Ш. Айтматов. Боранды бекет

екеп? Тарыгып, зарыгып ж урсе де Зарина неге оны жад- сы керш далуга т и к , неге Е дк е солай деп ойлауга тик? Балзларга Е дкенщ кумэш жод, олар дегенде Едкенщ шыгарга жаны белек, балалар да Е дкеш жандарындай ж адсы кередк Б1рад оган Зэрипаньщ пысдырганы бар ма? Оу, Е д к еш елп'рд!ц eai алдадаш ан еле-елгепш е ту­ ра цты MeKeniHe дондырып, балалы-шагалы eTin, аяд-до- лын мы дтап м атап тастагапда, Е д к ен щ xinTi э л п дей ой- л ауга, элдедайдагы ны ди ял дауга хады сы бар ма, cipe?.. Борандыньщ Даранары oai талай-талай журш еткен таные содпадпеп, сауырына дамшы салдырмай сау желш сарпап келедь Сарыезектщ олшенбеген даласыныц тана- бын дусырып, кектемп белес-белдермен, сай-сала, кене- p e c i Keyin далган, соры ш ы ддан тузд ы келдермен анда- санда боздай бадырып дойып заулайды. Оныд устшдеп Е дк е ой-диялмеп erinin, ез1мен eei ауре... Ж ан-дуниесш- де тай-таласы п, арпалы сдан с ез1.мдер ш арпуы ныц эсер1мен д у гаыбын жан шырдырап, мына байтад Сарыезектщ даласына сыя алмай, соншама кед дуниедеи пана таппай ты ры лдайды. Бул дозадты д азабы едь.. Осындай куй кешш ол Цумбелге д е келш жоттк Эри­ не, ол Зерипапыц туыстарыиаи хат келш жатса екон доп ткгейд!. Bipan сол туыстары ж епм -ж еш р далган семьяны Kemipin алып к е тед к а у деген зы мияп ойдан Е д к ен щ о зе п у зш ш кете ж аздайды . Почтага барып е д д Зарина К,утты- баеваныд атына еш дандай хат ж од екен. Сонда ол далай дуан ганы н ез! де байдам ай далды . К,анта ар-уятпен ар­ палы сдан 6ip ж ам ан , дулей ой жылт eTin: «Х ат келмесе, келм егеш ж адсы » дегендей болды . Содан с о д ол, обалы не керек, Зэрппаныд тапсырмаоып орындап, уш адреске уш телеграмма ж1берд1. Осы шаруапы тыпдырып, кешке та- ман уйге оралды... Э пе-м ш е дегенш е кектем GTin, ж а з да келд!. Сары- езек т1Ц ш еб! дур ап , кунге куш п, даудырай далды. К ек­ тем п жайдалган кекорай эдем! 6ip керген тустей ете шыдты. Сары дала дайтадан саргайды. Ауаны аптап дыш- тап, пплде ж ады пдап келе жатты. Ал К¥ттыбаевтардыц туыстарынан бурынгыгпа лэм-мим хабар-ошар болмады. Олар хатд а да, телеграм мага да ж а у а п бермед!. Пойыя- дар болса Боранды бекет ардылы ары-бер! заулап, ем!р mipKiH е з ж е т м е н е тш ж атты. Зэршта енд! жауаптан кудер узд!, туыстарынан кемек кугу — дзш паган дара сиырдыц уызынан дэметкенмеп б!рдей екеш н тус1нд! де, енд! дайты п оларды хат жазып,

телеграмма ипберш мазалаганды ж ен кермедь.. Туыста- рынан дайыр болмаеына lteai ж е г п де эйел байгус: ендаг! барар ж ер, басар тау дайсы, eiifli данттш? ден уныз-тун- cis уайымыныц уын ime бердь.. Балаларына экесш щ да- засын налай айтпад, неден бастамад, шадыра гы ортасына опырылып тускен TipniiniKxi далай далпына келт1риек? 8 aip буган ж ауап таппады. BanKiM, Ед1ге Дуттыбаевтар семьясыиыц тагдырын Зарипадан кем уайымдамаган шыгар. Олардыд халш бу- кш борандылыдтар уайымдайтын, 6ipai< Ед1генщ ж е ш белек едь Бул семьяныд трагеднясы Е;йгеге дандай оод- ды болып тигеш н тек Ед1генщ eai гана б.шедк Е н д ш ж ер- де Ед1ге е з 1н Дуттыбаевтар семьясынан беле алмайтын халге жетть Ендйх жерде ол тек Зэрипа мен оныд бала- ларыныц тагдырын ойлаумен гана тац атырып, кеш ба- тыратын болды. Зарина сиядты ол да: булар енд1 дайтш кунелтпек, деп ойлай-ойлай cipecin; унздз-тушпз тудги- ыдда суцгш: енд!г! кундер! не болмад, деп дайгырса, ол аэ болгандай, енд1 еа!м дайтт^м, Зэрпнага ынтыдтырып дойган дулей куш тщ уыш далай туншыдтырам? деп уда- йы 6ip арылмас азаптыд апанына туст! де кетт!. Толгад- тай дыедан с урадда ж ауап таба алмады... 0 з гуыырында ол мундай ыаш адатда тап боламын деп уш уйдтаса т у с ь не шрмеген гой... Ед1ге Зэрипага бар шындыдтьт агынан жарылып, яш- ыдтан-ашыд, мен сеш суйем ш , сенщ табаны да кйрген шедге меш д маддайыма шрсш, осы семьяныд азабын ар- далап етешн, сендерыз меш д кушм жод, деп аптпадда талай рет одталды, 6ipai< далай айтпад? Дандай ретпен? Айтданмен Зэрипа муны TyciHe дояр ма? Ж ападан-жал- гыз басына жалганныд кутш ауыртпалыгы тускен жара- лы эйелдщ даз1р мундай уэжд1 ты ддауга xani бар ма? Ал Ед1ге болса махаббат машадатымен муныц жарасын тырнамад! Бул не масдара? Миын удайы осы ой ш аддан- да, евшей eai ж удеп, тунжырап, ж урт алдында сыр 6in- д1рмеуге тырысып, еред-мэред жайдарыланган болады. Bip жолы ол, дегенмен, дэме 6i.nflipfli. Ж ол жумысы- нан дайтып келе жатып, цистернадан су алуга бара жат- дан Зэрипаиы Keai алыстан шалып далды. Bi|> дуд1рет оны солай дарай жетектед! де, Зорина ж адда ж ур е бердь Дудап сэт1н салды, ш елепн кетершешн деген сылтау ай- тайын деген де жод. Бул eKeyi жол бойындагы жумыста кунара, TinTi кунде кездеседр данша вдпмелессе де уадыт я;етед1. Б1рад Eflire Зерипаныд жанына дэл да sip барып, 207

кок еш н деп арманнын; бэр!н адтарып салура елердей ынтыд болды. TinTi аптыдданы сонша, айтуын айтып са- лайы н, TyciH6e ce тусш б ес, азар болса, ары ж у р дер, api- capi болганша, со да дурыс, жаным ж ай табар деп ойла- ды ... 'Оныц келе ж атд а н ы н Зэрипа керген де, сезген де ж од. 0 p i дарап, цистернаныц ш умегш агытып тур. Bip т е л е к и сура толтырып, жанына дойыпты, ешнпп тел ек ш ум ек и ц астында тур, 6ipafl су асып теп лш жатыр. Шу- мект! барьшша арытып дойеан екен, ш електеп су кебш- TeHin, ш андал а тегш ш , айнала ж е р кэд1м пдей келппкте- Hin далы пты . Зэр и п а , cipa, муны м улде байдамарандай, цистернага иырымен суйеш п, сулд турып алыпты. Устшде шыт кейлеп бар, былтыр кекТемде несер астында билеп ж ургенде киген кей леп сол... Eflire оныц самай шашыныц буйрасын байдады. Ермек ш ешесше тартып буйра шаш болран рой. Ж ары сопайы п, мойны ды лдйы п, iibiFbt can- бырап, 6ip долымен ш елек п устап, ж удеп тур. Элде.ш у- мектен сарылдаран су оран Ж еп су тауларынан аддан е зен д ер д щ гур ш ш , ары дтарды д сылдырын eciHe салды ма, ж о д болмаса сол сэт'те уайьш -дайеы nipiniH e Tycin кетш , басда ду н и еш умы тты ма? B ip Tanipi e3i бш едй Тек Eflire оны д осы турысын кергенде, Зэрипаны ш ек аз су- йетш ш ce3in, ж у р еп кеудесш е сыймай сыздап, оны аймалап, бэле-жаладан, дорлыдтан доргаеысы келш, жа- ны датты куйзелдь Bipan аймалай алмассыц. Eflire тек ун -тун с1з барды да, ш у м е к и бурап ж ауы п, суды тодтат- ты. Зэрипа оны алыстан, ауладтан керш туррандай, тад далмай, дайдан келш далдыд демей, маррау дарады. — Саган не болды? Н е боп далды?— дед! Eflire жаны ашып. Зэрипа ун датпады, тек сэл мырс еткендей, жанары Kipe бастаган к е зд е р ш щ дабагы н сэл кетерш : « ж эй эш е- йш ...» дегендей болды. — Й ем ене, ди нал ды ц б а ? — flefli тары да Eflire. — Циналдым,— деп Зэрипа курсш ш салды. Eflire не icTepiH бшмей иырын дидацдатты. — Неге мунша езщ д! езщ динай 6epecin?— деп кус- тэналады Eflire. Оныд айтпапл бул емес едп— Цашангы муж ш е бересщ ? Сен езш е бергеннен елген адам прш - Mefifli рой. С енщ бу й тш ж у р ген щ 6iare де (маган да де- MeKmi e fli), бал алары ца да ауы'р, TyciH Cenmi. Б ул ж ара- майды. Bip эрекет керек...— Ол езш щ Зэрипаны дуниеде журтты д бэрш ен де ж адсы керш , оныд дангысына датты к уй зел ет ш ш 6iflfliprici келш , соган лайыдты с ез i3fle- 208

д ь — в з щ ойлашы. Хаттарыда ж ауап бермесе, дурып кет- сш, елмесша. Bi3 (мен демекнй едО с е т ш тп зд ей кере- Mi3 рой. Тек си лш , едсещ ц Tycipe бермепй. Жумысывды icTe, дайраттан. Валаларыд 6ia6en (меш м ен демекнй ед1) 6ipre болып, ол1-ад ж етш едд ЭлЬад 6epi де одалады. Эл- дедайда копйп кетш не дыласыц? B is де туыстарыдбыз foh. в з щ де бш ес!ц, мен сен щ балаларыдсыз 6ip к ун де тура алмаймын.— Осыны айтып барып тодтады. Ш ыда- мы ж е т л , вз кецш ш бйдарген ж ер1 осы еда. — М ен бэрш TyciHeMiH, Едеке,— деп тш датты Зэри- па.— Эрине, радмет. Б 1зд1 жалрызсыратпайтыньщызды 6i- лемш. В1рад бул жерден кету керек. Мунда экешмен байланысты жайдыц 6opiH балалар умытеын. Сонан кеш н барьш мен оларра шындыдты айтармын. в з щ де тусш е- cin рой, дашанры жасырып ж уре аламын. Сейтш, не icTey керек деп басым датады... — Солайы соЛай рой, — деп достауга м эж бур болды Ед!ге.— BipaK, сен асыдпа. Элi де бОЛса ойлан. Титтей балалармен дайда барасыц, дайтш дана кун кересщ? Сен- дер кетш далсацдар, сендершз далай OMip кеш емш деп менде де зэре жод... Зерипамен оныц балалары кетш далса, олар дайт1п ем1р сурмёк деген ойдан Е д а ге тд eepeci ушатыны рас едд BipaK, eftTeyip кетш даларын еезетш де... Ал, осыдан 6ipneine кун кешн тары 6ip одига болды да, сол туста Едп'е бар сырын ашып алды. Сонысына кепке д е т и опыд ж ен, 63iH 63i адтарга амал таппай азапда тусть Соноу 6ip жолы Думбелге барган сапар есте налган... Сонда Ермек шаштараздан дордып, шашын алдырмай до- йып ед1, содан да 6epi кеп ай етт1. Бала eni кунге деш н шашын дырыдтырган ж од. Эдем1 толдын-толдын буйра шаш оран, ерине, жарасады -ад, б1рад шаштараздан дор- да д 6ip6eT н е м е т д шашын алу керек-ад едд Едше рет! келгенде баладайдыд буйра шашына тумсыГып тыгып, нересте m cri басын и1сДелеп, cy iiin дояр едд Сол шашы ещй жалбырап иыгына деш н тусш , ойын баласына кэ- дш п д ей кедерп болды. Шашты алдыру керек дегеннщ esi балага 6ip Typni epci, тгам ыцгайсыз KopiHeTiH. Сон- дыдтан да ешздмге кенбей журетш . Осыны ацлап журетш Цазангап 6ip KyHi амалын тапты. TinTi шашы узын ба- ланы текеш1ктер ж ек кередд cyaeni деп дордытып та дойды. KeiiiH Зэрипа Ермеотчд шашын далай алдыргапын айтып бердд Сойтсе 1\\азангап шындап кушкэ салыпты.

Б аланы д басы н eKi Tiaeciiiiд арасына дысып алып, ма- шннкамеп сыпырыпты да тастапты. Баланыц бадырганы- нан букш разъезд жадгырыдты дейдй Шашын алып бол- ганнан кешн ад кедш ацдылдад Бекей: MiHe, дарашы, басыц дандай ей-эй болып далды, деп Ермекке айна ус- тата салыпты. Б ала айнага дар ап ж !бер ш , езш eai таны- май далып, ал бадырсын келш . Сол бадырган далпында Зерипа оны Цазаигапты д уш нен жетектеп алып келе ;катданда, ж олда Е д 1ге кездессш . М ойны сорайып, ду л а гы далдайы п езш е 03i удсамай далган тап-тадыр бас Ермек шеш есшщ долынаи жулды- нып шыгып, шырылдап Едшеге дарай ж упрш : — Eflire кеке, дараш ы олар маган не icTereHiHl— деп OKcin-OKcin жылады. Е гер д е Едшего буган деГпн 6ipey: сен! осындай ж аг- дай KyTin тур д есе, еш даш ан да сенбес едь Ол баланы ж е р д е н KOTepin алып, кеудесш е ды сы п турып, доргансыз с эб и д 1ц бар азабы н, бар арызын, сен!м!н ж ан-теш м ен угы п, оны д керген H.eoipiH дел 03i кергендей TeGipeHin, баланы apbi-6epi суй ш , ж аны елж !реп, даусы д!ршдеп, оз айтданына e3i мен бермей: — Ж ылама дулыным! Жылаыа. Сеш еш им ге де ти- п зб е й м ш , м ен с ен щ туран экевдейы!н1 М ен ceHi туран екеддей суйемш, сен тек жылама!— Осы кезде Зэрипага Keai Tycin Keiin ед!, Зерипа е зш е ез! удсам ай далшиып даты п далган екен. Соны керш , тым асыра с1лтеп, тым арты д кет1п далганы н cesin, абдырап дуты кет1п, баланы кетерген далны , сасдан ы нан 6ip айтдан cesiH м!дг!рлен дайта дайталап, Зерипадан алыстай берд!:— Жылама! Ц ап бэлем , сол Цазангапты ма! Мен KepeciHi керсетемш оран K03ip! К ерсетем !н огап KB3ip! Д а п белей, Цааангап- ты ма! К ерсетем ш мен оган! Keeip, кез1р керсетемш мен оган!.. С одан к е й н 6ipneme куп бойы Зорппаны д кез!не ке- piHGeyre тырысып ж ур д!. Зерипан ы ц да аул ад ж ургенш байдады. Онсыз да дайгысы басынан асып, дан жутып ж урген бейкуне зйелд! абайламай артыд сейлеп, жанын жаралаганына Боранды Едше датты опынды. 8л! ауаы дара доты рланбаган ж арасы н ы д аузы н Ед1ге датты тыр- нап алды! Eflire eaiH адтар,' озш Kemipep у е ж таппай до- рынды. Сол 6ip ceTTi: доргансы з, дерм енш з баланыд еа бауы ры на тыгылганын, е зш щ сонда ел ж 1реп 6ip еплге- ш н; муны Kepin З ерипан ы д далш иып, датып далганын, баш е оныц дайГыга толы жанармен жаны унс!з шырыл-

дап даратанын Eflire узад жылдар, б е л т м , вле-елгеншв умыта алмас, жан-тэщмен сол 6ip с е т и ceaiHep де турар. Осыдан кешн Боранды Е д1ге 6ipaara д е т и сап болып, ойын-кулш, сезден тыйылып, еаш щ унш з сез1м-тш еп н Зэрипаньщ балаларына арнады. Басда амалын таппады. Жумыстан долы боета балалардыц дасында болып, банты Tenia туралы 6ip айтданын кебш есе дайта айтып, э ц п м е- ге айналдырды. Тец1з деген олардыц 6ip cyiiiKxi эцпм еш едь Эцпме ардауы — шаталалар, балыдтар, жыл дуста- ры, басда ж ерде кездеспейтш ацдар садталган аралдар. Балалармен э д п м е арасында Ед1ге ешк1мге айтпай кел- ген, айтпаута тырысатын е з ем ipiniH, дырлары да eciHe Tycefli. Аралда еткен бозбала, ж т т шагыныц одигалары оянтандай болады. Б ул 03i балаларга айтар э д п м е де емес. Оны тек У ю бала eKeyi тана бш ер едд б1рад екеу- ара бул туралы еш уадытта Tic жармайтын, ейткеш ол жай олардыц ш етшен кеткен туцтыш улымен байланыс- ты сыр едь Сол баласы Tipi ж ур се, Kasip Борандыдагы балалардыц бэрш ен ересек болар efli, TinTi К,азангаптыц Сэбитжанынан да eni ж ас улкеи едi той. Б1рад керер жарыд сэулеш кем екен, ш етш еп Kerri. Эрш м-ад дудай- дан баламныц жасы узад , тым у за д болсын деп п л ещ и да. Эйтпесе адамдар бала туып Heci бар?.. Балыдшы болып журген ж т т шагында, сотые баста- лардыц аз-ад алдында У ю бала eKeyi 6ip тацгаларлыд жатдайга тап болтаны бар. Ондай жагдай адамныц гумы- рында кездессе 6ip-an рет кездесер, одан соц ешдашанда дайталанбас. EKeyi уйленген куннен бастап, Е дие тещ зде ж урсе удайы уйге дарай асытатынды шытарды. Ол У тб а л а н ы с у ю т ! едь YKi6ana да оны KyTin отыртанын сезедь Ол кезде Умбаладан басда эйел затмна коз салгысы келмес едь Кейде отан тек Ушбаланы ойлау ушш жаратылып, кун сеулес! мен тещз лебш ен ез бойына куш жинап, сол куш-дуатты уйде KyTin отыртан эйелш е ж етш зу уш ш eMip cypin журген спядты керш етш . Сол куш -дуаттан екеуара бадыт туып, бадыттыц eaeri пайда болатын. Цал- таныныц 6epi де тек со бадытты байытуга, кун мен тещ з сыйлатан куш-дуаттан тутан екеуара дызыдты баянды етуге дызмет ететш. Сонда барып Ушбала е з бойында esrepic барын, екщабат болып далтанын, кешшпей ана боларын сезд! де, енд! тец!зден оралар куйеу!мен 6ipre оопындаты туцтышып да ынтыта кутеищ ц шытарды. Ол 6ip олардыц ом!ршдег! бултсыз кундер едь 211

Цы с басталар ады р к у зд щ аягында У ш баланы д 6eTi тедбш денш , нодта пайда болды. Imi де б ш н е бастады. Bip кун! Уш бала куйеуш ен: «Осы алтын бегаре деген дандай болады? Естуш есп деи , б1рад еш уадытта керген е м е ст н » ,— дед!. K yiieyi айтты: «Ол дызыл балыдтар ту- дымынан, ете сирек кездеседд удайы тередде ж уредд— дед!.— Оныц дундылыгы — сулулыгында. Балыдтьщ eai тецбш-кекшш, ал басы, данаттары, жотасы, бук ш арда- сы басынан дуйрыгына деш н — саф алтын десе болган- дай, зерлеп тастагандай гажайы п жалт-жулт етед!. Содан оны алтын 6eKipe де п кеткен». Keneci жолы Ушбала: «Тус!мде алтын бешреш кер- fliM»,— дед!. А лтын балы д оны айнала ж уз1п ж у р ш й де, Ушбала оны устап алмадшы болыпты. ¥стап алып, одан соц дай тадан босатып, д о я берер ед!м д е п датты ынты- гыпты. Далайда оз долымен устап, балыдтыд алтын тэшн с езш бек п п екен. К,ысып-дысып уста п турса.м, дер екен де, балы дты соды н ан д у а 6epinTi. А лтын 6eKipe адыры устат- пай кетед!. Ушбала оянып алып, элдеб1р адсаулы арма- нына ж е т е алмай дал гандай хал Keniin, кепке де й ш датты екш игп. 6 з!н щ бул дылыгына e3i кулсе де, едш де де ели алтын беш реш устап керуге тым-тым ынтызар бола бередь Ал Ед!ге Уш баланы д бул тусш е кэд1мпдей мэнберш , е д !н д е де умы та алмаганын ecKepin, муны 6ip нышанга жорыды. Цалайда алтын бешре устау керек екен!н удты. Еш дабат Ук!баланыд алтын беш реге жер!к болып далга- нын сездк Бала кетерген кеп эйелдер эдетте эрнеге: 6ipey ащыга, 6ipey тущыга ж ер!к болып жатады. Kefl6ipeyi т!пт! жабайы адны д яки дусты д ет!н дуырып жесем деп ел!п кете ж аздайды . Eflire эйелш щ жерш болганына тад далган ж о д . К эсш дой балыдш ы ныц эйел!, эрине, Kyfieyi- ш д кэс!б!н е TeniMfli 6ip нерсеге wepiK болуга т и к . Оган алтын беш реш долыма устап, квзбен керсем деп зш , ду- дайдыд 63i аяи берш тургандай. Егер жерш эйел жерШ дан баса, ж аты рдагы балага зиян деген д! Eflire 6ipeynep- ден ест!геш де бар. Ал Уш баланы д ж ер ш елд!к!нен ерекше, дпялилау болып келд1 де, мунысын ол к у й еу ш е айтуга да батпады. Eflire де одан тададтап сурай доймады. Ондай сирек ба­ лыдты тауып, устауды д e3i ек!талай шаруа. Эуел! устап алайып, сеш д жер!к болып жургенщ осы ма, жод па деп содан кешн сурайып деп туйдь Бул уадытта Арал Teflisinfle балыд аулауды д н а ш е

маусымы аядталып та далып едь М аусымныд ды зар ша- гы июнь мен ноябрьдщ арасы гой. Цыстыд да ne6i бш ш ш цалган кез. Артель ещц дысды маусымга дайындалып жатдан. Цыста айналасы 6ip жарым мьщ ш адырым тещ з- дщ б е и cipecKeH муз болып датады . Балыдшылар сол музды эр жершеп апандай-апандай ойыд жасап, сол ойыдтыц 6ipiHeH тушрген ауды екпиш сш ен туйе шыгыр- мен тартып алады. Туйе жарыдтыд даланы д таптырмай- тын KeMeci гой... Цыста тец1з устш де ж ел ацырап турады, тещ з туб1нен тартылган аумен 6ipre ш ыддан бальщтар муздьщ устш е шыгар-шыдпас тоц болып датады да дала- ды... Eflire артель дурамында ды сы -жазы балыдтыд неше турш: ipiciH де, уагын да, асылын да, жасыгын да аулап журш , fiipait, ауга алтын 6eKipe тускенш ем1ршде керген емес. Бул балыдты аумен емес, анда-санда дармадда тущргендер бар, б1рад вте сирек, устай далса оныд 93i балыдшыларга улкен мереке сиядты болатып. «Пэленше алтын 6eKipe устапты» деп журт оны кэд1мпдей ацыз дылып айтып журетш . Сол куш т ад ертецмен Eflire тед1зге аттанып бара ж а­ тый, эйелш е: «Муз датданш а вз дазанымызга арнап, ба- лыд аулап келешн» дедй Ушбала ыдылас бермей: — А у, уйде балыдтыд неше Typi толып тур гой. Енд! аулап не Keperi бар? К ун суы д дой ,— деген. Б1рад Eflire кенбедь — Yfifleri балыд ешдайда даш пайды,— дед! ол.— Сен айттыд гой, Сагын апа датты наудастанып, тесек тартып жатый далды деп. Оны даязды д, немесе кексеркенщ сор- насымен далжаламаса болмайды гой. Б1рден 6ip ем. 0 3 i ауру Kapi KeMnipre KiM балыд аулап беред1 дейсщ? Осы желеумен Eflire ертелетш алтын 6eKipe аулауга шыдты. Дурал-сайманныд 6apiH KyHi бурын дамдап, сада- дан сай с и п донып ед1. Сопыц бэрш дайыдтыц тумсыгы- па тастады. 0 a i далыцырад Kiiinin, е д сыртынан бастыр- малы брезент плащ Kiiin, дайыгын айдынга салып, ж узш журе бердй А уа раны дуоылмалы, куз бен дыстыд арасы, мунар- льг, булыдгыр екен. Ж агага урган, толдынды жарып етш , дайыгын ашыд тед1зго дарай дасдайта салды. Алтын оек!рен1д жайылатын тусы-ау деген ж ерд1 туспалдап тартты. Bapi до icTin сэт1 тусу туспсуш е байланысты. I яд1здоп дармадпен балыд аулау, ж ер бетш де ж урш ад аулау емес. Дурлыдта адш м, эйтсуip, ацды козбеп Kepin, 1ддып дуалап жур!п аулауына болады. Ал балыдшыныд 213

ж еш 6ip басда. Су астында не барын, не больш жатданын ол кермейдь Цармагын суга салады да тэуекелге сыйына- ды. Б алы д дарм ад манына келе ме, келген кунде де оны даба ма, даппай ма — негайбыл. Ц армадда балыд тусер ау деп Eflire к е д ш сет м д ь а д , ейткеш ол уш нен аттанганда, балыдты ду дулдын упнн ем ес, ек щ абат эй ел ш щ ацсарлы Tuieri ymiH аулауга шыд- ты FOII. Ш ас Eflire мыгым д а к у ш и е д ь Е с к ек н б1рдалыпты, муд1рмей eciu , ж а Faл а уды уры п ж а тд а н содпа толды нны д ара-арасымен дайыдты диялай салып, ашыд тещ зге бет- тедй Жарада гы жалама толдынды арал балыдшылары пред толдын дейдй Ирек толдын — улкен дауылдыц жар- шысы сиядты. Эйтпесе ирек толдынныд eei аса дауш и ем ес, дор ы дпай-ад, аш ы д т е ц 1зге алыстай тусуге болады. Тед1зге сугына тускен сайын толдын урган белдеу тасты бш к ж а р д а б а д 6ipie-6ipTe аласарып, мунарланы п, анда-санда гана ды лад берген болмашы сызыдда айналып K eni. Тебеден тунжыр булт теш п тур, су бедерш жалап, аздап ескек жел ызыддайды. Eni сагаттай откенде Eflire дайыдты тодтатып, ескек- TepiH шыгарып, зэш р тастады да, дармадтарын суга сала бастады . Оныц eai icT en алган e n i дармагы бар efli, 6ipe- yiH дайы дты д дуй ры д жагы нан тастап, тереддш ке ж уз метрдей батырып ж!берд1 де, екшнпсш дайыдтыд тумсыд жагынан ладтырды. Септш болып, дайыдты ж елдщ етше д ар ай тумсы гы н буры й дою ymiH е ск е к и дай та алын, дармадтарды д сабагы 6ip-6ipiiieH шатасып далмастай да- лыпда келирдь Е щ д кут1п отыру гана далды. Оныд шамалауынша, сирек асыл балыд тек осындай тередде гана журсе керек. Оган, ерине, дэлел! ж од, тек сез1м-туйсш солай дейдь Б1рад э л п iaflereii балыгы бар екенш е сеш мдь Ол далай- да осы м адайга келуге THic. Онсыз уйге Eflire дай та алмас. А сы л бал ы д оган ермек ymiH керек ем ес, оны д еьпрш дег! аса 6ip мадызды жагдай ym iii дажет. Б 1раздан с о д балы дтар 6enri бере бастады . BipaK д й - теген1 олар емес. 8y en i дармадда коксерке туей . Оныд алтын бешре емес екен!н Едше дармадты тартданда-ад бш ген. Э деген н ен алты н 6eKipe тусе кету! м ум кш е м е с-и . О ндай о дай ол ж а бола берсе, ем1рдщ дызьшы дайсы. Eflire eni тер тегуге, eni куте туруга ебден пешл. Сэлден с о д А ралдагы е д Teyip балы дтар ды д 6ipi, TinTi, бэлю'м, е д ж адсы сы — д а я з Tycii. Оны басы нан 6ip уры п, есед- 214

г1ретш, цайыцтыц тубш е тастай салды. Тым цурыганныц езш де пауцас Сагын апага цалжалыц сорпа уш ш осы да ж етш артылады. Т а гы 6 ip ты рац балык, ца р м а ц цапты . Муны дандай жыи айдап ж ур екен? Эдетте тырац балыц суды ц бет1не ж ацы н ж ур ер ед1. M eiu ii, б е и н е н ж ар ы л ца- сын, eai кш элк Содан соц, im пыстырып кепке дейш цармац цалтцысы булк етпей, тымырайды да цалды... «Ж оц, м ен ш ы даймы н,— дед1 Ед]'ге е з ш е e a i.— А лты н бешре аулаймын деп Ушбалага айтпасам да, ол сезедь М ен сол алты н 6eKipeHi алы п ц а йтуга THicniH. Ц ур са ц т а - гы нересте циналмасын. А насы алтын беш реш цолына устап KepyiH сол н ересте цал ап ж аты р гой. Н еге цалай- тынын enndM де бш м ей дь А н а сы да соны цаЛайды, ал экесц мен, сол т!лектер1н орындауым керек». Ирек толцындар ойнацшып, цайыцты айландырып кете беретшд1 шыгарды. Атын ирек толцып деп тегш цой- маган гой, и р ел ец деп, 6ip б уш р л еп согады . Ц азд и ы п ц оз- галмай отыра-отыра Eflire ж аурайы н дедц Сонда да былц етпестен цалтцы дан, цармац » i6 i eTin тур ган аш адан к е- зш алмайды. Не цуйрыцтагы, не тумсыцтагы цалтцы цимыл етпей мелшнд1 де цалды. Б1рац Едше шыдап бац- ты. А лтын беш р е, eftTeyip, 6ip келетш ш е с е т м д ц Тек тещ з шамалы шыдай турса н и едц мыиа ирек толцыны бар болгырлар екш ндей т у е й ме, цалай. Бул нен!ц ныша- ны? Ж уы к арада дауыл тура цоймаса керек едк Белш м, кешке цйрай, не тунделете алпауыт алабас толцындар кетершер. 8н е сонда цаЬарлы Арал 6ip циырдан 6ip циырга дей ш ац кебш атып ациланар. Сонда оган Tipi пенде жолай алмас. Ал esipine шыдай туруга болады, e3ipm e уацы т бар... К,орбиып тоцып отырьга, Eflire ж ан -ж агы н а к е з тастап тешзден ез балыгын куттг. «Ей, сеш ц ыуныц не, цудай- ау,— дед! 1нлнен Eflire елг! балыцпен сей л есш ,— Мунша кепйккен[ц не? Сен цорыцпай-ац цой. Корыцпа дед1м гой мен саган, цайта босатып жчберем. 0т1р1к айтасыц дейсщ бе? Ш ын антам, CeHi там ацца бола тосып оты рган ж оц- пын. Тамац та, балыц та уйде толып тур. 8не, цайыцтыц тубш де де уш нен балыц жатыр. Ц у тамацца бола сеш осынша тосар ыа ед1м, алтын беш р е! Т у сш сец ш !, 613 туц- гыш п е р з е н т й з д 1 KyTyniMie гой. Ж уы рда сен м еш ц ойе- .■ймшц туеш е Kipreni 6epi оны ц мазасы KeTTi. Ол маган ашьш айтпаса да, бэрш Kepin, с езш ж ур м ш . Н еге екен!н бш менмш , ол с е т цолына устап Keprici келедц содан соц с еш тещ зге цайта босаты а ц о я б ерем ш , ш и п ceai.vi бул.

С ен сирек к ездесетш асыл балы дсьщ рой. 8 н е , мэселе Цанда. Ceuin тобец, дуйрыгыц, данаттарыц мен ж он ардац т у п -ту т а с алты н рой. С ен б1здщ xaniMiafli у д е н дь 8йел1м ceHi долы па устап , алты н м усш щ д1 ж а п -ж у р е п м е н сезга- rici келш , ы нтызар болды , алтын 6eKipe. С ен балы д бол- сад, б1зде ш аруац ж од екен деп ойлама, Сен балыд та болсац, эйел1м с ен ! е з бауы ры ндай, ciiyiici якп писш дей сагы ны п, перзенттен босанар алды нда о зи ц д 6ip Koprici келед!. Ана дурсагындагы бала да риза болар едк Жагдай осылай, алтын 6eKipe. М удтаж д ан ду т д а р б1здд Ж ады нда бер!. Реш ш тпеймш мен сеш . Нан урсын, алдасам. Егер м ен арам пирылды болсам, сен опы с езер едщ . E ni дарма- гым бар, далаганыцды ал, дармадтарга жудырыдтай-жу- дырыдтаГ1 ет i.'iin дойды м . Ет азд ап ш стенген. С ен алыс- тан с езс ш д е п э д е ш 1п стен д1р д1м. С ен до р ы дпай-ад келе бер. Егер мен даптырма тастасам, оным озбырлыд болар е д 1, эрн н е, сен дапты рмага тез!рек тусер ед!д. Б1рад онда с ен дап ты рм аны ж уты п дой ы п, м ен ceHi тец!зге дайта ж !берген де дарны дда тем1р далып дойып диналар едщ рой. Оным озбы рл ы д бол ар е д ь М ен ceHi алдам астан дар- мад усынып отырмын. А здап ерн!д жырылады, бар бол- раны сол-ад . С ен абы рж ы м а, алтын 6eKipe. М ен уйден улкен м ес ала шыдтым. Соган с у толтырамын да, ceHi iuiiHe салы п доя м ы н, т е щ зщ е дай та оралганш а соны д ш пнде ж ата турасьщ. Б1рад мен ceHi устамай кетпеймш . Уады т болса дысып барады. Толдындар тулап, жел да- тайып келе жатданын сен далайша сезбенсщ ? Цалайша м е н щ тудгы ш перзент!м 9Keci3 ж е и м далгаиы н далайсы д сен? Ойлан, алты н 6eKipe, дут д а р м еш ...» Цыс табалдырырындагы суы д тендздщ кекодез айды- ны дарауыта бастады. Б1рде толдын жалдарга кетернпп, 6ipfle толды н д е ст ел ер арасы нан керш бей KeTin, жэлрыз дайы д жаралауга дарай дасарысып келед!. Сурапыл дауыл 6ipTe-6ipie куш ж и н ап , inrreH дай н ап , те щ з кущ рене бас­ тады. Ж алилз дайы д адж ал толдыйдармен жагаласып бадты . М уздай тамш ы лар балы дш ы 6eTin сабалап, ескек- Teri долдары ылгалды суы дтан домбырып кеттк Ушбала жар жагалап, шыбын жанын шуберекке туйш ж ур. К уй еуш щ кеш ш кеш нен сескенш , алдадаш ан тец1з ж агасы на к елш , Едш еш куткен. -Осы балыдш ы га турмыс- да шырура ыдылас бшд1р№нде, Ушбаланыц дырдагы малшы туыстары оган: «Балыдшыга сез берерден бурын ой л ан сад е д д керген к у н щ сор болар, сен щ KyneyiH адам емес, тшДз болар; сол тещ здщ жагасына талай шыгып, 216

оган тэщрдей жалбарынып, кезщ нщ жасы кел болар»,— деп едь BipaK Ушбала Едкеге берген сезш е м етпей: KySeyiM дайда болса, мен де сонда... дед1 гон. Адыры солай болды да. Бул жолы Kyfteyi те д1зге ар- тельмеп 6ipre аттанбай, жене деткен. К ун болса кеш м рш , ымырт жабылып барады, тещ а болса з ш р салып, жын- nepiciH шадырып жатдан сиядты. Аджалдар арасынан кенет ескектер дылт-дылт етш, толдын тесш ен дайдац eTin дайы д керш дк Басыи ора- малмен шандыган, дариы шермиген Ушбала тура судыд жиегше келш, Ед1гешц жагага шыгуын куттд Асау тол­ дын дайыдты бар пэрмешмен дайрадга дарай ладтырып ж!бердь Eflire одан даргып Tycin, басын будаш а тудыр- тып, дайыдты жагага суйреп шыдты. Тузды суга 6erin далган Eflire бойын жазганда Ушбала барып, дадайып далган муп-муздай плащтыд ш й н деп KyiieyiHiH мойны- нан душ адтай алды. — Царай-дарай eKi коз1м терт болды. Неге мунша кепйктщ? — К уш боны дармадда Ш нбей, осы кун батарда гана TycKeni... — Сен сонда алтын бешре аулауга бардыц ба? — Жалынып, оны эрец кенд1рд1м. Enfli оны устап керущ е болады. Eflire дайыдтан суга толы д эу м е с й алып шыгып, аузын шешш, жагадагы малта тастыц ycTine суды алтын бемремен 6ipre адтара салды. Балы д нэн едК Сымбаты келюкен нэп балыд. Ол алтын дуйрыгымен ж ап-ж адты сабалап, су-су малта тастарды сыпыра-жайнан, булды- нып-булдынып алды да, o siiiin туган тещ зш е, адж ал толдынга жетнек болып умтылып дызгылтым кемейгп аузын арандай ашты. Bip дас-дагым сэтке балыд 6ipece гынышталды да, дайда жатданын 6uirici келгендей, деп- доцгелек, тап-таза кездер1мен мыпа ж арыд дунисго дарап дадалды да далды. TinTi дысды кештщ anareyiM inin о з1ндс бейтаныс соуле балыд басына шагылысын ед1, ба­ лы д озш е Tonin турган адамдардыд жардылды коздерш, жагалау жердщ 6ip диыгын, аспанды кврдк Koei уйрен- бегепдштен оган алые аспандагы батдан кунш ц булт арасынан шалынган элс!з сэулелерш щ e ei коз дарыдты- рар жап-жарыд сиядты болып керш дь Балыд тынысы та- рыла бастады. Bip тулап туст1. Цуирыгымен жер сабалап, тыц кушиен дулейлеые шырд айналып, суга жетуге 217

тялттынды. Ед1ге алтын бек!рен! ж елбезегш !д туб]'ней устап кетерд1 де, У тбалага: — Цолыдды тос, уста,— дед!. У ю бал а нэп балыдты сэби снядты до с до лдан KeTepin, бауырына басты. — Туу, ширыгуын-ай!— деп тац далды У тбала ба- лыдтьщ ^шиыршыд атдан c ep im ieai куш ш ce3in.— 0 3 i беренедей ап-ауы р гой, теп'! Т ец !зд!д Hici ацдиды! Кере- меттей сулуы н дараш ы! М э, Ед!ге, ризамын, ете ризамын. Ж аны м ж ай тапты. TeeipeK суга доя бер видь.. Е д к е алтын 6eKipeni тегдзге алын барды. И зв сш е дейш толдын кешш , балыдты сусытып суга туырдь Ал­ тын бешре суга тускенде, 6ip сэт балыдтьщ басынан дуй- рыгына дейш п зер дабыгы кег!лд!р мунар ауаны жард етюзгендей болды да балыд жумыр денес!мен суды дад жарып, тередге ж узш кете бердь.. А л тец!зде сурапыл дауы л тунде содты. Т ед!з уй сыр- ты ндагы ж ар астында мощ реп, en,ipen жатты. Дауыл алды нда нрек толдындар бекер пайда болмантынына Е д !геш д K03i тагы ж етт!. Т ун ортасы болган ш ад. Тула- ган толды ндар ш уыи уйды лы -ояу тыдцап ж аты п Ед!ге армандай алтын 6eK ipeni e cin e алды. K,asip не куйде екен? Т ещ здщ туцгныд терец!нде толдыиныц тулагаиы аса бш ш бесе керек. Сол озш щ тунектей дарадгы тудгиыд мекен!нде алтын 6euipe де тец!з устш деп толдындар шуылын тывдап ж атдан шыгар. Ед!ге соны ойлап, бала- ша жымпып дойып, уйдтап бара жатып, 6ip долын эйель Hin буш рш е салы п ед!, дурсадты ц булк-булк еткешн сезд к Ол оны ц дур сад та ж атдан nepsenTi едЕ Eflire буган да балаша мэз болып, жымнып, аладсыз 6ip уйдыга батты. Жылга ж етпей сурапыл согыс басталарын, ирннлштщ астан-кестец! шыгарын, сейтш тед!збен б1ржолата дош- тасып, кеш н оны тек eciHe гана Tycipin журер!н, acipece диы н-ды стау кездерде eciHe аларын ол сонда бЕисе гой... П ой ы зд а р б у л в л к е д е шыгыстан, батысца, батыстан шыгысгуа ц а р а й ж уйт кт жатады. А л , телир ж олдьщ цос цапталын ала б у л влкеде сайын с а ха р а са р ы д а л а н ь щ KindiK тусы — С ары взект щ м е ди ен у л ы ж азирасы к в с ш п жатады...

Боранды Eflire уппн дырсьщты-нысталацды болгап сол елу yuiim ni жылдыц цысы ерте T\\'CTi. Сарыозекте бу- рын-сонды ондай цыс болган емес-Ti. Октлбрьдщ аягын ала к,ар жауып, суык, басталды. Дум белден кушлгер1 оз уйш е, Зэрипаныц уйш е картон тасып алганы цандай жак,- сы болран. Бшгендей асьщцан екен. Думбелге соцгы рет туйемен барды, eTidnnii ж ук пойызыныц тамбурында турып, уйге жеткенше картон y c in кетер деп корыцты. YcireH картой ш мге керек. 0йт1п маш адат болганша дед! де Даранарга MiHin барып, оныц устш е eKi канар картоп- ты тецдеп алды. Жалгыз взш щ eni ж етпес едц тэи,!р1 жарылдагыр, сондагы шсшер кемектесш нибердн Тецдел- ген канарлардыц ycTine кш збен бастырып, ж ел THMecin деп жан-жагын кымтап цонын, 03i кос цанардыц ортасы- на шокнып отырып алып, жайымен Борандыга карай аякдады. Даранардьщ устшде шлге мшгендей болып отыр. Е д1ге солай оклады. Бул мацайда осы таяуга д е й т пшге адам Minin журед1 дегенд! ешшм естш -бш ген емес. Осы кузде станцияныц кинотеатрында туцгыш рет унД1 фильм1н кврсеткен. Д ум белдщ бала-шагасыман кэрДцур- гацына дейш бейтаиыс ел туралы бейтаныс картинаны KopeMi3 деп шубырып 6epciH. Ф ильмде ш екм з эн-бимен 6ipre пшдерд! дё корсеттй Ундш ер шлге MiHin, ну орман- дардан жолбарыс аул ауга шыгады екен. Сол картинаны Eflire де керш калганы бар. Р азъ езде бастыгы ei;eyi ж ал- пы кэсш одак жнпалысына борандылыктар атынан деле­ гат болып катысып едь Жпналыс соцынан депоны ц клу- бында осы унд! фильмш койып едь Содан басталды дейсщ. Ж урт кинодап шыгып алып, ал кеп эц п м е ды з- сын. Унднуганда адамдар ni-лге MiHin ж уретш ш е TeMip- жолшылар ал кеп тацкалсын. Элдешм даусы катты — Немепе, сошна сол 6ip пшдерге бола шулайсыцдар, Даранардьщ шлден Heci кем? Ж ук артсац — о да ш лщ - нен кем тартпас!— дедк — Ей, рас-ей,— деп жабыла кулнпп алды. — Пш щ по!— де;ц таги 6ipey.— Пйн дегенщ тек ыстыц жерде журе алады. Б !здщ Сарыезекке кыста алып келнп сол т л щ д ц Туягы ycin Tycin калсын, Даранарга I жетпек канда оган! I — Эй, Ед1ге лесе! Эй, Боранды ЕдДе! Осы саган неге I Даранардьщ устше дал ундшерше шатыр Tirin алмаска? • ^ндш ердщ баны кусап, шалкайып ж урменсщ бе 6ipl I Е дне мырс кулш койды. Достары кылжацтанды, десе 219

де е зш щ аты-шулы бурасы туралы мацтау соз есту де цулагына жагып барады... Ал оныц ececiue сол к,ыста Ед1ге осы Дарапардан кереыш корд1 дейсщ . Дашрет ш егш , азапца туст1 дейсщ... Bipai^ ол азан сэл кеШшрек, суьщ тусе басталар. Ал дэл сол куш Eflire жолда келе жатщанда дар жауды. Дар одан бурын да 6ipep рет жауып, тез epin кеткен. Бул жолы ж ауганда да мьщтап басып салды! Сарыезектщ аспапып тунек буркеп, жел уйтдыды. Торгайбас кар жа- палакдап турып жауганда лезде ж ердщ 6eTi аппак болды. Суыгы суьщ емес, 6ipan былжырац ылгал суйю м си. Ец кныны — саулаган кардан айнала тещрек тук коршбейдь Енд1 не id e y керек? Сарыозектщ айдаласында ат басып TipeiiTiH, жауынныц басылуын кутщ тыныстайтын б1рде 6ip елд1 мекен жок. Енд1 бар амал — Даранардыц купине, сез1мталдыгына сенед!. Ол угод тауып баруга Tide. Едйе туйеге epiK 6epin, eei жагасын кетерш , боркш баса киш, бастырмамен буркенш, жан-жагынан 6ip карайган кере алмай, тагат сактап отыра бердь Ж апалактап, орай да бо- рай соккан кардан баска дапеце керш бейдь Сол ак тутек- Tiu арасымен Даранар ж у р ш н ен таибай салып урып келе- д ь У ст ш д еп кожайыны оган каз1р кож а емес, кимыл етпей уншз калганын туйе де сезедь Дарсоктада муншама жук- пен ьщк етпей келе жаткан Дарапардыц Kynii де галамат Кой. Meci устш де, Даранар анда-санда бак етш, арыстанша акырып койып, кейде увагынан боздап, танаулары желп- ж елп етш , бу буркырап, мурныныц деьймен адам ушырар- дай дауыл турып, карсы соккаи карды как жарып, ары- май-талмай аркырап келедй Сокталап соккан кар iniiHfle Едете жападан-жа.лрыз Keitfni кулазып, жеНмырейдй Айнала тырс етпейдк ак тунектен баска тук керш бейдь Даранар ара-тура басына уш лш калган карды cum in Tycipin, журнлнен танбай, бак eTin, бакырып калып айнала тыныштьщты селт етюзгепдей болады. Ал у с тш д еп neciHiK кецип элем-жэлем. Едете езш - 63i теж ей алмай, 03iHiK ерт шарпыган сезййн узш дйкесьад тыйып тастап, мьщтап 6ip байламга табан Tipeii алмай, ш ерменде хал кешш келедь Не Зэрипага актарылып бар сырын айта алмайды, не У шбаламен ат куйрыгын шорт ке- cice алмайды. Сонда ол ыза болып, езш 03i аяусыз балагат- тайды. «Хайуан! Сен де 6ip, ceniK туйец де 6ip! Оцбаган! Итт1ч тобетД Акмак бас айуан!»— деп, ара-арасына турлЕ Typn i богауы з косып боктап, 03iH 03i тиюга, ес жпюга эрекеттенш, езш o3i сойгылап, езш щ намысына e3i тшп 220

бадты ... BipaK берш ен де ш пиа ж о д ... Ол да 6ip , кеш кш дозгап дулап бара ж атдан тау да 6ip... Ж алгыз медеу тутары — баладайлар. Балалар oFan айы ры дш а ш арт до й - мас, Едшеш — Ёд1ге коке д е п б ш ед д ж а дсы к ор ед д ботеп дылыд ж од. Оларга не керек, дандай жардем керек. Eflire долдан келгеш шц бэрш iciep . Mine, даз!р де сонау Цум- белдеп Царанармен eni дапар картоп алып келе жатыр. Bip данары солардМ ... Цысды отын-суын да дайыпдан берген осы Е д1ге... Сол балаларды ойлау — Едшешц шыбын жаны барып доргалар ж ер. Соларды ой л аса-ад ж аны ж а й табады . Ед1ге даз1р Борандыга жеткен соц сол баладайлар алдынан да- лай ж у и р т nibiFaTbiHbiii коз алды на елестетть К а Р борап турса да ceKipin-ceKipin, аладайлап: «Ед1ге коке келдЦ Каранармен келдП Картоп экелдП»— деп айдайлап алды- иап шыгады. Оларга: «барыцдар, уйлерщ е шрйщер!» деп айта алмайсыц. Eflire сонда адырып далып: «Ш ок!»— деп К аранарды ш огередй YcTi-басы дар -дар болып туй еден ту- с едд ycTi-басы н дадды лап, дар дан тазарты п турып, бала- лардыц бастарынан сппап та улг1редд Содан соц туйенщ устш ен данарларды Tycipe бастайды; егер у й ш д е болса Зэрипа шыгып далар ма екен деп алацдап есш ж адда да- рап дояды: Зэрипа шыга далган кунде де ол оран еш нэрсе айтпайды, Зэрипа да унд ем ей д д Ед1ге тек оныц 6oTine 6ip дарайды, 6ip коргеннщ eai медет; содан ж у р е п TycKip таги да шым-шым уылжып, тагы да жаи-дуниеш астан-кестец болады, одан дашып дутылар дуд!рет жод; ал баладайлар | болса, туйенщ бад ете далганынан дорда-дорда, абайлап басып, батылданып ж ады ндап келш , ж ук Tycipin ж атдан Eflirere KesieKTeciri ж1бермек болып, тынымсыз тыпырлап, етекке оралады... Ед1геш ц бар азабы н, сыздаган ж у р еп и айыдтырып ж!беретш улкен ем осы гана... Кар жауган сол 6ip куид! ол осылайша жол уст1нде от- т з д ь Жол бойы ауыр ойдан, шубэ-кудш теп арыла алма- ды... Ж ол бойы дар жауДы да турды. Сол дар Сарыозекке о дегеннен дайарлана келгеп ерте дыстыц басы едь Суыд TyciciMeu Царанар дайтадаи дутырына бастады. Тула бойьш буралы д дулей куш билеп, дайтадаи аузынан ЖЫН шашып, адырып-бадырып, буырданып-булды нып, айпалапм азан-дазап дылды. Енд1 оны дорада устап тура алатыи ешдандай куш-ду/дрет жод-ты. T u rn иесш щ e3i де «Бвледен машайыд дашып дутылыпты» деп, бураныц ыгына конбесш а лаж ы далмады...

К ар ж ауган соц уш кунпен кеш н Сарывзекте ywcipto ж ел турып, дун -дуниеш утш теп откендсй жып-жылмагай eTTi де, даланы ц устш cipecueu 6ip муиар басты да далды. А язды дарда кез келген дыбыс, дыбыр еткен димыл, тырс еткен тысыр — 6api де алыстан-ад ап-аныд естшш, жад- гырырып туратын болды. К езед де келе жатдан пойыздар- ды д уш талай шадырым алыстан естшедь Тад дылад бере уйдылы-ояу жатып, даладан Царанардыд азынаган унж, дораны дирата жаздап, тапыраддап турганын eciin Боран- ды Eflire тагы 6ip бале басталганын сездь Тез кшнш, дарадгыда туртшектеп ж у р т , дорага барды да, тженектей аяз дарып бара ж атдан тамагын дырнай айдай салды: — Не керш дП Б асы да тары да адыр заман орнады ма? Тагы да бастады ц ба сойданыцды? М е т ц данымды тары да ш пекнлсщ бе! Ой, одбаган хайуан! O niip унщдН 0m ip деймш унщдП Биыл Teri жШ тпилш ц тым ерте дозган еден, бэлем. Елге дулдд еседде тад болмаеад жарар! Б1рад айтдан сезш щ 6api айдалага детш жатыр. Ж ан-дуниесш ж1гптшлш думарлыд дысдан бура иесшен титтей де им енген ж од. Ол е з дегенш ен дайтнай, осдыры- нып-пысдырынып, едеп п узш генш е бадырып, TicTepiH урей ушыра шыдырлатып, шарбадты дирата жаздайды. — Э, бэлем, сезген еден сщ рой?— H eci аш удан вдпеге K ou ni.— Т у с ш п т болды, осы табан астында табыпга алып-ушып ж етущ дерек дой. Келеде 6ip дуйлеген шген- нщ ж урген! рой, cipal Эй-эй1 Бул ойсылдара тудымын дудай даррап неге жылына б1р-ад рет дуйлейтш етш жаратты еден . Ы д-ш ы дсы з, ж анж алсы з, адырын рана дун- бе-д ун дайы суга болмас па efli? Сонда м м ш д дандай ша- руасы бар сенде! Ж од, дэл д а з1р диямет-дайым болатындай езеурейдЬ ай, сорлы!.. Б ул вдпе-назды д б эрш Eflire тед 03iHi4 бура алдында дэрменЫ здш н жуып-шаго yrniH рана айтты. Бул б а л е т да- шангы азынатып дояды, амал ж од, дораныц дадпасын ашты. Адам бойынан асатын шынжырлы дадпаны ашданы сол еден , Царанар оны дарып дете ж аздап, абадтыдан атып шыдты да, азыпай адырын, буына боздап, тередтей аядта- ры тарбацдап, т ш -т д врдештер1 flip-flip eTin, ен далага уш а ж ен ел дь Содынан дар боратып, лезде двзден гайып болды. — T in y, д эш р !— Iie c i артынан 6ip Tynipfli де, ызала- нып:— Заула, адмад, заула, эйтпесе депигш даларсыд! — ДеД*- .г Eflire тадертеднен жумысда нету! керед едд ъулдан- 222

талкан болган К,аранарды босатып ж!берген! де сондыц- тан. Егер муныц арты немен 6iTepiH бш се, бул дан-тал дан болмад турман, буынып елее де босатп ас ед! рой. Б !р а д ол жумыста жургенде бул дутырган дулейге к!м ие бола алар epi? Одап да дарасы батып к етй н . К уты рган ен да л ага шы- гып, арыны басылар, б1ра8дан соц сабасы на тусер , ж уасы р деп умы теш п efli Едше... Колей кунйад Воранды Каранардыц сурапыл сойдан- дары туралы, тура 6ip майданная тускен адпардай, хабар- лар жете бастады. Bepi де жайсыз хабар едп Воранды бе- кетке пойыз тодтаса-ад болды, не машинист, не кочегар, ие кондуктор жамырай жарысып, пойыз жол бойындагы туйе- л! ауылдарда Каранардыц салган ойранын айтып бола ал- майды. К ум ды ш ап р азъезш де К аранар eKi бураны датары - нан e n iu n ii eTin, терт ш гещ й тартып алып, айдалага д у а - лап кетнм ь Э л п iHren neaepi туйелер1п К а РанаРДан эрец айырып алыпты. К аРаиаРДы цоркытпац болып адамдар аспапга мылтыц атыпты. Баска 6ip ж ерде К аРанаР 6ip in- генн1ц у е т ш д еп адамды ушырып TycipinTi. Ж ерге уш ып тускен сорлы да 6ip кудай есалац жаратдан неме еден, Ка- ранар шгенмен ici бггкен соц босатып доя беретга шыгар, деп eKi сагат тапжы лмай д утin отырыпты. Сейтсе iHrennin 03i де уятсыз К аРанаРДаи ажырагысы келмейтш керш едн 8 л п сорлы eiifli inreHin алып, уетш е Minin, уш не дайтайын десе, К аРанар оган адилана тура деп ш ауып, таптап кете жаздапты. Таптап та кететш екен, эл п малгун жандэрмен- де 6ip терец шудырга даргып туеш, e.ii мен Tipinin арасын- да iHre Kipin кетш , эрец амап цалыпты. E cin ж пганда гана барып, eaoKTi дуалай ецбектеп, Караиардап алыстаганда гана жолга Tycin, aiireyip, Tipi далганына тэу ба-тэуба деп yiiiiie оралыпты. ¥зы н дул а д «телефон» бойынша, К аРа|!а.рдыц сумды д сойдандары жон!нде хабар дардай борады дей й з. Ал 6i- рад ец дайарлы да датер.М хабар Ад-М ойнад разъезш ен хат ардылы дел in ж ести П ерш щ дайдан барып oip-а д ш ыд- дапмп кордпрз бе — Ад-Мойнад бекеп Кумбел станция- сыныц ар жагында гой! Х ат ж азган Коспан деген 6 ip ey екен. Ушбу na.nipni хатта былай дсп жазы лган екен. «Сэ- лсм, дурметт! Epire ага! Сен озщ Сарыозек атырабына aiiriai Kici болсац-дагы, дуландца жагы мсыздау сезд ер ап- туга тура келедк Мен ceni мыдты адам гой деп ойлаушы °Д‘М- Тажал К аРапаРЬШДы еркше босатып доя боргенщ не дылгапыц? Сенен мундайды кутпеп opin. Ол дызылкоз оэлоц мунда уреш »ш д1 ушырын, нманымызды дашырып 223

болды. Б1здщ бураларымызды мугедек дылып, днратып тастады. Е ц эйдш дсген у ш шгешм1зд1 тартып алып коти. Ол аз досец, ез1мен 6ipre 6ip домдаулы in reu fli де дуалап келдь Cipa, устш дег! адамын ж олда ушырып TycipreH бо- лар, эйтпесе э л и iH ren неге ашамайлы. Сейтш, б1здщ iнгеидер1м1зд1 де андалага дуып алып Kerri. Жапына н;ан баласыи жолатпайды — дасына не адам, не хайуан бара алмайды. Осындай да бола ма екен? Б1здщ 6ip жас буыршынныц дабыргасын диратып ибберген екен, елш далды. Мен аснанга мылтыд атып, ж асдап, ш гендерд1 алып дайтайын деп ед1м... Дайда! Еш тецеден дорЫдпай- ды. Кшд1 болса да шайпап тастап, ирщ ей жута салайын деп тур! Тек оныц э л и ш аруасына ешшм шэлкес келме- сш . Ол iiepirr, не оттамайды, не с у ininefifli, тек элг1 шген- flepfli дайыйды келin, даныйды келш! Сол кезде ж ер сол- дылдап жатдандай болады. Оныц сол сурапыл эрекетш кергенде, TinTi жаны ц турппгедь 9 p i десе э л и жумыс устш де аспан астын кущ реитш , бадыратынын дайтерсш. А ламан ады р заман болгандан зэрец кетедП CoFau дара- ганда, Даранары ц дажы иай-талыай 1нгеыдерд1 ж у з жыл датарынап уздж адз дайыйтын шыгар деп цалдым. Мен мундай тажалды ем1рш де корген емеспш . Б !здщ ауыл- ды ц адамдарында зэре-дут ж од. Эйелдер мен балалар уйлерш ен алыстап шыгуга дордады. Сондыдтан да тез ж етш , Даранары цды алып кет. MepsiM беремш . Егер де 6ip кунпен кеш н келш , oiafli бул дулей дпюдан дутдарма- сац, онда екпелеме, да/цр.'п aFa. М е т ц мылтыеымныц оры ipi. Ондай одпен аюды да сулатуга болады. Даранарыц- ныц басын куэлардыц кезш ш е мылжа-мылжасын шыга- рамын — сонымен ic 6iTTi. T epicin eTKinuii пойызбен 6 epin яабереи ш . Даранар eKenine дарамаймын. Ал, мен 6 ip айтпайтын, айтданынан дайтпайтын адаммын. Кешшпей турганда, тез жет. Сенщ Ад-Мойнадтагы ш щ Дослан». Сейтш, жагдай шыр айналды. Хаттыц neci эумесер- л еу ш ыгар-ау, 6ipai< еск ертп еа тым дату. Едгге Дазангап- пен адылдасып, А д-М ойн ад бекетш е ж едел аттанбадшы болды. Б ул айтуга га на оцай эйтпесе... Eflire тац бозынан сапарга шыдты. У тбал а жолазыд дайындап дойыпты. Eflire далы ц Kuiiiai. Мадталы сырма купэйке мен шалбардыц сыртынан тон киш алды. Аягын- да пима, басыида уш ду л а д тулш тымад, долында Tepi долган. Осылайша дымтанын, eiifli ж ур еш н деп шгендо 224

uierepin жатданда, дасына Эбутэлш тщ eKi баласы ж у п - pin келд1. Дауы л сжан долдан тодыган ж у й бвкебай усы- на берд1. — Ед1ге квке, мамам а з д щ мойныдыз тоды п далма- сын деп мынаны 6epin яйбердь — Мойын дейсщ бе? Тамад де. Едше дуанганнан балаларды бауырына кезек-кезек дысып, беттерш ен суйе бердь Ж у р еп елж1реген! сонш а элгщен басда жвнд1 сез де тауы п айта алмады. Ж аны жайдарман болып балаша дуанды: бул. Зэрипаныд огап деген ыдыласыныд тудгыш жоралгысы едо. — Мамаларыда айтыддар,— дед1 ол аттанып бара жа- тып.— М ен тез ораламын, дуд ай даласа, ертец-ад дайтып келемш... Bip минут те кщ рм ейм ш . Сонда 6apiMis жипа- лып, шай imeMi3. Боранды Ед1ге элпб1р даргыс атдан А д-М ойнадда те- aipeit ж етш , лезде дайтып келп ы келдь Ж уй бекебай бергеш шыннан жадсылыдтыц нышаны ма, ж од па — Зэрипаныд жанарына 6ip дарап седан кезш жетшзгЫ келдь Ж ун бекебайды ол мудият буктеп iniid далтасына I салып дойган. У йден шыгып, едэу1р ж ерге ж етш далган- 1 да уйгв дайтпад болып ойы бузылды. Кутырган К,аранар- ды Цоспан деген 6ipey атып тастаса — аты п-ад тастасын, repiciH салып ж1берсе — салып ж1берс1Н, атасына налет! Сол дулей м ш ез хайуанмеп даш ангы арпалысып втед! ендд ез обалы ваш е, дудай ж азасын 6epcin. МейлП ©aiiie де сол перек! Eflire осылай 6ip нищ ей бузыла ж аздаганы гой! BipaK, уялды. Ж урт кезш де, acipece Y id6ana мен Зэ- рипавыц алдында масдара боларын, ады мадты д адымагьг боларын сездь Сейтщ сабасына туст1. TesiM cia тагатда ■алгау болар б1р-ад жол бар: «Ад-М ойнадда тез1рек ж е ­ тш , Teaipen дайту»,— деп взш oei дайрады. Eflire А д-М ойнадда ымырт элет!нде келш жеттй Ас- тындагы inren де болдыргап. Ж ол узад, api десе дыстыд кун! гой. К,осиап да, оныц уй-inii де 6ip гажайып жандар окен. Kapi niem eci, efteni, бес ж асар улы (улкен дызы Кумбелдщ интернатында одиды екеп). Доспанныд 03i до- надтыд асты-ycTine Tycin, бэйек болды да далды. Ысыта пт жагылган уйдщ iu ii срекше шырайлы. Ас уйде дыеды сотым асылып жатыр. Ол шскенще ш ай !шуге KipicKen. Kapi шешей Боранды Едпегв шайды oai дуйып oepin, \"Дан уй-жайып, бала-шагасып, мал-жанын, одап н э с ш в сурап жатыр, сурап жатыр. 0 3 i де эдп м о тиегщ агытып, пул Ад-М ойпад бскеткв дашан, дайдап келпенш айтты. В-3270 225

Ед1ге де э д п м еге шып yftipinin, дорытылган сары майды ып-ыстыд таба нанмен w in алый, асай отырып, майды мадтап дояды. Мундай сиыр майы Сарывзектегшер ушш тацсы д. Цой, еш ш , туйе майы деген де ж адсы гой, Gipaa, сиыр майы бэрш ен д е дэмд1 да. Сойтсе бул сиыр майыи буларга Оралдагы туыстары 6epin ж1берген екеи. Едйе майды нанга i.'iin алып, асан отырып, т ш п жарыдтыд кок маиса шалгын n c i шыгады, деп дойды. Б ул ceai Kopi ш еш ейдщ дулагына /капли кеткеш сонша ол ж эннэп Ж айыд ж ерш деп eni туралы, ондагы балгын балауса, ормап-TOFafi, озендер туралы айта бастады... Сол кезде бекет бастыд Ерлепес келш ырдк Боранды ЕдЬ ем еп 6ipre болсын деп оны Цоспан эдеШ шадырып е д 1. Д алада тас дарацгы тун. Боранды бекеттеп сиядты мунда да дурсш детш , уйдщ терезелерш сьщгырлатып, арлы-берл! пойыздар етш жатыр. Бекеттер1 Сарыезекте 6ip TeMip ж олды ц бойында ж атса да, бул ботен ж ер foii, Eflire балса ботен адамдарды ц ортасыпда отыр. Цутырган Ц аранарга бола келгенмен, ол мейман. Мейманды мына Ад-Мойнад адамдары ардадтап кутш жатыр. Е рлепес кел!Ымен Ед1ге мулде дысылганды дойды. Ерлепес дазадты д откен-кеткеш н ж адсы Giaefli екен. Эд- п м е коп узамай сол еткен заманныц атадты адамдарына, ард ад тарихда дарай ауысты. Сол кеште Е д й е де А д- Мойнад адамдарына датты унады. Оныд шешшш, кещл- jli отыруына тек эдг1ме сарыны тана емес у й иелерш 1Д шып ы ды лас-пеш лд элбетте дастархан Maaiperi, api десе пш м дж эсер eTTi. А рад бар едь С уыд урып, жол ж урш келген Е дйе жарты стадан арадты тартып ж!берш, аласа додгелек столдагы дастарданнан жас тайладтыд туздал- гап еркеш майынан 6ip асады. Сол-сол екен, тула боны балдып, жаны жадырап ж уре бердь Аздап масад тартдап Боранды Е дм е кедш 1 к о тер ш п , тнгп кул1мдеп кетть Цо- н а д дурметш о деп Ерлепес те imin Ж1бердд оныд да ко- Hini кетерщ кь С одад да рл Цоспаига дарап: — Цоспан, дудай ym in, ж уп р ш барып, неш ц домбы- рамды алый келе дойшы,— дедь — Эй, бэрекел дд— деп достады Eflire де.— Домбыра- цш ларга бала кушмнен дызыгамын да. — Улкен опер корсетем деп айта алмаймын, Едеке, бграк.оенщ ^урметдде б1рдеделерд! еске Tycipin Kepeiiiir,—- дед1 Ерлепес пидж апн шеш ш таста^, койлепнщ жедш куш бурын TypiHin.

Коп сезд!, елгезек Цоспанга дараганда, Ерлепес элдй- дайда салихалы екен. Кесек тулгалы, етжещ ц ш сппц лы­ сы басады. Домбыраны долы на алгалда к у н б е-к у н п к у й - бщ -йрпплштеп алыстагаидай, зердеп элденеш зеш ндеп ауладда коз салды. Адам 6ip бойындагы асылын адтар- гысы келгенде осындай хал кешетш1 болады. Домбыра- пыц дулагын к ели рш отырып, Ерлепес ойлы квзбен Efli- геге узад дараранда оныд тостадтау уялы улкеи дара ж а- нарында тед1зге шагылысдан ай сэулесш дей болып, элде- 6ip нур ж ар д-ж ур д ете далды. Ол домбыраньщ m erin дагып-дарып иаберш , салалы узын саусадтары перле бо- йын дуалай жорары-темен суси жвнелш , кумб1р-кумб!р Kyii'ii ayeni 6ip uianibin ийберш , енд1 ш ж у-м арж аннан тары 6ip толдын nianiy niauiap кезде Eflire бул сидырды ты ддау 03iHe одай содпайтынын сездЕ Сейтсе ол бейбад донадта отырып сэл сэтке рана уайым-дайрысыл умытып кеткен екен, сэл сэтке рана к в д т квтер ш п, ж елпш е бол­ тан екен. Ал дуд1ретп куйдщ э дегендег! у Hi-а д оны 03i- HiH ж урек д е р и мен муд-мудлы гы ныд, ж ан сы здатдан уайым-дайтысыныц тудриырына ладтырды да ж!бердЕ Неге бул мунша TeGipeiifli? Осы куйд1 шыгарган адам сол баягы зам анда-ад кейш Eflire деген ул туарын, оны д ба- сынан Henie ыдылым дуиие OTepiH, nenieneciHe дандай даарет, мнхиат жазылатынын кун uirepi бш ш дойгап рой. Эйтиесе олар даз1р мыла Ерлепес сол куйда тартданда Е дЬ енщ далай теЮрепш, непдей хэлге ’гусерш дайдан uinefli? Eflire жалыпа далат бггкендей ynia ж аздап, api шырылдап доя бердй Оган дуние-элем нщ бар дадпасы ашылтандай — дуаныш та, дайры-муд да, тудр'иыд ой да, тшек пен ш убэ да — бэр! де жан-жагыи даумалап, дамап алды. Боранды Eflire Htyai нурланып, im i-бауыры елж1реп KeTTi, домбыра уш оны epiTin жгбердЕ Тек осы куйд! тыддау $ш ш дысды Сарыозектщ даласымел куш бойы жол шегШ ж етуге татиды гой. «Даранардыд бул ж адда дагынып келгеш дандай ж адсы болтан,— дел ойлады Eflire.— Цагынып келд! де, Meni де келуге мэж бур еттк Оныд ececine 6 ip рет болса да куй тыддап, 6 ip ж асап дал- дым. Эй, Ерлепес, олме! Эй бэрекелдП Бул oai сацлад купил екен гой! Бурын Gi.aceMnii...» Ерлепестщ кунлврш тыддап отырып, Eflire ойга шо- мып, оз Tipmi.nirino басда 6ip ды рдан коз салгысы келдЕ Ш адд еткен дара дустай аспанга котершш, даиаттарын кун нурына дадтап жайыд w ioepin, соноу-сопоу зау 227

б т к т ен дулди теменде не болып жатдапып 6ip барлап кер- rici келдь К ез алдында дысды Сарыезектщ байтад дала- сы ж атты . 8 н е , а н ау Texiip ж олды ц болыаш ы ш р ш де 6ip- б|рш е уйлыга тыгылып, 6ipuem e уй, селд!р оттар керш е- Д>- Ол Б оранды бекет. У й л ер дщ 6ipiHfle ды здары мен У тб а л а отыр. Ды здары, cipo, уйдтаган болар. Ал У тбал а -уйдтамауы да мумш н. Cipo, елденеш онлайтып шыгар, ж у р е п TycKip эл д ен ед ен к у п и ш ыгар. А л б а сда 6ip у йде баладайлар дасында Зэрипа отыр. Зэрипа cipa да уйд- тамас. H ecin айтары бар, оны д хал! ауыр гой. Алдында ani данша диямет бар десецнп — балалары ani эке даза- сын бш мейд! де. Bapi6ip шындыдтап дайда дашып дуты- л а р с ы ц .., Сидырлы куй оныц ойын лезде еткен куннеп осы кун- ге, осы к ун н ен етк ен кунге алы п уш ады . Ертец оны не кутш тур — соган ж етелейдь Сол кезде кедш ш 6ip одыс сез!м билейдк 0 3 i бш етш кулл1 елемдд 03ine дымбат барлы д ж анды xayin-датерден кеудесш тосып доргагысы келедк Еш ш м де, еш нэрсе де жапа ш екпесе екен дейдй 0 м !р д е 03i б ш етш ж а н д а р д ы д алды нда алд е да л а й -Kinaл i болрапдай, 6ip ж е и м сез1м оны д ж ам ау-ж ам ау журегш с1лт1дей ыуцга батырды... — У а, Едш е,— дед! Ерлепес зерделей кул!мс!реп, аяд- тал ган к у й д !д ады ры нда imeKTi болар-болм ас uiepTin до- йып.— Сен ж олдан шаршаган шыгарсыц, дем алсад ке- рек-т!, дом бы ра ты дды л даты п м а за дд ы алды м б!лем... — О н е дегенщ , Ереке,— д еп Eflire ш ыпнан дысылып дал ы п , дол ы н к е у д е с!п е апар ды .— О не де ге ш д . К,айта мен коптен 6epi мундай радат лэззат таппап едш . 0зщ ш арш ап далм асад, дудай тш еу!дд! 6eprip, тэты да тарт. — Н е куй тартайын? — Оны е з!д бш , Ереке. К уйпп ез!не н е унайды, нен! д ал ай д ы ■— е з! бш ед к Э лбетте, еск! куйлер, ш !рк!н, ж а- пы да ж ады ны рад дой , eiiTeyip. Неге екеш н дайдам, жа- рыдтыд бурынгы куйлер ld ciiii ой тед!з!не cynriTin, жа- пыдды елж!ретш ж!беред! гой. Ерлепес дуптагандай басын пзед!. — М !не, мы на б1здщ К,оспан да со н да й ,— д е п эдеттен тыс тыы-тырыс бон отыргап К,оспанга дарап мырс етть— К уй ты ддаса-ад болды балдып бара ж атдандай озгер!п сала бередь Солай ма-ей, К°спап? Ал, бугш уйде мейман отыр. Уш цде меймап барын умытпа. Аз-аздап дуйып дой анауы днан... — О йбай, к эз!р ,— д еп Ц оспан лезде ылдым-жылдым 228

кез шеспен стадандар тубш е арадтан жацалап дуйып дойды. Олар стадандарын кетерш , дастарханиан дэм алды. Сзл тыныстап, Е рлепес дайтадаи домбырага дол созды . Тагы да дулагын келйрш , домбырасын баптап дойды. — Егер саган коне куйлер, жырлар уна са ,— де д! ол Eflirere дарап,— опда мен, Едеке, сен щ есщ е 6ip хикаяны салайыи. М уны кен дарттар б ш ед д сен е з щ д е П!лecin;. Айтнадшы, сспдердщ Цазангаитарыц муны жадсы айта- ды. Б1рад ол дара сезбен айтады да, мен домбырага цо- сылып жырмен жетш земш . Тутас театр десен де болады. Сети, дурметщ е, Едеке. «Раймалы-аганыд iu ici Эбдшхан- га айтданы». Домбыра кумб1рлеп, oFaii Е рлепестщ доцыр у ш цо- сылды. Доцыр дауыс атадты Раймалы жыраудыц дайгы- лы тагдыры туралы жырды айтуга дуба-дуп келш п тур екен. Бепмай атты оп тогыз жасар ж ас эпип, кембагал дызга кездескенде Раймалы-аганыц жасы алпыстан асып нетнен екен. Сол ш агында BeriM aii оган ж ар ы д ж улды з 1болып кездесш ть Э д ш н айтданда, Раймалы-araFa ды з- дыц 03i гаш ыд болыпты. Hi рад та Б епм айды ц басы бос, цалай журем , далай турам десе де еркг езш д е, нодтага бас усынбайтын дыз болыпты. Ал журттыц да д ду co3i Раймалы-аганы айыптайды. Содан 6epi осы 6ip махаббат хикаясыныц достары да, душ пандары да бар. Эйтеухр и'йтарап далган eunmi ж од. Bipeyaepi Раймалы-аганыц дылыгын жацтырмай ш рж иедд оныц атып еш1рмек бо­ лиды; ал enpi 6ipeynepi дайта оган жаны ашып, муцдас Полып, дарт жырауды ц дайгылы махаббаты туралы осы жырды урпадтан-урпадда, атадан-балага мнрас етш сад­ и т келедь Раймалы-ага туралы ацыз сойтш эл1 Tipi. Вурын да, кеш н де — барлыд кезде Раймалы-аганы дор- 1аушылар да, доргаушылар да болтан, e n i де бар. Е дйеш ц ecine соноу 6ip ды рсыд кеш т у е й . Эбуталш . у’ттыбаевтыц дагаздарыпыц арасыпан Раймалы-аганыц iiici Эбдшханга айтдан зарын тауып алган птелпкоз сон- ца 6ip долданып, осы жырга аорш Torin едь А л Эбутэлш >олса, бул жырды «сахараныц ГетеМ туралы поэма» деп атты багалаган. Сейтсе, ж ап-ж ас дызга гаш ыд болган pi улы, epi дана шал немштерде де OMip сурген екен. 1бутолш бул жырды ескепнеп соц балаларым одыр деген .цтпен Цааангаптыц аузынан жазып алып едь Эбутолш Ртатын: жалпы кеш ш лш тщ и г ш т н е айналатын ж еке ;Р одпгалар, жеке 6ip адамдардыц тагдырлары болады

дсп. Ойткеш o.iri вткен хпкаяныц, Gip адампыц басынан кеш кен тарихты ц кейде тэл1м-торбиелш м о т вте жогяры болса керек; Gip адам пы ц тагдыры кейде сол к ездеп , я бэлш м, кейш п замандагы барлыц адамдардыц тагдырына тэн болса керек... Царсы алдында домбырага цосылып, квмейшен жыр т е п п , арцаланып, вруацтаны п алгав Ерлепес отыу. 03i р а зъ е зд щ бастыгы, оны ц м ш д е й — e3ine TuicTi те.\\пржол участопнщ жумысын ж ур п зу гой. Э лл бейбац Раймалы- аганыц тагдырып дол e3i басынан кешкендей, азапты хикаян ы , азалы жырды ж ур ггш де сонша сацтап Heci бар десец н п ... Ж оц, нагы з ж айы таза, ен ер цуд1рет1 к еш р ел - не уя салган адамдар осындай болады. Нагыз енер, шы- найы жы р деген осы-ay, д е п ойлады Едше: K83ip ел де- се — елш , Tipijt десе — лрш еещ . Цуд1рет цой... Эттец дуние! Ж аныцды жадыратар, кецш ашар жайдарман от кеш репцде удайы жанып турар ма едг.. Бетен уйде Едшенщ уйцысы келе цоймады. Терезе алдындагы тесекте ол эй н ек л жел цагып ызыцдаганын, apbi-6epi пойыздар еткенш eciin жатты... Цутырынды Царанарды цалай устап алуды ойлап, тац атцапын куттЕ TeeipeK ж олга шыгып, тез!рек Борандыга ж етуд! ойлады. Оны eKi уйд1ц д е балалары к утш отыр, ол олардыц 6opiH б1рден жанындай жацсы коредЕ ол бул жалганда солар- дыц цамы уш ш Tipi ж ур... Царанарды цалай жуасытсам екен деп амал 1здед1. А пыр-ай, цырсыц-ай десецнй. Му- ныц icim n бэр! елден ерекше болады да турады. TinTi ту- йе екеш тунес!пе дейш ерекше сойцан шыццаны сонша, ж ур тты ц 6opi одан y p e ii болы п, ары -бер!ден с о д атып та тастамацшы... Ал б1рац ол хайуанга неш ц жацсы, ненщ ж аман екеш н цалай айтып тусшд1рерсщ... Сол туш далада ызгырыц жел жалацдап турган. Аяз цатая тускен. Царанар цалап, ез цамцорлыгына алган, терт ш ген 6ip п эк ен ел еу те б еш ц тасасы нда сайда ыцтап тур едЕ Ж ел ж ацтан цар борап, 1нгендер содан ыцтап, 6ip-6ipiHe тыгылып, бастары н 6ip-6ipiHii; мойындарына суйеп, уйлыгып турган. Bipan олардыц дударбас, цана- гатсы з цож асы Ц аранар ты пыш тыц берер емес. Ол ш- гендер келесш шыр айналып, бац-бац eiin цойып тагат таппайды. 1нгеидерд1 елдеш мнен, елденеден цызгапа ма, немесе, аспанда ушпа мунар арасынан Kepimn турган айдан цызганбаса, айнала тещректе ешшм жоц. Цяранар тыньга таппады. Ц ое еркешт!, nip мойып, дударбас, бацырауыц цара айуан цар суыргап цатцац 230

жерд1 таптай береда, таптай бередь Н еткеп таусылмайтын куш десещ ш! Ол дэл даз1р до махаббат машацатына мал- тымадшы болып, (Нресо ана ш генге, 6ipece мына ш генге барып тш сш , доцы нан, сауыры нан аям ай TicTen, 6ip-6ipi- iicii ажыратып берекесш ксгчредк Оиыц мунысы тойым- сыздыд, эрине. 1нгеидер оны д дегенш е ынты-шынтысы- мен кунд13 конгепдер1 д е эбден ж етш жаты р, ал тунде саябыр тьшым тшейдк Сондыдтан олар да бураныд m ice бергешн жадтырмай бадырып, одан азар да безер болып, ирынсыз тшект1 орындамай, мына тун баласы нда тыныш- гыд тш ейдь Царанар тадга жадып гана саябырлан, тыншыгандан болды-ау, oi'rreyip. 1игеидермеи датарласып, анда-санда уйдылы-ояу бадырып алып, жан-гкагына алара дарап цойып тур. Б ураны д жыны басылганын байдап, терт iHreu TopTeyi де ж ер бауырлай дарга morin, датар-датар монындарын созып, бастарымеи жер жастанып, тыныш- галып, сэл-пэл далгып та кеттк Сонда олар даз1рг1 ш ш - кентан боталарын да, мына дайдан Keareui 6enrici3 бура- »ан жатырларыпа найда болтан болаш ад боталарын да ' устершде кордь Мьша бурын бейтаныс дулей бура | уылдыд басда бураларын соддыга жыгып, бул шгендерд! олардап жалгыз oei тартып алды. Тустерш де ш гепдер ; агы да жайдары жазды , хош nicTi ж усанды , боталары- 1ЫД емшекке ж ум сад тиген тумсыдтарын кордь Болаш ад yTTi тылсымнан сезш , желш дер1 сыздап-сыздап дояды... \\л Боранды Царанар, дадшнып дарауылда oni тур, тек кел гана оныд ш удасын жулмалап, ызыц дагады... Аспан элемппц жел1 бетш ж уган Ж ер-А на додгелеп куз!п барады. Купдг айнала додгелеп ж уз in барады. >Y»fli айнала додгелеп ж у зе д i. Додгелене 6ip аунап ускенде, Сарыевектщ устшде тад да атып келе жатты. •оида кенст Царанар туйе MinreH eKi адамды itoei шалды. !-iap Ед1ге мен Цоспап едь К,оспаппыц долында мылты- м бар. Боранды Наранар далш -далш eTin, аш удан даны дай- ian бадырып-бадырыи >iti6epfli: мына адамдар оныд жат- .ш! жерш е батылы барып далай келед1, оныд келесш е алан гана жадыпдайды, опыд куйлеу тойын бузуга Дан­ ии дадысы бар? Царанар В81рейшдщ дауысындай унмеп mipo-бадыра азынап, nip мойынды дода басын сшкш - iKin далып, TicTopi садылдап, азуы дылыштай арап уыаып nitда ha рда ii ашты. Длаулы ауыздан суы дда буы ыдданда тутшдей будадтап, дара шудага лезде дырау 231

болып турып цалып жатты. Долданган Царанар niipemn т^рып желге карата сыздыцтата шаптырып-шаптырьш ж1бергенде, тозацдай шашыраган зэр ауаны лезде элем- жэлем сасытып ж1берд1, 6ipcp тамшы муздай болып Едь генщ бетше rain те кетть Едхге астындапл ш геннеп cenipin ж ерге TycTi де, то- пын ш еш ш карды ц ycTine TacTaii салып, кольшдаты узын камшынын орауын таркатты. — Байка, Едеке, егер саган шапса, оны атып Tycipe- мш ,— дед1 Коспап мылтыгын оцтайлап. — Ж ок, не болса да ата керме. Мен yniin корйкпай- ак кой. Малдьщ иес! мен, eaiM ж ауап беремш . Ал ана- уыцды шошайтпа. Егер бура саган шапса, опда жэп баска. — Мейл!, езщ 6in,— дед1 Цоспап inreHiiiK устшде отырып. Eflire болса узын камшыны сакпандай yiiipo шарт eTKiain, I\\apanapFa карай беттедк К,аранар оньщ жакып- дап келе жатканын Kepin, бурынгыдан бетер долдана rycin , аузы нан жыпы шашырап, Eflirere карсы тапырак- тан умтылды. Бул кезде ш гепдер де орындарынан турып, олар да абыр-сабыр уймелесе apbi-6epi шарк урды. К,ар тазалайтын суйретпеге ж еплген туйелерд1 сабай- тын узын камшыны шарт-шарт eTKiain, Eflire карды кар- шылдатып, Царанарга алыстаи ж е т р е айкайлап келедр Даусымды таныр дегендепск — Эй, эй, К,аранар! Акымак болма! Акымак болма деймш! Бул мен! Йемене, козщ сокыр больш калгап ба? Бул мен деймш! BipaK Царанар Ед^гешц ceaine пыскырган да жок- Сабалак ж унш ц арасынан заЬарлы Keai шатынап, оркош- Tepi flip-flip етш езш е карай Teuiii келе жаткап кара тебо- ni Kepin Едшенщ aapeci зэр Ty6ine Kerri. Сонда Eflire тымагын баса киш алып, камшыга басты дейсщ. Цам- шысы кара майга беккен кок кайыстан epi.'iren, ж е и метрдей узын едР Б ура бар даусымен бакырып, Eflirem таптап кете жаздап, тйммен кыршымад болып, жерге жыгып салмакшы болып арындайды. BipaK Едй'е оны камшымен аямай сабап, жанына жакындатпай, жалт 6epin бурылып KeTin, 6ipece merinin, 6ipece карсы умты- лып, eci iiipin даусымды таныр деген у м ан ен ышкына айканлады. Бура да, адам да бул шайкаста барып салды- ау. бзд ер ш ш е eneyiHiKi де жон. Буранын оз бакытыпан айырылып калмас ymin муншама жанталаса, касарыса, 232

|)лерыенд!кнен ш айдасданы н Kopin Едше ж агасын устады. Бураны сол аяулы бадытынан айыратынын да бш едд oipaK, басда амал ж о д едь Eflire тек дамш ы дате тш п, Царанардыд кезш шытарып алар ма екенмш деп дорыдты, басдасы н дойшы, Tempi. Едш енщ дайсарлыгынан адыры хайуанныц wirepi жасыды. Цамшыны аямай и л - теп, айдайлап ж урш , Eflire адыры бурата ж ады ндап бар­ ды да, б!р-ад шапшып, туйонщ устщ п ерншен шап 6epin устап алганы сонша, TinTi хайуанны ц ернш ж улы п ала жаздады. Шалт димылмен enri ершге бурауды салып кеп ж1бердд Бурау салтанда жаны шырдыраган Царанар сонша азаптан ыдырсып, ыцыраньш, димы лсыз кез1 ша- радай болып шытып бара жатыр екен, сол айнадай кезден Едше ез тур ш Kepin шошып кеттй Жазыты ж о д байтус малды буйтш азантатанша, шайтан алсын, деп босатып »i6epeiiin деп турды да, цайтадан адылта келдй Боранды- дагылар муны кутш отыр, Царанарсыз дайтута болмайды, api десе оны Ад-Мойнадтыц адамдары атып тастайды. Осыны ойлап, э л п райдан дайтты. С ацд етш адырып далып, бурата ж ерге шок деп ainip 6epfli. Бураны аш алау керек едь Царанар e.ii де болса дарсыласып, аузынан ыстыд бу бурдырап, бажы лдап бадырып Kepin е дд neci ш медь Адыры бураны uieim p iii тынды. — Цоспан, ашамайды 6epi таста! Ана шгендерд1 дыр- дыц ар жатына апдап таста! Мына ит кормесш оларды,— деп айдайлады Ед1ге Цоспанга. Цоспан inreH уст1нен ашаны тез алып ладтырып тас- тады да, Царанардыд суш ки шгендерш дуа женелдь Бул eKi арада Едше Царанарды лезде аш амайлап та дойтан. Цайтып келген Цоспан Едшешд тонын алып бердь Едше тез KHiHin, ес жидырмастан Царанардыд устiне MiHin те елды. Долдантан бура eni де бола е зш щ с у ш к и i11гекдеpiHe жетшс1 келш, TinTi у стш д еп иесш щ санын и м м е н дыр- шып алмадда да эрекет жасады. Б1рад Едше де одай жау емес. Царанардыд адыртанына да, бадыртанына да, дан жылап боздаганына да дарамастан дасарыса дадпайлап, бураны дарлы даламен сау желд1рд1 де отырды. Жол бойы бурата адыл айтып: — 0iuip унщдП ЖеттП— деп дояды.— 0m ip ушддП Bepi6ip Kepi дайтпайсыд. 0 й , ады мад бас неме! Не, мен .;аган жамаидыд ойлайды дейсщ бе? А у, мен болмасам, с е т дутыртан хайуап деп атып тастайтын ед1 гой. Ал, не дейшц? Сен1д дутыргаиыц рао па — рас! Цутырып алып,

эй , сонданды салды ц кслin! Эйтпесе муида псгып сапда- лып ж ур сщ ? Й ем ене, ауылда саган inreii жетпед1 ме? Е сщ де болсын, бэлем, осыдан уйге жеткен сод сеш ц се- pm irin тэмэм, бетен табынга ба^аны цны ц соцы осы. Рас, осы идай иттш ж асады ц екен, шынжырлап тастаймын, 6ip адым аттап баспайсы д ендП Едш енщ бул ceci — e3in oai адтауы е д г Ол Царанарды А д-М ойн адты ц ш гендер ш ен зорлап экетш барады. Шы- нына келгенде бул эддчетшздж дой. Егер Царанар жуас мал болса — не д а у бар? 8 н е , Едше А д-М ойнадда Minin барган iureHiH ж аца йосп ан га далдырыи кеты гой. Жол тускенде ш генщ 1зд 1 Борандыга ж етш зш саламын деп Цоспан уэдесш бердй Ы ц да ж од, шыд да жод, 6api даз- далпында. Ал й аРанаР болса сорыцды сорадай агызады. Б1ршама еткен с о д Б оранды й аРанаР дайтадан нодта- ланып, дайтадан песш щ тадымына тускеш не мойын усы- нып, жуасиын дедЕ Бадырганы да саябырсиын дедд JKypici тузел ш , сэл ден с о д T im i ca y ж елнж е салып, Сары- озек тщ даласы н дусы ра кесипп келе жатты. Едше де ты- нышталып, еркеш тердщ ортасына жайлана отырып, дар- сы ж елден даймыгып туймеленш , тымагыныд бауын бай- лап, енд1 тек Боранды га TeaipeK ж етуд! ойлады. Б1рад eni ауыл шалгай. й у н райй шушрлш. Аздап желтед, шамалы шарбы булт бар. Ж уы д арада боратып кетет1н ту-pi б д он бей д д десе де тунге дарай борасындата- тын болар. E flire й аРанаРДы ¥ стап> нодталап алганына, ecip ece кеш е кеш ке й оспапны н; уш н де дон адтап, Ерле- п естщ куй! м ен жырын тыцдаганына дан рива болып келед!. Д е се де Едш енщ ойы е зш щ сэты э OMipiHe дайта орал- ды. 8 й , сорлы дун ия-ай деседш П Й¥Да Да тыныш, дудаги да тыныш болып, ал, Зэрппа, мен сеш суйемш, деп далай гана TiKeciHeH дойы п далуга болар екен. Егер де Эбутэ- лш т !д балалары на ез фамплиясы Kecip-кердед кел!п жат- са, егер Зэрппа кенсе, олар мына менщ фамилияма кеше дойсын: Егер Дауыл мен Ермекке Едшенщ фамплиясы жарап жатса, Едшеге одан артыд бадыттыд iteperi жод. Эйтеу]'р, сол балаларга мына гумырда necip-кесапат бол- маса — болганы . й ал£,анып оз талайынан, талабынан таба 6epcin. Сол уш ш Едше ез фамилпясын димай доймас. Ж ол бойы Едшеге осындай да 6ip ой орала берген. С ейтш , кун де баны п бара жатты. йаж ы рлы й а РанаР данш а дарсы ласы п, дан ш а долданганмен,^ са у жел!с1нен танбай, аянбап барын салы п-ад келедЕ М ше, алдыдан 234

ныц сапы да, кар кемш тастаган ойы да, децкш п n6enepi де керш дь А н ау текпржол буралацына бекет тыгылып капа жатыр. Муржалардаи тутш ■ды. Ондагы ез yhjiepi калан екен? KeTKeni кеше кты едк cipa, коцш mipniH, oip жыл кормегендеи Сагынышы катты, acipeee балаларды ацсаганын |ы. Ауылдыц тебесш керш , Царанар екпш дей р шыгып, кызьшып алган бура, адымы аршын- ■пан буы бурк-бурк етш келедй Eflire уш не тая- екетте eici ж ук пойыз кездесш , аж мрасып та liipi батыска, eKinmici шыгыска карай бет алып уйдщ сыртына келш токтады. 1\\арапарды б1рден ;аман коймакшы. Бурадан тусш, табалдырык ту- iMyni жаткап шынжырмен оныц аягын ш сендеп т yiieni жайыиа калдырды. «Аздап Tepi басыл- ■майды содап кеш н алармын»,— дедк Неге екеш соныц еаш де дегб!рс1зденедй Эбден cipecin кал- сы мен аягып жазып, корадап ещц шыга берген- ш а улкеп кызы Сауле ж у й р ш келдй Eflire далыц цорбакдап, кызын аймалап, бетшен суйдк ■, тоцып каласыц гой,— дед1 кызына. Сауле дала- •ш ец шыккан екен,— Уйгс Kip тез, мен Kaaip спа,— д ед1 кызы экесш аймалап,— Д ауы л мен Tin калды. Tin калганы Heci? лде KeTin калды. Мамасымен oipre кетть Пойыз- де, кетт! де калды. кеш Heci? Цашан к е т ? — деп Ед!ге не болга- ycine алмай, кызыньщ K03iue карады. in тацертец кетш калды. \\й де, дед! Ед1ге даусы д1ршдеп.— Уйге бара р, деп кызын кушагынап босатты.— Мен сэл uoiiinipeK барам. K asip, Keaip... бар епдь.. ■ уйдщ бурышынан анналып KeTTi. Eflire болса, к аки асы н да жаппай, сол тон киш корбнган кал- гУРа Иэрипаныц уш не карай ата кеп жеиелдь ыр “У. Kouijii кургыр сенбейдк Баланыц аты бала мн 1мрдеце|й шатастыруы мумкш. Kerin калып 111'' Сонтсе, eciKTiK алды арлы-борл! !здсрдсн I lire eciKTin туткасын тартып калып, nipin | |.акашан азынаган уй ацырайып, эр ж ерде 235

анау-мы нау додыс-дурым шашылып жатыр. Балалар да, Зэрппа да жод! — Апыр-ай, а?— деп Ky6ipnefli Eflire дацыраган уйде a n i д е болгап icKe к е д и л с ен б ей .— Ш ынымен кетш нал­ ганы ма?— Yfiflig у г р е т о бос турганын керсе де адч ад, opi далы ц дайгы кекгрегш тутып алган. 0Mipi 6yiiT in ж аны ш ырдырап, ш ын ж ам анды д керме- ген шыгар. Y nipeiiren уйдщ ортасында тон киш, дорбиган бойы м уздай п еш тщ ж аны пда ш ырдыраган ж а н KyfiiriH к,айда дояры н бш мей, енд1 не icTepin пайы мдамай. ады л ы нан айны ган адам ш а адд и ы п турды да да.чды. Т ер езеш д алды нда бал ашатын дум алад тастар шашылып ж аты р. Е р м ек умытып далды рган, а л дадаш ан елген эке- сш келер де п умгг арт дан , м ахаббат K,acipeTi жуктелгев ды ры д 6ip тас. Eflire э л п дум алад тастарды сыпырып- сиырып уыстап алды. Enfliri далганы осы-ад екен. Одав ары га ш ыдамы ж етп ей , eciKKe дар ап, куш ктен куйш бара ж атдан бетш суп-суы д тадтайга басып, туншыгып ту- ры п, эй 6ip ж убан бастай ж ы лады дей сщ . Ж ы лап тургап- д а , уы сы ндагы дум а л а д тастар 6ipiHeH соц 6ipi еденге тусе бередь Д!рш даддан долын дысып устайын-ад десе д е , кеп бей , э л п тастар еден ге тырс-тырс ту с ш , ynipeftreir уйдщ бурыш-бурышына шашылып кетш жатыр, кетш жаты р... Содан бетш 6epi бурып, жоп ардасымен дабыргапы бойлай ысырыльга, ш окелеп отыра кеттк У стш деп топы дорбиы п, басындагы тымагы дисайып, дабыргага суйе- nin алып, ал кеп жыла! Жыла, сорлы! Ад-Мойнадда аттанар алдында Зэрппа 6epin ж1берген бекебайды дал- тасы нан алып, K03iHin ж асы н суртед1 сорлы... Адыра далы п азы наган уйде осылай 6ip отырып, «бул далай?» деп куйзелдь Сонда Зэрппа муныц жолаушы кеткен к е зш д е балалары н алып э деш тайы п турганы гой. Д емек, Зэрппа Eflire болса 6i3fli ж1бермейд! деп туйгеш гой. Ол рас, Eflire болса, оларды елее де ж1бермес едь Адыры немеп тынса опымен тынсын, Eflire болса, оларды ж1бермес ед1-ау. Егер ол жолаушы кетпесе, адыры немен ты нары п енд! ойлап к е р е п не, болар ic болды . EHfli олар жод. Зэрппа жод! Балалары да жод! Бул елее олардан айры лар ма efli? Е дш енщ ж о д кезш д е кету керек екеш н Зэрппа бшген. KeTyi жецш болганмеп, адыра далган уйге тап болып, Едш енщ ацырарып ойламагап екеп да... Сонда бекетте пойыз тодтатуга 6ipey себеп болгапы Foii. KiM сонда? Эрине, Ц азап гап , одан басда ш м болушы

едИ Элбетте, ол Сталин елген к уш стоп-кранды ж улы п алган Едйеш е тодтатпай, разъездщ бастыгына жалынып- ж алпайып, соныц келнпм1мен тодтатдап да жолауш ы по- йызды. Цазантаптыц долыпан келе;д ол... Зэрппаньщ балаларымен Teaipei; тайьш туруы на У т б а л а да улесш дослан болар-ау! Тура тур, бэлемдер! «Бэлемдерден» ош алмад болып, дара даны туншыга дайнап, миын шагып, дыздырып барады. Кул-ш куш ш ж инап алып, мына дудай дарFan noiiFan Боранды дегеп бекеты тугш далдырмай, тып-тппыл диратып та жайратып, содан соц Царанарта .\\iiHin алып С ары езектщ ацы радай даласы нда адасып, суыдда тодып, аштан елее, ппркш! Иешз уйде осылайша далжырап, дадырад болтан icne адырап омалды да отыр- ды 6ip. М эцпрген мпда тек 6ip су р а д далды: «Зэрипа неге KeTTi? К айда к ети? Н еге кетт1? К айда кеты?» Содан оз уш не барды. У тбал а уидеместен оны д то- пын, тымагын, пимасын алып, бурышда апарып дойды. Боранды Ед1геш ц тастай датдан суп-сур ж у зш ен не ой- лад отыргапын не iciepiH айыру диын едь Кездер1 тук кермейтш сиядты. 03iH e3i зорлап, эр е д устап отырган адамныд кездершен ештеде утып болмайды. Куйеуш щ шай iniyin куте-куте У тбал а самауырды дайта-дайта ысытты. Дуыры aFam ш одда толы саыауыр дайнап туртан. — Шай ыстыд,— дед1 эйелк— Цайнап тур. Е д д е оран уп-туш пз 6ip дарады да, дай над суды урт- тай бердь К,айпад суды сезер емос. E neyi де cipecin 6ipi- ш д аувып 6ipi 6aFbin отыр. — Зэрипа балаларын алып кетш далды ,— деп Tin датты адыры У тбал а. — Бшемш,—деп Е д тз шайдан басып кетерместен бурд erri. Упдемей отырып-отырып, сол шайдан басын алмагаи куш: — Кайда KeTTi?— деп сурады. — Опы 6i3re айтдан Н!ОД,— дед! У тбал а. Сонымен сез таусылды. Ы стыд шай аузы н куйд|рш бара жатса да шыдап, Ед1ге 6ip парсеш сапа дггтеп отыр: таре KOTin, уйД1Д ш пш д кул-талдапын шыгарып, бала- лардыд ypefiin алмасам екеп, ток 6ip бэле шытармасам ексн, деп тастай датып далгаи... Шай im in болып, дайтадан далага жиналды. Пима­ сын, тонын, тымагын дайтадан киш алды. — Кайда барасыц?— деп сурады ойелЕ Малга дарап келемш — деп ж уре ж ауап берд1. 237

Цыстыц цыска куш байып налган екен. Дала лезде ымырттанып, лезде нарацгы тусш бара жатты. А яз да натайып, ж аяу борасын жалдана жылжып, жыландай сумандайды. Едоге тунерген бойы норага нарай беттедь K ipin барып шынжырды жулнып атырылып турран Ца- ранарга ашулы кезбен алара oip парады. — С ен эл1 баны ры п турсы ц, э! Ж ы ньщ aai басылмай- ды, е! Сен ит менен коресщ KepeciHi! Мен енд1 сеш мен коп с ей л е сш жатпайм ы н! Енд1 мен ешк1мд1 де аямай- Е д т е К арапарды б у ш р ш ен ызалана HTepin кеп ж1бер- fli. 9 к е-ш еш ед ен тук налды рмай бонтады -ай келш . Туйе- Hin ашасын алып лантырып тастады. Бура байлаулы турган ш ынжырды аягыпан агытып алды. Ещц буйдасы- иан устап, сабына ораулы иамшыны 6ip полы на карман, бураны далага ж етектеп шынты. Бура зарлана, кусалана банырып нойып, боздап келедй Heci оган увщдГ emip деп, буйдасын сшкш еп, норнытпан бон колын котерш-котерш налып е д 1, 6 ip an туй е ны цбады. С одан Eflire ж ерге Gip TyKipni д е , т у й е ш ц баны ры п, боздаганы на коцш аудар- май, шыдап багын, ж аяу борасыны жоргалаган цалыц карга малтыгып, коз байлапган нарацгы тунге суцгш, насарысып ж уре бердц ж ур е бердь Бекеттен аулан, цыр- цаиы ц ар ж агы на шыгып алып, К,ара нарды тоцтатты да, эн 6ip аямастап сабады дейсщ . Тонын шешш тастан, буйда-шылбырды туйе нашып кетпесш деп оз б е л д т н е байлап койды. Сопан соц нос нолдап турын, намшымен ал кеп саба! К еш р егш деп бар цайгы, ызаны осы цамшы- га салды -ай келш . Б оранды Царанарды ЖЬш да н а аяусы з оснылап, даусы цырылдап, аузынан боцтау-лагнеты ац- тарды-ай сонда: — М э, бэлем ! Мэ! Оцбаган хайуан! CeHin KecipiHHen осыныц бэрП С енщ кешрщнен! Осыныц бэрш е сен кшэлБ Енд! сеп uTTi басы ц а у га н ж ацца босатып цоя берем, 6ipan oyeai майып боласыц! Мэ, саган! Мэ! Тойымсыз хай уан ! С аган ш ген ж етпед! ме! А улантан i3flen нец бар едП Сеш 1здеймш деп ж ургенде, ол балаларын алып кетш налыпты! С ен д ер дщ б эр щ н щ д е м еш ц xaaiM нандай екеш нде шаруларыц жон! Енд1 мен бул жарыц дуниеде ц айтш OMip сурем ш ? Онсыз налай Tipi ж урем ? Сендерге 6api6ip екен, ендеш е маган да 6api6ip. Мэ, оцбаган ит, мэ! Ал, жазацды! Ал сыбагацды! Цардай бораган камшыныц астында цалып, Царанар акыра-бацыра, жап ушыра жулцынып, жан аурудан уре- 23г

iii yuia eci кетш , иесш цагып цулатып, цармеп суйретш , цаша женелдц Тулаган дулей кушпен иесш беренеш е суйреп келед1 тек afn eyip осы бэледеп цутылсам екен, м е т зорлап окелген жацца цашып ке'тсем екен деУендей, тоцтар емес. — Тоцта! Тоцта!— деп бура суйреткен Едше царга кептеле туншыгып, де-Mi 6iTiri барады. Тымагы Tycin цалыпты, куртж к,ар б!рде ыстыц, б1рде суыц ce3i>iiii, басын, бетш сабалап, мойнына кейлегш щ inline Kipin Keiin жатыр. Долындагы цамшысы шатысып, бураны тоцтатар еш амалы жоц, шылбырды белдшшен шешуге де дэрмен жоц. Бура болса тек цашып цутылар- мын деп, eci шыга, жануш ыра безш барады, песш дырыл- датып суйретш барады. Егерде Eflire элдецалай гайыптан белдш тщ таралгысын агытын илбермегенде бул шермеп- деп щ Йемен 6iTepiH шм бшедо, KypiiK царга туншыгып елер ме едь,. Ж ан дэрменде туйенщ шылбырына цолы ш к к ен д е де бура оны o.ii 6ipa3 ж ерге дейш суйретш апа- рып, Е;йге буйдадан жанталаса тартцанда эрец тоцтады. — A ll, оцбаган!— деп ыщ прлед! Едп-е eciH жиый алып, алцына тэлиректеп эрец турегелш .— Солай ма, бэлем! Ал жазацды, хайуан! Ж огал, ж огал м е т ц коз1м- нен! Цуры, лагнет, цудай c en i корсетпес1н! Д ар ац ешс1н, царац omiiip! Ж ер жутсын ceHi, жогал! Ж аиыцды козщ е керсетш , цутырган иттей атып eaT ipcin cem ! B api де сен in KecipinHen! К,у далада жайра, жайрагыр. Д ар ац ошсш, царац eiuKip!— Даранар бацыра айцайлап Ац-Мойнац жацца атв1рыла женелдк Едше оны цуалай Tycin, цам ты - ны сштеп-склтеп цалды. Даргап-сш еп, талац айтып, тук цалдырмай тубегейлей боцтады. Айырылысу ыен зауал caTi соцты. Сондыцтан да Едше бураныц соцынан кепке деШн айцайлады: — Жайра, жайрагыр хайуан! Жогал! Арам цат, ны- сапсыз ит! Ацмац басыцды оц тессш , сорлы! Даранар царауытцан булыцгыр даламен безш берд1 де, борасыпды мунарга cinin , керш бей кетть Тей анда- санда кернейдей ащы даусы гана естш едй Енд! ол осыдап туш бойы 6ip дем алмай, ац борасын арасымен Ац-Мбй- нацтагы шгендерге жеткенше арылдап шаба беретшш ойлады Eflire. — Tiny!— деп Едше 6ip тукЩ п, ж аца 03i суйретшш , цазып келгеп i36en Kepi цайтты. Тымацсыз, тоисыз д е н е т , бет-аузы, цолы дуылдап ысып, царацгыда цамшысын cyfipeTin келедй Кенет к е у д е а кеуектеш п, эл-дэрмен ке- 239

Tin, цацырап калганын сезд!. Царга ызерлей отыра кетт д е бук тусш , басын кос колдац кысып устап, туншы'- KYKipeHin, боздап коя бердь Сарыезектщ айдаласын, j жападан-жалгыз отырып, кар суырып иреддеген желдЦ ыаыды мен кпмылын, аспаннан жауган карды сеэдь Ас- дан нап ж ауган op6ip жапалак, миллион жапалак кар е уеде 6ip-6ipiMen дактыгысып сыбырласып, Ед!геге: енд1 сен айырылысу азабы на шыдамайсыц; с у й п т ейелс1з, о зщ жаны цдай ж аксы керетш балаларсыз eMip сурудщ еш мэн-магынасы жок, деп жатдандай. Е дпе сонда д э л ; осы ж ерде е л г ш келд!, кар астында кемш ш далрысы келдй — Ц удай ж ок! А дам ны д OMipi туралы атасыныд ба­ сын да бшмейд1 ол. Ц удай сойткенде, езгелерден но кутуге болады? Ж ок КУДай, К¥Дай ж ок!— дед! ол озш ен 03i мэцпрш, Сарыезектщ тунг! адыра даласында жападап- жалрыз дулазы п отырып. Бугаи деш н ол мундай C08fli ун шыгарып айткан емес. Т и т Елизаровтыд eai кУДайды ж т - ж ш аузы на алса да, рылым ныд туррысынан келгенде, КУДай ж ок де се , оган Е д п е сепбейтш . Енд! сендь Еарыш тыд жел1 6eTiH ж уган Ж ер-А на ез сокпаылмен ж узщ барады. Кунд1 айнала ж узедд дедгелеп бара жа­ тый, сол 6ip сэтте карлы далада кар устш до Tiae 6yrin отырган адамды аркасында кетере ж узедг Тактан, билш- тен айрылган б1рде 6ip король, 6ip де 6ip император сушк- Ti энел ш еп айрылган Е д п е кусап букш элем алдында и з е 6yrin, кедерлене KacipeT uierin, кайрыланбас ед1... Ж ер-А на болса ж увш барады... А рада уш кун еткенде рельст! ж ен деу уш1н дурал- сайман беретш койманыд жанында Цазангап Едпеш токтатып алды — Сен, пемене, Kicire жоламайтын бон кеткенс1д, Е д п е ,— дед1 ол TeMip-TepceKTi зембш ге салып жатып, эш ейш ж эй айта салган болып.— М енен каш дадтайсы д ба, калай, олденеге шеттеп журсщ, сейлесудщ де ceii туспейдь Е дпе таре кетш , Цазапгапка ызалана 6ip дарап: — Егер екеум1з сойлесер болсак, мен ceHi табан ас­ тында буындырып е.тпремш . Оны сен бш есщ !— дедь — Сен мшп, тары да эл д ет м д ер д ! буындырып елыре- тш щ е шубэланбаймын. BipaK неге мунша тулданып ж урсщ ?

1 — Зэрппапы кетуге межбур еткен сендерсщдер! — я-ire бул кундер! кокешнде ш ем ен болып ж ургеи создер- ■ллкесшен айтып салды. ч — Е, солай де,— деп Цазангап басын шайдап, элде уяЛганнан еш 6eTi дып-дыэыл болып KeTTi.— Ондай ойыц болса сен 6i3 туралы гана емес, Зэрипа туралы да пигылыц нашар екен. Сен сиядты емес, Ззрипаньщ эйдш а дылды болганына радмет айт онан да. М уныц бэр! туптщ тубш де немен тынарыи сен ойлады д ба? К еш ш пей турганда кетуге бел байлады. Оныд тш егш орындап, менщ кемектескешм рас. Балаларыдмен дайда кетш барасыд деп мен сурама- дым, дайда бет алганып ол айтпады — оны 6ip тагдырдан басда еш мм де бшмейдк ¥дты ц ба? 0 з абыройын да, сен1ц эйелщ нщ абыройын да ш ашпай-токпей аттанды. Зэрипа мен Ушбала адамдарша доштасты. Олар сеш тура келген беледен садтап далганы уш ш , сеп ол екеуш щ де аягына жыгылсац едь У шбаладай эйелд1 сен элемд1 шыр айналсад да таппассыд. Оныд орнында басда 6ipey болса, апшыдды дуырып, аспаныдды ж ерге дулатар efli де, сон- да сен ана Царанарыднан да асып тусш , жер тубш е тен- Tipen кетер едщ... Ед1геде ун ж од. Не дейд1? Цазапгаптыц айтып тур- ганы шындыд та спядты. Б1рад Дазангап Едшенщ ж ан азабын дайдан удсын. Eflire енд{ дер ек ш к к е Tine тарт- ты. — Ж э, болды!— деп ол жадтырмастан жанына тукь pin тастады.— Адылдым, тыддадыд адылыдды. Сол адыл- дылыгыднан гой осы ж ерде жиырма уш жыл бойына тапжылмай, буд1ры8, туп-тузу болып, жып-жылмагай жургенщ. Мешц дайгымды сен дайдан угарсыд! Ж э, жарайды! Cenin насихатыдды тыддап турар жайым ж од,— дед1 де сейлеспестен кетш далды. — Мейл!, езщ бш ,— деген созд1 дулагы шалды. Осы эдпм еден кейпн Eflire езш мез! дылган Боранды бек еМ тастап кетпекпп болды. К эд1мг1дей ойланды, ейт- KeHi к оц ш дургыр алад, Зэрипаны умытуга дэрмен ж од, жанын ж епдей жеген сагынышты туншыдтыра алмайды. <эрипасыз, оны д улдарынсыз дуние, айпала тод1рек урыдсызданып, дадырап далган сиядты. Сонда осы азап- ан дутылмадда ерекеттенш , Ед1ге Жангельдин разъезд!д шстыгына жумыстан босат деп арыэ беруге бел байлады. >исы ауган ж адда семьясьш алып кетпекпп болды. Тек ” ы арадан кешу керек. Ол т е п осы 6ip дудай да умытып <«ткен жерге шынжырмен медп -бадн байланып далган

ж од цой. Ж уртты д neoi-ац баска жерлерде — цалаларда, селоларда турьш ж аты р гой. Олар бул бекетто 6ip сагат туруга да кенбес едд Eflire неге Сарывзекте ом ip бойы сорлап ж ур уге T n id i? Сондай-ад не цылмысы бар? Ж од, жетер ендд не Арал тещвше оралады, не Дараган- дыга яки Алматыра ж енеледд Д унне кед, баратын жер аа fleiiciд бе. 0 3 i ойд!к жумыскер, дол-аягы, деш-дарны сау, цудайра ш ую р, басы орнында, бэрш е 6ip тушр де ж урв бер, не бар опланатын. Eflire бул ниетш Yi<i6anapa далай айтсам, да лай квщцрсем екен деп ойлады. Далганы тук те емес. Бул ойын эйелш е айтпад болып одталып, едтанл ы ceTTi к у тш ж ур генде арада 6ip апта оттд Денет 03i азаттыдда дуы п жШерген Даранар келе далсын. Eflire уй сыртында иттщ ш абалана y p in , apu -6ep i шыр айналы п ж ур геш не навар салды да, ол не болды екен деп тысда шыдса, дорара таяу ж ерде eponin 6ip бвтен туйе дыбыр етпей тур. Eflire жады ндап барып, Даранар екешн сонда 6ip-afl таныды. — Е й, мы нау сенбйдд? О, бейшара, ду р сулдед да* лыпты гой, елексе болыпсыд гой! — деп Eflire сасданынан дауыстап ж1бердд Бурыдры Даранардан тек дур тергмен ду суйек дана калыпты. М удлы кезд1 да удиган бас цылдырыцтай узы.н мойынга ш н ш тур. Ш удалары келекелеп долдан жапсы- рып дойгандай й зеден томен жалбырап далыпты. Дара- нар ды д буры н м унарадай асдадтап туратын вркештерр нен 1з де далм аган — eKi opKeuii де кемш рдщ танды р тесш дей салбы рап дисайы п жатыр. Б ура байгусты д дэр- м ен! Ентквн! сонш а TinTi дорара 1лбш ж етуге де шамасы келм епт! гой. М ахаббат дызыгына адыргы 6ip талшы» eiiH e двй1н, 6ip тамшы данына дей ш сарп ет!п, енд! босаг дал ран дап цусап, суйретШ п вред ж е т н т . — E he-hel— дед! Ед!ге табалагандай тадданып, Дард нарды о жарына 6ip шырып, б у жагы на 6ip шырып, шо- лып керш .— О, байрус, ж еткен ж е р щ осы да! CeHi бу! у й д щ m i де таны май далды . А у , сен атацты бура efliE гой! Б эсе, босе! Тары да келш турсы д э! ¥ я т ж о д, аят ж од! Ж ум ы ртдалары д орнында ма oirreyip, ж о д олд< ж ол -ж внекей жогалтып алды д ба? YcTi-басы д данда! сасы д едц Konip. Э л -дэр м еп а з далган со д буты да ж1бе p in c in рой. Сорлы, дум алагы д квтщ е датып далыпты Бейшара! Л адса болган бейшара! Даранарда дозралура дармен ж од, бурыигы куш те корш те далмаган. Аянышты сулдв элденеге ыудайып

басын шаинап койып, кулап квтейш деп, эрец-эрец тур. Eflire бураны аяп квтть Yfire Kipin кетш , 6ip тегеш толы ток бндай алып шыгып, ycTiHe 6ip уы с ту з ceyin: — Ал, ж е ,— деп жемд1 бураныц алдыпа койды.— Б эл м м , е зеп щ й жалгарсыц. Дорага содан Kefiin Kipri- зеш н. Швккен сок — элденерсщ . Сол куш ол Д азангаппеп сейлесть Y fim e 03i барып, оцг1ме бастады: — Дазангап, мен саган 6ip ш аруамен келд1м. К еше сана о деп, бу деп, свйлескнп келмеп едк ещ й бугш муны- сы Heci деп так калма. Бул 6ip елеул1 ic Даранарды озщ е кайырып бермекппмш. Оны маган бота к езш де 6acipe берш едщ . Ракмет. Талай ракатын, п ш и гш корд1м. Ж а- кыида гана тез1ийм 6iTin, куып ж1берш е;и'м, бугш санда- лып osi келштп Сансырап эрек жетшть Енд1 корада жа- тыр. Eld аптадан Kefiin баягы калпына канта кеяедь Дайтадан куппне ю редь Тек жемдеп турса болганы. — Тура тур,— деп Дазангап Ед1гешк ceein болш ж !бердь— Дайда кыцырлап барасыц? К енет Даранарды маган кайтармакшы болганык иец? Н е, мен сенен бер деп сурадым ба? Сонда Eflire oai бурын айтуга окталган бар сырын актарып салды. Осылай да осылай, семьямды алып кет- пекппмш. Сарыезектен безш болдым, коныс жакартпаса болар емес. М умшн, осым орайлы да шыгар, де д ь Д азан- гап опы eefiin коя тывдап алды да, мына 6ip сезд1 айтты — Байка, езщ бш есщ . BipaK сен пе 1здейтш1щн взщ де тусш бейсщ -ау деп коркамын. Ж арайды, KomTin делш , ал eeiKiieH взщ калай кашып кутыласьщ? Д айда барып гурактасак да пешенеден кашып, кайда барып тыгыла- сыц? К еудев деп куш к кайда барсак да, езщ м ен 6ipre болады. Ж ок, Eflire, ж1пт екепщ рас болса, сол кушк™ осы жердо ж урш жек- А л, квнпп кету дегеп — ерл ж емес. Эрюм-ак коше аладм. А л, 03iu-03i тоубага тургы зу — эршмнщ колынан келе бермейдь Ед1ге Дазанганты кунтаган да жок, айтыскан да жок. Тек ойга шомып, курсш е бердь «Дегенмен, баска жакка кешу керек пе екен?— дед1 ол ш ш е н .— BipaK умыта алармын ба? А, неге мен умытуга Tiiicniir. Сонда кэйгпм? Ошимаска амал жок, ойлай кетсек — шама ж ок. Зорина Kaij6ip оцып ж ур дейсщ? fbii eci KipMereH балакайлармгп Каида екен Ka3ip? Диналып журсе, оньщ жайып Tycinin, Кол ушьш берер 6ipey бар ма екен? YKi6aaanbiK да шеке- 243

ci дызганы шамалы, данша кун e n i — менщ жатырдаулы ж ат мшез1ме, тунерген Typisie ун-тунс1з кенщ -ад жур... Сонда оныц жазыгы не?» Дазангап Ед1гешц басында не дауылдар кешш жатда- ньш тусшдг ме, ofiTeyip дем еу болсын деп, адегН ж етю рь Hin алып, Eflire басын кетерген кезде, былай дедй — А у, сеш KOHflipin, содан 6ip панда табатын адамдай мен несш е сеш уп ттей беремш . МенЫз де ез адылыц eei- це ж етедь Алда-жалда, сеп Раймалы ага емессщ де, мен Эбдш хан eMecnin гой. Мен Эбдшхан болган кунде де; бул д у далада атпен шауып 1здесед де с е т тадып, байлап тастайтын 6ip туп тал да табылмайды. Сен азат адамсыд, не ктесец — далауыц бш едд Тек дуйысданыд кетершер алдында мыдтап ойлан. Кдзангапты ц бул c esi E flirenin есш де бер1штей датып далып дойды. X Раймалы-aFa е з заманыньщ ойгйп жырауы болган Kici едь Аты жастайынан-ад шарыдтап шыддан-ды. Цудан берген енердщ ардасында, бул 03i тамаша уш дасиеттщ neci болган жы рау, opi ады н, opi композитор, opi кед ты- нысты ош ш e;u гой. 0 з тусындагы жыраулардыд 6opia ж едген. Домбырасып долга алды — болды, душ м журттыд K03iHUie oyeni эуен пайда болады да, opi дарай ел ед сез- бен жыр деген агытылып ж уре берер едь Раймалы-аганыд аузы нан ш ыддан ол п он кел ет к уш -ад ауылдан-ауылга, елден-елге таран кете барады. Оныд ондер1н сол кездег1 cepi ж ш ттер аузы нан тастамай айтып ж урер едк Салдын судыд кэусарын Лцк,асы кепкен ат 6inep. Саган ауган ацсарым Тояттар дашап — сэт бшер. Д удайды д берген 6ip Mine3i — Раймалы-ага дызыл- жасыл кербездеш п, coiw i кш нш журер едь Qcipece, дысда дарай 6ip турлд ж азга дарай 6ip турлд кектемде 6ip турл1 кш ед, дунды з, комшат борш кнген;и жаратар едь Е ндш 6ip байлыгы — кулл1 да за д баласына молш /Kancepiri — адалтеке носшд1 Сары-ала ат болатын. Оны 6ip тойда Рай- малы-aFara TypiKnen тугандар сыйга тартдан. Ж урт Рай- малы-аганы далай дорш тесе, Сары-аланы да солай дорш- тейтш. Оныд задылыгыпа, сымбатыпа дызыддан журт жай даран турып лоззат алатын. Сондыдтан да кегШр 244

дылжадбастар: Раймалы-аганьщ бар байлыгы — домбыра мен Сары-ала рой, дейтугын. Ш ындыры да сол ед1 рой. Раймалы-ага буткш eMipiH домбырасын алдына вцгерш, Сары-ала аттыц устш де вт- ш здд Дацды аспандап турса да, байымады. Б ар румырын дайда той, дайда жиын — сандураштай сайрандап етшздй К,айда барса да — сыйлы, ас ш сулц твсек салулы. Сарьг- алаиыд да бабы табылады. Алайда оныц бул сер ш т н : желдей ескен желш пе, есш ewipfli ecipiKnen оы азген ес- cis неме,— деп сыртынан куцкшдесш, унатпайтын апай- твс алпауыттар да бар едь B ipai\\ сондайлардыц 03i взгелермен 6ipre жпын-тойра Раймалы-ара далай келдц домбырасын долы на далай алды — солай ундер1 ш ыдпай, арбалран торрайдай, жы- раудыд коз шеспес саусадтарына, дас-дабарына, opoip днмылына дарап сш ейетш де далатын. Ж урт жырауды д долдарына судтана дарап далатыпы — сол долдардыц ди- мылынан жаи-журект1 теб1рентер ne6ip сидырлы ундер шырады; дас-дабарына, коздерше дарайтыны — сол коз- дерден nyflipeTTi ой мен рух оты шашырап турады; бет- жузше дарайтыны — дидары мусшдей сулу, жузш ен се- 3iM cay.ieci себелейдд Ол эн салсап кезде бет-жуз1 желд1 кун п Teni3 бетш дей толдып турар едь.. Эйелдер одан кудер у зш , тоз1мдер1 таусылып кетш далады, 6ipait, талай эйел заты Раймалы-аганы армандап, тун iftiiHfle тесекте жатып, кездщ жасын жасырын, жы- лап-жылап алады. Осылайша OMip luipKiH эннеп энге, тойдан тойра, ду- маннан думанга кешш жургенде, урлана басып кэрш ш то келш далады. 9 y e a i муртына дылау туст1, соцынап сада- лы агарды. Tiirri Сары-ала аттыд eai де ецсеЫ Tycin, жал- дуйрыры жидш , сымбатынан анрылды. Тек oni де ж у р 1- cinen журт оныц 6ip к ездеп eiirm i ж уйрш екеш н тани- тын. Сойтш дм стыд KyHi жапырагынан айырылган такаббар жалгыз бэйтеректей Раймалы-ага да кэршш дадпанына т у е й ... Свйтсе оныц не датын-баласьт, не уй- жайы, не мал-жаны, дэулет дегеннеп рымга тук ж од оолып шыгады. Оны in ici Эбдшхан ез долина ш рп зедд ^Уел*_ ец жадын аганынныц козш ш е Раймалы-aFapa вз OKnecin, penimin айтып алады да, ж еке уй тш м зш , тама- гып дайындап, Kip-доцып жуып 6epin турура дызметкер- лершо пэрмен бередь.. .. Рвймалы-ага снд1 кэршшт! жырлап, алдагы ажалды оилай бастайды. Сол кезде улы да, дайгылы эн-жырлар 245

туады. Сонда барып ол'кулл! ойшылдар о заманда-ад ori- лай-ойлай тубш е жете алмаган:— адам баласы жарыд дуниеге не уш ш келед1?— деген сурадда ж ауап 1здейд1. Кнд! ол алысда узап шыдпайды, той-думанга бармайды, ж ападап-жалгыз отырып жырлар шыгарады, еткен-кеткен SMipfli ойлайды, опасыз дуние туралы эцпм е соддан Kopi- дуртац, ш ал-ш ауданпы ц ортасында отырады... Картайганда ж ан-дуннесш алай-тулей толдытдан 6ip одига болмаганда, дуд ай куэ, Раймалы-ага е н д т далган OMipin уйден ш ыдпай, ты п-тыныш-ад отш збеш ш сдь' Bip куш Раймалы-aFa шыдай алмай, озш щ Kapi ладса Сары-аласын ерттеп, аздап бой ж азайы н деп, домбырасын да оцгере салады. К е ц ш н жыдпас сыйлы KiciJiep: эн айт- пасацыз айтпай-ад дойыдыз, oipaд тойга датысып, сыйлы дон ад болып отырыцыз деп жалынып доймап efli гой. Сопымеп Раймалы-ага, ойында тук ж о д, тез оралармын деп, аттанган. Той nejiepi оны дурметтеп дарсы алып, е д сыйлы ад ордага Tycipfli. Елдщ ыгайлары мен сыгайларыныц дад ортасында дымыз imin, ибалы ацпм е-дукен дурып отыр- Ал, ауылдыц ycTi думай той: шырдалган он, сыцдыл- дагап KyMic кулю , ж ас ды з-ж ш ттер дщ эзш-оспагы, ал- ты -бадан, курес, жарыс... Ж ас ж убайлардыд дурметш е ат байге дайындаган адамдардыц айдайы естшедд ошад басында аспаздарды ц даусы шыгады; ауыл сыртында ш урдыраган жылды табыныпыд сарыны бш ш едд суйек- саядда тод иттердщ алысып ойнаганы, турл1 гул шептер- д щ nc in ацдыта алдаптан соддан ж елдщ сыцсуы келед! Kapi дуладда... Bapinen де Раймалы-ага корпи уйден шыд- дан домбыра KyM6ipi мен энге, орэдйс ды здардыд сыц- гырлай icy.nreirine елецдеп, imi дызып, сабыры кете бас- тайды... Kapi жыраудыц ж урен сыздаи, жаны зарлайды. Жа- нында отырган жайсацдарга сыр бермеген болады. BipaK осиг-дертд ой-арманы отдан кундерге орала бередь Ол кезде мына уй сыртында даз:р сылд-сылд кулген жастар- дай бул да ж ас efli; атырылган ж арау Сары-аламен дала- н ы д TociH дуб1рлетш откендс ат туягымеп мыжылган кок ш оп 6ip жылап, 6ip кулер едц оныц эн ш естй'ен кун г.мрсы алдынан жардырап шыгар едд баптад дуние тар I >лган кеудесш жел аймаллп, оныц домбырасынмц yniii ecTireH пенделерд1д euceci котершш, жандары жадырап далар ед!; оныц aiiiu, opGip coain дагып алып, ауыздан 246

ауызга дадпайлап алып кете берер е д ь Супе до б!лрт1д, куне де бшетш, узедпге аяд салып турып сулулармеи коштасарда oeeri узш етш дайраи да кайран сол кундер... Bepi де 6ip кунпдей болмай оте шыдты. Не уппн? Енд! мше дартайганда аЬылап еске алып, кул астында e.neri- 3in eniin бара жатдан ш одтай мудаю ма? 0 з откенш оймен кеш ш , кедерл1 Раймалы-ага кеб!пе- се euriMere араласпай отырган. К енет оныц дулары осы уйге жадындап келе жатдан 6ip топ жанньщ унш , шол- пыларыныд сыцгырын, оуелден таныс яабек койлектерд1д етепн щ сусылын шалып далды. Элдешм кш з у й д щ орама eciriii Typin кеп ж!берш едк табалдырыдтан кеудесш в домиырасын дысдан, ажары толган айдай1 дасы сададш а кер1лген, такаббар да ойнады дара KG3i ш у а д ш а т д а н 6ip дыз Kepi иди 0 3 i де ш ебер соддан мусш ден сулу екен, Mi- нез1 ашыд, киген itniMi, журген журю ! тым KenicTi. Ж а- нмна ерген Gipneme ды з-ж елед, xririTTepi бар. Домбыралы дыз табалдырыдта турып, улкендерге ш лш , тзж1м eTin, KeuiipiM сурады. Hri жадсылар ауыз ашып болганша, enri ды з доыбыраныд inieriH дагып-дагып яйберш , Раймалы- агага дарап турып, елецмен селем жоралгысын жасады. «Алыстан аддасы Keyin, мелд!р буладда асыддан ке- руепппдей, мен де саган селем беруге ынтыд болдым, дадд- ты жырау Раймалы-ага. У -ш у болып, устщ е баса-коктеп KipreuiMisAi айып керме — бул той гой. Той-думансыз, енс!з, жырсыз болмас. М еш д бул батылдыгыма тад дал- ма. Раймалы-ага. Мен саган ен сала батыл келгенмен, 1ш- тей д!р1лдеп, ез!де деген махаббатымды айтардай, имене- пмене к!рд!м. Кеш м е т , Раймалы-ага, менщ бул одтаулы мылтыктай батылдыгымды. Той-думанда емш -ерк!н ж ур- сем де, сешмев кездесу евин мен ер гулден бал жинаган арадай Сук1л e\\iip бойы кун санап кут!п ед!м. Мен с е т - мен ж уздесу сетш е 6ypiH ж аруга талпынган гулдей вары- га умтылып efliw. Сол сет содты бшем...» «Ау, жайдармандай жардынщм, т м боласыд?» демек- mi ед! Раймалы-ага. Bipai; мына ды здыд внш ортасынан бел1и ж1беруге батпады. Алайда алга умтылып, судтана да таддана дадалып далды. Жан-дуниес! булдыпып, бо- йында даны тасдындап барады. Егер оныд ж ап-ж урегш е У'блер OTiiip кез табылса сол сетте Раймалы-аганыд тугырмнан дур сшкш1п, дапаттарын жайып жйберш, en;(i ушатын дырапдай домданганын байдар ед!. Ь'нянпан душтар дпду ест!гендей, бойып TiKTen, крздерше нур 247

Kipin, шодтай жайнап барады. Раймалы-ага енд! ед!ско дул аган к э р ш г ш умытый, басын кетерш алды... Ал onini ды з шырдай берд!: «Мен алды да келуге белд1 бекем бутан соц, тыцда менщ жайымды, улы жырау. Цудайдыд eai адын, еннл ж ар атдан Раймалы -ага, мен cen i балапандай ж ас шагым- нан суй ем ш . Сен дай тойгл- б арсад да, дай ж ерде эн сал- сад да, ылгп да мен соды днан шестом де мсурдЫ, Райма- лы-ага. Айып карме, Раймалы-ага, мен сендей адын, эшш болсам деп армандаушы ед1м, он мен жырдыд дол жет- пейтш шынары, Раймалы -ага. К аледкеддей болып, казге корш бей, соды днан i.necin n;ypin, 6ip C03iHfli де далт ж1- бермей дурандай жаттап, ж урепм де садтап, дайталап айтып, дулагыма дуйып алдым. Цудайдан кущцз-туш ме- дет тшеп, сешмен бетпе-бет кездесер кунд! армандап, са­ ган деген ыстыд махаббатымды, дайнар ыдыласымды табанда суырып салып б1л д1рер улы дарын бер деп мш э- ж а т е гп м ; м е ш д бул ж у р ек ж утдаи iciM«i 6ip д у д а й '03i кеппрсш, о, улы жырау, жедш сем-жецш ермш , мен с ет - мен эн мен жырды д айтысына тусш м келдь О, Раймалы- ага, мен осы кун/ц бойж еткен ды зды д неке тойын арман- даганы ндай, армандадым. B ipai\\ мен элг ш шкентай ед1м; ал сен болсад алыстагы айдай задгар едщ , жан-ж аплд дау- малаган далыц журт едд сол коптщ арасынан мен сенщ кезщ е дайдан iaire дояйын. Ал сенщ эн-жырыда е л т п , мае болган мен байгус, уяттан жуз1м жаныд ертенсем де, к е д ш м д е ceHineH 6ip болуды днялдап, т ш и ертерек эйел болуды адсады м, саган TeaipeK кездесш , бар сырымды жасырмай айтдым келдь Саз маржанын сенше Tepin, енер зерш сенше epin, он сидырын сенше ce3in, еуен эуезш сенш е к е зш 6ip ш арыдтап у ш уга еэ!ме aaiM ант 6epin; сойтш барып, сеш мен дидарласып, сэлем сездщ анасын айтып, жасырынбай, жасданбай, сенщ сыншы кезщнен сескенбей, ж урепм нщ сырын ашып, махаббаттыд муцын ш агып, е зщ м ен 6ip айтыс айдасы на туссем деунп ед1м. MiHe, мен алды цдамын. ДуШ м елдщ , эдш дазы алдында турган бойым осы. Мен ертерек бой ж етуге, мен ертерек эй ел болуга асы дданш а, уады т деген мпмырт OTin, ж а- сым епд1 осы аткен кактемде о д тогызга толыпты. А л сен бол сад, Раймалы -ага м енщ ды з диялымда э.ш де сол дер ш агыдда, садал-шашыдды шамалы дырау шалгапы бол- маса, сол баягы дыран куш дде спядтысыд. Шашыдды ды рау ш алганы — ш атад емес, Kefi6ip бурыл тартпаган- дар дан rep i, ceHi суйген мыц артыд. Мен енд! алдыда ке- 248

лш турмын. Egfli тоцсан ауыз с езд щ тобыцтай туш ш н жасырмай-жаппай кесш айтуга руцсат ет: сен менен цыз реимде бас тартсац да, эшш-ацын реим де бас тарта ал- майсыц. Мен сеш мен енер сайысына Tycin, айтысцалы келш турмын... Шацырдым сайысца, с ез к е зеп ceHiKi, жырау!» — А у, жардыным, сен шмсщ? К,айдап ж ур сщ ?— деп сацц eTin Раймалы-ага орныпан турып кетедй— Атыц him, дал дам? — Атым — Бепмай. — Б епм ай деймгсщ? Цайда болдыц буган дейш ? 1\\ай- дан келдщ, Бепм ай?— Раймалы-ага айтып далып, Tyci тунерш, басын идь — Айттым гой ж аца, Раймалы-ага. Мен ол кезде бала ед1м, тез бой жетпед1м-ау деп нала efliM. — Тусшемш , жапым, тусш емш ,— дед1 ол сонда.— Тусшбейтш 6ip гана нэрсем бар, ол — меш ц тагдыр тала- йым1 Тагдыр жазган cen i мунша сулу eTin, бой жетт!р!п мына меш ц, дысым Tycin, куш м батар кезде жолыдтыр- ганы Heci? О дай дылганы? Осы кунге дсйш керш -бш ген, доMiн татдаи бар дызытым, бал дэуреш м, мына сенщ 6ip тал шашыца татымайды екен-ау, деп ah ургызу ymiH бе? Tagipi магап ceni азапда бола кездеспрш , с е т и дуниеде бар екен1цд1 бурын бш пзбей, eiifli мына сорда к ездесп - pin, ж уздесирш , эттед дуние-ай, бутк1'л гумырым текке еткен екен-ау, деп бармад шайнаттыру yniin бе? Тагдыр содданнмц мунша датыгез болганы негылгапы? — Мунша бекер дапа болдыц, Раймалы-ага,— дед! сонда BeriMaii.— Егер мен саган тагдыр болып келген болсам — маган шуболанба, Раймалы-ага. Егер мен дыз цылыгыммен, эшммен, саган деген шекшз махаббатым- мен ceHi дуанта алар болсам, мен ymiH одап ардадты, одап дымбат сый-сияпат ж од. M eiiin бул ceeiiie ш убэлан- ба, Раймалы-ага. Егер сол ш убэ-кудш тен арыла алмай, мешц махаббатым алдыпда журегщ шц ecirin таре жауып тастасац да, мен cem ineKcia cyiiin, не дияметке болса да бас Tirin, сеш мен айтысца тусуд! eaine зор дурмет санай- мын, Раймалы-ага. — Не деп кеттщ, жардыным? 0и-жыр, айтыс не, т-э- \"ipi, Бепмай? Махаббат деген улы сын турганда, ол ма- хаббат бул олд!ц ырым-жырым, салт-сана, адет-гурпына жырыд турганда, онер сайысы деген де с ез болып па. 5Код, жардыным Бепм ай, мен саган айтысца тусем1п деп акта алмап. Айтысца тусуге куш!м жетпегенд!ктен с.мес,

кеудемде создщ кеш сардылып цалгандыдтан емес, кеме- ш мде даусы м дарлыгын цалгандыцтан да омес. Меи тек c e n i Kepin масаттана аламын, BeriMaii. 6 з сорыма ceui тек супе аламын, Б еп м а н . Мен сеш мен махаббат санысына гана тусе аламын, Бепман. Осыны антып, Раймалы-аЕа цолына домбырасын алып, цулагын келнрш , баягы дыран кезш депдей шырдап, жа- ца 6ip анго басты. Сонда э л п эн кейде ж ел тербеткен шалгьшдай сыбдырлап, кейде аспандагы найзагайдан Kypidpen ж ур о бердь Содан 6epi сол эн ж ер бетш де жасан недель Эншц аты «Бепмай» едй «...Егер сен кэусар суды алыстан ацсаи келген болсак, онда мен самал боп согып, аягыца жыгылайын, Beri.Maii. Егер Merlin пеш енем е дэл бугш аж алы ц ж е т и деп жа- зылса да, епд1 б у п н де, м эц й -бади да елмеймш , BeriMaii. в л ек седеп дай та Tipkin, ceHci3 далмас уш ш дайта данаттанамып, BeriMaii. Cencia ем ip маган eiti кездщ сон- гешмен тед, Бепман...» «Бепмай» энщ ол осылай шырдады. Сол 6ip кун елдщ есш де кепке дейш умытылмай далып дойды. Раймалы-ага м ен Б епм айды ц бул кездесу1 туралы ел арасында. гу-гу enriM e таран кетть Далындыцты куйеу ж ш т т щ ауылыиа аттанды ргапда тойга тш кеп а д унлердщ , той аттарын эбзел д еп Miuren салтаттылардыц арасыпан ерекще белЬ Hin, салтанат басында Раймалы-ага мен Б еп м ай аттарын ойнадтатып, жас жубайларга бадыт плен, досылып «Жар- жар» айтты. Екеуппц аттары датар журш , екеуш щ узец- rk e p i 6ip-6ipiMeH дагысты. Е кеуш щ ж уп-ж азбай ж у р г е т жарасымды е д i, eKeyi до дудайга дулды д айтып, eKeyi де еруадда сиыньш, екеу! де ж ас жубайларга бадыт п - леп , eiteyi де домбыра тартып, екеу! де сыбызгы шалып, eKeyi де эн ш ырдады. Раймалы-aFa мен BeriMafi. М упдай гажайы п эндерд1 ты ддап даум алаган далыц ж урт радатда батып, гажап далысты, кокорай шалгып да сыдгырлай кулш , ж ер ош адты ц TyTini ж ер бауырлай ушын, айпала дустар далыдтап, тай мшгеп бала-шага мэз болып, ш апдылады... Раймалы-аганьщ жасарып кеткешне тац далмаган жан ж од. Даусы баягыдай арындап, димыл-дылыпл бая- гыдай жардьш дап, кездер! жасыл шалгыпга т т л г е н ад у й д щ шамындай ж ардырайды . Тш т! Сары-ала аттыд 63i де даз мойынып nin тастап, иасаттанып келедь ЕНрад бул KepiHicuo рнза болмагапдар да табылды. Далыц neiiip ш ш д е Раймалы-агага даран жерге тушр-

тендер де болды. Оныц аталас а га иын-л;у ра гаты — Б арад- Сай руыныц Kicinepi ecipece булдап-талдан. Той уст in да Барадбайлар тырсылдап журдк Бул не деген сумды д — дартайтанда Раймалы-ата адылынан адасты: Барадбайлар Раймалы-аганьщ iHici Эбдшханды кустэналап бадты. Ke­ pi тебет Раймалы 6iaai далыц елге масдара етсе, сайлауда 6iafli журтты д бэр! мазадтап, етегш ашып кулсе, с е т квйтш болыс сайлаймыз? Естимйпц, Эбдшхан, агацныд ен салганын, 6ecTi айгырдай KiciHeyiH дарашы? Вне, ан& салдады дыздыд жауабын тыддадыц ба? ¥ят-ай, ел!м- ай! Д уш м журтты д кезшш е Kepi тебеттщ басын айпал- дырып барады. Бул жадсылыд емес. Салдадымен шата- сып u e ci бар? Ел-елге есек тарап кетпей тургапда, атац- ныд айылын тартданыд жен... ЖугенЫз кеткен атасына Эбдш ханны д вытырданы ал- дадашан дайнап журген. Садал-шашы агартанша е у л е т - лпш доймады. Енд! дартайды гой, тыйылатын шытар деп ед1 — мессаган, букш Барадбай эулетш е масдара тадба басдадшы. Сонда Эбдшхан астындапл атына дам ты ны басып-ба- сып ж1бер1п, далы д топты д а д ж арып, вгасына жады ндан барын, дамшысын сштеп турып: «Есщд! жн! Кез)'дд1 аш! Yiire дайт!»— деп бопсалай айдайлады. Б1рад кемеш нен жаннаты жыр ie r in келе ж атдан атасы in icinin, сез!н ад- тартан да ж од, оны кезш е шген де ж од. Адындарды д а у - малап, олардыц ep6ip co3iH дулатына дуйы п алып, уйып коле жатдан далыц ел Эбдшханды лезде ш етке ытысты- рып, эрберден с од дамшымен ж онардадан тартып-тартып та ж1берд(. Додалы топта KiM урганын KiM бш сш . Эбдш- хан ауылга да рай ш аба женелдк.. Эн болса асдадтап барады. /К аца б!р ж арыд дуннен! жантмрыдтырады. «Тац-тац ата марал мацыран, досатын 1здеп шадырса, тау мепсн тас жадтырытып досылар»,— ден жырлайды Рпйыалы-ага. «Тац-тац ата досатынан айырылтан а д д у жаца шыд- дан купге дараса, кун да дап-дара бон кор!нерс,— деп ж ауап датады Бег1май. Жас жубайлар дурмет!не екеу! осылайта кезек-кезек он салдм. Екеу! кезек-ковек... Эи мен тойдыц, дасындаты дыздыц дызытына елт!п алгап Раймалы-ага сонда inici Эбдш ханны д KOKipcrine Кара дан датып бара жатданын, бук!л Б арадбай оныц соныпан ыза иен кокка булыгмп аттаитаныи сезгеп жод.

Олар бугаи нендей азап, нендей дорлыд дайыпдап, дау- ды лдасып KGTitenineH Раймалы-ага дапершз... Эн болса асдадтап барады. Eiteyi кезек-кезек шыр- да иды. Эбдшхан жауар булттай тунерш , ердщ дасыпа бук тусе ш ауын барады. Луылга, уй ш е тартып барады! Оны уялас дасдырдай доршан алган Барадбайлар: — Сен!ц агац адылынан адасып, ауыш болды! Сорла- дыц! Вадсы га TeaipeK ем дет!— дсп баяш лдасып барады. Эн болса асдадтай туседк Ei<eyi кезек-кезек шы-рдай- ды... Той керуеп далыцдыдты осылайша куйеу ж т т т щ елше дейш онмен шыгарып салды. Цоштасар сэтте адын- дар ж ас жубайларга арнап тагы да тшеулестш энш айт- ты. Раймалы-ага сонда дауы миетке дарап турып: осы 6ip нурлы кунго жеткеш ме, Бепм ай сынды сандугаш адын- мен тагдыр MeHi талайыма жолыдтырганына бадытты- мын, деди Ш адпад тас пен ш адпад тас шагылганда гана уш ды н шашырап, от лаулайды , ж ас адын мен ж ас адып айты сдаида гаиа ен ер д!д дупня гажайы быны д сырына данады , дед!. Б1рад бэрш ен де ropi, ем!рде татдан бар ды зы дтан да ropi, мыиа гумырымныц содында, кун батар ш адта, дунпе жаралгалы 6epi дуд1реттен куш алган жа- ры д кун толыдсып дайта шыгып, тугалы 6epi бишеген- севбеген махаббатты д аламат куш -дуаты н сезд1м, дед!. — Р аймалы -ага!— дед! сонда Б еп м а й .— Мен де ар- маныма ж е т и м . Енд1 м ен с еш д етегщ неп устадым. Антдан ж ерщ е, айтдан сэтщ де домбырамды а л ь т , ушып барамын. Эн менен он дауышсын, мен!д махаббатым мен сеш д ма- хаббатыц дауышсын. Жалтадтамай, жалтармай, жас гу- мырымды 6ip тагдырга тапсырдым. Осылай эн шырдалды. Екеу! далы д дауымиет алдында enni 6ip куннен сод улан ж эрм едкеде кездесш , дунпеш ц шартарабынан кел- гбн ж уртты ц алды нда эн салм адда у эде байласты. Тойдан дайтдапдар Раймалы-ага мен Бепм ай ж эр­ медкеде кездесш еп салатын болды деген хабарды бук!л аты рапда таратты. Б ул хабар ел-елге жайылып кеты: — Жэрмедкеге барыддар! — Ж эрмедкеге аттарыдды ерттеддер! — Ж эрм едкеде ады ндарды ц eniH естуге келад ер ! Ж адалы д хабар жадрырып жатты: — Ой, тойдыд кокес! сол болады! — Ой, дызыдтьщ KOKeci де! 252

— Тамаша! — Мастера I — 9 н е кызык,! — ¥яттан безгендер туге! Раймалы-ага меп Б еим ай жол айырыцта коштасты. — Жэрменде жолыдданша кун жаксы, жаным Вепм- ай1 — Ж эрмецкеде ж олыдданш а, Раймалы-ага! Кун кешшрген. ¥л ы дала кершш жазгы кештщ му- нар-мунар толдынды душ аилна с Ftдi. ГОшен ш скен ш ад, Кураган гулдер nci сэл-сэл б ш н ед Р Тауда себелеп еткен жацбырдан сод ж1бектей самал ecin тур, кун батар ал- дында эуеде дара куста р салп-салп eTin, твмендеп ушып барады, мамыражай KeiHTi мадактап кустар сайрайды. — Неткен аджарылдап, неткен мамыр кеш!— деп Раймалы-ага атыныц жалынан снпайды. A h, Сары-ала, эй, napi дос, дад1рл1 даиатым менщ , гумырьщныц ады - рыпда да булай суюге болатын болса, дуние неткен гаж а- йып едщ?.. Сары-ала пыскырынып койып, ж ол журшпен булю л- деп, уйгв карай асыгады, кунде-кунде аркасынан ер-то- Кымы алынбай шаршаган аягына тыным тш ейдд взенш д салкын суына канып, айлы тунде тескейде жайылгысы келедр Mine, езепнщ буралац тусында ауыл жатыр. Цаз-да- тар KHia уйлер корш дд TyTini сылац дага шубатылып, ошактарда от маздайды. Раймалы-ага аттан тусш , Сары-аланы мама агашка байлап, дадтарып дойды. Унге шрмей, iprere суйенш отырып, 6ipaa дем алгысы келдр Элдеб!реу касына ж а- Кындады. Kepmi уйдщ баласы екен. — Раймалы-ага, С1зд1 шакырып жатыр. — Шм шакырган? . — Бэрд осы елд1д адамдары, 6api де Баракбай баласы. Уйд1ц табалдырыгыиан аттай 6epin Раймалы-ага алда- котан oTbipFan Барадбайдыц аксакалдарын кердд 6ip бурыштан in ici Эбдшханды Keai шалды. Эбдшхап тунврш алыпты. Элдеие жасыргандай, жанарыи тайдытып, бас квтермейдд — Армацыз!— деп свлемдест! Раймалы-ага агайын- дарымен,— Тыиыштык па, бул пе жпын? Калы ^ еН* тосып отыРмыз,— дед! аксакалдардыц адса- 253

Куткендерщ меп Солсам, мен келд!м,— дед1 Ран- малы-ага,— датарларыцнан мен де орын алайын. — Тодта! Босагада тур! Tiaeim i бук!— деген эм)р сс- тшдй — Бул не дегендерщ? Бул уйдщ дожайыны aaipuie мен ед1м рой. — Ж од, сен дожайын емессщ . Адылынан адасып, ал- жыран шал уйге дожайын бола алмас! — Б ул не с ез 63i? — С ез сол: епд1 ешдашан да ен салмаймын, тойттома- л ад 13деп дадрырмаймын, э л п бугш езщ меп ап салып айтысдан салдады дызга епд1 дайтып жоламаймын,— деп ант-су im ! А нау, уятсы з, садалыдныд агарганын умытып, адм ад, мына б!здщ , е зщ ш ц намысывды умытып сол сал- дадымен эулекш ендщ гой бугш . Сез сол: ант-су ini! En«i сол салдадыныц Keaine TycneiiMiH деп дарган! — С езд1 текке шыгыпдайсыцдар. BypciryHi сол дыз- бен мен жэрм ецкеде букш халыд алдында айтысып, эн шырдаймын. Кудан салмасын, сонда 6api ш у ете туей дейсщ: — 8 й , мынау 6i3fli ж ер дылды гой! — Эн, жаныц барда дант райыцнан! — в н , ол адылынан адасдан гон! — Оу, мынау шыниан алжып тур гой! — Ей, тэнт, туге! Ш иеберш щ артындай шуылдамай дарыс!— деп адсадалдардьщ адсадалы адырып далды — Сонымен, Раймалы, айтарыцды айтып болдыц ба? — И э, айтып болдым. — Е й, Барадбай баласы, естщ!цдер ме, мына 6i3flin m ipiren жумыртдамыз Раймалы сорлыныд не айтып туи- ганын? — Есидш, есидш. — Олай болса, ду л а д дон, меш ц айтарым: алдымен саган айтам, Раймалы бейбад! Б у т и л eMipiimi жалгыз атда жарбпып, сайрапдаумен, ойын-тоймеп домбыранды тыцдылдатып, масдарапаз болумен етшзд1д. Б ути л eni- piiytf басдаларды моз-ыейрам е?умен втшздщ. Сепщ сол ойнампаздыгыцды сен селтецдеген ж ас болтан соц Kcmi- pin келд]к. Enfli сен дартайдыц, енД1 сен келекесщ . Enpi сен 6i3re дусдан астайсыц. Енд! сен абайлап басып, ал- ды дпап а д ел1м тш ейтш кезщ келдй Ал сен болсац, елп салдады мен iairicin, 6i3fll ботен елдщ еевгше далдырдыц, б!здщ едет-рурынымыады табанга салып таптап, ец сорлы ушып-донба кобелоктей колбецден, едд! мына алда-дотан 254

агайынпыц адылына кенбей турсыц. К,айтейш, е з обалыц eaine, coni дуДай даргасын. Е н д ш айтарым. Эбдшхан, тур ориыциан! Муиыц 6ip ата, 6ip анадан туеап дандас, дур - садтас бауыры сенсщ . Б1зд1д таянышымыз да, ум1т арта- рымыз да сенс1ц. Б укш Б арадбай баласы ныд ортасынан онып алып, cen in болыс болтаныдды кореек деп едш . B i- рад та мына aFau адылынан адасты, не icTen, но дойга- нын ез! де бш мейдд осыныц Kecip-кесепатынан 6ie д1тте- ген тшекке жете алмаспыз деп дордамып. Сондыдтан да, Барадбай баласы бегде журттыд алдында кулк1 бол- масда, алжыган P aii-малы б!зд1ц 6episii3fli масдара e iin , ел бет1м1зге туюрмеске сен ендд бутан не ютеймш десец де ез opKiu! — Ей, аганып! MaFan ешдайсыц пайгамбар да , зд 1Л теро де бола алмайсыц,— деп Раймалы-aFa Эбдшханныц алдын орап кеттк— Керкеуде бейшаралар, мунда отырга- пыд бар, отырмараныц бар, аяймын сендердд ейткеш сен- дер ездерщ еле-елгенше TyciHe алмайтын, удесш о шыра алмайтын дауды согып отырсыддар. Б ул дуппяда адидат не, бадыт не — соны сезбейс1цдер. Ау, кешрег!нде жыр керпеп кеткеп кезде жырларанныц neci айып? Шырае- дандай жалп ешер мына ж алгап ем1рде хах-тагала 6ip-an рет кеудеде сую дуд1ретш дуй са — оны д Heci огаш? Оу, мына дара ж ердщ ж у зш д е п е д улкен дуапыш — суйген- дердп( бадытына дуану емес не? Егер де меп мезгш пз келген махаббатда мае болып, KOKiperiMnen жыр тегш геш y u iiu тана алжыган атансам, болсын, xoftipi, мен сол ма- хаббаттан бас тарта алман, мен coFan cyiiiHeM де безд1м сендерден! Ж ердщ жыртыгын жамаган сендер емес, без- Д1М, оеэдШ Тап даaip Сары-алага мш емш де, ез елещммен де, оз м1нез1ммен до сендерд1 мазаламас уш ш кетт1м Бе- пмайга, тек сонымеп дол устасып батырдым дарамды дпырларра! — Ж од, кетпойсщ!— Осы уады тда дейш т ш н тмугеп отыргап Эбдшхап таргыл-тартыл дауыспеп адырып да- лып орнынап атып турды.— Дал осы арадап 6ip аттап баспайсыд! Ya у м т д д 1 жермедкоден! Адыл-есщ дайта Kipreniuo сеш TayiuKO даратамыз. Сойдед1 де адын аганыд долынан домбырасын жулып алды. — Mine!— деп поп-пазнс домбырапы жорго 6 ip урыи, дутыргап будаша олгпй таптады-ай келш ,— Enairi ж ерде о.чод догеп бэлси! умыт! 9й, окол!ддор влп Сары-ала лад- саны!— Эбдйьхан долын 6ip сермеп далды.