Ш. Айтматов. Боранды бекет

Т ес деп аталады. О рмантестж тер б1адi езде pi шадырды, б^л сапар соларды ц идеясы. Bi3 ады лга сала келе, баруга кешстш. Олардыц айтуы бойынша, уш у аппараты б1здщ орбиталыд станцияыызга, сэуле жылдамдыгымен уш дан- да, жиырма алты-жпырма же™ сагатта келш жетедь Егер 6i3 Kepi дайтды мы з келсе, Ормантостш тер 6i3fli дел осыы- шама уадыттыц ш пнде кайтып экелш тастауга мшдеттен- дь B ie кемелер далай туш сед1 деп сураганымызда, олар ол проблема емес доп ж ауап бердь 6йткен1 Ормантестштер- дщ уш у аппараты дандай формада, дандай келемде бол- масын кез келген денеге герметикалыд зацмен жабыса алатын дасие™ бар керш едь Cipe, электромагнит™ тарты- лысы бар болуы керек. Bi3 олардыц уш у аппараты б1здщ орби талы д станцияны д космосда шыгатыи Heriari ecirine Kenin Tipenreni дуры с болар ед1 деп тш ек бш д1рдж. Егер Орман Т еске сапары мы з с е т и аядталса, осы люк-eciK ар- ды лы Kepi оралармы з... Сонымен 6i3 «Парнтеттщ » бортыида ез1м1здщ, керек десещ з, тусшш темем{здд аш ыд хатымызды далдырып ба- рамыз... М эселе онда да емес. Бул дадамныц даншалыдты ж ауапты , азапты е кенш 6ia ж адсы TycmeMis. Тагды р 6iare адам затда ерекш е ды зм ет атдару, аса ipi ж ацалы д аш у мш детш жуктедь Б удан артыд мшдет те, дурмет те жод ш ыгар... Эйткенмеп, 6ia уш ш ец дпы и парыз, мш деттеме, TinTi, тэртш деген сез1мнен аттап ету болды. Кептен далыптас- дан салт-сана, зад, догамдыд мораль нормаларымен санас- пай, соныц 6epin саналы турде бузу диын. Bia ез эрекеть Misfli ш здерм ен, Bipoacop басшыларымен, ж е р б етш д еп ein6ip ж анмен нелепей, «Паритегп» тастап барамыа. Му- нымызды Ж ердеп догамдыд тэртш™ бузгандыгымыз деп тусш беулер1щ зд1 етш еьпз. Б у л ж айды 6ia ойланбай далган ж одп ы з. Ж е р д ей ж андарды ц сырын б is ж адсы бшем1з гой. T im i хоккей жарысыныц езш де 6ip гол артыд т у с т кетсе, соныц озш саясатда тацып, е р т м е з мемлекеттш дурылысыныц артыдтыгын дэлелдеп, делебеш дозып, ш артпа-ш урт болып айтысып, дызыл кещрдек болып жа- татын дуниеде бш дщ усынысымыз, сез ж од, айтыс тудырар едп Ж ердей тысдары элем деп цивилизациямен байланыс мум ш нднч бар е кенш бш ген с о д Ж ер бетш де диян-KecKi ды ргын басталып neTirecine KiM кешл. Ж ер бетш де саясп курестеи далы с далу диын, TinTi мумкш де емес. Bipan, у за д уады т — айлап, апталап, Кос­ мос диырында журген шадта, сол Космостан Ж ер жарыд-

IV Б у л влкеде пойы здар шыгыстан батысца царай, батыс- тан шытысца ц а р а й ж уйт кЫ жатады... Б у л влке д е тезир ж олды ц цос цапт алы нан басталып, сахара cap дала н ы ц niudiK тусы — С ары взект щ у ла н га й ы р жазыты к в с ш п жатады. Б у л влкеде цашыцтыц атаулы, уацыттыц Г ри нвич ме­ р и д и а н ы б о й ы н ш а в л ш е н г е ш н д е й , тем1р ж о л д ы ц а л ы с - жацындытына царай влшенед1. А л п о й ы зд а р ш ы гы ст ан батысца, батыстан шы ты сца ц а р а й ж уйт кт жатады. ' К,алай де се де, найм андардьщ ата вираты А н а-Б еМ т дол созым ж ерде туртан ж од. С ары еаегт ж ебелеп тете тартданныд езш де отыз шадырым. Сол куш Борандыныд Eflireci тым ерте турды. ¥ й д - тап та жарытпатан. Т ад бозында тана аздап коз шырымын алтан. Ал отан дейш туш бойы мардум Цазантапты кебш - деумен эуре болды. Эдетте ел ш й жаназа шадырардыд ал- дында тана кебш дейд1 гой, ал бул ретте тацертец ертерек q жолта шыту уш ш куш бурын а д жуып, арулап дою керек болды. 0 л и т ж уындырып, кебш1н KniHflipy м аш адаты н Ед!геш д жалгыз oai атдарды. Рас, ¥зы нтура Едшбай жы- лы су тасы п 6ep in туры п едй Соныц е зш д е Е дш бай eniKKe жадындамай, шегшшектей бередь Жаны TycKip теттд ту­ па бойы т т р к е н ед к Соны сезген Ед1ге эш еш н елеуЫз тана: — Эй, Е дш бай, керш ал... К ей ш керек болады . А дам . анадан шыр етш туган екен, кешн оны жерлеуге де тура келедд— деп дойды. — И э, иэ, бш ем !н гой,— д е п M inripnefli Ед1лбай. — Иэ, бшгенщ дурыс. Айталыд, ертед мен еле кеттш. Сонда дайттщ ? Кебяндейтш еш ш м табы лмай ыа? Ш ыны- мен-ад мен! умаж дап 6ip шуцдырта анарып тыта саласыц- дар ма? — О не дегенщ Ы — деп дысылып далтан Едшбай шырагданды устап, елш тщ дасы на ж а ды ндай TycTi.— Cia- cia бул араны д дызыты далм ас. вл м ей -а д дойы цы з. Ш у д- , дыры дурысын. Квбшдеуге 6ip жарым сататтай уадыт к ета. Ececine Ед1генщ к ед Ы де тыншыды. Д енеш ебден ж адсылап жуып, дол-аягып созып, жайгастырып дойды. А д матапы аямай, Ke6iHfli к е д niu iin , Ц азангапты еб ден арулады . К е- 6iHfli далай nim y керек екеш н Едш байта да корсетш до й ­ ды. Сейтш барып, е зш !д у стьбасы и ж еи ге кел^ рд и С ада- 55

ЛЫН таза дырып, ыурты н басып дойды . Едйгешц мурты да дасы сиядты дою , дайратты едк Тек ад араласып, бурыл тарта бастаган. Eflire езщ щ ескери медальдарын да умыт- дан ж од, ордендер! мен озаттыд белгшерш ысдылап сур- Tin, п ндж агш е тагып, б эр ш е р тец гш к к е дап-дайын етш дойды. Осылайш а тун де е те ш ыдты. Е д1ге еа iciH e eai тац дал- ды . Б эр ш де аспай -сасп ай тындырыпты. А л of8h Gipey бурынырад: «Цазангапты сен кебшдеп, ж ерлейсщ »,— де- се, «Ойбай, долы мнан келмейдЬ),— деп ат-тонын ала даш ар одо. Ж азмыш тан озмыш ж од, тардыр екен, Цазанганты ж ерлеу Едн-ешн; маддайына жазылыпты. Апырай десепп. Алгаш олар Кумбел станциясында уш ы расдан да, осылай болады деп ойлады ма екен. Eflire контузия алраннан кешн эскерден босатдан. Бул дырыд TopiiHuii жылдыд аягы едь Былай дараганда 6api буп- бутш : дол-аягы сау, басы-мойнында, oipan дудды басда б1р е у д щ басы сиядты . Б оздаган ж ел спядты дулары шуыл- дайды да турады. Bipep адым аттаса — тецселш кетш, басы айналып, дусды сы келе бередк Тула бойы да расуга мал- мандай болады, 6ipece суы д тер бурд етш, 6ipece ыстыд тер саулайды. К ейде т н т тип курмелш, икемге келмей далады. HeMic снаряды жарылранда, соныц думпу1 оны датты есец п р етш кетш едк 0 лт1руш елт1рген ж од, б!рад Tipi далы п та ж ем сш ж ургеш шамалы. Ед!ге сонда сан- сырап, салы суга кеткен. Typine дарасац ж ап-ж ас, сап-сау спядты, ал елш е — Арал тещ зш е дайтып барганда не ic- тейд1, не ж умы сда жарайды? Бадыты бар екен, flepirepi оцды Kici болып шыдты. Ол муны емдеген де ж од. А д ха­ лат, а д далпад киген, ш од мурын, аялы кез, д эу жирен Kiel екен, Едггеш иы гынан дадды лап дойы п, куле сейлегеш eni есшде: — Б ш есщ бе, бауырым,— деп efli ол.— С орыс таяуда б1тедь Эйтпесе ыен ceHi дайтадан манданта ж1бертшзер efliM . Ж арайды , е й тш -б у й тш ceHcia де ж ец!ске жетерм1з. А л сен унжы ргадды Tycipe берме: ары кетсе 6ip жыл, эйт­ песе одан да ертерек дулан таза жазылып, епздей дара купи бар мыдты боласьщ . Ш ын антам, KefiiH «рас екен-ау» дерЫд. Ал ещн жолра жннал, елщ е дант. Тек, ецсецд1 кетер. Сен сиядтылар ж уз жыл жасайды... Сол жирен дерш ердщ айтданы келд!, адыры. Bip жыл де ге н айгар ауы 8Ра ж ецш . Госпитальдан ш ы ддан боны, уетш де умаждалган сур шинель, ардасында дорбасы, до- лында *Садтыдта дорлы д ж од» деп устаган балдары,— да-

лага карай жылжып келе жатый, ит мурны отнес далыц тогайга Kipin кеткендей болды. Цулагы ш уылдап, аягы flip-Aip eTin, K03i дарауыта береди Вокзалда кай 6ip туысы кутш тур, Шреуге 6ip ey карайтын хал жок; п оезд кутш тецселген халы д ш ыжандай, елд1рег1 алысып-жулысып мш едд enciei шет дадпай дала береди Д есо де, елермендиш он ж еттЬ ау, эйтеу1р. Bip айга ж уы д дияметтен Keiiin иойыз Арал станцпясына келш тодтады. Сол 6ip «мыцболгыр» пойызды ж урт «Вейдам бес ж уз жетшпп» деп атап кетш еди Цудай ондай пойызга м1нг1збей-ад дойсын... Ол кезде соныц eaine долы ц ж етсе, тадиявды acnanFa ладтырарсыц. Царадылда суршш-дабынып, вагонван тусш, ацырып турып айиалага дарап едд козге туртсе Keprici3, тек станцшшыд селкеу оттары жылтылдайды. Жолтец екен. Елше келгенде оны алдымен дарсы алган осы жел болды. Дайрам Аралдыц ацырадай желП Т ед:з леб1 сезш е- дй Ол кезде тещ з TeMip жолдыц ж иегш е деш н ж етш ж а- татыи. Д а з1р рой дурб1мен дарап таба алмайсыц. Te6ipenicTeH тынысы тарылрандай: дала беттен ж усан uici сезшгендей, Арал анмагыпда ендЬенд! т!р!лш келе жатдан кектемнщ рухы байдалады. Дайрап, туган жер! Едме стапцпяны да, оныд жавындагы тец1з жагалап жатдан дпсыд-дыдыр кот о лi ауылды да бес саусагындай бшетш. Аласапыранныд батаанл етш не жабыса беродй Byrin осындагы таныстардыц 6ipine туней кет!п, езш щ шалгайда жатдан Ж ангелд1 аулыпа ертец ерте аттанбад болды. Тар кошемон келе жаты п, тец1зд1ц жагасынан 6ip- а д шыддапып байдамай да далыпты. Е д1ге шыдай алмай, Teirfare ептелей Tycin, суы сылпылдан жатдан дум дад жиекко келш тодтады. Тунек дойнывда жатдан тед1з жа- ралауга будпаланып, атжалдапа сарылдап Benin, лездо гайып болып, дайтып кетед!. Тац алдындары ай адш олде- nin булттардыц арасынан агаравдап, олс1з соуле шашады. Тагдыр жазып, кер!скон деген осы екен. — Армысыд, Арал,— доп куб1рлод1 Eflire. Содан сод 6ip тасда барын отырды да, шылым тутат- ты. «Коптунган адамга т е м е т тартуга болманды»,— деп nopirep датты ескерткешне де дарам&йды. Кейш неп барып бул ду одетт! тастап котin еди Ал сол отырыста шылым moKKici колгеп! рас: TyTin догеп по Tefiipi, одан басда уа- йымы да жотш жатдан. Enpiri ырлш не болмад? Teniare шырып, балыд ауларга дол-аягыд бут!н, доп5-дарныд сау болуы корек. Согысда деш в ол балыдшы ед1. Епд1 шо?

Цайыдда Minin, толдын кешуге басы жарамайды. Басы айнала бередь М угедек дейт in мугедек те емес, б1рад б у ­ рынгыдан тед1з кезуге жарамайтыны аныд. Басы TycKip жарамайды. Бул адидат. Eflire орнынан тура бермекпп ед1, жагалауда журген 6ip ад HTTi i;a3i шалып далды. Цайдан дацгырып журге- HiH дудай бш сш . Су жагалап, дымдыл думды т и с ю л е п дойып, ж у п р щ жур. Едете n u i езш е шадырды. Ит байгус арсалацдап келш, дуйрыгын булгаддатып тодтай далды. Едете оны д ж ундес мойнын уйпаладтап, еркелетш дойды. — Сен дайдан ж ур сщ , а? Цайдап келдщ? Атыд шм езщ ш д? Арыстап? Жолбарыс? Bepi6acap ма? Э, балыд i3- деп ж у р екенсщ гой. Д урыс, жарайсыц, жарайсыд! Б!рад та те д 1з гшркш ж агага олген балыд ладтырып тастай берер дейм ю щ . АмаЛ пеппк? Ж у п р еа д да гы . Ап-арыд екенщ де сондыдтан гой, байгусым. Ал, достым, мен болсам ушме келе жатырмын. Соноу Кенигсберг деген жерден. Сол да- лага жете берген ж ерде снаряд жарылып, э р ед Tipi далдым. EHfliri кун не болмад деп ой тубш е кетш отырмын. Неме- неге мелие дарайсыд? М енщ саган 6epeTiH TyriM до ж од. Орден, медаль сиядтыдан басда еш нэрсем ж од. Согыс дой, достым, айнала ашаршылыд. Бар болса, сенен аяп тур дейсщ бе?.. Айтпадшы, тура тур. Мына 6ip кампит... улыма экеле жаты р ед1м, ж уирШ ж урген шыгар дулы- Едете ерш бестен ш аладурсад дапшыгыныд аузын ашып, газетке ораган до с уыс кэмпитп алып шыдты. К,ап- гныдта кэмпиттен басда, зйелш е жолда 6ip стапцияда долдан сатып алган косынка орамал, саудагерден алган е ю кесек сабын, eni пар ini кп!м, гимнастерка, шалбар — бар ж у п ш д Typi осы болаГын. А ш тебет Ед|'генщ аладанындагы кэмпитт1 жалап алып, дытырлатып б1р-ад жутты да, кезше ж анар пайда болып, дуйрыгын булгаддатып, тагы да мелие далды. — Ал, хош ендИ Едете турегелд1 де, жагалаум ен ж ур ш кетп. «Енд! мы­ на тацсэрщ е б1реуд1д уш не барып мазаламай-ад дояйын», деп станцняга бурылмастан туган аулы Жангелдете тура тартты. Teni3 жагалап отырып Жангелдете туе елетшде эред жеттй Бурынгы кезде бул оныд еш-ад сагатта журш ете- TiH жолы ед1 гой. Келген беттё дайгылы хабар д а д мад- дайынан б1р-ад содты: жалгыз улы элдедашан шетшел кеткеп екен. Едетен! эскерге алганда алты айлыд бала едй

Пеншарапыц керер сэулес! тым к,ыск,а екен, он 6ip айлы- гында ел in цалыпты. Цызамьщ шыгып, ыстьщтан bni кызып, ysu iin KeTinTi. Б алац елд1 деп Е д Ь еге еш кш хатка жазган жок- Несш е жазады? Согыста ж урген адамда он- сыз да кайгы цалыц. Агайып ж урт; «Есш ер аман-есен кайтып келсе, eciTe жатар, кайгырар да катаяр, хат жазы п, хабарламай-ак кой»,— деп ед1 Уш балага. «Бастарыц ж ас, аыандык болып, кудай каласа бала кайда кашады». «Бэй- терект1к бута гы сынса да, д щ ге п сынбасын» дескен. Д а- уыстап ош юм айтпаса да, 6epiHiK кокешнде тагы 6ip сез бар едк «Согыстыц аты-согыс, егер Е д й е ж азатайым болып кетсе, акырпл сэтте артымда урпагым бар-ау деген у м и ­ лен аттансын...» Лл Уюбала етш ш тен ертеие бердй Согыстан кайткан epiH куш ацтап турып, агыл-тегш жылай бердй Баланыц ел1мше езш Kineni санаган ол осы куши dpi саргая, api урейлене uyTin efli-ay. К оз жасын кел кылып турып, epiHe болган жайды айтып берд1. Ауылдагы к е м тр л ер э деген- де-ак айтуын айтып-ак едк кызамык деген судгыла неме деп. Баланы туйе ж уп керпеге орап, yfifli карацгылап ж ат- кыз да, салкын суды бере, бер, бере бер, кудай сетш салса, ыстыгы кайтып, балац аман цалар деген. Ал мен бейбак сол кемш рлердщ айтцанын тыцдамай, Kepuiinin арбасын сурап алып, баланы станцияга алып женелейш . А рба ус- т1пде шанцатылып, станцпяга ж еткенш е бала жолга шы- дай алмай epTeHin кетть Сонда доктор эйел ж ерден алып, жерге салып, аулыцдаил кемшрлердщ айтканын неге ште- медщ деп, ж ер-ж еб1р1ме жеттк.. блш-талып жетш, табалдырыктан аттай бергенде Едь генщ ecTireiii осындай хабар болды. Сол сэттен бастап цайгыдап кара тастай катып цалды. 0 3 i оке болып, жары- тын елдплеп те керген ж ок едк сол туцгыш перзент1н1ц шетшеп кеткешне, ет ж у р е п каз1р мунша ел ж 1рер деп шм ош аган. Содан да ма екен, ойтеуip, баланыц жоцтыгы цатты батты. 8 л 1 i ic i де шыга цеймаган нирестешц пек кулкин кез алдынап кетпей, эке ж у р еп сыздап коя бередь К оц ш ш ц бузылуы содан басталды. Сагынып келген аулынан лезде жалыгып, кулазып калды. Тец1з жагасын- дагы осы 6ip кумдауыт цыратта 6ip кезде елуге тарта тутш бар едь Артель болып, Аралдан балык аулап Kecin OTeTin. Енд1 караса, жар басында жэш рейш он шакты-ак уй ця- лыпты. Еркек атаулыдан euiKiM жок, берш согыс сыпырып- сиырып екеткен. Kepi-куртац, бала-шага, оныц eai саусац- пен гана саиарлык. Ke6i елместщ камып ойлан, мал бак- 59

к,ан колхоздарга кош!п кетш тй А ртель тоз-тоз болыпты. T e u i3re ш ыгар ж ан далмапты. Уюбалапыц мал баддан садарадагы торюндерш е кетш цалуына да болар едь Topniiiflepi 1здеп делin: «Алый кете- Mi3, мына аласапы ран басылып, Eflire аман-есен келсе, ceHi ешшм де устап турмайды, балык баддан Жангелдще ораласыц дайтып»,— деген. Б1рад У юбала узш дБкесш д1 кенбей дойды: «EpiMfli кутем. Б аладан айрылдыд. Егерде к уй еуш Tipi дай тар болса, тым дуры са от басында мен отырайын. Eciri жабылып далмасЬш. M eni дудай алмас, яуылда ш ал-KeMnip, бала-ш ага бар, соларга ce 6iM тнер, шушркелесш кунелтерм!з»,— деген. Онысы одды болды. Б1рад Е дне э дегеннеп-ад еш до­ лы алдына сыймай, бул дулазыган тещ здщ жагасыпда ж у- мы ссыз д а л ап отырамын д е п м азасы здана бастады . Онысы да жен едк Едшеге сэлемдесе келген Уюбаланыц торкш- дерк «Biaflin; ж а д д а конпцдер»,— дедй Малды ауылга ба- рып, денсаулыгыц одалганша дем ал. Сонан кейш жумыс та табы лар, мал багарсы д... деген. Едше Tanipi ж арылда- сын айтты да, Ke.'iicyin келш пей дойды . Масыл болып дай- темш деп ойлады. Цайын ж уртыда барып, 6ipa3 кун мей- ман болу 6ip басда да , долы днан ic келм ей масыл болу масдара. С онда У ш бала en e y i тэуекел д е п тас жутты да , тем ip ж олга барып ж ум ы с 1здемекгш болды. Eflirere дарауыл- ды д, немесе шлагбаумды ашып-жауып туратын кезекпп- нщ жумысы табылар деп домелсндь Майдангер-мугедект! ж урт далада далдырмас деп ойлады. Сонымен олар сол коктемде жолга ш ыддан. Цол-аягы ш щ ерш з, ж а с ш адтары болатын. . Алгаш ды да ь'ез келген станцпяларда тунеп журдь Одтайлы жумыс табылмай-ад дойды . Т у р гын у й ж агдайы тш теп дпын едй TeMip жол бойында турадсыз кездейсод жумысда жалдапып, ейтш- буй тш кунел тш ж у р дк Ухпбалапыц д е т сау, ж а с Ke3i гой, бар бейпетт1 сол котердь E flire болса, 6 ip дараганда олует- Ti сиядты K epincp ед1 де, ж ум ы сда сол турып, бар тау- ды м етш Yici6a.'ia тартаты н, пойы здан ж у к ту-cipin, ж у к ар- татын да сол болатын. С ейтш ж ур !п олар 6ip K\\’Hi Ц ум бел дейтш улкеп стан- цпядан 6ip-ai\\ шыдты. Б у л кектемн!д орта meni e;u. Ke- Mip туш редь KoMip тпелгеп вагондар депоны д тасасы нда- гы запас жолга шырарылады да, оларды тез босату yrain oye.ii KGMip ж ерге тегш едк Одан дол арбага тпеп, ыаялап у й е д i. Бтр ж ы л ды д до р ж асап, уйдей-уйдей уймелер тур- 60

гызади. Пул 6ip дозацы жумыс болатын. Y cri-басыц пара куне, жутданы ц кара тозац. Цайтесщ , кун кору керек. Е д 1- ге курекпен кол арбага келйр салып турады . Оны Ушбала такта жолмеп соноу уйме тебеш ц басына алып шыгып то- гед1 де, кайта туседЕ Epire арбаны тагы толтырады, YKi- бала кетерем аттай дпеалацдап, бар купли салып, ейел- дщ эл1 келмейтш ауыр ж укт1 тэты да уйме тёбенщ басына алып шыгады. Ол аз болгандай, кун де шакырайып, ды за туседЕ Тебеден кун етш , кам1рдщ тозацы колканы дауып, EflireniH басы айналып, дусды сы келедЕ Бойынан эл-куат кетш бара жатканын 03i сезедЕ Y uu e KOMippip y c iin e су- лай кетш, содан кайтып турмасам-ау, деп те тштенедЕ B i- рак бутан да пш дар ед1-ау, эйелш аяйды, кара тозацга туншыктырып, Ед1гешц ютейтш жумысын ол icTen ж ур- геш жанына катты батады. Э й ел Ы р ж у зш е KapayFa 6eTi гаыдамайды. Ушбала устьбасын кара тозац тутып, тек ке- ainip аты мен TicTepi тана жылтырайды. К,ара суга малы- нып терлейдЕ KeMip тозацы езЕчген Kipiuep тер саулап, мойныпа, омырауына, аркасына атады. Epire д е т сау бол- са, ейелш осындай азапца салып кояр ма едН Э йелш щ мундай мушкш халш кермес уплн мына картыс атдыр KOMippip ондаган вагонын 6ip e.3i-aK тецкерш тастар efli гой. Олар тутан ауылдан аттанып, ыугедек майдангерге 6 ip ж ецш -ж елт жумыс табылар-ау деп умгттенш, жолга шыд- цанда 6ip nepceHi ескермеген екеп. Epire сияцты майдан- герлер эр жерде-ак толып ж ур екен. Bopi де ж аца TipniK- ке бёШмделш, жум ы сда орналасуы керек. Тагы да болса EflireniH, цол-аяты сау той. Сол 6ip кезде тем1р жол бЬйып- да аягы ж од, долы ж од, аташ аяд, балдадты мугедектер данш а е д 1 десецшЕ Адамныц кептш нен сасы д nici дол- дацды ататын вокзалдыц 6ip TyKnipiHe тыгылып, у за д тац- ды атыртан ш адтарда, Ушбала ез куйеуппр он eKi ыуше- ci сау далганына шушрпллш eTin, Tapipiro iuiiHeH талай рет тэуба айтты. вйткеш стапцпяларда талай-талай муге- доктерд1 Kepin, жаны турш ш п, ж у р еп сыздагап. Тозыты жеткон домыт шинель кпген адсад-тодсадтар, долы жод шоладтар, согыстыц с ш к п е сш кергеп кемтарлар; eiti аяд- тан б1рден айрылтандар, балдад суйенгепдер, 6ipeypip ж е- TeriMCH журген вз-содырлар, Ko6ici уйш з-куйпз, станция- дан станцияга коппп, асханалар мсп буфеттерге апталап, мае болып алып, адырып-бацырып, жылагапда аза бойыц даза турады... Оларды алда не кутщ тур, орны толмас ой- сыраган кемш икп немен толтырмад? Мына Epire де осы- 61

лардыц кеб]'н Knin, кем болып далуы ыумкш eAi гой. Ку- й еуш щ ш олац болып далмай, молад болып далмай, тек контузияга ушырап, аман-есен оралганына У ю бала таубе- тэубэ деп, дара ж умыстыц данш а ауыры болса да KOTepin алуга дулды д едк Сондыдтан да эбден титыдтап, Tipceri flipinflen, a .ii 6iTin, далж ы раса да, дабад шытпай, сыр бер- мей, шыдап бадты. Буган б1рад Едй-е шыдай алган ж од. Bip арекет жасап, тиянадты орын табу керек болды. 0 м 1р-бадн осылайша дацгырып ж уре беру сумдыд дой. Тауекелге бел байлап, дал ага да KeTKici келдд ю м бш едр жолым болар дедк Ку- дайдан к ун д1з-ту!п тш егеш денсаулыгы ед1, осы б 1р ‘дасам урган контузнядан 6ip дутылсам деп куйзелдк Депсаулыд болса, оз куш и 63i керш , ешш мге кеудесш бастырмад емес... Далага барып хал 1 дан дай боларын ю м бшедц мум- к!н, басдалар сиядты булар да дала турмысына 6ipTe-6ip- те уйреш сш , беш м делш кетер ме едк.. Б1рад тагдыр бу- лардыц жолын басда ж адтан салды. Сол 6ip жайтты таг- дыр дем ей не дершц... Цумбел станциясында вагоинан тушршген комiрдi мая- лап кун керш ж ур ген сол кундер дщ 6ipinfle депоны ц до- расына 6ip туйелi адам келдк Cipa, 6ip ш аруамен дырдан келген m ci болуы керек. Tap iei солай керш дь Э л п Kici таяудагы алацдайга туйесш ппдерлеп дойды да, жан-жа- гыиа дарап, бос дапшыгын долтыгына дысып а л ь т , бы- лай шыдты. — Оу, ш ппек,— дед! ол Едшенщ жанынан етш бара ж аты п,— айналайын, ана туйеге дарай туршы, бала-шага ыазалап ж урм есш . Ж угерм ектердщ хайуанды урып-со- гып, бадыртып, мазасын алатын ду э дек бар. TinTi кейде e p irin , ппдерш агытып ж!беретш дер1 де болады. Мен осы даз1р дайтып келемш. — Барыцыз, бара 6epini3, дарай турармын,— дед1 Едй ге курекпен Kecin-Kecin iteMipfli дол арбага салып болып, куйе-куйе дымдыл орамалмен терш суртш турып. Тер дегеш ц бет-аузы нан ш умектеп агады. Уйме квм1р- Ai дол арбага арта 6epin, станцияпы ц бузы д балалары тш- cin ж атдан ж од па деп, одтып-одтын туйе ж адда коз дпы- гын салып дояды . Олардыц бейбастыгын 6ip жолы колiмен KopreHi бар. Онда да 6ipey туйе Minin келш , осы алацдай­ га далдырып кеткен. Сонда елп жугермектер жетш келш, туй сш ц эбдеп титыгына Tnin едр туйе бадырып, жынын шашып, оларды дуы п кеп 6epciH. Балаларга сол керек, мэз болып, алгашды догамдагы ацшыларга удсап, айдай- 62

сурец салып, туйеш дорш ап алып, таспен, таядпен урып, бш генш ютедй Сорлы хайуан neci дайтып келгенше кере- ciHl кердБау сонда... Бу жолы да, дайдан пайда болганы белпЫз, 6ip топ алба-жулба жугермектер айналаны азан-дазан дылып, сау BTin ж етш келд1 де, футбол тебе бастады. Допты пидер- леул1 турган туйеш кездеп тебедй Туйе байгус олардан ыплстай бередй ал балалар 6ip-6ipiMeH куш салыстырып, туйенщ дарыныпа допты дэл типзуге тырысып, датты со- гады. TuriareHi торта гол салгандай мэз-мейрам болады... — Эй, жогал opi тиме!— деп Eflire курегш кетер1п-ке- Tepin дойды .— Эйтпесе даз1р тудымьщды туздай дуртам! Т уйенщ neci деп ойлады ма, элде мына адампыц сура- пыл Typinen шогаып кетт1 ме, элде мае екен деп далды ма, онда TinTi бале, airreyip, балалар б1рдеп ш епш пектеп, «Бэ- леден машайыд дашып дутылыптыныд» KepiMCii, допты тебе-тебе аул ад кетть Олар бекер дорыдты. Т уй еni эбден айыздары данганш а доппен уры п бадырта 6epyine болар едь Eflire тек курек сермеп дод-айбат керсеткеш болмаса, сол 6ip далпында балаларды д ум ад дайда! К,ол арбага ка- Mipfli 6ip куреп салганныд езш е эр ед-эр ед шыдап турган. Дерт меддеп, ал кетш, дермежйз далудыц дандай дорлыд екенш ол бурын ойлап Kepin пе. Басы айкала бередй Тер саулап, ырыр дылады. KoMip тозадынан тыпыем тарылып, кешрегш дара дадырыд дыстап, Eflire далж ы рауды д шы- дыпа жеТтй Соны Kopin, Ушбала куйеуш щ долы нан ку- peKTi 63i алып, отырып дем ал деп, арбага KOMipfli e3i тиеп, жогарыга eai алып шыгып, бар азапты 63i ардалайды. Эйел!гпд бул азаптанганы ардасына аяздай батдан Eflire отыра беруге дат дылмай, орнынан дайта турып, icne дай- та Kipiceai... Кап узамай элп туйесш аманат далдырган адам, арда­ сына дап KOTepin, дайта оралды. Ж у п н туйеге артып бо- лып, жолГа жиналып турып, Eflirere таяп келд1 де, хал- жай сурастьт. Эдпм е б1рден арнасын тауып кетп'. Бул Боравды разъезд-бекет!нде туратын Д азапгап екен... Сейтсо ол Е днош д жерлеш екен. Туган жер1 Арал ж а- галауыйДагы ауылдардыц 6ipineH болып шыдты. E neyi та- нЫса Деле, жады ндаса 6epfli. Сол сеттс бул коздесу Eflire мен У юбалапыд букш ал- дагы т1рпплш ш ц тагдырын ш еш етш ш ешш м бш ген жод. Цазангап оларды Борандыга барып, жумыс 1стеуге оп-оцай кещйрдь Bipflen iiui-бауырыда Kipin, баурап алатып 6ip адамдар болады. Казангаптыц ерекше 6ip да с и е п ж од- 63

ты, тек еапрдщ ыстыд-суыд еткелегшен еткен дарапайыц жанньщ KieiJiiriH танытты. Typine царасац кунге Kyuift одып кеткен KuiMi ез!не уйлес|мд1 кэд1мп каймана казп>. Еш кш щ TepiciHeu илеп TiKKen шалбар mireni де т е г # емес, туйеге Miuin ж уруге оп-одтайлы. BipaK кш мш д па© дын бшмейтш де Kici емес екшй Kepinin тур. Д эу басынд^ тем1ржолшыныц анда-сандабгр кнерлж, енД туспеген фу- ражкеси Аягында — тарамыстан дырыд жерден днысты, | рып ж амау салган, талай-талай заманды керген хром ет!К) : Оныц бейнетдор да за д еден! кунге к у т и , желге тотыгьид кентектелген бет-ж узш ен, сексеуш дей датты, дарулы до-, . лынан-ад KepiHin тур. Бейвет михнатынан кувД бурын ец- кйп тартып, атпал иыдтары салбырацдырап турады'екен, содан болар, орташа бойлы болса да, ыойпы сорайып ко- ршедй К,оцыр дой кездерш де 6ip гаж ап дасиет бар, жан- жагынан эжгм уШршш, кул1мс1реп туратын сол кездер иайымды да, судрыла жанныд сыцайыван сыр береди Цазанрап ол кезде дырыдты алдымдап калган. Бэлюм, тыдырлау мурты мен бурыл тартдан ш одша садал оны кекселеу етш керсететш шыгар. Бэршек де оныц c03i алымды, салмадты кер1нд!, epiKCi3 сепД1ред1 екен. Уюбала бул KiciHi Cipflen унатып, суйсш ш далды. Айтдан сезш щ бэр! орынды. Айтданы сонда адыл едь «Шырагым, кон- тузняц бар екеп, денсаулыгыдды дуртып дайтесщ»,— де­ ген ол сонда. «Ед|'ге-жан, бул жумыс caFan дол емес екен in мен б1рден бапдадым, зорыгып турсыд. Мундай ауыр жу- мысда жарамайсыц элй Царашы, дарайып эред тур­ сы д»,— деген. «Цаз1р сен таза ауа жутып, емш-еркш агар- ган im in, ж едш -ж елш жумыс ктегеш ц жен. Мэселен, 6i3- ге жол бойында жумыс ютейтш адам дасдалдадтыд данын- дай даж ет. М еш д ж ада бастыгым удайы магаи: «Осы ж ердщ байыргы туррынысыд гой, Tayip адймдар болса, ша- дырсадш ы»,— деп мазамды алады. Ал, ондай адамдарды дайдан табасыд? Bapi согыста жур. Ал согыстап дайтдан- дар болса оларра басда ж ерде де жумыс жетедй Б1здщ Бо­ рандыны ж ум ад дей алмаймын, эрине. Циыпдыгы кеп ж ер, айнала Сарыозектщ мидай даласы. Жуыр мавда ел де ж од, с у да ж од. Bip апталыд суды алыстан цистерна- мен алып келедь Кейде келмей де далады. Ондай да бо- лып турады. Амал ж од, дпяндагы дудыдда барып, суды меске, торсыдда толтырып келшпеп таспмыз. Ертед ерте кеткеннен кешке 6ip-an ораласыд. Эптсе де, елдедайда дадгы п жургепш е, осы Сарыезектщ 6ip пушпарында ода- ш а отырранныц eei артыд. Басыдда — баспавац, турадты 64

.-умысыд болады. Б ш м есец — уйретем!з, тез-ак пгерш ке- чсщ. взщ н щ мал-жайыц болады. Ш аруаш ылыдда дырыц >лса, мал устау дпын емес. EKeyin де азаматсыц, турмыс- фы ц w ii-ад женделш кетед1. Денсаулыгыц да оцалады. '.одан сод дудайдыц салганын кересщ де, унамаса — бас- а 6ip Tayip ж ер тауып аларсыддар...» u К,азангап сонда осылай деп едй Eflire ары ойлап, 6epi |йлап, адыры келшть Сол кун1 олар ^ азангапда iaecin '.арыезектеп Еоранды бекетш е ж у р ш те кетть Сол кездщ вшдв Eflire мен Умбаланы ц ыргалып-жыргалатып жайы код-ты, ол-пулын лезде w in алып, ж ещ л -ж ел ш жолга шыдты. Егер бадыт деген бар болса, муны да 6ip сынап кервйж дей салып едь Сейтсе бул нартэуекел — олардыд тагдыр-талайы екен гой. Сарыезектщ Кумбелден Борандыга д е й ш п сол 6ip ж о- лы м эцп-бади Е д й еш ц есш де далды. Эуел1 тем ip жолды бойлап отырып, 6ipTe-6ipTe дигаштап, белес-белестен асып, шалгайга шыгып кеткен сиядты керш дь Оныд ce6e6iH Кдзангап тусшд1рдь Сейтсе, TeMip жол 6ip заманда шал- дып жатдан тузды квлдщ Kaeipri дулазыган тадыр-таба- нын айналып втед1 екен де, тетеcine н тартданда он шадырымдай жол дысдарады екен. Эл1 кунге дей ш сол та- дырдыц дурсагынан батпад борыд пен ту з шыгып жатады. Кектем сайын осы сортац жазы дда ж ан Kipin, былбырап езш п , етквл бермес батпадда айналады да, жазга дарай ад сортад тартып, келер кектемге дей in тастай датып, да- дайып жатады. Б ул арада 6ip кезде айдыпды кел болга- нын Дазангап Сарыезект1 зерттеген Елизаров деген гео- логтан ecTireu. Сол Елизаровпен кейш Eflire араларынан дыл етпес дос болып кетть Ол 03i 6ip адылды орыс efli. Ал Eflire ол кезде эл1 Боранды Ед1ге атанбаган. Тек нездейсод жол жумыскерше жолыгып далган Аралдыд дазагы, эл1 шацырадсыз жургеи майдангер, тагдырыпыц ■пзпшн Цазангапда устатып, эйел1 eKeyi жумыс ieflen, бей- мел1м Боранды бекетше жол тартдан. Сол бекетте б1ржо- лата турадтап даларын ол сонда eni багамдай алмаган. Коктемде 6ipas кун гана ред1 Kipin, жасыл тартатьш Сарыозектщ ш еказ-дпы рсыз жазыгмн Kopin Едшенщ ба­ сы айналгандай болды. Арал тещ зш щ айналасы да дала- дан кенде емес. Тек У сир ттщ eei не турады. Ал б!рад мы- нандай сайын садараны тудгыш рет Kepyi едь Сарыозектщ тылсым тынысты дулазыган даласыпда тек сол даланыд улылыгы мен оз рухыпыц улылыгын салыстыра алатын адамдар гана тура алатынын Eflire кейшпеп барып тусш- 65

дь Сарыезектщ садарасы улы гой, 6ipan, адамныд адыл- ойы сол улы дуниеш де е з санасыва сыйгы.за алады. Ели­ заров а дылды Kici ед1, замапдардыц датпарларында комшш далган мунар-мунар сырлардыд eaiH ашып, тусш - flipin айтар едк Д эл даз1р Цазапгап туйеш буйдасынан алып, алга ту- cin, аршындай басып келе жатпаса, Сарыезектщ дойныиа судги тускен сайын Eflire мен У тб а л а н ы д xani далай бо- ларын болжаудыц е з1 диын. Ж ук артдан туйенщ устшде Eflire отырган. Туйеге Eflire емес, Ушбала мшетш ж еш бар едь Б1рад Дазангап, acipece Ушбала дояр да доймас- тан Eflireni туйеге зорлап м ш пздй «Bia деш-дарнымыз сау рой, сен болсац элтзсщ , дой ендд таласпа, журелш, жол алые»,— деп екеулеп KeTin едк Туйе ani дабыргасы датпаган жас мал едд сондыдтан жолаушылардыд eneyi ж аяу келе ж атдан. Сонда Е д1генщ naaipri Даранары бол- са гой, yineyi б1рдей MiHrecin алып, сау ж е л т отырып уш- торт сагатта-ад ж етш далар ед1. Ал сол жолы олар Боран- дыга тун жамыла эрец жеттг Эйткенмен, сонда жолды эщчме дыедартдан сиядты болды. К ебш есе эцпм еш Цазангап айтты да, Едше мен Ушбала бейтаные елкеге дарайлай-дарайлай, оныц cesiii тыддай берген. Дазангап бул аймадтыц TipruiairiH, езш щ Сарыезекке далай тап болганын, TeMip жолрв далай орна- ласданын шертть Сол 6ip сорыс аядталар жылдыц алдын- да Казангап небары отыз алты ж аста-ад екен рой. Туып- оскен жеpi — Арал дазадтарыныц ортасы едк Оныд аулы Бесагаш тед!з жагалап жургенде Жангелд1ден отыз-ад шадырым ж ерде екен. Бесагаш тан Цазангап кеткел1 арада кеп жылдар етш кетсе де, ол туган ж ерге eni 6ipfle-6ip рет ат ieiH салмапты. Оныд ез ce6e6i бар екен. Цазангаптыд экесш кулак деп тап жауы ретш де ж ер аударып Ж1берген рой. Сейтсе, кулак турмад бэлеш де ж од, асыра сштеу жа- ласы жалмаддап турган ш адта, тектен-текке жазы дсыз айдалганы аныдталып, адталып, айдаудан туган елше бо- санып дайтып келе жатдан жолда дайтыс болады. К,ате- лесш , орташа шаруалардыд езщ кулак деп айыптап, асыра сшт еу тасыраддаган замап ед1 ол. Адтауын — адтады- ау, б1рад кеш болып далды да. Семьясы — 6ip туган бауыр, in i-дарындас, ага-апалары — ж ел ушырган дадбадтай тоз- тоз болып, дулад есим ес, кез кермес жадда жосылып, жо- галып кетт1. К,азангап опда ж а п-ж ас ж 1п’т дой, ауылдыц епербадан белсендшер1 кунде жиналыс шадырып, Цазан- гапты дыстайды-ай келш: «Айт, мына халыдда, экемд1 90

ж ат элемент ретш де дуры с соттады деп айт. Осы багытты долдаймын деп айт. Мундай экеден безд!м деп айт, мешц акем снядты тап жаулары жер 6eTin басып ж урмесш , бэ- piH де жаппай жою керек деп айт. Айт, айт!» Ондай дозады масдарага белш есш ен батпас уш га К,а- зангап елдер 6e 3in, диян-диы рдан eip- а д шыдты. Самар- дант мадындагы Б етпаддалада аттай алты ж ыл жумыс йгтедй Расырлар бойы турен тимей тусырап ж атдан сол даланы ыадта ecipeMia деп, ендг-енд1 игеруге KipicKeH кез едь Жумыс долы жеткшейдй Жумысшылар барадта ту- рып, арыд дазады . Ц азангап ж ер де дазды, тракторшы да болды, бригадир де болды, е к т н д 1 ец б еп уппн Цурмет грамотасып да алды. Сонда ж ур щ уйленд1 де. Бетпакда- лага ол кезде табыс 1здеп, адам дар ж ан-ж адтан агыла бастаган. Х иуа мацайынан агасыныц семьясына ш есш, Бетпаддалага сонда дарадалпад дызы Бедей де келш едь Сейтсе, Цазангап eneyi кездесуге ж азган екен. EHeyi Бет­ паддалада досылып, содан сод eiteyi Арал мацына, Цазан- гаптыд елш е, агайын-туган арасына бармадш ы болды. Сейтсе, егжей-тегжейл1 ойламастан, албырттыд жасаган екен. «Максим» дейтш пойызга талай-талай станцияларда ауысып MiHin, апталап ж ур ш , адыры К ум белге д е жеткен. Станцияда Ц азангап кездейсод е зш щ 6ip -eiti жерлестерг- не жолыгып далды. Олармен амандыд-есендщ сураса ке- ле, Бесагаш да баруга эл1 ерте екенш тусш дь Ауылды ел i кунге деш н сол баягы асыра сш теупп атдамш ерлер билеп тур екен. Соны есггш, Цазангап шлдей бузылды. Ж од, ол дорыддан ж од. Ол д а з1р бзбекстанны ц e ei грамотамен наградтаган сыйлы адам, оган енд1 атдамш ерлер THice ал- мас. Б1рад 6ip кезде езш дорлап, жэб1рлеп, масайраган жексурындарды Keprici келмедй Олар эл1 дэу1рлеп тур екен, eufli барып, еш теде болмагандай, далай рана солар- дыц долын алмад! Бул д а а р е т еске алуды Цазангап унатпайтып. Бул жайлы басдалардыц елдедаш ан умытып кеткешн де тучй- не алмайтын. Ал бул болса сол д а и р е т п ешдашан умыта алмайтынын Сарыезекке келгеннен к еш нп талай-талай жылдардыд iuiinfle eKi рет бш д1рш алды. B ip рет езш щ улы Сэбитжан коцшш датты далдырды да, екшип ретте Ед1ге абайламай далжы д айтып, ж араны д аузын датты тырнады. Себитжан даладан келген куннщ б1ршде 6epi жиналып, дастардан басында ацпм е-дукен дурып отыргап. Эр турл1 э ж ‘к куж ш едпм еш ц ш ш д е С эбитж ад дарадылана к у л т 3* 67

алып, б 1зд е п коллективтенд!ру кезш де Синьцзянга кеткен дазадтар мен ды ргыздар ен;и 6epi дарай дайтып нел in жатданын айтты. Коммуна дурып, Цытай-екед дысып бер- се керек — ез унлерш де тамадтануга тыйым сальшган, кэ- pici бар, жасы бар — 6sp i долдарына 6ip-6ip табад устап кезекке турып кунше уш рет ортад дазаннан тамадтана- ды екен. Цытайлыдтар ды сы п бергенде, бая гы б1зден кош- кеп дазадтар меп дыргыздар ж ау тигендей малый да, мул- кш де тастай даш ып «садагаларыц кетейш, Kepi дарай етш зщ д ер », д с п Гйздщ адамдарды ц аягына жыгылып ж ат- дан liepi н ед1. — Оныц нес! ;::адсы!— деп Ц азангапты д Tyci тунерш , аш у-ы задап epiiiflepi flip-flip e n i . 1 л уде 6ip болмаса, оныд буйтш тунергенш ешшм керген емес. Сондай-ад, оныд ез баласына булай жеш генш ешшм еш уадытта естш-бшме- ген. Баласып адам болар деп адсап, барын аямай багын- дагып, о д у оды ты п, пер1штедей KopeTin. — О ны д Hecine ж етйпп кулесщ ?— дед1 тагы да бу р д етш , eni nieneci адырайып, тамырларын дан кернеп бара ж аты п.— Б ул , б1лсед, сол сорлыларды д nacipeTi ем ес пе! — Eiifli далай айту керек? MiHe, ды зы д!— деп Себит- ж ап ш абаланды.— Болганды болгандай айтып отырмын. Biteci шай шыныны nTepin тастады да, ундеген жод. Цайта сол ундемеген! ардага аяздай батты. — Ж алпы , к1мге р ен ж ш , ю м ге екпелейсщ ?— деп Сэ- бптжан пыгын д и д а д eTKiain, тадданган ш ш ш танытты.— TycinceM буйы рмасы н. Тагы да дайталап айтамын — шм- ге екпелеу керек? У адытда ма — уадыт устатпайды. Ош­ метке ме — ошметке екпелеуге правод жод. — Сэбитжан, б ш п дой. Ш амам келгенше мен де ез iciMfli 03i.\\i бш ем ш . Б а сд а н ы д icine араласпайм ы н. B ipan та, улым, есщ де болсын, ceHi мен адылыд жетшд1 гой деп журупп ем, есщ де болсын. Тек дудайга гана окпе журмей- fli: e ei берген ж аны н дэм таусылганда eai дайтып алады, оган окпе журмейдд Ал ж ер бетшде далган icTiд бэрше де сурад бар! — Осылай дед1 де Дазангап ешшмге назар салмай, орнынан турды да, ундеместен, ашулы куш уйден шыдты да, ж уре бердд.. Ц ум бел д еп алгаш ды уш ы расудан с о д кеп ж ыл eTin, Eflire уйльж айлы , балалы-шагалы болып, олар ecin , Б о- рапдыга тамыр байлаган кез едд Bip жолы кектемшд ке- rinflip KeuiiHfle Eflire дорага до здаган дойларды ю р п зш турып, Казангапда абайламай 6ip далж ы д сез айтып далды:

— Дазоке, осы cis бен 6ia бай болып барамыэ-ау дей- MiH. Дайтадан кулак деп айдаса да болгандай! Дазангап сонда Едшеге ььзгар шаша 6ip карады, TinTi мурты да т ш р е й ш кетть — Сен, шырагым, абайлап сейле! — Ciare не болрап, Д азеке, калжывды т у с ш б е й а з бе? — Бул далжыддайтын персе емес. — Дойыдызшы, Дазеке атам эамангы э д п м е гой ол... — Меселе сонда. Аша туяд далдырмай сыпырып алса да итпилеп кун Kepecin. Ал дорланган ж ан жарасы еш уа- дытта ж азы ймад емес... Б1рад бул ец й м е Д ум белден Борапдыга да рай Сары- евектщ даласымен келе жатдан кезден кеп-кеп кейш бо- лады. Борандыныд бекетш е тартдан бул сапар a.ui немен тынатыны белпш з кез, опда Ед1ге мен Ушбала турадтай ала ма, ж о д па, элде тары сандала ма — беймэл1м едк Эд- пмеш ц ардауы сол жолы aumefiin еткен-кеткен йрш ипк болатын. dqriMe арасында Ед1ге Дазангаптан; «Майданра далай бармай далдыдыз, элде денсаулыдда байланысты далып далдыдыз ба»,— деп сураган. — Дудайга шушр, дешм сау,— деген Дазангап.— Еш- дандай ауру-сырдауым бол Fan емес. Майданра ж1берсе, басдалардан кем де согыспас ед1м, деп ойлаймын. Bipaq жагдай басдаш а болды... Даэанрап Бесагашда оралура бата алмай, Думбел стан- диясында далып дойран. Басда барар жер, басар тау ж од. Дайтадан Бетпад далага (Мырзашолге) оралайын десе, тым алые. S ip кел1п калган со д енд1 дайтып оралар жеш де ж од. Аралга тартудыд тары peTi келмедк Cefrrin ж ур- генде Дум бел станциясыныц бастыры 6ip Teyip Kici екен, ерлкзайыпты екеуш байдап далып, негып ж урген адам- сыддар, дайда бармадсыддар деп сураса келе, жубайлар- ды д едбекдор момын адамдар екенш корген сод, OTKiHmi нойызга отыррызды да, Боранды бекетш е аттандырды да Ж1берд1. Борандыга жумысшы керек, ек еу щ ш д орайыд KeJiin тур дед1. Борандыныд бастырына хат жазы п бердк Сойтсе, дателеспегеи екен. Борандыга дараганда Мырза- шел ж ум ад екен, онда халы д деген кеп, жумыс деген дайнап жататын. Данша диып болганмен, Сарыозектщ шо- л1нде данша азап шеккенмен 6ipTe-6ipTe yftpenice баста- ды. УйлЕжайлы болып, турмыс дурастырды. А з ба, кеп пе, внтеуip, оз куп itepici бар. ЕрлЕзайыпты eKeyi де жол жумыскер1 болып сапалгаимсн, бекеттеп бар жумысты ат- дарады, Дазангап пен оныд ж ас ейел1 Бекейдщ отасуы

С ары езектщ елЫз бекет1 Борандыда, мш е, осылай баста- лып едь Рас, сол 6ip жылдары олар 6ipa3 даржыныц басын дурастырып алып, ел-журты бар станцияга пемесе далага жады нырад ауыспадшы да болды, ене-ыше деп жургенде сотые басталып кетть 8 не сонан кешн Боранды ардылы эшелон дегендер!ц1з батысда дарай солдат тиеп, шырысда дарай ж ер аугандар- ды, батысда дарай астыд тиеп, шыгысда дарай жаралы- ларды тиеп, агыла бастады дейсщ . ©Mip ппркшнщ езгер- г е т сонша, TinTi елш з мещ реу Боранды бекетш щ eai бей- мазага айналды. Семафорды ц ашылуын талап eTin, паровоздар 6ipim n соцынан 6ipi боздайды, дарама-дарсы жадтап да боздауыд ун тынбайды... М упдай зор салмадда шыдас бермей шпал- дар майысып, рельстер мерз1мш ен буры н м у ж ш п , шыты- нап кетш жатты. Ж олдыц 6ip ж ерш ещи жендеп бола бер- сец, тары 6ip ж е р ш ж едел ж е н д е у керек болады... Адам ппркш де таусылып болмайды еден, эшелондар 6ip in en с од 6ip i тынымсььз, апта сайын, ай сайын, соцынан жылдар бойы кущ цз-туш майданга дарай ж ец к тед1 де ж атады . Элем болып не е л ш , не OMip деп ата ж а у боп ай- д ас дан баты сда дарай ш екш з арылган эшелондар... К эп узамай Казангаптыц да Keaeri келдь Майданга жЬ бермеюш . Кумбелден эскери пунктке жет деген дагаз тус- Ti. Ец озат жумыскерд1 эскер алып бара жатданда бекет- тщ бастыгы басын устап, жылап ж1бере жаздады. Боран­ ды да ж ум ы скер деген щ б 1рльж ары м рана рой. Б1рад оныц долынан не келедц оны тыцдап ж атдан шм бар? Разъезд пойыздарды аттандырып улпре алмай жатыр, тез арада досарлы жол салу керек деп шмге барып айтар? ©йтш айтса, oai к у л м болар. Парово.здар боздаган Борандыныц муцына Ka3ip KiM дул а д асар — ж а у болса Москва тубга- де тур... Сорыстыц алгаш ды цысы да тунерга, мунар тартып, азынаган аязымен доса мезгшшз ерте келш eciK дадты. Сол тацны ц алды нда тугп бойы да р ж ауды . Эуел1 дыла- мы дтап бастап, соцы нан ею л еп е Tycin, ж апаладтап ж ау­ ды. Сарыезектщ улан-гайыр даласы, сай-саласы, ойы мен дыры ш етш з-ш екш з а д керпеге оранды да далды. Сол-сол екен, ж аца тускен улпа дарды уйпаладтап ойнагансып, Сарыезектщ жел1 6enri бере бастады. Ол auiefiin ойын жо- лы рана сиядты жел едц дауылдатып, дуйыидатып, дар суырар сумдыры eni соцында болатын. Сол сурапыл сод- дан да диырдан диырра созыльш ж атдан улы даланын ше- 70

ке тамыры сиядты жш -жщ ш гке тем1р жолдыц xani не бол- мак,? Шеке тамыр сопли тур — о ж ацда да, бу ж а д а да пойыздар агыла 6epfli, агыла бердп Сол KyHi тацертец Цазангап майданга аттанды. Еш ю м шыгарып салган ж од, жал гы,з аттанды. Ерлкзайы пты еке- yi уйден шыдданда, Бекей кезш басып тура далып, басым айналып к ети дедь Цундацтаулы баланы оныц долынан Цазангап ала бердь Бул eni емш ектеп Айзада едь Ерлк зайыпты eKeyi ад дарга даз-датар ia далдырып ж у р ш те к е т . KiM бш едд бул 1здердщ датар Tycyi соцгы рет шы- гар... Б1рад Айзада К,азангапты шыгарып салып келе ж ат- дан жод, Цазангап Айзаданы стрелочниктщ ушшгше дейш содгы рет шыгарып салып келе жатдан. Сол арадан Кумбелге баратын ж ук пойызына мше салмадш ы. Енд1 epiHip орнына Бекей стрелочник болады. Уйнпкке ж етш , eKeyi дош айтысты. TyHi бойы айтылар сез айтылган, те ­ н д ер ж ас теп л ген. Буын бурдыратып, паровоз дайын тур екен. Машинист Цазангапты асыдтырып, бол-болдыц ас- тына алды. Цазангап оныд дасына отырар-отырмастан, па­ ровоз азыната айдай салып, 6ipTe-6ipTe жылдамдыд алып, жол туйш дерш дб децгелектер1 тодылдап, бел in белбеумен буып, орамалды дымдай тартып, ерш щ е т ш н i<uin, 6ip долында баласы, буларга семафор ашып турран Бекейдщ тусынан да ете бердь Соцгы рет 6ip-6ipiHe дол булгасты... Бекейдщ дидары, кездарасы, долы, тшт! семафор да соц­ гы рет дылт-дылт eTin дала бердп.. Пойыз болса Сарыезектщ аппад корне дымтанып, тым- тырыс уйдтап жатдан даласын оятып, арындай алып ж е- нелдп Паровоздыц мацдайынан ж ел согады. Пеште жанып жатдан кем1р додсыгыныц долданы атдан доцырсыд m ci- не сол ж ел алып даланыц ж ас дарыныц уы з nicin экелш араластырады... Сарыезек кеniCTiriitiи дысды саф ауасын Цазангап домагайлана жута бердц жута бердп Будан бы- лай бул даланыц oaine егей емес екенш ол сонда барып тусшдп Кумбелде эскерге алынгандарды майданга женелтш жатыр екен. BepiH сапда тургызып дойып, аттарын этап, тугендеп шыгып, вагон-вагонга белдк Д эп осы арада 6ip дызыд бола далды. Цазангап ез колоннасымен вагонга енд1 мшешн деп ж атданда, военкоматтыц 6ip ды зметкер1 ж упрш келш: — Асанбаов Цазангап! Асанбаев дайсыц? Шыд сап- тан! Ер соцымнан!— деп буйырды. Айтты — орындалды. 7»

— Мен — Асанбаев! — Документ!.. Дурыс. 0 ai екенсщ . Ер содымнан. Станцияны д 6ip буры шы на орналасцан аскери пунктке дайтып келген сод ел и адам Цазангапда: — Асанбаев, 6epi кара, уш де кайта бер. Цайт уйще. Тусш дщ бе? — Тусшд1и,— дед1 Цазангап тугш е тусшбесе де. — Онда дар а кебейтпей к,айк,ай? Сен боссыд. Аттанып бара жатдан, шыгарып салган азан-дазан топ- тыц ортасында Ц азангап не icTepiH бш мей абдырап 6ipa3 турды . Эуел1 мундай ceTi тускен icKe дуанып та далды, 6ipaK сана TyKnipiHeH 6ip к удш дылмац eTin бас кетерш, сол кудш тен тула бойы куйш-жанып доя бердь Е, бесе, бесе! Д ереу цалыц топты как жарып, эскери пункттщ бастыгына карай ентеледь — Ц айда, кайда о дм ен деп барасыц?— деп ш у eTTi бас- тыкка Kipyre кезек KyTin тургандар. — Шугыл шаруа! Эшелон журеш н деп тур, шугыл ша- руа!— д е п акыры eciKKe ж армасты. Т ем еш тут1н1нен буалды р тарткан белмеде, жан-жагы толган телефон, бума-бума дагаздарды д, даумалаган адам- дарды д ортасында калган, даусы карлыккан бурыл бас Kici кимелеп ш рген Ц азангапда жактырмай карап: — Саган не керек, не жуыысыц бар?— дедь — Мен келшпеймш. — Немен келшпейид? — М ет ц акем асыра сштеуге ушыраган адам ретшде акталган болатын. Ол кулак емес! Барлыд д о к у м е н т тек- серпщер! Ол орташа шаруа ретшде акталган. — Тодта-тодта! Не керек езще? — MeHi тек осы себеппен алмасацдар, онда дуры с емес. — Эй, сен оттама. Кулак дей ме, орташа дей ме — мм- нщ ш аруасы бар онда д а з 1р! 0 з 1д кайдан сандалып ж ур- ciK? KiMciK езщ ? — Боранды бекетш ен келген Асанбаевпын. Бастык TieiMfli актара бастады. — С ейтш айтпайсы ц ба. адамны д миын ашытканша. Орташа, кедей, кулак деп! Мэ, саган бронь! Сеш дателе- c in ш акырткаи. Тем1ржолшыларга ешш м TnicneciH, бэр! ез орыпдарында калсын, деген Сталин жолдастыц езш щ буйрыгы бар. К эн е, icecip болма, бекетщ е бар да, жумысы- да Kipic... Олар Борандыга жады ндаганда кун де уясына донып едь Ж олауш ылардыц алды нап тагы да тем ip ж ол KepiBKi. 72

A p u -6epi ж уйткш жатдан пойыздардыц yh! сстш ед!, алыс- тан иреяецдеп бара ж атдан вагондар xiaGeriH байдауга да болады. Сарыозектщ даласыида олар ауладтаи ойыншыд вагондардай болып керш едь Сай-саланы, бел-белесп api соцры саулесш е малый, api десе кэлецкемен калбеп, кун шугыласы ceHin бара жатты. Ж ердщ бетш болар-болмас буалдыр мунар басып, ымырт уш рш е бердд a y a KericTeiiin, ani дыстыц сызы кетпеген кектемш ц ж ас liici ж ер тэнш он сезш п турды. — 9на (нздщ Боранды!— деп долын алга созды К,а- зангап, туйе ycTiHfleri Eflire мои жаиы нда жортадтап коле жатдан Ушбалара дарап,— Eiifli а з далды, дудай даласа, кешшпей жетсм1з. Дем аласыцдар. Алдыда, TOMip жол сэл-сэл орарытып откен жалацаш мойнадтаи шарын-шарын Gipiieiue уй, семафордыц ашы- луын кут1п, досалды жолда турган узы н состав керш едд Одан epi, ж ан-жадтыц 6api ацдигаи ду дала, ж айд уат ой мен дыр; мелшш п ж атдан meKcis кещстш, дала, дала... Eflirenifl к е ц ш дулазын сала бердй Тец1з жагалауы- ныц даласын Kopin оскен Eflire yuiiu дала тацсы д емес, б1рад муншама диырсыз диянды коремш деп ойламап efli. Айдыны сан дубылып жататын кек тевдздщ жагасында туып-ecin енД1 сусыз тылсым тадырга тап болып тур. Оу, мунда дайтш кун керуге болады?! Ушбала туйемен датарласа берш, Ед1генщ аягынан ус- тап, 6ipa3Fa дей1н долын айырмай дойды. Eflire айтпаса да тусшдй «Шыда,— де п efli сонда Ушбаланыц долы ,— Эйте- yip, денсаулыгыд садайса болды. Цалтанын коре жатар- Сейтш олар Борандыга таяп келш те далып efli. Сейт- се бул олардыд букш алдары у за д румырыныц мекеш екеп рой. Кун дызылы эбден ceHin, дарадгы тусш , Сарыозектщ аспанында жулдыздар жамырай жанран кезде, олар Бо- рандыра келш те жеткен. Bipae куп Казангаптыд уйшде турып жатты. Одан соц белек шыгып, сол кездег1 жол ж умыскерлерш щ барад yfii- не к е п т . Осылайша ж аца жайдагы OMip басталып efli. Эу дегенде Сарыезектщ ду медиеш нде даншама дысы- лып-дымтыр'ылса да, Eflirere em нерсе шнпалы болды: 6i- pi — таза aya, 6ipi — туйенщ шубаты. А уа дегенВДз мун­ да сары уыздай саф екен. Мундай уыз ауа, эй cipo, басда жерден табыла доймас. Ш убат болса, Цазанвап e 3iiiiц е м ж геш ш д GipeyiH Eflirere байлады. 73

— Эйел1ьпа екеукпз ады лдасып к е р д ж ,— д е д 1 Ц азаи- Fan.— HlyKip, 6i3re агарган ж етед ц ал А дбас iureiifli са- уынга сендер алыцдар. 03 i сути, жас мал. Екш пп рет тел- Двуь © здерщ багып, и г ш т н ездерщ кер1цдер. Тек бота- сын аздырып алм асацдар болды. Цатынымыз екеум 1з к е л ш п дойды д: ол бота саган берген 6acipe-eHniiMi3 бол- сын. Садтай алсац, малыщныц тел басы сол. Ал кетем1з, KomeMia десец, саты п кетерсщ , адш а-пулга жарайды . А дбас ш геннщ баласы осыдан ею аптадай гана бурын туган, дуйтадандай дара бас бота болатын. Томпайып да­ на турган eni к1шкентай epiteiiii де дап-дара. 03i дуйта- дан дай болса да, ж асаурап тураты п eKi i<&3i тостагандай, ж ас баланыц жанарындай моп-мелд!р аяулы коздер. Бота кейде eHeciuin жанында ебедейы з тапырадтап, сеюрш-се- Kipin ойнайды да, дор ада ж алгы з дал са, ен есш !здеп адам сиядты аянышты, жалынышты унмен боздап-боздап доя- тын. Оныц ней in аты-ш улы К,аранар атанатынын сонда ю м бш ген десецпп. Б у ш л айм адда аты ш ы ддан дайрат- ты да даж ы рлы Царанар. Боранды ны д Е дж есш щ OMipin- д е п кептеген одигалар енд1 сол Царанармон байлаиысты болар. А л eeip re ол эл1 о л ж у а з бота гой, коз ж азбастан ку- Tin, багу керек едй Ботага Ёдже де бауыр басып алган, сел бос уадыты болса, соныц жанында ж уредп Цысда дарай бота кэд!мгщей ecin дальш едц суыд тусе Едже оны жа- булап тастады. Ж абудан ботаны д басы, мойны, аягы мен еркепп ган а ш ыгып турады да , кезге к у л к ш керше™ и. Сол ж абум ен ол дысты OTKepin, ж азгы турым дорадан шы­ гып, кущ цз-туш далада ж уретш болды. Сол дыста Eflire е.зшщ садая бастагамын сездй Басы- ны д айнала 6epeTiHi дал ай дойганы н да байдам ай далды. BipTe-6ipTe дул агы ны д ш уы лдап туратыны да басылды, ж ум ы с icTece да р а терге TyceTiHi де тыйылды. А л ды стыд ортасы нда тем 1р ж олды yp in fli да р басып далган дауы рт кездерде басда жумысшылармен 6ipre долына курек алып, icKe де Kipicin кететш болды . Ж асты ц аты ж а с дой, epi жаратылысынан дайсар ж ан, 6ip кезде аягын эред шбш басатынын да умытып, куш -дуаты тасдындап, дулшынып шыга келдь Соноу 6ip ж ирен дэршердщ айтданы келдй Кещ л-хош ы тускен 6ip сэттерде Ед1ге ботаны мойны- нан душ адтап, аймалап турып, оган далжы вдап та дояр едь — С ен eiteyMi3 eri3 тугап ем ш ектес бауырлармыз гой. А дбас ш ген н щ cyTiH eMin сен , мш е, зщ п ттей болып естщ . Мен болсам, соныц сутш щ ардасында ауруымнан айыд- 74

тым. Айырмасы, тек сен оныц сутщ емсец, мен ш убат ж а - сап iurriM... Арада коп жылдар етш , согыс б1рте-б1рте умытылып, балалар одура барып, разъезге су-мунара салынып, су мэ- ce.ieci б1ржолата ш еш ш ш , Eflire тем1р туцкел! уй салып алып, даншама диямет диыншылыдтан кеш н, ем!р uiip- шн e3iHin далыпты орамын тауып, турмыс тузелген заман едь Царанардыц дацды де у 1рлеп турган кез болатын. 9л - дедайдан 6ipeynep эдеш келш , К,аранарды суретке туЫ- pin кеткеннен кейш 6ip KyHi Е д й ен щ есш де у за д садта- лар 6ip ец п м е болды. Боравды Боранды болгалы мунда фотот!лш ш ерд!ц ко­ лу i 6ipiHiui рет едь Олар уш еу болатын. B ep i де ылдым- жылдым, epi сезш ец екен. Борандыныц Царанары мен оныц иелерш букш газет-журналдарга басып шытару уппн арнайы келдш деп, у е д е т уйш -текп-ай дейсщ. Бул дацгаза у-шуды Царанар жадтырган ж од «мазамды ал- мавдар» дегендей басын аспандата кетерш , шыдшыты бултылдап, TiciH шыдырлатып, бадырып-бадырып ж1бердь Суретшшер «туйеш тыныштандыр, былай устап тур, олай устап тур» деп Едагенщ де мазасын алып болды. Е д1- ге болса, аз ауылдыц кулЛ1 датын-далашын, бала-шагасып, TinTi Цазангаптыц езш де шадырып «кел1ндер, суретке 6epiMie 6ipre тусеш к, жалгы з eeiM тусе бергешм ж а- распас»,— деда. Ф отосуретшш ер буган да кенш , Typni ап- паратТармон сыртылдата бердь Суретке туш рудщ ец 6ip мыдты номер! Царанарга бала-шага 6epi уйме-ж уймо жа- былып MiHren кезде болды. EKi бала туйенщ мойнында, ардаоында бос бала, бэрш щ ортасында Едшенщ eai. Ал, кер!цдер, Царанардыц куш атасы екенш ! Цыран кулш, дызыд-думан болганы-ай сонда! Сонан соц фотосуретпплер бураныц жеке езш тус!решн деп едш деп агынан жарыл- ды. Е, Tycipe бер, онда турган не бар! Эне сонда суретшшер Борцндыныц Царанарын алды- нан да, дырынан да, алыстан да, жады ннан да бар онерле- piH салып Tycipin-а д бадты. Содан кейш олар Едше мен Казангапты кемекке шадырып, бураныц аягынан еркепп- не дейш , кеудесш , TieeciH, турдын елш еп, 6epiH дагазга жазын алды. Бастарын ш айдап, тац-тамаша болады. Тамаша бактериаи! Mine, асыл тудымныц садтал- ганы доп осыны айт! Бактерианныц класснкалыц Typil Koynecinin кершкедешп дарашы, турдыныц келштнм-ай! Мундай мадад создер Едп-енщ дулагына, эрине, жагып бара жатыр. Б iр ад кейб1р сездердщ маш насы н тусй(бей, 75

«бактериан» дегепдерщ н е деп сурады . Сойтсе, гылымда цос е р к е п т туйенщ туш и бабасы солай аталады екен. — Д ем ек, бул бактериан болды гой? — Болганда да ете енрек алмастай асылы. — влш еп-ш ш ш жатцаныд неге керек? — Былым уппн керек. Газетке, журналга бастырамыз дегендер! борандылыд тарды ж ай алдау едд б!рад жарты жылдан кейш туйе ша- руашылыгы бойы нша зоотехникалы д факультеттерге ар- палган одулы ц ш табы н почтамен салып ж 1берш т!. Ш тап- тыц сыртында бактериан туцы мы ныд асыл TeKTici — Бо­ ранды Царанары ны д cypeTi дасдай ы п тур екен. KiTanncn 6ipre 6ip бума суреттерд! де доса салыпты. 1шшде турлЬ туст! фотолары да бар. Осы суреттерге дарап, сол 6ip кездщ бадытты 6ip дэур ен екеш н ацгаруга болар едь Со- гыстан содгы дысылшац жылдар артта цалган, балалар ani балалыцтыц бал дэуренш ен шыга доймаган, ересектер 6epi есен-сау, дарттыд деген ел! алты цырдыд ар жагын- да алые жатдан. Осы нау суретпп меймандарды ц цурметш е деп, Eflire 6ip тодтыны сойып тастап, Боранды аулын тугел шацы- рып, думанды той етшзд! дейсщ . Ш убат дейс!ц бе, арад дейсщ бе, басда турл! тагам жагы мол болды. Ол кезде разъеяге кешпел! вагон-магазин келш туратын. Онда цус- тыц сут!нен басданы д 6epi ж айнап турар едь Тек адшац болсын. Т ед!з шаяны, уылдырыдтыц дарасы, дызылы, ба- лы дты д неш е Typi, коньяк, колбаса, конфет, тагы басда тамацты д толып ж атдан тур-Typi cipecin туратын. Сондай молшылыдта, 6ip дызыгы, соны журт аса ала да бермей- т!н. Енд1 гой ел и кешпел! магазин жол бопынан — кезден 6ip-6ip ушдалы дашан... Сол 6ip той-том алад тамаш а етть TinTi Ц аранар ymiH де тост кетершдь Сезден сее шыдты. Сейтсе, ели донад- тар Царанар туралы Елизаровтан еетшен екен. Сарыезек- те м еш ц досым Боранды ны д E flireci турады . Ол элемдег! туйе 6iTKeHHin султаны — Боранды Царанарыныц noci дептн Цайран Елизаров, Елизаров! Сарыезект!д тарпхын тамаша бшетш галым, гажайып жан... Елизаров Боранды- га келген санын Цазангап, Eflire yraeyi тун! бойы едпм е согып отырар едь.. Ц азангап пен Eflire 6ip im fl сез!н 6ip i !лш алып, мей- мандарга ж е р п л й т туйе тулш нщ улы анасы адбас Ацш геп ж ене оны д даддты neci Найман-ана туралы Сары- озек ады зы н <\\йтып бердй Найм ан-Ана А на-Бей!т зира- 78

тында жатыр дедк 8 не дайда жатыр Боранды Царанары- ныц шыддан теп! Осы 6ip коне тарих туралы мына меймандар газетке б 1рдеде ж азар деп умггтенш е д д борап- дылыдтар. Меймандар бул хикаяны тыцдауын ыждаратнен тыддады да, ездерш ше бул урпадтан уррадда далып келе жатдан осы елдщ 6ip ацызы болар деп доя салды. Ал Ели­ заров болса басда ш ю рдщ адамы едь Ол Адш ген туралы ацыз ерте за мандагы тарихн шындьщтан шыгуы эбден ыдтимал дейтш. Елизаров мундай адыздарды тыддауды унатар едд 03i де сахараныц еткен-кеткешнен коп-коп эц- пмелер бшетш. Меймандар кешке карай аттанган. Eflirenip кодии ко- TepinKi, Keyfleci керщ кь Сондыктан ба екен, онланбас- тап 6ip C03fli дойып калды. Цанша дегенмен, меймандар- мен 6ipre о да iniTi foh. Б iран, айтылган соз — атылган ок. — Цазеке, осы шыныдды айтшы,— деп ед1 ол К,азан- гапка сонда.— Маган осы {^аранарды бота кезш де басiре бергенще ею н ш ж урген жоксы д ба, бале болып? Цазангап оган 6ip дарап, мырс еттн Е д н ед ен мундай- ды кутпеген сиядты. Bipa3 Kiflipin барып: — BepiMie де пендем!з гой,— дед!.— BipaK сен б ш е т д бе, бурынгылар айтдан: «Мал neci дудайдан» деп. Бул ду - дайдан. Солай буйырган. Царанар саган буйырып турган, оныд neci сен болуга жазган. Айталыд, Царанар сенен бас- да 6ipeyflip долына туссе, к1м бш едд мумкш , мал болмас та ма едд елш далар ма едд шм бш сш , не боларын... ж ар- дан дулап кетер ме едь Сенщ н е а б е д е т и е сш болган. Ме- нщ будан бурын да туйелер1м болып efli Foft, жам ан да мал емес ед! олар. Д ел сол Царанар туган Адбас (пгеннен олар да туган, Ал с еш д б э и р е ц бэрш ен де б iре гей болып шыдты... Лайым, ж у з жыл дызыгын кор. Сондыдтан е л п сезщ бекер болды, бекер... — Keuiip, !^азеке, копире гор,— деп Е д1ге ойланбай айтдан оспагына датты дысылып далды. Осы эцпм е барысында Цазангап 03i байдап-багамда- ган 6ip сырды айтты. А ды з бойынша, асыл нэсш Адш геп жет1 боталаган екен — TepTeyi ургашы, ynieyi еркек екен. Содан былай ургашылары адбас, сэры болып келед1 екен де, еркектер! дарабас, доцыр TycTi болып туады екен. Эне, Царанар сондай тудым. Адбас анадан дара туйе туган. Оныд асыл А дш геннщ урпагы екеш нщ шып 6enrici осы. Эне, содан 6epi дай заман — eKi ж у з жыл ма, уш ж уз жыл ма, бес ж у з жыл ма, а бэлшм, одан да коп шыгар, Сарыезектщ даласында А дш генш д тудымы увшмей келе- 77

fli. А нда-санда, арагвдк Борандыныц Дараиары ндай асыл- сырттан тугандары да кездесш далады. E flirenin ырысы бар екен, Д ар аеар соган буйырып туыпты... Кундердщ куш нде Даранар куш келш, жанына адам жолатпай, дутырынып, бэленбай кун айдалага жогалып KOTin, ж уртты урейленд1рген ш а д туганда «Енд! не ic iefi- Mi3, nimTipin тастау керек не, элде ш сендеп кою керек н е » ,— дегенде, Д азапгап Е д т е г е турасы н 6ip-aK айтты: — Ы ктияР ез1цде. Ж ан тыныштырыцды ойласац — nimTipin, атан eTin ж1бер. Ал, атагым шыцсын десец — тиме. Ондай жагдайда, анау-мынау одига болса, бар жа- уапкершшшт! ез мойныца ал. Куш-дуатыц, шыдамыд ж етсе — шыда: уш жылдай жынданады да, одан кешн мурнын теснен тайлактай соцыцнан iaecefli д е ж уредь Eflire Даранарды ш и т р м ед ь Д э и шыдамады, колы котершмедй Бура далпында калдырды. BipaK сол ушш кеш н кез1нен кан сорралаган Kesi де болды... Б у л в л к е д е по й ы зд а р ш ы гыст ан батысца царай, 6а- тыстан шы ты сца цара й ж уйт т п жатады... Б у л в л к е д е темЬр ж олд ы ц цос цапт алынан басталып, сацара cap дала н ы ц кт Ы к тусы — Сарывзектщ уланга- й ы р жазыты к е с Ш п жатады. Б у л влкеде цашыцтыц атаулы, уацыттьщ Г ринвич ме­ р и д и а н ы б в й ы н ш а в л ш е н ге н ш д е й , темЬр ж олды ц алы с- ж ацындыгына царай влшенедй А л , по й ы зд а р ш ы гыст ан батысца, батыстан шытысца ц а р а й ж уйт кт жатады... Тацертецге oapi де дайын болтан. Дазангаптыц дене- ciH KHiare кымтап орап, сыртынан арканмен шандып тас- тап, трактордыц тележкесше таза ш еп тесен, соныц ycri- не жайтастырды. Д ас дарайтанра далмай, кешш бес-алты- лар ш амасында зираттан Kepi оралу уш ш шб1ртштемей ертелетш аттанган жон едь Баруы отыз шадырым, дайтуы отыз шадырым зират басындагы жумыс — дарап турсац, Д азангапты ц асгсуын тек к е и т алтылар шамасында гана беруге тура келедь Сол шамага оралайыд деп булар жолга да ш ыддан. Bopi де дайын болган. Кеше кешке-ад жабу- ланы п дойган Дарапарды ж етегш е алган Efliro журтты асыдтырып ж ур . Ж урт деген ж у р ш алады рой. Ед1ге 03i т у т бойы коз шырымын алмаса да, жаты сопайып, жудец- 78

Kipereni болмаса, устьбасы тап-туйнадтай, дун ады керш е- д1. Садалын мудият дырран, бурыл муртты, бурыл дас Е д 1- ге 6yriu уст1не тек 6 ip киерш ш ген екен; хром eTiK, мол- дау пншлген шибардыт галифе шалбар, ад кейлек, кара пиджак, тем1ржолшыныц сэнд1 фураж касы . Омырауында майдангерлж ордендер мен медальдар жаркырайды, TinTi бесжылдыктардыц озаты белгшерш де тагып алыпты. Му- нысы езш е жарасады , Ьем eye 6epin туррандай. ЦазанЕап- ты соцгы сапарга шыгарып салар ш адта Борандыныц EflireciHiK дел осындай болтаны да керек шырар. Маркумды шыгарып салуга улкен-Kiuii 6e p i Teric ж и- налган. Bepi де тележкешц жанында уймелеп, трактордыц дозгалуын кут1п тур. Эйелдер жары тынбай жылайды. Ойда жоцта Борандыныц Eflireci калан соз бастаганын 93i де байцамай цалды: — B is казФ Сарыезек ж ерш щ е ц ца си еги зираты — Ана-Бештке аттанамы.з. Цазангап марцум тек сонда цоюр'а лайыдты. 0 зш щ етш ш -ары зы да солай болатын.— Eflire енд[ не десем екен дегендей ойланып турды да, сезш са- 61бадтады.— Мардумныц iiemenecine жазылган дэм-тузы тауеылган екен да. Бул id ci ЗДЩ разъезде аттай дырыд терт жыл жумыс icTenTi. Б у т л ем1р десе де болады. Ол 6осы ж ерде жумыс к т е й бастаранда бул арада с у мунарасы да ж о д едк Суды ip аптага цистернамен б1р-ад таситын. Ол кезде цазЁрпдей дурал-сайман, машиналар ж о д бола­ тын. Керек десец, мына Kaaip Цазангаптыц суйегш салган трактор да ж од ед! poii. Б1рад та пойы.здар унем1 ж ур ш турды, оларга эрдайым жол ашыд едь Борандыда К а за н -' 63ran ез цызметш адал атдарды. Ол жадсы Kici едк Оны бэ- pin де бш есщдер. Ал енд1 i дозгаламыз. BepiMie ж уруге колж те ж од, даже™ де ж од. 9pi десе тем1р жолды да и е а з далдыруга болмайды. Bis зиратда алтауымыз барамыз. Мардумды дурыстап турып доямыз. Сепдер б1здщ Ke.nyiMis- 6Д| кутщдер де, ас-суга дайындалыцдар, ipin далмай до- надасыга келщдер. Мына Цазанраптыд балаларыныц — мына улы мен дызыныц атынан б орi1ддi де шадырраным Мупыц oai Eflire эдеш лемесе де, Kimi-ripiM даралы ми­ тинг сиядты болып шыдты. Сопымен олар жолра шыдты. Борапдылыдтар тележко т1рколгеп трактордыц соцыпан 6ipaa iaecin wypfli до, ауыл ш етшде шогырланып даЛып дойды. Bipa3ra деш п айдайлап жылагап дауыс естш ш турды — бул Айзада мен Уюбалапыц жодтауы ед!... Артта дауыс тыйылып, бул алтауы TeMip жолдан алыс- 79

тап, С ары езектщ даласына судги тускен кеаде, Eflire демш 6ip алды. Царбалас, д а р а д-д у р а д тыйылды, е н д ш мадсат айдын. К ун eflayip к етер ш п , Сары езектщ атырабын жардын HypFa молынан малыды. К ун ел! доцыр салдын, журктп динайты н ды рсы д та ж о д сиядты. Кулл1 кок элемнщ ж у- зш де, зау-задрар бпш те eKi дар адус эдетш ш е далыдтайды, анда-санда аяд астынан дымсына эндетш, данаттары дал- тырап, бозторгай пыр eTin уш а ж енеледй «К ен кепшшей, алгашды дар тусер-туспес, булар да топ-топ болып ушып к етед Ь ,— д е п дойды iramen Eflire. К е з алдында алгашды жапаладтап жауган дар, сол мунарда топ-тобымен ушдан дустар келдь Н еге екен1 бел г ш з, ана 6ip жолы тунделетш TeMip жолга ж у п р ш келген тулш eciHe TycTi. Сол тулшш Tycnip mecin келе ж атдан ж о д па екен деп, жап-жагы на урлана дарап та дойды. Сол туш Сарыезектщ даласынан гарышда отда оранып уш дан ракетаны да есш е алды. Цай- дагы-жайдагы ойыма орала бергеш neci дед1 де, оны д 6epiH умытура тырысты. Ж ол алые болса да, дал бугш ceiii ой- ландыратын ондай-ондай дайдагы -жайдагы емес дой... Карапарга мшгеп Борандыныц Eflireci Ана-БештН бетке алып, даралы керуенд1 бастап келедк Жол узаган са- йын Царанар да к е д кешлш, езш щ уйренппкН булкипне басты дейсщ . Б ш е б1лген iricire К а РанаР осындай сау ж е- лште ете-м ете всем керш ер едй H ip ыойынды асдадтаран басы толдын ус т1нде 6ip далыпты далы дтап кело ж атдан сиядты: тарамысты аршын аядтары ж ер танабын талмай сыдыртып, ауаны дайшылап бара жатдандай. Цое оркеш- тщ ортасындагы аша уетшде Eflire дасдайып, ныд та жай- лы отыр. И есп п д буйрыгын тадымынан танып, дамшы салдырмай салып уры п келе ж атдан Царапарга Eflire дан риза. EflireHin омырауындагы ордендер мен медальдар ыр- кадтан сыдгыр-сыцрыр дагып, кунге шарылысып ж ар д- ж ур д етедк Онысы б1рад Едйгешд кодипп белгон ж од. Содында т1ркемел! «Беларусь» тракторы келедй К аби- пага тракторшы бала Цалибекпен датар С эбитжан отыр. К еш е ол борапдылыдтарра радпо-epiKTi адамдар туралы, тары басда еж ш -к уж ш суды р ад о дп м е айтып отырып, арадты Tayip-ад сш теп ж1берген екен, oiifli едсеЫ туеш , ун-тунш з далыпты. Б асы былд-сылд етш, apbi-6epi булгад- тай бередй Keauiflipirin сындырып алар ма екен дсп Eflire уайыыдасын. TipiteMeni телож кеде Цззангапты д суйегш щ дасы нда дайгырып А йзадан ы д куйеу! отыр. К унге шагы- лыедаы кезш сыгырайтып, апда-саида жан-жагына дарап

дояды. Дал бупн осы масыл маскунем кэд!мгщей адам сиядты Mines танытдаиы. Л узина 6ip тамшы арак алган ж од. Кез келген 1ске бермю Kipicin, кем епн де аямады. 6aiKTi уйдеп шыгарарда, суйекке вырыв тосып, KOTepicin нш дты. Е д1ге оны артына М1нгеепрм екни едд М1нбей дой­ д и . «Ж од, мен дайынатамныц дасында боламын. Ж ол бойы жавывда отырамын»,— дедь Мунысын Ед1ге де, Боранды- ныд басда адамдары да дун кердн Yu алдынан аттанарда тележ кедеп К,азапраптыц ки!зге дундадталган денесш у с­ тав отырып, журттыц бэрш ен де датты куйвелш жылаган осы болды. «Белкш , бул адылы Kipin, iniKeHin дойып ке- тер, а? Овдай кув болса, А йзада мен балаларын дудай жарылдап, бадтары ж анар е д « ,— де в Ед1генщ inii жылып далган. Айдалада туйел1 адам бастарап осы 6 ip шап-шагып да тосаддау даралы керуеннщ содында доцраладты «Бела­ русь» экскаваторы келе жатыр. Опыд кабинасывда Едш - бай мен Жумагалп отыр. Негрдей дап-дара, тертбад Ж у- марали руль устаган. Ол 03i эдетте бул зкекаватормен TOMip жол бойыныд турл1 жумыстарын атдаратын. Борандыра келгеп1пе де коп болтан ж о д, турадтап далар-далмасы oni белпЫз. 6 з! жанывдары ¥зы нтура Едшбайдыц иырынан- а д келедь Екеу1 елдене де в ж ол бойы тынбастан одп м еле- cin отыр. Бекеттщ бастыгы Оспан азамат ж Ы т екен. Р азъ ездщ маддайына б1ткен техниканы д барлыгын Цазанрапты ж ер- леуге босатты. «Жол алые, оны д уст!не даб]'рд1 долмен дазсаддар, кешке дешп дайтып оралмайсыддар; epi десо мурдеш теред дазып, мусылманша бушрлеп, адымдау керек доп»,— дев ж ас бастыд ете 6ip адылды сез айтты. Борандыпыд Eflireciee эуел1 бул усыныс ю сы ндау кер!нд{. Цаб1рд1 долмеп дазбай, зкекаватормен да зу керек деген оны д дапер1не де Kipin-шыдпаран, овдай болады деп Tinri ойламаган. Кудш ке к у п и кешппен маддайы дуры- сыв, Осванныд алдында yncia отырып далран. Оспан да амалын тауып, шалды адыры itenflipfli-ay. — Едеке, былай болсып. Кециг к у п и болмас yniiH эуел! даб1рд1 курекпен дазыдыздар, 6ipep курек ырымын ж аса- дыздар да зкекаватормен 6ip сетте бгНреыздор. Сарыозек- т*Д топырары озп д з бшеыз рой, тас болып датып далган. Зкекаватормен керегшше терецдепп алып, ды рнап-дашау жумысын тары да курекпен тамамдайсыздар. Енд1 Mine С ары озекид дойнына судгп тускен сайын Enire Оспавныд влп айтдан адылыпа т е п и бола бердь

Мундай амал е зЫ ц ойына келмегешне тац далды да. «Д удай оцдап, А на-Беш тке ж етсек, Оспаи айтдандай, icTi тез б т р е р ь й з» ,— деп дойды. Bip Toyip жорД1 тацдап алып, эуел1 ж ердщ 6eTiH суймен, курекпен босатады. Суймен, курен тележ кеде жатыр. Топы рад сэл-пэл алынган сод, к к е экскаваторды салады. K,aoip абден тереддеп болтан сод, мардумныд басын дасиетт1 Дагбага даратып дою уппн буп1рлете ладаттап, адым дазады. Оны, ерине, курекпен оймаса болмайды. Дудай жолыиа да диянат жод, жумыс та тез бйедь Осы опды дггтеп, алдын туйе мшген Борандыныд Едь r e c i бастап, ортасында тележ кел1 трактор, содын дол-аяры серейген, маддайында курегйш бар, арт жарында арбиган ш емш п бар, тоддацдаган доцыздай боп экскаватор достап, даралы керуен даздай Tiauiin, 6ipece белестен 6ip KepiHin, 6ipece ойпадра дулап, eiifli б!рде ж азы дда Tycin, жецшлш бара жатдан-ды. Дырданыц ар жарында тасаланып далран разъезго сод- ры рет бурылып дарай бергенде, Eflire трактормен датар- ласа ынты-шынтысымен ж у п р ш келе жатдан сары тобет — Жолбарысты Kepin, ад-та д далды. Б ул дай уадытта inecin ж ур? М ессаган, керек болса! Бораидыдан шыра беркте бул тебет ж о д спядты едк М ундай HTTiriH бш се, Eflire оны шынжырлап кетер efli ро й . Ой, кэззэп! Eflire Даранарга Minin, 6ip ж адд а ш ы дса-ад болды Ж олбарыс, airreyip, ама- лын тауы п, ш есе ж уредй MiHe, даз1р де ж ер астынан ш ыддандай лезде пайда болды. «Е, мейл!»,— дед1 Eflire. Ауылга дайта дуы п w i6epefiin десе, efleyip ж ер, opi десе итке бола уады т eTKiain ж уре ме. 1лессе-шесе б е р е т . Heci- нщ бул ойын б ш п дойрандай-ад, Жолбарыс тракторды басып озы п, Даранарм ен датарласа 6epfli. Eflire оран дам- шысын кезеп-кезеп дойды. Тебетщ мыдд да деген жод. «B epi6ip кешш тщ » дегендей. М ундай ж олга оны шыгар- майтын не Kmaci бар сонша. Д еу д ет керккедей, жундес мойны куж^рейген, KeciK дул ад, адылды K03i сабырлы са­ ры тебет Ж олбарыс езш ш е сымбатты да к е л к и едь Ана-БеГптке TeieciueH тартдан жолсыз жол бойында Е д к ен щ eciHe нелер туспед! дейсщ . Кекжиектеп кетерше берген кунге дарап дойып, уадыттыц толдыныпа коз ж!бе- pin, Eflire сол баягы откен-кеткенд1 еске алды. Дазапрап е кеуш щ ж а с Ke3i ecino TycTi. Ол кезде булар тепсе тем1р узген KyniTi efli. Борапдыпы Tipen турган турадты жумыс- шылар да осылар едь Басдалары. келуш келш, коп шыдан алмай, Ko6ici KeTin далатып. Д азангап екеуййц сэл-пэл 82

Тракторларда келе жатдан жолаушы жолдастарына даран дойып, Eflire олардыц ешдайсысы дуран с езш бш- мейтшше датты ренж ш , дыпжылды. Оу, олар кеш н 6ipin- 6ipi даб1рге далай доймад? 0 л ген адамды адыргы canapFa дандай сезбен шыгарып салмад? «Хош, жолдас, ес!м!зде садталасыц»,— деген сиядты далбаса сезбен 6iie ме? Облыс орталыгында Eflire 6ip рет елнс ш ыгаруга да- тысданы бар. Сонда Борандыныц Eflireci жагасын устап, Ьац далды — зират басы тура 6ip жиналыс дерсщ : табытта г-атдан елж тщ алдына шыгып алып ш еш ен немелер дагаз- fa дарап, 6ipinin айтданын 6ipi дайталап оды п шыгады; мардумныд дай дызметте м м болып iciereniH, далай, шмге дыамет еткенш т б е к т е п шыгып, музыкасын ойнатты да, моланыц устше гул ytiin тастады. Сонда тумад, елмед де­ ген не, не мен бар дегеп с ез солардыц 6ipfle 6ipeyiHiH; ау- зына туспедьау, сабаздарыц. Т ум ад бар, елмек бар деген сез сол дугада айтылган гой. Соноу дадим заманнан 6epi адам сан а-бш тн щ тэжшдей болган дуга гой ол. Ал шешен немелер буган деш н ешюм елмегендей, енд1 будан былай eiui;iM елмейтшдей сей л едьау сонда. 0Л1МС13 бейбадтар сол! Berrepi шылп етпей шындыдда дарсы шыгып, елген адам туралы: «Ол е н д 1 eniMcia, м е ц п ж асайды !»— деп кеюдьау. Eflire мына даланы д жымын ж адсы бш етш . Opi десе Царанардыд устш де ол кош ж ерге дейш айдын Kepin ке- ледь Ол Ана-Бештке Сарыезекпен тетелей тартып отыр- ды. Тек тракторлардыц ж ур уш е ыцгайлы болсын деп, жыра-жыраларды гана айналып етедь Bepi де д т еген д ей болып келедь Жылдам да емес, баяу да емес, орта журшпен олар жолды ц уш тен 6ipiH арт- да салды... Иесш щ eMipin тадымынан-ад таныгаи Царапар сол баягы бул к ш п ен 6ip танган ж од. Соцынан тележ кесш суйреп, трактор тырылдайды, оныц артынап доцгаладты «Беларусь» экскаваторы да салып урып келедь BipaK алда оларды болжап болмас ж агдаят кутш тур- гап. Адамныд ойына келмейтш иерее, алайда К,азангапты жорлеу Meceneci Сарыезек космодромындагы жагдайларга тжелей байланысты болып шыдты... Дел осы кезде «Конвенция» авианосец! сол буры нгы оз ориында, Тыныд мухиттагы Алеут аралдарыныц туетш н ала, eye жолымон алганда Владивосток пен Сан-Францис- коныц дел ортасыида турган.

М ухит райы езгермеген. Туске деш н кун жарцырап, ш екс!з су элемнщ бет1 жарц-журк, етш цулпырып жатцан. К екжиекте ауа райы озгере цоятыидай еш белп байцал- маган. Тебеден тен1п турган цауш -цатер болмаса да, авиано- сецтщ устш де cipeciten сацтыц орнаган; самолеттер де, iiHKi цаушЫздш тобы да, 6api-6api сацадан сап турган. Ц а у ш и мундагылар ж ер бетшен емес, космостан тысцары жацтан куткен. «Трамплин» орбитасы арцылы «Конвенция» бортына Орман Т ес планетасындагы паритет-космонавтардан келш тускен хабар Bip6acop жетекшшер! мен арнайы ет л ет п комиссия муш елерш цым-цуыт царбаласта цалдырды. Ес- Tepi шыццаны сонша, мына бас к.а тускен жагдайды eKi ж ац е з мудделер1 мен кезцарастарына байланысты eKi белек талцылап, содан кешн гана 6ipirin отырып, niKip алыспац болды. Адам зат ашцан жацалыцтардыц 1ш ш деп тецдесаз жа- цальщтан — ж ерден тысцары Орман Т ес планетасында цивилизация бар екеш нен элем ani хабарсыз едк TinTi осы 6ip айрыцша оцигадан ете цупия турде хабардар болган eKi жацты ц yKiMeTi де, паритет-космонавтардыц 6ipimui хатынан басца жагдайдан eni мэл1метс1з едь В илки ко- миссиялардыц мэмлел1 кезцарасын кутул1 болатын. Букш авианосецтщ аумагында цатац тэртш орнатылды: самолет- Tepfli цоса, еш ю м де е з орнын тастап кетуге правосы жоц. Цандай 6ip себеппен болмасын, кемеден euiKiM де кетуге TH idi емес. Ж эне де ешцандай басца кеме «Конвенцияга» айналасы елу шацырымнан 6epi жацындамауы керек. Вул аймацтыц ус и м е н ушатын самолеттер багыттарын езгер- Tin, авианосец турган ж ердей ец кем1 уш ж у з шацырым аулацтап отетш болды. Сопымен, eKi жацтыц б1рлескен мэжш кй узили, эр комиссия «Демиург» программасындагы е з басшыларымен 6ipre жеке-жеке к е т т , 1 —2 ж эне 2 — 1 паритет-космонав­ тардыц гылымга белгйнз Орман Т ес планетасынан ж1бер- ген хабарын талцылай бастагап. Олардыц сэлем ceai ойлап ой жетпес астрономиялыц алые циырдан келш ofli: «Тывдацыздар, тыцдацыздар! B i3 Ж ер нлапетасы унпп трапегалактикалыц хабар ж ур и зш отырмыз! Мундагы itepiн-бшгешм1здщ 6apiH айтып жетш зу мум- 86

б1здщ Ж ердей Манхаттанныц e3i ж ей ешешн ойыншыд сиядты KepiHep еда. Ал едай ормантостш тердщ езш е келетш болсац, б1здщ пайымдауымызша, булар Дунпе-Э лем деп адыл-ойлы жан- дардыц ерекше 6ip асыл тудымдылары. Вйелдер1 баланы, Орман Тес айымен есептегенде, он 6ip ай кетередь Олар- дьщ ездер1 догамныц ец басты проблемасы мен ем 1рдщ м е т адам румырын узар ту деп азсынганмен, мундары адамдар ете у за д жасайды. Олар орта есеппен ж у з отыз- ж уз елу жыл OMip суредь Ал кейб1реулер1 TinTi eKi ж у з жасты да ецсерш тастайды. Бул планетаныц халды он миллиард адамнан асып туседь Keruiflip шаштылардьщ eMip сипаты мен мундагы ци- вилнзацияныд табыстарын 6i3 93ipuie туп-тутас жинадтап айта алмаспыз. Сондыдтан бул дун иеде 6i3fli аса тац дал- дырган жайттарды тек аттап-буттап дана айтып етейш . Олар Куннщ , дурысырад айтданда, Цуд^реттщ энер- гиясын жылу ж ене электр дуатына айналдыра алады. Б ул дуат бьздщ ?Кердеп гидротехникалыд ж олмен алып ж ур- ген дуатымыздан елдедайда мол да тш мдй Е ц 6ip мацыз- дысы, ормантостжтер ауаны ц кунд1зг1 ж ене тушч темпе- ратурасыныц айырмашылырын дурамалай отырып, энер­ гия жинадтайды. Ормантестжтер ауа райына дожалы д етуд1 уйренген. Bi3 планетаны айнала шолып ушып жургенде, ушдыш аппарат булт пен туман уйлыддан ж ерд1 сэуле шашу едки ардылы лезде ыдыратып ж1берш отырды. Олар э у ед еп ауа агымы мен мухит, тедаздердеп су агымын да басдара алады екен: далаган жагына бура алады. Бул ардылы олар планетада ылгалдылыдты ж ене температураны да ж ет мел- шерде устай алады. Ол ол ма, ормантостштер Бушлелем- дш тартылыс купли де игеруд1 уйренген. Соныц ардасы нда жулдызаралыц уш у ж уйесш де ж ецш детш алган. Дегенмен, булардыц алдында да аса зор проблемалар тур екен. Ол проблемаларды 6ia Ж ерде де кездест1ргенб1з. Булар дургадшылыдтан жапа шекпейдц ейткеш ауа райын езде pi басдара алады. Булар eaipuie а.зыц-тулш ещцруден тарыгып керген ж од. Мундагы ж ан басы Ж ерд еи д ен ек! есе коп бола тура, азы д-тулж тен тарыгу дегенд1 биш ейдк Б1рад та планетаныц efleyip бел1п т1ршш кке жарамсыз болып барады. Опдай аймадтарда Tipi ж эн дж тщ 6epi ду- рып кетед|. Бул iurrefl дургау деген цубылыстыц Kecipi коршода. Bia планотаны шолып уш дан кезде Орман Тестщ оцтустш шыгысынан шанды боранды байдадыд. Планета

дурсагы нда болатын элдедалай 6ip алапат реакцияныц салдарыиан планетаыыц бетш деп дыртыс бузылып, тоз- тозы шыгып, аналыд дасие™ бар дабат куйш кетед1 екен. Б ул , cipa, б1здщ Ж е р д еп вулкан сиядты б1рдеце шыгар. Bi- рад бул шашыранды сэуле дусырыныц баяу тарайтын дер- Ti болса керек. Орман Т естщ осы 6ip тусында колем! Са- харадай ш ел дала ж ылдан жылга жылжи Tycin, кегш д1р шаштылардьщ TipiniKiK eTin отырган к е ц ю т т н е дауш TOHflipin келе ж атдан керш едк Ормантестжтер ymiH ен улкен зардап. Олар oai планета дурсагында болып жатдан п р о ц ес с басдаруды уйренбеген. Осы 6ip ду р са д дургауы деген алапатпен айдас ymiH планетаныд ец тацдаулы куш тер1, аса зор гылыми ж ен е материалды д куш -дуат жум салы п ж атдан керш едь Олардыц К,уд1рет система- сында А й ж о д , б1рад олар б1зд1д Айды бш едд бшмек тур- мад оган барып та дайтыпты. Олардыц пайымдауынша, Ай дурсад дургауына ушыраган планета. Муны есигенде 6ia кэд1мг1дёй уайы мдап далды д. вйткеш А й мен Ж ердщ арасы онша алые та емес дой. Ал егер Ж ер дурсагы кебе бастаса ше? Ондай датерге 6ia дайынбыз ба? Ондай зул- мат заман келе далса, Ж ер жарыдтыдтыц xaai далай бол- мад? Ж ер бе тш д еп адам баласы 6ip-6ipiMeH мэцп-бади TyciHice алмай, ш рж щ десш ж ур ш , ады л-парасаттыц есу жолында кеп нэрседен дур далып далранын пенделер ойлар ма екен? Kaeipri кезде Орман Тес одымыстыларыныц арасында жалпыпланеталыд айтыс ж урш жатыр: Н е штеу керек? П ланетаны д ду р са д дуррауы ныц сырын аш у ymiH эре- кетт1 кушейтш, осы 6ip галамат зауалга дарсы куреетш амалын 1здей беру керек пе, ж о д элде Орман Т ес цивп- лизациясы н садтап дайтадан ж анданды ру ymiH, ирпплш етуге болатын мекен тауып, Дуние-8лем аясынан жаца 6ip планета !здеп, соган 6ipT0-6ipTe Kemin алу керек пе? Олардыц aaip цапдай планетага кез Tirin отырганы белиш з. 8йтеу1р, 6ip нерсе айдын: naaipri Орман Тестщ уетш де Sfli миллион да миллион жылдар прш йш ; етуге болады. Соган дарамай, ормантеетштер сонау алые бола- ш адтагы миллиондаган ж ылдардан к е й ш п ж айды д а з1р ойлап, ол 6ip, cipe, дел осы KyHri ж андардыц басына Tycin турган icTefi-ад, ш ек а з алые заманныц дамына буп н н ен бастап дулш ы на Kipicin ж атданы тац даларлыд. «Менен к ейш кул болмаса, тул болсын!» дегеп арам ой мундагы- лардыц 6ipeyini4 де басына келмед1 ме екен десецнп! Планета дурсагын дургаудан дутдару ушш ормантестщ-

тер догамдыд табыстыц едэу!р б о л ш н чурбан eTeTiiiin б1лгенш зде: «Соншама шыгынданып не керек?» дегён залым ой е з басымызга да лезде келш далы п еда, сол он- дан eaiMi3 уялдыд. Олар баяу жылжып келе ж атдан шол- тадырдыц узына бойына — мыцдатан шадырым шепке тосдауыл дою га тырысып, аса терец скважиналар бургы- лап, оган ете шыдамды шипалы заттар салады екен. Ол заттар планета цурсаЕындагы ядролыц imiri реакцияга тш мд1 ыцпал жасайтын керш едь Элбетте, ормантестштердщ де догамдыд турмыста оз проблемалары бар. Ол, эрине, дадим заманнан 6epi Tipi жанпыц адыл-ойын азапца салып, диямет куш пен удайы толгандырып келе жатдан проблемалар: парасат, мораль, б ш к т ш к маселenepi осы санатда жатады. К,анша 6ip ад- жарылдап кун туды десе де, он миллиардтан астам тур- гыны бар планетада догамды д OMip тш м д е кем-кетшдаз болмаса керек. Сонда да болса, ец 6ip гаж ап далатын нэрсе, ормантост1ктер мемлекеттш дурылыс дегенд! 6iл- мейдь Мумюн, олардыц тарихында бурын сотые та, мем- лекет те, адша да болтан шытар. Согап байланысты, сотан орай дотамдыд датынастар да болтан шытар, оны 6i3 бше бермейм1з. Bipan дел д а з1р п кезецде олардыц мемлекет дегеншц не екенш еп, сотые дегенн1ц не екенш ен хабары ж од. Егер де 6i3 оларта Ж ер бетш де болып келген, больш жатдан шекшз сотыстардыц мэнш айтсад, оларта бул мэселе шешудщ ец сорады, ец турпайы, мэн-матынасыз жолы сиядты болып керш бес пе екен деп те ойлаймыз. Олардыц Tipmiairi, OMip cypyi мулде басдаш а. Ж ер бе- тш деп пенделерше пайымдайтындыгымыздан ормантес­ тш тердщ бул Tipuiuiiri 6i3re oai т у еш ш и зд еу , адылта донымсыздау кершедь Олардыц коллективт1к‘ , плапеталыд санасыпыц ескен- Д1г1 сонша, ормантеетштер сотые атаулыны м улде курес дуралы деп бшмейдк Сотан дарап букш Д уние-Э лем ш ц тукшр-тукшршдеп планеталардыц И н д е ормантеетштер цивилизацияныц ец жогарты сатысына жеткен аса адыл- ды жандар болар деп пайымдаймыз. Б э л т м , олар гылым дамуыныц шыцына жет!п, адыл-ой иелерш щ ец басты мадсаты — уады т пен ке n i d i к олемш адам герш ш к, гу ­ манизация дасиепм ен байыту, шекшз дун иеш ж аца да жогары сатыта катеру деп бш етш шытар. Bia салыстырута келмейтш норселерд1 салыстырып жатпадшы е м е ст з. Б1рте-б1рте 6i и, Ж ер д еп адамдар да улы прогресс flayipme жетер. Бул ретте адамдардыц 91

даз!рд!в( е зш д е мадтана алатьш ж етютш тер! бар. Сойтсе- дагы 61зд1 6ip суцды л су рак, азапда сала бередк ay, Жор бе.тш деи адам зат бал асы взш 03i: тарих дегешм^з — со- гыстар тарихы деп cenpipin, трагедиялык, дателесу жо- лында адасып ж ур е берсе, н е болмад? Адам баласыныц дам у жолы оуел баста-ак, тыгырыкда п р ел ген дате жол болса, не болмад? Ондай ж агдайда 6i3 дай да бара жатыр- мыз, мацдайымыз дап дай тасда барып согылмад? XaaiM i3 осылай болганда, адамзат баласы осыны epniri жетш TyciHin ады р заман топаладынан дутылып у л п р е аларм а екен? Татдырдыц салуы мен 6ia Ж ерден тысдары догам- ды д eMipfliii; Kyeci болдыд-тары, курдел1 сез1мдерд1ц шыр- мауында далдыд. Ж ер бетш деп адамзаттыц болашагы 6isfli урейлепд1редк Сонымен 6ipre Дуние-Элемде Орман Т ес сиядты у л гЫ улы ел бар екеш умггтещцредь Вул ел езш щ даму жолындары диындыдтары мен дайшылыдта- рын согыссы з-ад ш еш е алады екен. Осы у л п 6iare де даритын шыгар деген yMiT оты оянды кеудем 1зде... Ормантестш тер Элем дурылысыныд ш амадан тыс алые тукш рш де Ж ер дегсп планета бар екенш бшедь Олар Ж ердщ тургындарымен байланые жасауга душтар. Б ул ннет олардыц табиги бш мдумарлы ры иан рана туран душ тарлыд емес. Ормантостштердщ айтуынша, бул дацам оларра ец алдымен тецдемаз адыл-ойд - салтапат дуруы yuiin, цнвилизациялар тэж1рибес!мен • .часу уннн, Д у- н и е -эл ем деп саналы ж андарды ц адь .-ойы мен рухын дамытудары ж аца 6ip д е у 1р д1ц басталуы уш ш керек. Бул мэселеде олар б1здщ ойлаганымыздан элдедайда ерщ епш болжап б ш п отыр. Олардыц Ж ер тургындары- мен байланы е орнатдысы келетш ш щ тагы 6ip ce 6e6i бар. Э л ем деп ады л-ойдыц осы еш саласындагы к у ш и 6ipiKTip- се, табигатта ineKcia OMip орнатуды ц жолы табылмадшы. Ойткеш дан дай 6 ip д у а т болмасын, ейтеуц}, 6ip сен ед1 де е л едь .. А л, О рмантестж тер болса «адыр заманды» мил­ л иард жыл алдын-ала уайы мдап, Д уние-Э лем деп Tipiui- лштщ жаца донысын осы бастан ойлап, оны табудыц кос­ мосты д ж обалары н д а з1рд ен -а д ж асауда... Жылдамдыры соуле жылдамдыгымен 6ip«eii уш дыш аппараттармеп даруланран ормантоетжтер Ж ерге даз1р- дщ езш де-ад ушып бара алар едК Б1рад олар Ж ер тур- рмыдарывыц келМ ыш мэ, шадыруынсыз мундай сапарга шыдцысы келмейдй Олар шадырылмагап донад болып, Ж ерге баса-коктеп донрысы келмейдь Сонымен датар олар 6ia6eH таны суга элдек аш ан-ад талаптангавдавын 92

айтты. Гпздщ космостык, станцияларымыз орбитага у за д уадыт журе алатын объектшерге айналганнан берьад ор- мантвст1ктвр кездесу с э й жадындаганын тусш ген де, бул кездесуге мурындыд болуды коздеген. Олар мудият да- йындыд ж ур йзш , оцтайлы c o n i куткен. Ол сот б1здщ пешенем1зге жазылган екен, eKi дун ие аралыгында тур- ран орбиталыд станциядагы кезекпи космонавтар 6i3 ед1К... Олардыц планетасына б1здщ KeayiMia, элбетте, тецдес- cia улкен одига болды. Осыган байланысты, тек улы ме- рекелер кезш депдей, эфврде телебайланыстыц тубегейл1 ж у й е й icKe досылды. Мыц-мыц ш адырым дашыдтыдтары заттар мен Tipi бейнелер туп-тура жанымызга келш, айнала аспандагы жаркы рагап нуктелерден дэл ещм13- д еп д ей KepiHin турды. TinTi 6i3 олармен сухбаттастык та: 6ip-6ipiMi36eH дидарласып, кулййп, кэдом пдей дол алы- сып, сейлесш , мзз-мейрам болып дуан а айдайласып, 6ip- 6ipiMi36eH датар туррапдай-ад хал кештш . Бул ормантес- йктер дандай гажап сулу десец13шП Ж эне де 6ip-6ipiH6 удсамайды. TinTi шаштары жалпы коплд1р догеннщ езш де араларында дара Kori де, ды лад кегшд1р TycTinepi де кездеседк Ал дарттарыиыд шашы тура б1здщ шалдар- дыд шашы дусап агарады екен. Булардыд антропология- лыд тур-турпат' а эрдилы, уйткеш мунда да эр турл! улттар, этникалшд топтар бар. М уныд барлыгын, мунан басда да талай-талай тацга- жайып жадалыдтарды 6is eHfli «Паритетке», немесе Ж ер- аиага дайта оралганда айтып 6epeMi3. Ал енд1 е д басты мэселеге келешк. Ормантесйктер Ж ерге баррысы келед!, Ж ер тургындары далаган уадытта баргысы келед!. Олар осы й л ек й «Паритет» байланыс ж у й е й ардылы Ж ерге ж етю зуд1 б1зден етшедК Ж ерге барардан бурын олар eKi планета арасына ортадтасып станция салу программасын кел!сш алуды усынады. Бул ортад станция oyeni eKi ж ад- тыд ш й кездесу орны болар ед1 де, кеш ннеп eKi арадагм улы сапарлар жолыныд турадты б ек ей н е айналар ед1. Бул усыпысты 6is оз отандастарымызга ж етш зуго уэде берд!к. Алайда, осыган байланысты, 6i3fli басда 6ip ой мазалай Середь Мундай плапетааралыд кездесуге б1здер, Ж ер перзент- Tepi дайынбыз ба? Адыл-ойлы саналы жапдар ретш де 6is мундай врекетке батыл бару y m in ш сш -ж ей л дш пе екен? Жор бет!ндег! догамдар болек-болек eMip cypin отып»” * кезде, олар 6ip-6ipiM6H езара дарама-дайшы во—-

кезде, 6ie осы ала-дулалыдтан аттап етш, араздасуды, аддысуды умытый, адамзаттыц м уддес1 уш ш 6ipirin, 6ip Kici^eii болып, бутил Ж ер шарыныц атынан ош лдж айта алар ма eiteuoia? Бадталастыдтыц жаца 6ip дум пу1 доэ- салацдамас унпн, мемлекеттер жалган намыстыц жетегш- Де кетпес ymiH бул мэселеш ц memiMiH BipiKKeH ¥лттар ¥йымыныц ыцтиярына салуды тзд ер ден 6i3 жалынышпен етш ем 1з. Осы мэселен1 ш еш уде мемлекеттер вето право- сын-тыйым салу правосын долданбауып сураймыз. Бэлюм, T im i бул жолы, ерекше жагдай ретш де, осы правоны жой- са да болар едк Жердей тым-тым алыста журген шадта 6isre осындай 6ip жайларды ойлаудыц 03i дандай. ауыр, дандай екш ш пт десещ знп. Амал нешш , 6i3 де Жер-ана- ныц перзенттер1м1з гой, сондыдтан да Ж ер жарыдтыдтыд нерзенттерш щ мш ез! мен сыры 6i3re оте-ете белгш -ау. Е ц соцында, oaiMia туралы, б1здщ осы э р е к е т п з тура- лы 6ipep соз. Глздщ орбиталыд станциядан жогалып кет- KeniMiafli бшгеп соц, ш здердщ эуел1 абыржып, соДынан ж едел шаралар долданып жатдандарыцызды 6ia сезем1з. СЛздерд1 муншама o6irep еткешм1з 6iare де датты батады. Б1рад бул 03i дуние дидарында б1р-ад кездесетш керемет одига болды да, е з гумырымыздагы осы 6ip улы жацалыд- тан бас тарта алмадыд, бас тартуга правомыз ж о д та едь B i3 датаД тэртштщ адамдары бола тура, улы мадсат жо- лында сол TepTinTi бузуга мш дети едж . Мейл1 бул дылмыс б1зд1д-а д арымызга жуктелСш, TnicTi ж азаны б1з-ад тартайыд. Bipait, бул туралы 03ipme умыта турыдыздаршы. Ж урекпен угыдыздаршы! Bi3 Ду- ние-8лем диырынан хабар бердж . Bia буран деш н гылым- га белггаз болып келген галактика ж уйесш ен — KyflipeT жарыгынан ун датып турмыз. Kermflip шаш ормантестж- тер it,a3ipri аса бш к цивилизацияныц жасампаздары. Олармен дидарласып, тш табы ссад — букш б1здщ eMipi- М1зде, бую л адамзат баласыныц тардырында орасан зор earepiCTep болмад. Элбетте, е д алдымеп Ж ер шарыныд м уддесш доргай отырып, 6i3 осындай судбаттасуга баты- лыыыз барар ыа екен?.. Б ул шетпланеталыдтар 6isre ешдандай дауш тонд1р- мейд1. Цанша дегенмен, e ib e y ip , 6iare солай керш едь Егер 6is олардыд тэж1рибесш уйренсек, онда б!з Куннщ дуа- тын пайдаланудан бастап, дару-ж арадсы з, зорлыд-аомбы- лыдсыз, согыссыз eMip суруге дейш дагдыланар едш. Согыссыз OMip суру деген с ез б1здщ дулагымыз уйренбе- ген epci угым снядты болып e d if ly i мумкш. BipaK, Орман 94

Т ес планетасында туратын ж андардыц eMipi осылай ца- лыптасцан деп 6i3 ант-су iniin, куелйс бере аламыз. Бул планетадагы жандар да жаратылысы жагы нан б1здоц Ж ердщ адамдары сияцты бола тура, адамзат баласы ежелден арман e iin келе жатцан асыл муратца жеткея. Букшэлемдш, аса бшк цивплизациялык, ацыл-парасаттьщ nenepi болгандыцтан да олар ацыл-парасат жагынан ез- дерше туыс болып келетш Ж ер бетш деп адамдармен ашыцтан-ашык, байланыс жасарысы келедь Эрине, бул байланыс eKi жацты ц да м уддесш е нуцсан к е л п р н е й т л жардайда... Ж ердсн шалгай цивилизацияны туцгыш ашып, гажап халде калган б 1здер, елбетте, TeaipeK елге оралып, шалгай галактиканыц К,уд1рет жуйесш дег1 6ip планетадан кер- ген-бшгешм1зд1 Ж ер бетш д еп адамдарга ж едел ж етш з- riMia келедь Bia eiifli осы радиохабарды 6epin болганнан кеш н тура жиырма eerie сагаттан сод, ягни дел 6ip тэулш тен кешн, Орман Тестен уш ып шыгып, «Паритетке» барып конбац- шымыз. «Паритетке» жеткен соц 6i3 толайым Bip6acop- дыц дарамагында боламыз. Ал, esipre cay турьщыздар. Кун ж уйесш е карай ушьш шыгар алдында, «Паритетке» барып жетер уакыттыц молnrepiit косымша хабарлаймыз. Осымен Орман Т ес планетасынан берш ген 6ipiH mi хабарымызды аяктаймыз. Кездескенш е кун ж аксы. Б1здщ семьяларымызра сэлем айтыцыздар, уайымдамасын... Паритет-космонавт 1— 2 Паритет-космонавт 2 — 1.» «Конвенция» авианосецшщ ycTiидет! ерекше екшетт) комисспялар орбиталыц «Паритет» станциясында болтан тосын жагдайды талкылау жонш де болек-белек м ож ш с- тер OTiniain, ол мэжшштер осы eid комиссияныц да толык КУрамда оз ушметтер1мен ацылдасу уш ш уш ып кету1мен аяцталды. Bip самолет авиапосецт1ц уетш ен ушып шырып тура Сан-Францискога тартты, emHinici б1рнеше минут- тан кейш карама-карсы жацца — Владивостокка карай самгады. Ал «Конвенция» авианосещ сол баяры орнында — езш щ баянды мекеншде — Тыпыц мухиттыц айдынында, Алеут аралыныц оцтусигш ала жылжымай турган... К еме ycTinno цатац торт1п орнаган. Эршм оз iciH бшедк эршм сауыскандай сац... Bopi де тырс етш уп шыгармайды...

Б у л в л ке д е пойы здар шыгыстан батысца rfapaiX, батыс- тан ш ы гы сца царай ж уйткт жатады... Б у л в л ке д е тем1р ж олдыц ijoc цапт алынан басталып с щ а р а cap д а л ан ы ц к 1нд1к тусы — Сарывзект щ уланта- йы р ж азыгы к в с Ш п жатады. Апа-Бейггке барар жолдыц уш тен 6ip i артта цалды. ! К ун жарыцтыц кетершуш тез кетершш алып, ция тебеге шыццан соц Сарывзектщ устшен тенш, тапжылмай тур- ■ ды да цойды. Куп куппне isipreni шыгар, к эдш пдей ыси бастады. Сагатына 6ip, кунге 6ip царап цойып, алдында айылын жимай к всш п жатцап ашыц алцапты 6ip шолып. алып, Боранды Ед1ге 03ipme журщ ойдарыдай деп туйдь Ол бурыыгыша туйеш cay желд1рш келедц соцыпда TipKetteni трактор, оныц артында доцгалацты «Беларусь» экскава­ торы, 6ip цапталда Жолбарыс ит жортацтайды. «Бул 03i адамныц басы 6ip сэт те ойсыз тура алмай- ды екен той. Бул ацмац цабацта еле-олгеншше цаласац да, цаламасац да дамылсыз ой толцыны сапырылысып жатады екен да!» Едше жол устш де неше турл1 тыныисыз ой ж етегш де келе жатып осындай 6ip к у л к ш жацалык, ашты. Ой деген п п р т н тещ зд еп толцындай 6ipineH соц 6ipi лыцсып келш жатады. Бала шагында Eflire Аралдыц жагасында бэлендей сагат бойы отырып алып, ж елд1 куш ац жал толцындардан толцын туып, толассыз ж ец к ш п жататынын байщаушы едь Сол цозгалац 6ip сэтте тещздщ Tipi тэнш де толцын туып, цайта цирап, тагы Tipmin, тары цулап, цурдымга KeTin жататын. Сондай шацта бала цнял шагала болып KeTin, толцындардыц, кунге шагылысып ж арц-ж урц еткеп шоц-шоц тамшылардыц устше кетершш, улы топан судыц Te6ipeniciH бш ктен Keprici келетш. Сарша тамыздагы Сарывзектщ кецшге муц уялатар цула келбетц астындагы бурапыц cay жел1Ы Ед1гепщ eci- пе нелер салмайды, алда ж ол алые, ойыцды алац етер Kecip-кесапат жоц, Eflire де сол ойлардыц ортасыпда еркш ж узш келедь Ш алгайга шабар Карапар Да ет> епд1-енд1 цызып, ащы терд!ц цолацеа nici туйенщ nip мойныпан шыга бастады. «Э, бэлем,— деп кулш цойды Едгге,— цара терге малыпа бастадыц ба! Аццаптал бола бастадыц ба? А, азынаган айгырдай хайуан пеме1 Ацымагым мепщ, ой ацымац!» Е д1геп5ц козш е еткеп-кеткеп купдер елестеп, цаидагы- жайдагы жагдайлар орала бердь Ол кезде Казангаптыц цол-аягы сау, куш-цуаты бойында едк Сол 6ip т1збек-пз-

бек ойлардыд арасынан 6ip мудды елее мезгш с!з ж ар д ете далып, ecKi жараньщ аузы н тырнап K erri. Д уга да сеп болмады. Сартап болган сагыныш мудын ум ы тпад болып, дуран cypeciH дайта-дайта сыбырлап та айтып кердь B i- рад ж уреп туешр кенбедй Воранды Eflire сонда тунерш сала бердд онсыз да салып урып сау ж е л т келе жат- дан туйеш тектеп-текке сауырынаи сабалап мазасы кетт!. Ф уражкеш баса киш алып, артында келе ж атдандарга енд1 бурылып та дарамады. Цалып доймас, дайда кетер дейсщ, сол етп-кетт1 болган одиганыд бул бодмурын жас- тарга дандай датысы бар. Булар турмад сол 6ip муцды жай туралы осы уады тда деш н эйел1 eKeyi д е Tic жарып керген емес. Ол i d i n жайын тек Ц азангап дана 6iлет{н, оныд туйш ш кезшде тек Цазангап дана шешкен, шеш- кенде де адылмен адал шешкен. Цазангаптыд сол эдш uicuiiMi болмаганда, Eflire бул Воранды р азъезш щ е зш эл- дедаш ан тастап кетш далатын efli гой. Сол елу 6ipiHmi жылдыд аягында, ды стыд коз! ды рау- да осы разъезге 6ip семья Kemin келдь E p i, ей ел д е ю ул балалары бар екен. Улкен улы Дауыл бес ж аста, Kim ici уш жасар екен. K im icm iq аты — Ермек. Ал Эбутелш Цут- тыбаевтыц oai Едшемен дурдас болып шыдты. Ж ап-ж ас ж т т кунш де согысда дей1н 6ip ж ы л ауылда мугал1м бо­ лып icTenTi де, дырыд б1рш 1ш ш ц жазында, согыс баста- лысымен-ад эскерге алынып, майданга аттаныпты. Сонда бул Зэрипага согыстыд аягын ала, яки содында уйленгеп болады гой. Мунда кешш келгенге дешн Зэрипа да темен- ri кластарга сабад беред1 екен. Енд1 Mine тагдыр деген тайтадай буларды Сарыезекке, Борандыга тыдсырып айдап келген гой. Сарыезектщ ит байласа тургысыз ду медиен даласына олар жетшкеннен келмегеш э дегеннен-ад белгып болатын. Эбутелш пен Зэрипага жумыс басда жердей де табылар efli. Cipa, басда барар ж ерд басар тауы далмай, амалсыздыд кун1пен келген болар Борандыга. Борандылыдтар э у ел д е, булар кепке щыдай доймас, б1раздан со д тайып турар деп ойлаган. Борандыга келгеншен кеткеш жылдам та- лайлар болган. Едете мен К,азангап та солай пайымдаган. Эйткенмеп Эбутэлш тщ уй inline булар дырын да б а д та- нытпай, сыйласып KeTin efli. Иман ж у зд д м эдениегп жандар екен. Турмыстары кембагал болатып. Ерл1-зайып- ты eneyi де ешшмнен далыспай жумыс штейдь Ардалап шпал да тасиды, боранды кезде ypinfli дарды да куреп, суыдда тодады. Не керек, жолшыныд жумысы не болса, 4-3270 97

соны ц бэрш iстойл!- А йтары не, Э бутэлш пемю тердщ цо- лына туткынга тускендж тен де баты тайы п журсе де, суттей уйы ган эп-эдем1 семья болатын. Ол кезде согыс жыл- дарыныц аламаптасыры сап-сап басылган да сшщты едь Бул жылдары бурынгы туткынга тускендерге сатцын, жау деп царауды цойган сияцты болатын. Ал борандылыктар болса, бул ж а т ы й TinTi е ск ер ш т е ж а т ц ан ж оц . Е , тут- цында болса болтан ш ыгар, согыс жецшпен аякталды. Д униеж узш ж сол 6ip сойцаида т м не кермедк не болмады. 9н е базб1реулер wii кунге дейш турац таппай, ж алганныц ж а ры ты н д а с ан д ал ы п ж у р г е ш . Согы сты ц сойкан ы эл1 де соцы ц н ан к ал м ай , су м ел ек теп ко яды ... Сонды цтан да бо­ ра н д ы л ы к та р ж а ц а Kemin келген сем ьяп ы с у р ак к а алы п, эу р е eTin ж а т п ад ы , о н сы з д а сорды ц сорасы н сор ап тан iui- кен бейш аралардыц жарасын тырнап не кылады. Келе-келе борандылыктар Эбутэлшпен калай достасып кеткеш н ездер1 де сезбей калды. Эбутэлш акылды адам е д ь Б а с ы н а туск ен KacipeTTi у ай ы м даи ж унж 1м ейтш . Е д ь геге осы мшез1 унауш ы едь EKcecin тушрмей, тагдырта н ал ы м ай о т т ь Д у н и я х а л ш TyciHfli де, тагд ы р ды ц салганы - н а кенд1, оны TyciHin, б ш у де а дам н ы ц а д а м г е р ш ш ш . 9i”ie.ii Зэрипа да бул халд1 жан-тэш м ен сезш гендей едь Ж аз- м ы ш ты ц ж а зг ы р у ы н iuiTeii у к к а н бу л eitey i е н д ш ж ерде ем1рд1ц Moiii 6ip-6ipiH e TipeK, е р ек ш е сез1мтал болып, i<ip- бщ ш з, ш рж щ Ы з TipniK к еш у е к е ш п у ты ны сты . Соныц ар- к асы н д а а зы п -тозы п кетп ей кун Kemin, 6ip in e-6 ip i пана болып, уакы тты ц сурапыл дауылынан ездерш де, балала- рын да коргап бацты. М уны Eflire кеш н тусш дь 8cipece Эбутэлш сергек едь Ол семьясыз 6ip кун де тура алмай- тын. ¥ л балалары — оныц сыйынары, ем1ршщ мэш мев сэш солар болатын. Bip минут бос уацыт табылса, балала- рыныц касында болып, сауатын ашып, Typni epieri жум- бактарды eai ойлап айтып 6epin, eai ойлап тапкан кайдаты 6ip ойындарды уйрететш. Ерльзайы пты eKeyi жумыска кеткенде ayeni балалары п баракта necia калдырып журдь М ун ы Kopin У ю 'баланы ц ж а н ы ж а й тап п ай, ш ш кентай л ар - ды ез уйш е жетектеп экелетшд1 шытарды. Эбутолштш б арактагы уйш е Караганда, бул кезде Е д й е н щ yfii б1ркы- дыру коцды да, уядай жылы болатын. Осыдан барып еш уйдщ арасы жымдасып кетт!. Б ул кезде Ед1генщ ушнде де Э б у тэ л ш т щ б ал ал ар ы м ен ту й дей ж асты eKi к ы а ecin к еле ж а т ы р efli той. B ip KyHi ж о л бой ы н дагы ж у м ы ста н оралы п, б алалары н ал а кетуге ю рген Эбутэлш мынадай 6ip усыныс цойды:

— Былай болсын, Eflire. Мен е з балаларыммен 6ipre сенщ дыздарыдды да окытайын. Мен осы уады тда деш н булармен ершкешмнен ауре болып журген жодпын гой. Eni уйдщ кшшентайлары 6ip-6ipiHe бауыр басып далды, 6ipre ойнайды. К ущ цз сен дер дж ш де, ал кешке б1здщ уйде болсын. Муны мен неге айтып турмын? Bis, не керек, шал- гайда турып жатырмыз гой, турмысымыз м эз емес. Сон- дыдтан да бул баладайларды оды ту керек. K,a3ip деген зымыран заман келе жатыр, демек буларды титтейшен бш м ге ауыздандыра беру керек. Бурын зщ пттей ж т т бшетш одуды булар шынашадтайыпан nrepin алмаса бол- майды. Онсыз enfliri оду жалынан устатпай кетедь Эбутэлш тщ бул харакет1н1ц ыэн-магынасын Eflire тагы да кеШ трек, сойдан согып откеннен сод барып б1р-ад ту- cinfli гой. Борандыныд жагдайында Эбутэлштщ басы ш- pinTap ш адта оныц е з куппмен балаларга icTep жадсылыгы тек осы жол болуы керек екенш Едше кейпн угынды. Сейт- се Эбутелш балаларына долыпап келген жадсылыдты TeaipeK дарытуга асыддан еден гой, е з eMipiH балаларыныд eMipiMeH жалгастырып, e 3i елее де, солар ардылы ж арыд дуниеде жасамад болып, балгындардыд есш де, журегшде жатталып далуга жапталасдан екен де. Кешке Эбутэлш жумыстан дайтданда Зарина eKeyi е з балалары мен Eflire- нщ дыздарын жинап алып, мектеп яки балалар бадшасын ашдандай болатып. Балдыргандар олшпеш уйренш, шм- дйй жадсы шыгар екен деп ынталанып, 6ip-6ipiMen жарыса сурет салып, улкендер одып берген штап сезш тыддап, кейде 6epi 6ipre досылып ел ед сезш андете ж аттап ж ата- тын. Б ул 6ip дызыдты шаруа болганы сонша, Е д1генщ 03i де ж ш -ж ш келш, дызыга дарап, бадылап отыратынды шырарды. Эйтеу1р, 6ip ж елеу тауы п, бул уйге У ю бала да келуш жш леттд сондагысы е зш щ ды здары ныд не icTen отырганын керм ем ш . Боранды Eflire ем1ренш, ж а н -ж у р еи елинреп, eci кеткен. ИПркш, бул сауатты адамдар — му- гал1м дегендерд1 дойсадшы! Улкен болып дала тура, бала- мсн бала бола кетш, тш ш тауып, баланыд бабын бнлген- iepiHe дарап отырудыц eai 6ip ганибет дой. М ундай кеш- терде Е д1ге булардыд назарын аударгысы келмей, елеусьз гана 6ip бурышта отырар едЕ Ал, уйге т р е р д е табалды- рыдты аттай бере бас шпмш алып: — Канырлы кеш! Mine, балалар бадш асына 6eciHmi шэшрт те келдд— дер едь Оныд бул келуше балалар да уйренш кеткен. |\\,ыэдары мез-мейрам. Э кеи отырганда олар не 1стесе де

бар ынты-шынтысымен icTeyre тырысады. Eflire Уюбала eKeyi кезек-кезек пешке отын салы п, балалар тоцып дал- масыи деп барадтыц im in жылытады. Б ул жылы Борандыга MiHe осындай 6ip семья келш паналап едь B ip д ы зы ры , эдетте осындай мыцболгыр адам- дардыц жолы болмайды-ад. Эбутэлш Куттыбаевтыц соры тек немттердщ тутдын- да болгандырыпда рана ем ес едь Бадыты ма, соры ма, мм бшсш, 6ip топ эскерп тутдындармен 6ipre ол Оцтустш Ба- вариядагы концлагерьден дашып ш ырып, дырыд yuiiiiuii жылы Югослав партизандарыныц датарынан б1р-ад шыд- ты. Ю гославияныц азатты д армпясыныц дурамында Эбу­ тэлш сорыстыц аягына дейш майданда болды. Сонда журш жараланып, сонда жазылып та шыдты. Югославияныц ескери ордендер!мен наградталды. Ол туралы партизан газеттерш де жазы лып, cypeTi де басылды. Цырыд 6eciHmi жылы елге оралганда, тергеу комнссиясынан ©Tin ici да- ралганда элг1 ерл ш ic ie p i оте-м ете кемектесы де . Концла­ герьден даш данда он ею адам екен, содан туган елге тер- Teyi Tipi оралган. Тертеуш щ де бадыты бар екен, Советтщ тергеу комиссиясы Югославия азаттыд армпясыныц 6oniM- menepi орналасдан ж ерге келд1 де, Югослав командпрлер1 советт1к бурынгы эскери тутдындардыц жауынгерлж, адамгершшш дасиеттер! туралы, фашистермен партизан- ды д куреске датысдандары туралы жазбаша турде мшез- деме-куэлщ бердь Не керек, e n i afiFa созылган талай-талай ж ауап алу, кездесы ру сиядты тексеруден соц, талай-талай умы пен урейден соц Эбутэлш Дуттыбаев езш щ кшдш кескен Да- задстанЫна оралды. Азаматтыд правосына нудсан келть ptareii ж од, Шрад эскерден дайтдандар пайдаланатын жецшдштерге де не болган ж од. Эбутэлш Дуттыбаев му- нысына екпеломедь Согысда деш н география пэшнщ MyraniMi efli, сол ж умысы на дайта K ip ic ii. А удан орталы- рындагы мектептердщ б!р1нде бастауыш кластардыц жап- ж а с MypaaiMi Зэрппаны кездесНрд1 гой. 1луде 6ipey болса да, eKi ж адсы досылатын 6ip сэттер кездеседь И з, сирек те болса, кездеседь Сойтш жургепде Дунне-Элемде жецштщ алгашды жыл- дары да ете шыдты. Орасан жец!стен соц, агыл-тепл дуаны ш тан соц элем аспанында «дырри д а б а д сорыстыц» алгашды дар ушдындары да дыламыдтай бастады. Кешн- пен бул ызгар датая T y c ii. Элемнщ эр тусында сорыстан 100

содгы адыл-ойдыц жулын-жуйкес!, шнэратты буындары дурыстапа далды... Географияныд 6ip сабагында сол дурыстанган буын сыздап доя бердь Ерте ме, кеш пе, осы ж ерде ме, ж ок, бас- да жерде ме осылай болура тшс едь Эбутэлш болмаса, сол сиядты басда б1реудщ басынан бул одига етуге Tiiic бола- Эбуталш ceriaimni кластыц одушыларына элемшц ев- ропалыд б о л т туралы айтып турып, тутдындарды конц- лагерьден алып шыгып О цтустж Баварнядагы Альпы тауларындагы тас дазу жумысына салганын, содан дара- уылдарды дарусыздандырып, Югослав партизандарына дашып барып досылгандарыи оцпмеледь Согыс кезшде жарты Европаны шарлап шыгып, Адриатика ж эне Ж ерор- та тед1здер!шд жагалауларында болганын, сол жерлердщ табигатымен, жергйпкт1 халыдтардыц т у р м ы с т р г ш л т - мен жадсы таныс екеш н айтып бердн М уныд бул эдп м е- ciniд бэрш одулыдда сыйгызу мумшн емес дой. 0 3 i козБ мен керген одиталарды айтып мурал1м mipKiH география пэн in байыта, одушыларды дызыдтыра туспекпп efli рой. Тадтара ш н ген Европаныд географиялыд картасы кок, жасыл, доцыр бояулы ед1. Мугал1мнщ таядш асы сол кар- таны сызгылап, тауларды, жазы дтарды , езендерд1 TypTin етш, кей-кейде a3i журген, кэп жылдар бойы дысы-жазы, KyHi-TyHi согыс болган, эл1 кунге деш н Tycine KipeTiH таныс жерлерд1 ш удылап отеди KiM бьпедь мугал!м таядшасы картада коршбейтш 6ip нуктеш де туртш ет- кен шыгар. Сол нуктеде оныд даны тегш ген. B ip дап- j талдан ж а у автоматы ырылдап д о я бергенде, бул тобе- ден томен дарай бектерлей домалап дулап, судай аддап даны таргыл тас пен кек inenTi суарран. Ал дызыл дай мына турран мектеп картасын ж уы п кетш , томен дарай саулап агып туррандай да болып KopiHfli, 6ip м езпл . Ал гол о д тиш дулаган шадта басы айналып, к о зш щ алды дарауытып, таулар тодкершш, аспан аударылып бара жатданда, оз1мен 6ipre былтыр ж азда Бавария тас ш ах- тасынан 6ipro дашдан поляк жолдасын бар дауыспеп: «Казимир! Казимир!»— деп айдайлап шадыргап. Б1рад поляк оныд даусын еатпеген. 6йткен1 Эбутолш бар дау- сымен айдайладым деп ойлаганмен, тырс етш ун шыгар- маган. Тек партизандар госпиталшде дан дуйып, жаньш алып далганда рана есш жиган. Элемнщ Европа б о л т туралы одушыларга сабад ай- .ып турып, 9бутэл!п Цуттыбаев озш е o si т а д далды: 101

осыншама дп ям егп бастан кешкен ж ай туралы, муиы 6ip дэл езш щ басыиап емес, басда б!реудщ басынан кешкен одигасы сиядты т эгтш то п дана, кэ;цмп геогра­ фия neniHe датыстырып дана айтып турганы гаж ап едь Сол арада алдыдгы партадан 6ip баланыц долы сопац eTin кетершд1 де, мугал1мнщ ceaiH белдБ — Агай, сонда cia пленде болган болдыцыз гой? Баланыц K03i Mi3 бадпас суыд кез еден. BeTi шэуши- ген, neri дайды лау коршдк 0 3 i eKi долы н ж ам басы на дысып, «смирно» тур. Осы баланыд Tici OMip-бади муга- л1мшц есш де далды астыцгы TicTepi у стщ п TicTepinin уст1не шыгып туратын дайды иек еден. — И э болдым, оны неге сурадьщ? — Онда неге ез1ц13да езпБ з атып тастамадыцыз? — OaiMfli 03iM неге ол йруге THicniH? Онсыз да жара- — Неге десещ з, ж ау цолына пленге тусу дылмыс. Сондай буйрыд бар! — Шмшц буйрыгы? — Жогары ж адты д буйрыгы. — Опы сен дайдан бш ейд? — Мен бэрш де бшемш. Б1здщ уйге Алматыдан, тш- Ti Москвадан да ш й л ер келш турады. Демек, cia ТКога- ры ж адты д буйрыплн орындамагансыз гой? — Cenin эк ед согыста болып па ед1? — Ж од, ол согысда баратын эскерлерд1 жасадтаган. — Онда екеум1зд1д TyciHicyiMis диын еден. Тек ай- тарым, айналайын, менде басда амал далмап efli. — Bapi6ip ci3 буйрыдты орындауыдыз керек efli. — Эй, сен немене тише б е р е й д? — деп басда 6ip оду- шы орнынан атып турегелдь— Б1здщ агай югослав пар- тнзандарымен 6ipre согысты гой. Тагы не керек саган? — Bepi6ip ол жогары ж адты д буйрыгын орындауы керек efli!— деп э л п дайды пек дасарысып турып алды. Сол-сол екен, тылсым тыныштыд таре кет1п, кластыд im i гулеп ала женелд1 «К ерек!», «Керек емес!», «Tuic- тП», «TniCTi емес!», «Дурыс!», «Дурыс емес!» Мугал1м столды дойып кеп далды: — Тодтат co3fli! Бул география сабагы! М енщ далай согысданымды, KiM болганымды керек ж ерщ де тш ей адамдар oaflepi тексередП Ал даз1р картага дайта ора- лайыд! Тагы да сол карта. Bip буш рдей тагы да автомат ты- рылдап, карта алдында таядш а устап турган мугал1м 102

диялдан баяу рана дулап бара жатып, Европаныд кек, жасыл, додыр TycTi картасын даны ж уы п кеткен сол 6ip кезге ыйнбес нуктеш кластагылардыд еш дайсы сы тары да байдай алмай далды Fofi... BipHeiue куннен кейш мугал1мд1 ауданды д о д у бел1- м1не шадыртты. Ондагылар артыд ауыз с ез айтпастан, оган: ыд-жыдсыз арыз бер де, ез ерш дм ен жумыстан бо- сан; тутдында болган адамныд жас урнадда сабад беру- ге моральдыд правосы ж од,— дед!. Сонымен Эбутэлш Куттыбаев Зэрипа eKeyi тудрыш улы Дауылды душ адтап, облыс орталыгыпан шалрай жатдан басда 6ip ауданга ауысуга мзжбур болсын. Bip ауылга мурал1м болып орналассын. Елдщ аты ел рой, cinicin кеткен сиядты едд баспана да табылган, дабшет- Ti ж ас ыурал1м Зэрипа оду бел1мшщ M enrepyinici болып та тагайындалран. «Аузыд адда тигенде тумсырыд дана- сын» деп 6ipey даррап дойган ба, сол eKi арада Ю госла- вияра байланысты дырыд ceri3 in m i ж ылдыд шатагы шарт-шурт ете далсын. Е нд1п ж ерде Э бутэлш Цутты- баевда журт тек бурын ненпстердщ тутдынында болран деп дана бшмей, узад уадыт шетелде журген адам ре- тш де кудштене дарайтып болды. Ол 0 3 in in тек югослав партизандарымен 6ip re фаш истерге парсы сорысданын дэлелдеп бадса да, мунысы штифатда алынбады. Оныд адал екеш н 6epi де бш е тура, TiuTi жандары аши тура, оны доррап далуга еш ш мш ц батылы бармады, бэр! де ондай жауаикерш!л!ктен дашты. Тары да аудан ды д о д у бел!мше шадыртылды, тары да ез ыдтиярымен жуыыс- тан босану босдыны дайталанды. Осылайша ана жерден де, мына жерден де кеше-ко­ ше, Эбутэлш Куттыбаевтыц семьясы елу 6ipiiiHii жыл­ дыд аягында дыстыд дадаган ортасында Сарыезектщ Боранды разъез!нен 6ip-an ш ыддан рой. Елу екшпп жылдыд жазы ерекше ыстыд болды. Ж ерд!д тандыры кеуш, ысып кеткен! сонша, Сарыезек­ тщ KecipTKenepi дайда тыгыларын бшмей, адамдардан да дорыдданды дойып, алдымдары атдадтай булкшдеп, ауыздары н арандай ашып, уйдщ табалдырыгына дей!н «Y ripin келетшд! шыгарды; эйтеу!р, шыжрыргап кун> нщ дызуыиан дутылса болганы. Ал дузгын дара дустар салдындамад болып, кокке оуелеп кетке!» сонша, жай козге кершбес ед!. Тек анда-санда жанталаса дад д етш,

сопап соц кепке дейш \\'Hi eniin , ыстыдтан шал: ыгап мунар ауага сщ ш кетедь Bipait, жумыстыц аты жумыс. Пойыздар шыгыстап оатыеда, батыстан шыгыеда да рай агылып жатады. Бо- рандыда неше пойыз тодайласып, неше нойыз ажырас- пады десецш ь М ем лекетиц улы куре тамыр жолындагы транспорттыд ж ур у ш е еш дандай ыстыд кэдерп бола алмас. Жумыс сойтщ е з ж ен-ж уйеам ен журш жатты. Жол бойында ннлдеш ц шыдылдаган кунш де долга долгап Ruin id e y r e тура келдй бй тк еш ж алац долмен тае устап болмайды, ал текпр дегеш ц дарып туседь Тас тебеден кун жарыдтыд itepiituie uyfiflipin турады. Суды гой, эдет- тепдей, цистернамен тасиди, ол разъезге жеткенше дайнап кетед! десе де болады. Ш нще шген кшм ею кун- нщ imiHfle кунге куйш , одып шыга келедй Ш ш дедеп мундай аптаптан repi, дысты Kyuri садылдагап ец дат- ты сары аяздыц езш де жумыс icreren элдедайда иман- таразы. М упдай аптапта Боранды Eflire ЭЗутэлш ко эл-дуат 6epin, шыдамын шыддайды: — Е, мундай ж аз б1зде жылда бола бермейдй Биыл гана гой осыидай болып тургапы ,— дей д | ол дудды 6ip куннщ ыстыгына 03i KiHoni адамдай.— Енд1 он бес кун, epi кстсе жнырма к у п и т кеш н ыстыд дайтады. Эй ез1 де титыдтатып болды-ау, дурысын, дурыгыр. Бул Сары- езектс кей жылдары пплде шыга ауа райы курт езгередй Ондайда соноу ды еда деш н мамыражай куз болады, до- дыр салдында мал доцданып, адамдардыд арда-басы жа- зылады. Байдаймы н, нышанына Караганда, биыл сондай доцыржай куз келедь Сэл-сэл шыдасацдар, аджарылдап кун туады. — Кешлдп; бересщ гой, эйтеу1р,— деп жымиды Эбу- тэлш. Едп-енщ ниетш бш п -ад тур. — Беруге де болады. — Ж адсы соз — жарым ырыс. М уныда да радмет. М ше меищ тур1ме дарашы: моншада отырган сиядты- мын. М е т дойшы, озепмд1 ортейтш ез дамым емес. Зэ- рипа eKeyiMia шыдармыз-ау. EKeyiMie будан да зорды коргенб^з. Балаларды айтсадш ы... Олардыд дпналганын кергенде, жаным шырдырайды... Борапдыныд балалары жагага ладтырып тастаган ба- лыдтай мец-зец: оларды шыжыган ыстыд пен дапырыд- тан дутдарар ж ер ж од. Айнала тошректе не 6ip туп тал. 104

r e 6ip агып жаткДВ 6ip цасыц жылга да ж оц. Б алага ец цызыгм сол емес пе. Кектем шыгып, Сарыезектщ сай- саласы, ойы мен цыры аз гана кун жасыл syMipeT ж а- мылЕанда, бала-шага 6ip ж асап цалады. Д оп ойнап, жа- сырыпбац ойнап, ен далада асыр салып, сарышунац дуа­ лен, мэз-мейрам болады. Олардыц к,пырга кеткен цицу даусын еспген д е адамныц е т-ж у р еп елж 1рейдь Ж аз 6apiH жайрата келедь Тынышсыз, тынжылы ба- лалардыц eein алапат аптап бей-ж ай eTin езш тастайды. Олар Kipepre ж ер таппай, уй -у й дщ ыеындэеы келте ко- лецкеге келш тыгылады; apu -6ep i пойыздар еткенде га­ на тасадан бойлап-бойлап царап цояды. Олардыц бар ерм еп осы пойыздар: мына ж акда цанша пойыз, ана жацца цанша пойыз еткешн, цаншауы ж ук тасыгыш, цаншауы жолаушы таснтын вагондар екенш санайды. Жолаушы таснтын пойыз разъездщ тусынан етш бара жатып, ж-ypiciH сэл бэсецдеткен кезде, балалар: эй, енд1 осы пойыз тоцтайтын шыгар-ау, деп дэм еленш цалады да, цолдарымен кунд1 цалцалап, ж ур ш бара жатцан по- йыздыц соцынан алцыпып алып уш ып ж у п ре ж онеледь KiM б1лед!, сонда, бэлшм, олар мына тозацтан цутылгысы келш, пойызга ййш п, алые ж ацца кетш цалгысы келе- TiH шыгар. Бала ппркш ш ц ацгал дэм ес1 не демейдь Сонда Борапдыныц балалары зымырап бара жатцан ва- гондардыц соцынан цызыга да зарыга царап цалганыи кергенде, журепщ ц элденендей куш жулцып бара жат- цандай болады. 8 л п еЫк-терезелер1 айцара ашылган вагондардагы жолаушылардыц да куш кун емес: цапы- рыц пен цоцырсыц шетен, цужынаган шыбыннан запыста болып, жынданып кете жаздайды. Б1рац олар, эйтеу1р, еид1 eKi тэулштен кеш н азап жолынан цутылып, айдын сулы, жасыл нулы жерлерге баратынына коздер1 жетед! гой. Сол жазда ересек бнкен, ерлер мен ейелдер жас нэ- рестелердщ обалып ойлан цат-ты куйзелдь Ал Эбутэлш - Tiu ереюпе куйзелгешн тек Зэрнпа, тагы 6ipey болса, ci- рэ, Ед\\ге гана бш д1. Бул туралы Зэрнпа мен Eflire еке- y in iu арасыпда эц п м е де болды. Сол эц п м еде бул ерл1- зайыптылар тагдырыныц тагы 6ip сыры ашылып едк Булар сол KyHi TeMip жолдыц цапталына цпыршыц тас тесеп жатцан. Ары-бер1 еткен пойыздардыц салма- гмипп сслюлдеп, шпалдардыц астындагы цпыршыц тас мсырылып тусе бередг Булар соны бекемдеп, шпалдар­ дыц, рельстщ табанын 6eKiTTi. Бул жумысты аргы-берп

пойыздар OTin кеткепде гана штей алады. Мывавдаб ыс- сыда бул 6ip опбейтш, азав жуиы с болатыв. Туе элетш-, де Эбутэлш бос бидонды долына устап, туйыдта турран цистервадав ыстыд су алып келмек болды. Жолай бала- ларга да коз дыры я сала келеш н дед!. К ун-куйin тургапыпа дарамай, ол шпал аттап, жыл- дамдата басып бара жатты. 0 з дамын ойлар ол жод, ба- ларына асыгып, ентелей туседь Typ-Tyci белпы з болып, одып кеткеп майка сойдпган суйект1 иырына ш н л тур. Б асы вда мыжырайгап дамыс далпад, арыдтараны сон- ша, шалбары салбырап, мыдывынан Tycin далайын деп тур. Аягыпда баусыз, ecKi «рабочий» бэтщке. Ол еште- деге назар салмай, бэтщ кесш щ табапы салпылдай, шпалдармея адымдап барады. Артынав пойыз таянып далгапда да, бурылмады. — 8 й , Эбутэлш , жолдав былай шыд! К улагы д 6iTin далган ба-ей?!— деп айдай салды Eflire. Б1рад Эбутэлш еепм едь Тек паровоз гудок бергенде рапа, жолдан шыгып, ецюке ту е й , сонда да ардырап ба­ ра жатдан пойызга бурылып коз салмады. Паровоз eci- riHen машинист буран ж уды ры д бш егеш н де керген жод. Сорыста ж ургенде де, тутдынра тускенде де шашы агармаган. Эрине, онда жасы рад едд майданра он тоидз жасында, iciiui лейтенант ш еш мен аттанып едь Ал енд1 сол 6ip Сарыозектщ жазы нда шашын ды рау шала бас- тады. Кутпеген дырау доп-дою шаштыд о жер, бу wepi- неп бурд-бурд ете далып, самайын тутас ад шалды. За­ мен тузу, коцш1 тод кезде, нагыз бозым ж т т т щ e si-ад болар едь Ж азыд маддай. дыран тумсыд, ат жадты, дой кезд1 Эбутэлш судгад бойлы, эсем >KiriT едь Зэрипа ш ындыдда берпЫ здей далжы ддап: «Эй, Эбу, жолыд болмаган ж т т е щ рой, ойтпесе сахнада Отелло ролш ой- найтын адамсы д»,— деп едь Эбутэлш те мырс етш: «Онда мен ceHi нагыз надуры с болып буындырып ол й - рер eniM. Опыд к ереп не саган!»— деп доятын. Эбутэлш тш арттан келш далран пойызды байдама- раны Едшеш кэд1мпдей абыржытты. — Сен оган айтып дойсадшы, онысы Heci,— деп З э- рипапы кустеналагандай болды.— TeMip жолмен журуге болмайды. Ол у ш н машинист ж ауап бермейдь Мэселе онда да емес. Копе-корнеу датерге бас Tirin не керек? Зэрипа контершеу тартыл бара жатдан алау бетш жед1мен cypTin турып, KypciHin салды:

— Оныц осынысынынап д о р дам ы н , дай д ам ... — Не деп? — Дордамын, Eflire. Сенеп жасыратын не бар. Ол балалардыц, мына менщ обалымызга далдым деп дай- гырады. Мен буган куйеуге шыгарда, туган-туысданда- рымныц тшш алмай, кетш далдым гой. Улкен агам талагы таре KeTin: «вле-елгеш цш е пуш айман боласы д ады- мад! Сен куйеуге тиш бара жатдан ж одсы д, бадытсыз- дыдда басыцды Tirin бара жатырсыц. Сенщ балалары д- ныд балалары эл1 тумай жатып бады тсыздыдда ушы- райды. Ал сенщ сол гаш ыд ж армц, егер басында миы болса, уйленш семья дуруы керек емес, асылып елу1 керек. Оныд тыгырыдтан шыгар жолы сол гана!»— деп едд BipaK 6ia ез деген iMiepeH дайтпады д. Адыры согыс 6iTTi, eHfli Tipiaep мен елш ердщ есеп айырысатын не жо- ш бар, деп умггтендш. Bi3 Эбутэлштщ де, менщ де туыс- тарымыздан аулагырад болуга тырыстыд. Мына сумды д- ты кермейсщ бе, содгы рет э л п агам оз долымен арыз жазып: «Мен дарындасымныц Эбутэлш Цуттыбаевда куйеуге шыгуына дарсы болганмын. Мен дарындасым- нан безд1м, коп жылдар бойы шет елде болган Эбутэлш Куттыбаев дегенд1 мен бмм еймш , бш пм де келмейдЬ),— денть Сол сол екен, тагы да cypriii басталды. К,айда бар- са д та маддайымыз тасда тиедд ендi Mine адыры Боран- дыдан б1р-ад шыдтыд. Басда барар жер, басар тау жод. Зарина шадпад тасты шпалдыц астына жулдына тыддылан, ун-тунс1з далды. Алдыдан тагы да пойыз ке- piHfli. Eflire eiteyi курек, зембьпдерш суйретш дапталга Eflire муш юл халге тускен осы жандарга, eflTeyip, 6ip долы ушын беру керек екенш сездк BipaK оныд долы- нан не келед1, балешц бастауы Сарыезектщ cap даласы- нап да алыста болатын. — Б1здщ мунда кун Kepin жатданымызга кеп жыл болды. Сендер де э лi- а д уйренш , ж ерспнп кетеаддер. \"Пришли керек дой, afrreyip, деп Зэрипаныд жуз1не да- рады. 0ai ш т ей ойлайды: «Е, Сарыезектщ наны кермек татиды. К,ысты куш алгаш келгенде гой, осы Зэрипа ап- пад едд енд1 жер-татырындай болыпты,— деп есш сулу- дыд кеа алдыдда ceMin бара жатданына inii удай ашы- ды.— Шашы дандай долац едд енд1 т е л д е п кодедей бо- лып кушп nerinTi, TinTi ащы кун Kipniritic дейш у й т и «ifiopiiiTi. Epui дад-дад айрылыиты. 8 й , бейтпара-ай, муидай eMipre жаралмаган сор маддай. Сейтсе де кеуде- 107