- кеталар диыр космосда шыгып, жер тары н айнала дор- шап, турадты дамал дурмадшы...

Д унпе олем жалын боп дайнап, тут in боп дпрап, аспа тоцкерш ш тебего тускеидей болды... Царапайым тана xi{ жапдар — адам, туйе, ит yiueyi ocinen танин, ауладд безш барады. У рейден eci ш ыддан бейшаралар алапа жалынныц жарыгына аяусы з ж аиып бара жатдапдай да рацгыдан дайга-дайта ж а р д-ж у р д етш Kopinin, 6ip-6ipi нен айрылып дал удан дорды п, 6ipre зытып барады... Б1рад олар к а н т а жанталаса даш дапмеп 6ip орынд •гапжылмай тыпырлаганмен тец едь бйткеш op6ip ж ад жарылыстан сод олар алом о р т и д жарыгы мен айнал; дадырагап та жал гур м л дщ астында далды да отырды... Адам, туйе, нт y in ey i 6opi6ip ж ап ушыра д а т а берд1 К енет дайдан панда болтаны б ел г ш з, Е д к е 6ip 6yiiip;iei а д ду с коргсндсй болды. Бул баягыда езш щ мэдгурт улы ны д садагы ныд огы тш п, туйеден дулап бара жатданд; Н айм ан-Ананыд а д жаулыгыдан пайда болтан а д ду с едк. Э л п а д д у с Е д к ем ен датарласа уш ып бара жатып, ады( зам анны д ардыраган, курю регеп к у ш и даусыныд арасы- нан айдайлап: — K iu iiin баласысыд? А ты д ю м сеш д? 0 з атыдды ecin e Tycipl С еш д екец — Д ененбай, Д ененбай, Донепбан, Додеыбай, Доденбай, Д ененбай...— дсп шырылдап бара жатты. C ipece далтан тылсым тунде оны д даусы кепке дешп естш ш турды... Сарыозектщ дариясы Цазаптаптыд дайтыс болгапы туралы телеграмма алтаннан кейш 6ip neine куннен сод Цызылордадан Борандыга Е д к ен щ eKi дызы — Сеуле, Ш аранат куйеулер1мен, балаларымен келш жетть 0лген- го салауат, Tipkepre селем 6epiu, epi десе эке-шеше ушн- до eiti-уш куп аунап-дунап дайту уш ш келдь Жаман айт- най — ж адсы ж о д , eMip барда, даза бар, аке-ш еш еш д коз! Tipiciиде к ерк у де зор байлыд. Олар опыр-топыр пойыздан тусш , Е д к о уйш щ алдына келгепде, Е дке уйдо ж од едк Уюбала есштен атыд шы- гып, 6ip дуанып, 6ip жылап, дыздарын, немерелерш ду- шадтап, беттершен сушп, елпек дагып: — К,удай-ау, муныда мыд да 6ip шушр! Келгендерщ дандай ж адсы болды! Экелерщ дуантаннан ж у р ен жары- лар! К елгендерщ дандай жадсы болды! Б эр щ де 6ipre ке- лш ац дер , жуптарынды жазбай келшспщер! Экелерщ дуанып, мез больш далатып болды той!— дей бердк

— Экем дайда, кершбейд1 гой?— дед! Шарапат. — Ол кешке таман келед1. Тац азаннам Почта ж э и ' ке кетш ед!, сопдапл бастыдда барамын деген. Сонда I 51тпейтш жумысы бар, oiiTeyip, кейш айтып беремш . Не- гып турсыцдар енд1? Цулындарым-ау, бул озд ер щ ш д уй- j e p in гой... П ойы здар б у л в л ке д е бур ы н гы ш а батыстан ш ы гы сц а , шытыстан батысца царай ж уйт кт жатты... А л телиржолдыц цос цапталыи ала б у л влкеде Сары- а р щ н ы ц K iudin тусы — Сарывзектщ у лы даласы цулазы п

Айтматов Шыцгыс. А 32 Борапды бекет: Р оман,— Алматы: Жалын, 1986.— 304 бет. лауреаты. Социалист!» Сцбек Epl. Кыргыт- .1 Шыцгыс AfiTMJTOBTi.ru ес!м! буг!ндв дунис 4702280200-41 , 408(05)86 *

Чингиз Торекуловпч Айтматов БУРАННЫЙ ПОЛУСТАНОК (И ДОЛЬШЕ ВЕКА ДЛИТСЯ ДЕНЬ) (На казахском языке) Редякторлары Нурга.ш Оразов, Торегелд1 Туяцбае Cypenuici К. Зульпукчров Керьемдеуин редакторы С . Ким Технпкалыц редакторы JI. Самойлова Корректорларм С. ЫСраева, О. Сма!улова

Шартгы баспа табагы II—. бкаеслыемл!у т1а6б.1а7г.ыТ1и7р.1а2ж. иШы5гftы0н0к0ыдбаоняау. 11 1 111ры вндрст!к брлестг нн