Бейсенбек Е. т1

Елжас БЕЙСЕНБЕК КЕК Дерек-ri роман

Ютап Алматы облысыныц'экш1 СерШ^дбЫенулы УмбетовЫщ к,олдауЩен жарык; карт отыр. 8 Бейсенбек Е. Кек faepeirri роман), l-mi мта “ Арыс” баспасы, 2008\\ - 208 бет. ISBN 9965-17-571-3 - Y \\ \\ ' Автордын кез1 Т1р^сшдйЬш жерде жаршланбащн “ Кек” j 29MeHfiHbni 1гшгТ1ТтабыНдр\\К,азак даласына Кенес ек1мет1 орнаганга^деШяГГ халыкп^нжогамдык-элеуметпк жагдайы, MHc-iipmj.iiri шынайы сурегтеледг 1мд| кас жнтг Бейсенбай бастаган Н оку-бипмга таппынысы сез болей, патша абаюысынан кашып шыккан Сргынайдыкжактастарымен Sip- re бай-шонжарларга карсы азаттгык,тендш жолында кек'злуга бас KOTepyi шытырман окигалармен астасып баяндалады. Khan кепшипк окырман кауымга арналган. ББК 84 Каз 7-444 гъчч-и ©Бейсенбек Е., 2008 © “Арыс” баспасы, 2008 4702250201 00 (05)-09 ТАЛДЫКОРГАН c J> ОРТАЛЫКТАНДЫРЫЛГАН К1ТАПХАНА ЖУЙЕС1 ISBN 9965-17-571-3

©з1м дегенш егей болган, 0 з бел-ripiriH е з1жеген, о-о, каскыр заман-ай! (КецестЫКызыл цыргында жазыцсыз абацтыга к/шалган, айыпсыз басы окна байланган шерменделердщ кектiзары) Б 1Р 1Н Ш 1 Б 0 Л Ш Eipiiiuii тарау СуШрленш келген бшк кумбезшщ ушар басына жезден айшык кадаган алты кырлы тас моланын ipreciHe еру болган шагын ауыл бупн де апакеу1мде жедел козгалып, удере кешш шыкты. Атамекеннщ осы кордалы конысына дешн ара конып, керенау кел­ генулкендГ-тйШтщбул сапардан emu Kepi оралудьщболмайтынына кездер1эбден жеТкед. Не де болса бет алган жат жер, бейтаныс елге карай ентелей журмескё лаждары жок. Бойы да, Мойнагы да сорайган тарамыс ирсек, мешке карын аба- жадай сары атаннын жалпак кезше конжия мшген капсатай денелк кайынкаптал сарвмаЫ -оеьккештщ Heci Тет! тебше rycin, кештен аркан бойы озык келедкКеудесше тутаса бтсен жуан мойныньщ кыртыс-тыртыс болган шуйдесш тайкы мандай тымагынын жел- Keniri эред жауып тур. Децес мурыны кусырылып, кою касты кабагы туксие калган. Бадырайган шеирлеу K63i эдетгепден сэл сыгырайган, шошайган жирен сакалы mrepiкарай умсынып кеткен. Такымындагы токпагы жас бапаныц басындай ка^абужыр колаба шокпарынан баска каруы жок. Аягында кшз уйыгы жуан кара санга дешн жететш саптама етш, устгаде туйе жун шекпен. Атанга ею жакган капталдай шескен ыкшам ки1мд1, окшима калпак, елTipi тымак киген ею егде адам, 6ip ж т т агасы адуынды алатац аттарын жебей камшылайды. Бшектерше min алган как сойылдары, кум1с белбеулерщдеп ат бексесш каккан былгары кынды канжарлары тустерш сустандыра тускендей. Булар ез1мен 6ipre Жетку ауган ет жакындары - узын тура, ецюш денел1, сала- лы бурьт сакалды Ондай, кыли кез, былшык сары, балуан денел1, сирек муртты Тектурган жене теке сакалды, ашанденел!, токпакгай гана кара шал Койшы. Солардын йпшдеп оган узенгшеш де, жас жагынан улкен тутар тустасы да осы Kici. 3

Буларга жетекабыл келииц, байпац кула биеге окалы ак кежьм жауып, сырма токым усттен калмакы ер салган ауыр денелк суду eruii кексал Жумакыз бэйбще пан келедг Жук арткан жиырма шакты туйенщалдындагы боз упектщ буйдасын бшепне ine салган. Зермен кемкершп, жермеленген кемзалынын кум1стен кактаган капсырмасы, бшезж-сакинасы мен эшекеюп сыргасы унасым тауып, жалт-жулт етедь Kymjiri кокырайган кимешепнщ жагын жалпак етш окапап, таналап тастаган. Туйелердщ курым туырлыктан жалпактай кальщ оралган комына ала курмен буылган кереге мен уык каттапып, онын уст!нен абдыра мен кебеже койылган. А к кив бен калын сырттык матадан сырылып, imiHe керпе-жастык, кшм-кешек сыкапган каршылар тенките тенделген. Бастыра салынган шаныракты квшсырмак, кызылды-жасылды алашалармен айкара жауып, кыл арканмен тартып тастаган. Ауыр жуки маймак туйелер тырнадай тЫлш, найкап келедь Сонында кара жук арткан китабан шерпк биелер де кершед!. Кеш тартушы бэйбнпеге уксай кшшп, кулык биелерге мшген эр жастагы эйелдердщ, кама берж кшп, сыртынан шашакты орамап салган кел1ншектердщ кешел1 6epri жылаудан кездер1 былаудай. Кунан-денендерге мшген жемелеп мен козалы yKinepi жайдак желге желюлдеген 6ipep бойжеткен, шеже кыздар мен exi-уш кеней балапар аралас келедь Эншейшдеп кеш бойгы ырду-дырду, айкай- шу, мапга зеюрген ектем ун естшмейдг Espi де тастуйш, кецшдер1 жабыркау. Ат жакты, каба сакалды жэне 6ip eciK кеудел1 втеш бастаган 6ip топ кария он жак беткейд1 киялап, самаркау сейлесш, окшау келед1. Калын купил, каскыр iiuiK пен туйе жун шекпендершщ белш ккел1белд1ктермен тартып тастаган. Тымак, 6epiKTepiH баса киш, етжтерш такымдарына кымтай басып алгандарына Караганда, буларга мамырдын алгашкы мамыражай шуагы эл1 ете коймаган. Бул топтын жастауы втепгпн жалгызы Найзабек кана. Кеш сонында карамы уш жузге тарта кекалалы жылкы бар. Белек айдалган комнан бос iinri шгендерх бурасы, бота-тайпагы бар шагын келе туйе, азгана мама сиырлар мен тайынша-торпак та шашырамай жинакы жылжиды. Кексе биелер мен ерден босаган жулымыр атгар жат жерге бет алгандарьшсезш, пыскыруды жишете тускен. Жылкы мен кара малды курсаулай коршап кележаткан, белд1 аттары жайпан баскан бес-алты елбегей жнтт кайын сойьшдарын узенпге пнреген етж бастарына Tipen, жекей тымактарын оскырта 4

киш сак келедь Солардын арасындагы узын турыкты, мыгым денел! сэры жйтг Kepi кашкан кур асаулар мен сырдан саяктарды, шашау шыккан дога жал тарпан тай-кунандарды тыксырып экеп, yflipre кайта тыгады. Жшгпктей жирен каска аты жылпьщ. Сары атанды тебше Tycin, жш камшылап келе жаткан Тетш щ бойынан куат кайта, сакалынын агы молая маза да кете бастаган- ды. Сонау 6ip жылы Жетюудьщ жуаны Манай Кояндыда мал базар- лы, Tepi-терсек, жун-журка вт1мд1болып, кшм-кешек, дуние-мулж, сэлем-саукат алынып, жэрменкенщ саудасы мен думаны аяктала TeTi т 1ккен алты канат боз уйдщ жуан твршде ел жаксыларына арнап сойьшган сем!з жабагынын казысы мен картасына, жапы мен жаясына, жумсак KicireciHe 6erin, уыздай сары кымызга райлана отырып кесше сейледй - Ей, TeTi дос, - деген салалы саусакты жалпак алаканын онын кецжауырынына салып, - ата-бабан ой мен кырды шалып, кошпешп гумыр KeiuTi, не тапты? Эр тебенщ басында шошайган, омырайган молан гана тур. Кердщ бе, мына орыс журтын? Кала салып, епн орган ipreni ел екен. 1ргемнен ызгар erneciH деп кала салам, шанырагын котерю, ypiM-бутагым ак бауырсакка жарысын деп епн салам, жерш жыртыс! Бп бастасак, кешнп урпак коштар. Емсец езущ, устасан уысын толар к е ш ц т жер Жетюуда. Сонда жур. - Манай эр киырдан жиналган еншен ак сакал, кара сакапды сузе шолып. Тенге кайта бурылды. Енд1салмак сала сейледг - Уакыт тар. ©Mip барда каза бар. Kapi койдын жасындай жасымыз калды. ©ле кетсен, Арканын тасы жамбасына батады. Ж еткуга кел! Жумсак топырагында 6ipre жатайык! TuiiMfli ал, агайын! Кара тартпаса достьщ достыгы кайсы? Ол ещн уй neciHe куле карады. Достын риясыз к е н ш мен ак ниетше разы болган TeTi де е г ш п кеткен. - Одуниеде де 6ip болайыкдейс!н гой, Манай? Тшепм де, бшепм дебурыннан-акб1р еда,сеншен. Костымб1ржолатат1легщетшепмдП - дей бере он колынтесше койган. Тумысында б1рбеткей, кайсар адам уэдеш eKi етпеуге серт устап, оны орындауды калган гумырынын мураты деп тусшген. EHfli MiHe, арага уш жыл салып, емсеген кецшмен Квкше тещздщ аргы 6eTiHe - Ж еткуга карай ет жакын уш тумасы мен 6ip жиенш бастап, ентелеп келе жатканы сол. Окшау топты бастап келе жаткан TeTiHiH немере агасы ©теш е п зш щ сынарындай, eKi арысынын б1рш дей кимас туысын ел шетшен шыгарып салуга келедг Айтылар сездщ , арызда- сып, бакупдасар р эам ш щ бэр! де кешельбупн тэмам болган. Жуздершде кимастык пен екннш табы гана бар. Кеш кан сэскеде алкаптана бастаган бертек кия беткейд! бектерлеп кеп, ак селеул!, куан тарткан ачыракай далага ойыса

берД1. Осы TeHipeiaeri елдщ кыстаулары жарыса кепт|релет1н мына сайкын далага атTi3riHiHтартысып, елден жырак, туыстан саяк бара жаткан кыныр агайынмен осы арада кош айтыспак. 0 теш квшт1 алдыцгы куш Сарытебенщ бауырындагы аргы атапары Ашанньщ Тасмола аталган осы моласына эдейшеп экеп тунеткен. Аукымды моланыншйнде Тетшщ экешЖшпек, мурнагы жылы гана асын берген memeci Укен жатыр. Тасмолага эудем жер калганда букш кеш кушренш коя берген. Кеш тарткан Жумакыз бэйбше бастап, барлык эйелдер атустз бушрлерж таянып, да- уыс кылган. Еркектер жагы да кез жастарына шашалып, 6ip-6ip жетмршшш калып еда. Кыз-бозбалалар да кысыла-кымтырыла сынсыды. Ата-бабазиратымен коштасу жеушеншге ж1би коймайтын Тетшщ де сай-суйепн сыркыраткан. ©3iHinбосансып бара жатканын сезген ол букш денесшен Kepi бурылып, эйелдер жагына: -Т э й т spi! Жокырымды бастап! - деп акырып калып eai, 0 теш iHiHiHбул кылыгын жактырмай: - К,акпа беггершен! Елда, туган жерд1 киып кету саган окай болганмен, баскага зш! Тыйма! —деген. Улкен сез1н арка туткан ортаншы упы Бабаш каска дененд1 Te6iHin кап, молага карай: - “ Ашан! Ашан!” - деп аруак шакыра шапты Оган кенже улы Бежей бастап, барлык балалар шесть - Омай-ау, мыналар кайтед1-ей? “ 0 летш бала молага кашады” деген, сумдык^айг-тежрдш сактаЙ£вр-а<Н~= ДегГК,ойшы шал кауилактагГкалып ед1.ещедштсёле жаткан кеш кшттоктады. Атгы- -^лар жаяцдап. солай карай шуай бастады. Моланы кушактай жабыса калганбаЛаларды квргенде кешшлйс кушренш Kerri. Улкен-Kimi араластасмоланы коршай отырысты. 0 теш журслей отырып курай окуга мрккенде, онын оцтоесш баса TeTi де отыр- ды. Сдкйлына тамган 6ip-eKi мелд|р жасты отыргандардын 6ipa3bi байкап калды. Куран аякталып, беттер сйпалган сон, жаппай кершу бастапды. 0теш бастаган шыгарып сапушыларды жамырай кушактап, квшкен ел босатар емес. “ Боздагым-ау!” “ Бауырым-ау!\", “ Капай гана киып KeTin барасындар!” дескен кимас сездер, “ EHfliri KyHiMi3 не болар?” деген зарлы дауыстар кен жазыкты кушрентш янбердь Осы топтын кепш Ы п-ак муны сонгы кершу, акыргы коштасу екен1н сезедь Сол KyHi кеш осында еру болып, боз каска тай сойылып, аруактарга бата кылысты. Кеш те, шыгарып салушы агайындар да осы аныракай далага кулагандатопн тартып, жаппай коштасты да, “ жол болсын” айтыс- ты. Бугдап коштасу кешепдей емес, сабырлы коштасу болды. 6

Шыгарып салушылар кшт Kepi бурылганды лайык кермей, кыстау каре кеткещн желеу гып, солга бурылып Kerri. вткен жылы жазга салым осы кош осы тобы, осы карасымен Каскабулакта отырган жершен тан кылан бере удере кеннп шыккан- ды. Тасмолага тунеген куш тан ci6ipnefi бере ез туыстары - осы агайындар келш, бвтен ел - Жетюуга карай ауа кашкан агайынды шапты. Кеш neci TeTiHi байлап-матап, ауылын Kepi Kemipin экелт, Каскабулакка кайта кондырган. Жйттек тукымы TeTiHi елден-жерден KeTipin, ел бетше капай карамак? Жаман айтпай жаксы жок, ертен-ак агайын мен агайын туе шайысканда жакын агайыннын бел!не кеткенш бетке сапык кылмай ма? Мундай эдет бурын-сонды сирек болатын жат кылык, жаман ырым. “ Солай екен-ау!” деп кыныр адам айылын жимады. Жыл уагына деШн TeTi тонмойын журген. Агайынды бул, агайын муны im тартпады. Баска бас, малга мал, iprere ipre сирек косылатын болды. Туйыктан шыгар жолды осы ауьшга баскапардан repi жшрек катынайтын ез агасы 0теш тауып еда. -T eT i, - flefli 6ip куш 0 теш тустен т шыккан оны колтыгынан алып аггандырып жаткан TeTire, - дерт! дендеген адамдай барган сайын солып барасын, суып барасыц. Жат жерге деген делебен, байкаймын, козбасабасыпар емес. Агайын болсанболарсын, 6|ЗД1К1 емес екенще ешн кезймжетп. Агайын-туганды жинап, батасын сура! Ceni кыныр цып жараткан тзщрге не шара? 0теш еш куарып, кабагы к1рби!п, сулесок аттанган ауылдан. Осы 6ip басалкалы сезд1даусы да кумыгып турып айткан-ды. Осы эцпмеден кейш 6ip жума вткеннен сон TeTi ту бие сойып, барлык туысын отка шакырды. Келген алыс-жакын агайыннын сн беделдкн, ен зшдкл ©Mip6eicriHулкен улы Кисыкбас едь Ол кенже iHici Сарыбастын 6ip ушр жылкысы жогалганда мал ашуы успнде: “ Кдсканын колды болган мына малый Тетшщжиеш Шакантайдын Сагынайынан сура. Буйен-Аксудагы Манай корасынан i3fle!” - деп зш тастаганын TeTi ecrin едк Топшылай айтса да жанын жегщёй жеген осы сез де Тетшщ кеншше каяу Tycipin, агайыннан ipreHL аулак салуына 6ip себеп болган. Бул сездщ жаны да бар. Bijfep дурк!н Манайдын кеншш кимай, онымен Сагынай аркылы урлык мал кайшыласканы да болган. “ Ел купагы -елу” , бул ic кеп узамай эйпленш те кашган-ды. Ет желшш, кымыз iminin, дастаркан жиылып, бата сурау кезег! келгенде Кисыкбас KeKecinni, ызбар ушмен эцпме бастады. - Отка шакырылган агайын откасалар экелупн едг Не экелд1 7

екен, мына агайьЦ?! - деп ол акты кезш акырайта буки денеамен тещрепне барлай, сынай карады. —Агайын не керген sa6jpi найтады, мунды болса мунын шап»ды, кедей болса жылу жинайды, не езгеге кеткен акысы болса, сонысын даулайды? ToTi сэл кызарактап, коЗгалактап барып, ж упнш отырды. - О у , агайын! ¥зы н да\\екйм , кыскада- кепм жок! Жакыннан зэб1'р, алыстан зорлык та к*у>мед1м, осы жасымда. Kapi койдын жасындай жасым калды. Кэш досым Манайдьщ касына барып, Жет1судьщ жумсактопырагынауэтам. Ypi.M-бутагым тек мал емшеп емес, жер емшепн де емсш леймш. Кос тамырды б^рдей тарткан тарыклайды дейдт Жерге де eMi&eMirk 1р\\-емнен ызгар eTneciH, там салам да, кымтанам! - дей ке л т апака^ый жайды. - Бер батацды, агайын! Бермесен суйепмд1 уш улым жеттзеш Жетгсуга. Манайга TipiMfle Ж1бермесец, олгенде де с е м ж емротн, агайын! - Астафиралла! Астафирапла! А дест\\ш щ ы б1разы. - Арканьщ сенен бурын еткендерш!Ц жамбасын тас Tecin жатыр деген хабар алган гой, Манайын, о дуниеден! - деп уытты мыскылдады Кисыкбас би. Сез кщт тыйылды. К,исыкбастын бата бермейтшш ангарган 0 теш камшысын tik KpTepin, ортага тастай салды: - Ау, агайын! Т етш щ кисайса тузелмбйтшш, кыцырайса кайтпайтынын бшмеуцп ме ен? Eip ауылдан кеппм1з жолда калып, кемтЙ1М13толмае! Ж1бер, (здеген жумагына! Вер батацды! Енд1 к е п ш ш к Д ем есш карияга назао аударды. Ж узшде аныргандык, киналгандык табы бар кене кария салалы ак сакалын балу сипай ой уетшде отыр едй Осы сэтте Typyni есштен Бежейге аксарбас денен кой жетектет- кен Жумакыз бэйбше кершдг Ризапыкбермеген Кисыкбас бастаган шагын топ табалдырыкган жедел аттап шыгып Kerri де, TeTi ниетш ш тей хош алгандар отырып калды. Жйгг те, бэйбпие де босагага жете кол жайып, он Т1зесшбасып отыра бердт Демесш кария жупнш алып, колын жайды да, косте такпактап - О, жарандар, жарандар. 0 Mip деген шоп-шолак, ©refli де шыгады, Барлап турсан кыр асып. Аз ем1рдщ iuiimie, Болмашыга таласып, Кияс кетпе агайын,

Жарык кунде адасып. Ер - шанырак, ел - уык, Тутас болса биж-тП Ел шй алтын 6ecirin, Агайын болар корганьщ. Bip куш гайып боларсын, Кеткендей болып жогалып! Отырган осы агайын, Адсакалдар куралып, Келе алмайсын дуниеге, EKi айналып оралып, Агайыннан шет калсан, Ерге бакыт конбас-ты. Агайын таппай enipen, Агызарсын кез жасты. Азгана кун кермесе, Кергенше адам асыгар, Бауырлас пен курдасты. Ауам десен, ауьщдар. Кай пенде алдын болжапты. Айырылган азып эркашан, Косылган озган эрдайым, Бакыт пенен береке, Окшаулансан толмас-ты. Агайын тийн алмасан, Айтканычнан кайтпасан, Жуа бгтпей, гул бгссш, Кадамыца алгашкы! “ Эмин” десен кол жайып, Сез1м жерде калмас-ты! Демесш кария бетш тез сипады да, кеп байыркаламай 6epKi мен камшысына жармасты. Сонгы жылдары Кудайдан иман гана сурап, жел сезден калган карияньщ бул iciHe тан болган журт eciH жиганша кезше жас алып, босагадан Ширак атгап, уйден шыгып Kerri. Mecefli жыгылып кайтты. Keneci кун1тансэрще Тет1 ауылы Алатауды бетке алып, кеш т шыккан. Касканын езге ауылдарыньщ шал-KeMnipi, катын-калашы жылап-сыктап, 6ipa3 inecin барып, кештен калып койды да, Hri жаксылар ел шетшен шыгарысып салуга косыла аттанган. 9

2 Сол Коянды жэрменкесшде Тею берген конакасы аяктала бере науша бойлы, кыран кабак, еткф жанарлы, ден мурын, шалгысы TyciracipereH селд1р жез муртты бейтаныс ак сэры ж1пт табалдырыктан сыпаны енкейе ерк!н аттап, устем басып келш тердеп кепшшжке “ ассалаумагалайкум” деп сэлем берд! де, он колын тес iне койды. Оныц ат жакты ашан беи енД1 келген. Жуз1Нде шаршагандык нышаны, кейютйс кейш бар. Денгеленте нетей rirui- :н ак телпегшен сэры шашы кобь рай KepiHeai. Устшдеп ею тускен бешпен мен бузау тумсык, кисык ’габаи, кыска коныш былгары ез казак кюмше уксамайды. Кещрдектей imKeH беси масайып, мейманасы тасып терде отыргандар шуленйк юм?” дегендей, 6ip-6ipiHe ажы- рая карасты. Уй и< анырап рарып, орнынан Ширак гурды да, кушагын айкара ашты. Каукылдарып отыртан журт тына калды. - Кайран, Сагынай жиешм, бйрмысын! CeHi де керер кун туган екен гой! Есен-сау оралдыц ба, жаркыным? к- Арысым, нагашым, армысыз!чАгайын-туган, мал-жан н ба? Бул Тетшщ эпкеЫ- Улдашт^н туган Мэдидщ Сагынайы екенш таныган ©теште турегеп келш, жолауйшмен тес катеты . Амандык, саулык сурасканнан сон езшенмсогары орын нускап, жиен жилке кошамет керсетп. Манай да оны таныды. Бфак шырамыткан боп, иек какты да койды. Уй мест сыйлайтын былайгы журтта бас изесш кана сэлем алысты. Сэлден сон конакка жеке табактартылып, улкен сарыала тостаганмен кымыз келнршдт Сагынай кезшде руынын бас кетерер, eTi Tipi дейтш, eMip Tip- minirin ат жалына байлаган ежет жас азамапарынын 6ipi ею. Кедей ауылынын езшдей 6ipep белю, бшекн тумаларымен узенп кагыса, “ кар жамылып, муз жастанып” дегендей, ташпыгын жолдан айыра ж ур т , ойын-сауыктан да калмай, сал-серийк те куратын. TeHiperiHe аты кеткен эшш-куйпл де, топ бастайтын батыры да e3i болатын. Айдауда жургешнде эке-шеше дуние сапган. Сонау жылдары Манай мен Т ен д о с т ы т eKi ел арасынын кым-куыт барымтасы мен шапкыншылыгын саябыртса да, кейб1р iprenec рулардын араюдйс езара кактыгысы тыйылмаган. Enai осы достыкты пайдаланганeKi елюн M rirrepi урлыктын мал кайшыласу эдкш е кешкен. Матай mirnrepi ештескен, кектескен рулардын ма­ лый Шубаргауга, ал Шубартау ж а т урлык малды Буйен-Аксудат 10

Манай ауылына сыргытатын. Осы кайшыласудьщ бел ортасында 6ipep жыл Сагынай да журдк MiHe, ещн езше келер пэле-жаладан ■31н KyHwrepi сыпырып, сак журетш, icri ыммен, астыртын 1стейтш Манайдыц оган б1рден он кабак керсетпегеш сол. Осы жымыскы эрекет ек-i елде де эшкере болып, эбшр эпермейтш кун туганда Матай жагы бул “ сумдык icri” Мергенбайга, Шубартау жагы Сагынайга аудара сапган-ды. EKi елден ею “ тентек” шыгып, атагы тещздщ о жак, бу жагына тугел тараган. Каскырдын аузы жесе де кан, жемесе де кан - езгенщ эрекет1 де осы екеуше танылган. Сойтш кедешпктщтаукыметше такым мен бшектщ куппмен тотеп 6epin журген Ж1пттер талай машакат, зэб1р Kepcerri. © iri ж тттер д 1 кедей кылган Кудайга не деран. Осыдан бес-алты жыл бурын Тобыктынын баукеспелер1 тен1репндеп елдщ жылкысы жумырына жук болмагандай, Каркаралыдагы орыс 6eKiHici жандарапынын емш-ерюн жабылатын атандай сайгушпн колды кылып, Ti3riHiH Боранбайдын жалгыз мырзасынын колына устаткан. “ Куланньщ касуына - мылтыктын басуы” дегендей, жандарал сэйпупп мен мшгс атгарынын б1разынан айырылган дойыр солдаттар буратаналардыц бул кылыгын басыну деп, малый д!ттете ке л т Боранбай ауылына 3iKip салганда, Аяквз бойындагы елд1 тори келген Сагынай капел1мде колга тускен. - Алдияр, таксыр, 6i3 сугген ак, Судан тазамыз. ¥р ьщ мына казак, - деп Боранбай от шаша, ыскырына келген аждаИанын аузына Сагынайды лактырган да ж 1берген. EpiKKeH, желжкен солдаттар оны жан турппгерлж корлау, азаптаудан сон ез занымен Ci6ip айдаган. Сол айдаудан табаны куректей алты жылды артка сап, туган топыракка аяк басканы сол. Кашкында береке бола ма? Жадап-жудеп, кетуп кетш-ак оралды. Орыстан сескене калган вз ауылынын бутан кушак жая коймайтынын сезд! де, беделдк белд1 нагашысы Твтпи паналай келген Kenici осы. Терде отыргандардьщ imineii Боранбай гана босагадан аггаган адамды эз1рейшдщтупндей керш, кыныраткып, юршдей жиырыла калды. Жолаушы да Боранбайды салмай танып, жаппыга жолдаган сэлемд1 eiifli соган карай багыштап, отты квзш кадай айтса да, оныц сэлем алмаганын кепшпнк байкап калды. Сагынай ещн ашык кетш, KCKecin айтты. Бай кайшы келмеуге тырысты. - Армысын, Боранбай мырза!? - деп миыктай кулдк - Е-ей, мынау Сагынай ур-р... cepi ме-ей? Бар бол, бар болгыр! - деп Боранбай да ыржнган болды. Каны бетше TenTi. Ол ©TipiKкушп, жэдугей гана жылы шырай бердк Арык ешюнщ 11

балак жуншдей салбыраган муртына жуккан акты алаканымен сы- пырып тастап, тукырып кетп. Уй imi кулакка урган танадай тына калды. Кепшипк босагадан нык аттап, батыл KipreH жадау адамга ЭЛ1 де таныркай караса, Сагынай окигасынан хабардар шагын топ бул кездесудщ немен тынарын купскен. Тет1де алгашкыда ежет жиеннен окыс кимыл куткен да. Bipax menipxen, шацыркап келген адам жауымен жалгасканнан repi сырлы аяк кемерлей мелтшдсген дэмдк салкын сэры кымызды ciMiprenai кош кордк 0 зше жекелей тартылган табактагы жылы-жумсактан, сем1з казынынушд1рйшен 6ipa3 карбытып алды. Сыбырласып, гушдест отырганжуртка кулак салган жок- Уйдеп кеншшдйсп кара жерде карсактын 131н танитын Манай сейшгп. - Оу, Сагынай-cepi, Кояндынын жэрменкесш емес, думанын сагынып келген шыгарсын? Эпериадер, ана домбыраны cepire. Та- ныт, мына журтка e3inai. Улкен сыйлайтын Сагынай ею созге келген жок. Манайдын оз басынан жаманшылык кермеген ол ризалык ишарат бшд!рд1 де, жукке суйеуш турган калактай кара домбырага e3i кол созды. Колына домбыра алмаганына да талай уакыт болган. Hip жагы ата мурасына деген сагыныш, екшилден, нагашысынын дос-жар адамыныч сезга сындырып, кониин жыкпау ниет1 де оган домбыра устатып едь Кымызга канган соч б1раз желж те пайда болды. Жшшген арканын жыбыр ете капганын сездк Боранбайды шапка туртер утырлы жер осы деп бinген. Домбыраны 6ipa3 куйлеп алып, иыгын комдап, козгалактап ба- рып, даусын “ ау-у\" деп кетерш Kepin ед1, жарыкшактанып, кунпрт шыкты. Арындаган, аскактаган мэнерл1 кайран дауыстыч Ci6ipfliH калыч орманы 1пнндекарлыгып калганын ангарды. Енш ол сындар- лы эн болмайтынын сезш, китуркы желске сапды. - 03IM сал, езгм cepi Сагынаймын, Епшмге жалтак айтып жагынбаймын. Казактьщ тулю булан байлары мен Орыстыч жуан боксе стражнайына табынбаймын-э-э-эй! - Уай, бэрекелдй Мынауыч нагыз шешен гой, - десп кымызга желшкен, ындыны сауык тшеп отырган журт гушдест. - Мен 031МСагынаймын, агындаймын, Шакантайдын кегшде балгындаймын. Орыстыч турмеынен кашып шыгып, Бул кунде жутган эрен шыккан жабыдаймын-э-э-эй! 12

- О, бэрекелдд о, бэределдН EciK жактагы 6ipeynep ду-ду Kyflicri. Айта туссе екен деп узш пп отыр. Сагынайдын TypiHe, ез турш тап басып айтканына кулмек болган ещц 6ipeynep “ орыстын турмесшен кашып шыгып...” дегещн естш, секем алысты. Сагынай да “ кашып шыгып” деп албаты айтпай-ад, “ аман шыгып” деп неге айпадым деп опык жеп далды. Кудйш жанга сездфмей, сезшщ аягын тузеп экетп. Кесек денесш енда Боранбайга бурды. Жабы емес, мен эл! кырандаймын, Ыскырган ж еп катган жалындаймын. Борекеннщ орыстан урлап алган, Шолагына MiHin ап, душм туса буландаймын-э-э-эй! - Уа, квп жаса, еркенщ ессш! - д есп отыргандар енщ селдос кана. Боранбай Сагынай сезшщ эд1бш андап, шук1р1нен айырылды да, тктешп, сазарып Kerri. KiMHiH юм екенш, энпме TepKiHi кайда жатканын кепшипк ewii тусшдд Боранбаймен шлей бакталас Ма- най гана муртынан купга отыр. Мана “ езвд ! таныстыр\" легенде Сагынайдын Боранбайды шаптан rypTepiH болжап-ак едд дегеш балды. Кенни кешшп, дыбы канды. - Аттаналыкендд бул уйдщ дэм-тузына мында 6ip ракмет! TeTi, Аллан жар болсын, эумин' - дед| де Боранбай “ мына m ri урпзш коямыз ба” дегендей, cepiicrecTepiHe 6ip-6ip карады да керегеге кыстырылган камшысына бвркшен бурын жармасты. Кугын-cypriH керген ызалы вершен кущл де бар-ды. “ Эумин” айтып, бет сипасдан басдалар да Боранбайга mecin 6ipiHeH соц 6ipi кетершш, сытыла бердд Орнынан туруга умтылган Сагынайдын иыгына TeTi зшдей ауыр долын сала дойды. Ол TeTiHiHмунысын “ бэле 1здеп дайтесщ” дегеш ме, элде “ донад бол, кетпе” дегеш ме, тусше алмай дапды. TeTi: - Асыдпа, - дед1оган тесте дарап. Бул сез де ешушты сез едд Ен сонынан шыгып бара жаткан Манай: - TeTi, жиешщи тастамай ала кел. Жетшуда не кеп, ойын-сауыд деп, Шубартау дол емес, cepire! Эльад жанатгайын жайнап кетеш, - деп досына куле карады. Сол Сагынай-cepi де ендпт ет жадыны Тепмен 6ipre Жеттсуга ауып келедд 3 ¥шы-диырына кез жеткмйзушан дала, иен дала! Сагам шалган сары дала. Даланыц дайсар eciMfliri - изен мен жусанды, бетеге мен адселеуд! тещздей толдытып, туйдек-туйдек болган ушпалы сур 13

булттарды куалай удере соккан жел ганазулайды. Кырагган ойпатка ауыса келе сирей бастаган шок-шок тобылгы, топталып жшлей бастаган ши гана екпек желге кайыспай тур. TeTi беркш колына алып, жшаген мандайын желге тосты. Lnrepi баскам сайын жылы леи бетке урады. Даланыц бораны да, самалы да унайды оган. Бул OHip тым жат та емес. Куйын кутан осы дапаны канша рет басып вткенш санап айта дямайды. ШаРкыншыдыкка дуб1рлетш шауып та, жайшылыкта булкЬдетш ж ел т те в тт, бул самиян даладан. Сары атаннын устшде щыжыган ыстык кундерде актом тартып, калгып-мулпп еткен кунпеш де каншама! Майсан кектемде де, арса-арсасы шыгып, балак жун> бштеленген астындаты сэры атандай саргайган кузде де, актутек бораны бур'адай шабынган, аждаЬадай ыскырган кантарда да мидай шланы жалпагынан злденеше басып еткен. Сонын бэр1нде де 6ip йиырынан 6ip киырына жетюзбей, аузындагы тэтп сшекейщд! кермек таттыратын сэры аязы “тфу” деген TyKipiriKai жергетушрмей сйкал-мур*гьща, кас-кабагынакырау больш кататын кайсар дала. Оган «онда да дала кымбат. Ол Арканы Жет|сумен жалгайтын эйгуп актом жолйирн кв и т yinimui коиага суйрей тартып, ентелеп кедедк — Т уе ауа сырттан соккан салкын'жел ещц баяулап барып, карсылап шыкты. Тет1н1н танаубнакырдьщ изеш мен жусанынын кош.иы емес, кул!МсГтарткад балдьиз мен балык Hci келдг Бул nic те оган жйгг шагынан 6epi таные. Кекше тещздщ таяп калганын сездг ТI Баканастын Аягезбен табысар тусында шагын тогай бар. Бугш кеш сонда еру болмак. Ат шалдырып./гуйелердщ белin босатпак. Бул туе Арка мен Жепсуды жалгайтын кен алкапты сэры дала. Ас- пан шайдай ашык. Тещз жак мунартып кершедг Арка квз ушында созыла бупдырап, артта калып барады, Сонауда зенпр аспанда уш-терт каракус парлай ушып, айкала калыктап жур. Кеш Heci муны манада-ак байкап едь Осы/Kepimc ойын онан api сабактап экетп. Эм1рбектщ урпагы Ж тх ек ауьшын осылайша алысган ай- нала торитын. Олар жер аууьша да карсы болып, жота жушн неге сонша кущрейгп? Opitae, Тётт онын желддн етше, куннщ табына устар калканы емес пе ей ? Душпанга керсетер айбаты да e3i бол- ды. Айдап келе жатканы вздан акы адал малы! 0 з1мен mecin келе жаткан мына тумаларынын малы. Барымтага талай шапты. Жаудан тускен мал улкен уй деп Эм1рбект1н, жау ет1нде зэб!р керген деп 14

Теребектщ ауылына ciwii- Сонда тапкан пайдасы кане? Барымта мен жаугершийк жастай экеден айырды. Шешеш ем1р кызыгынан окшаулап, Kapi емендей катырды. Оныц ойын санкеткен Ондайдын даусы бо л т ж1берд1. - TeTi, ана топ каракус неге шуйлнтп жур? О кудауанда. - Е-е, елексе керген де? - деп Крйшы аспанга шалкая карады да, иыгынан асыра 6ip туюрш тастады. - Айдаладагы ненщ eneKceci болды екен? - деп гуршдей свзге араласты енжар келе жаткан Тектурган. - Баганадан 6epi конбай, жаскана калыктаганына Караганда елексе емес. Tipi жан болды гой? - дед1TeTi езш щ бурыннан керш келе жатканын ангартып. Маужыр даланын шырт тыныштыгында 6ipi калгып, 6ipi шулгып бей-жай келе жаткан егде журпншшер тез ceprin, бой жи- насты. Кештщ iui пыстырар б1ркалыпты изеншен 3epirin, такым жазгылары кеп келе жаткан балалар мен жас кыздар каракус торыган езекке карай тырагайлап шаба ж енемсп. - Токгандар, кайтьщдар, омай-ау! - деп безек какты эркашан кам ойпайтын Койшы, шауып бара жаткан балалардын артынан. - Жар астында - жау, уры-кары жатады. Кайт Kepi деймш, туте?! Ширыгып келе жаткан-кунан-денендер екшене ауыздык шай- насып, иелерш ала женелютг Куады балалар ат басына не бола алмаган боп, y3eHrire пирене шалкайьт, шаба бердь Койшынын астындагы торы азбан Te6iHin калганда балалардын сонынан емес, урттап елге карай тартгы. Капел1мде ангармай калган Койшы ауып Tycin капа жаздады. - Омай-ау, мынау кайтедьей? - деп т о п ши тартып ед!>^т 6ip 'Зрнунда денгелене бердг Кайткенде де жат жерге карай ерюмсн аяк баспайтйн-сунай танытгы. Кулынынан оттыккан елге таргпак- - Кайран жайуарым-ай, кайран кутым-ай, елще тарткан екенсщ гой, малым-ай! - деп Койшынын иеп кемсевдеп Kerri. - 0 й, Шопан ата, жау туартдпады дедодз бе, неге кайтгыныз? - деп калжындады тете кайынагасыныйдтои атамай, “ Шопан ата” деп эжуалайтын Жумакыз. Кайынага£ынычЪа)тбырап кеткрн кабагын Kopin, мал екеш малдьщ да эрекетшщ мэнТгТ дусiиiп, кепе келш калжыцынан тез тыйылды. Торы азбанныц кылыГын баскалар да TyciHin, жабыркасып калды. \\j Жарыскаи балалар кабакка ь-ннгенде жайдактау кен сайдын табанындагы шок агаштын Ty6iHeH шудадай созылган кок тутш51 15

■ . Д О . Кеш w n ксШкнентаршп, yflipine тура-тура калысты. От басынан успнде ак дабы жейдс-дамбалдан баска ки жок арбиган енкпп денел! орта жастагы адам баяу турып, жалпак алаканымен кезж келегейледь Онын сонынан мол п.шшгсн кв. кейлеп бар, квнстоз ак жаулыкгы алкымдай байлаган узын бойлы толыкгау эйел, узын етек жейде киген укшей сэры урпек бас бала тур. Анадай жерде imi Keyin, тенкиш елш жаткан жундес, калын пушпак атандай кула каска атгын жанында бул дуниемен жумыс болмай, атка телм1ре карап балан adrir отыр. Тал шарбакты. кенеп шатыры бар арбаустшдеек. тпесш капсыра кушактап, ойлы ошрган бойжеткентосын адамдарды керш, анырып калд а . Арбанынартына соза салган женд! бшектей ашалы ку агаштардан устшде танулы тем!р тырма, сока-саймандар керше®. - Мыналарык орыс кой! - деп кубф етп Тектурган TeTire. - Е , кайдан журген орыс? - дед1 Ондаи Тектурганга сенщщремей. „ Салт аттылардын сезш тусшбесе де орыс, орыс деген свзд андап калган бейтаныс адам: - Да да, русь. русь, - дсп сук саусагымен квк.репн нускады. Cefirri де сенуге айналып,быкси жанып жаткантас ошакты нускап, “TveiHflep келадер?\" дегенш ымбалап кврсетп. ^ - 0 В «Ы1УЫНконакжайнемсго»?- депОкдайТгтгаеиш рд. карады. . - Не де болса мусэгар екен, - деш Тел. Орыстын шудаланып, кобыраган шашы мен е с т бет аузьш ж а п к а н ^ а к а ^ м у ^ ^ к ^ 1^ ^ й № г атук^. Шаш^ , Шашты 0313* - деп куб!рлей бастада. Атын тебшш, алгы лекке жет!п келген Сагынай ер.каз кулш «Вер® . Койшьшьшкылыгъш баскалар да Kyaicri. Орыс та езу тартып кулд, Б'Ра^ « ™ ^ Д1\" неге кулгенше тусшген жок. Далатагыларыдеп канынас.шрген осы 6ip коныркайтусл адамдардынсустанбай, ^ п ^ ^ ер ш е ^ о д а^ а н а; сында vmit оты ушкындагандай болды. Теп орыс жуз ЩМЫ ЖалбДрЫНЫШГЫсе31МД1 пр>1 0 » »С ~ К бор О р *от . да осындай байгрстар бар еюи-ау деп т у *» Р - Жиен' - Д=Д1 Tori Сагынайга бушл деиесшеи бнпдлып. жансебдд ж.ндар кер1на», Tin « п п », мина орысшщан? 16

- Омай-ау, Сагыиай бар екен гой, орыспен талай жыл отасып, отауын катар тпскен! - Койшы Тенге 6ip, Сагынайга 6ip каукалактай карады. 0 з тапкырлыгына разы болып иыгынан туюрдь - бткеде? - дед1Сагынай. Оньщ кез алдында турмеден 6ipre кашкан Семен деген дос-жар орысы елее бердг Орыс он колын жогары KOTepin, тым алысты нускады. - Россия. Тамбов. Тамбовская губерния. - Зуайгг? - Семен, Семен! Сагынай ecKi дос-жарды танымай калганым ба деп, умтыла 6epin едр орыс тагы да тш каггы: - Тугов, кузнец я. Бвтен фамилияны еспгенде барып Сагынай тартынып калды. BipaK сондагы Семен квз алдынан кетпей тур. К,ойшы да елец - Сэмен дей ме, омай-ау, аты казакша екен гой, байгус. Татар боп журмесш, - деп ол калтак какты. - Мусылман болса ип. Крршап тургандар ду Kynicri. Орыс ан-тан болып, аттыларга ыржия карады. Ол далалыктардын ауык-ауык, жецщ-жвнЫз даурыга купетш эдеп болар деп ойлады. Семенныц ж т т кезшде патшанын Кашкадариядагы эскерлер1 курамында 6ipa3 кызмет еткеш бар. Сонда Кашкар базарында жергш кп адамдардын двнгелене отырып, эртурл! эуенге, Typni накышка салып, жамырай кулш отыратынын керген-дг Не тш не, не дшше туешбейтш, эдет-гурыптарынан бей- хабар осы халыктын оцаша кездессен, кулш кеп inline пышакурып кетет!н кангезднш де ecrireH. Олар орысты “ кэшр” дейдь Bip кэшр елнрее, Кудайдын “ жумак” дейтш мекенжайынан жайлы да жаксы орын алады екен десетш солдатгар. Сагынай атган туеш, т а п к и Бабашка 6epfli де, тас ошакка карай журд|. К,ойшы да, баскалар да аузын ашып. ацырып калды. Орыс эйел1 баласын етепмен квлегейлеп арбаныц аргы жагына алып барды. Сагынайды байын елируге келе жатыр деп туешдь TicTeHin алды да дыбыс шыгармады. Кезшен жас моншактап KeTTi. Олген аттыц басында отырган балац жнтт кос жудырыгын туйш, бет туп сыртына Teyin, экесше карай жакындай бердг - Ьшрэсти! - деп кол усынды Сагынай. - Здравствуй, - дед1 Семен Тугов салмакпен, айдалада орыс сезш есткешнс тан болып. Арбаныц келецкесшдеп улкен сандыкты - Садись, гостем будешь! З З У -Г -А Ч 17 ТАЛДЫКОРГАН а £ КАЛАЛЫК ■ ОРГАЛЫК I ' К1ТАПХАНА

- Анасы Heci-ей, онысы Heci-ей? - деп Цойшы тагы да дег6|р таппай Kerri. Баскалары да орыстын бул ictee кайран калысты. Эрюм ез1нше топшылап дабырласып калды. - Мужык? - Мужик, - дед1 ол. Бейтаныстын сыртка теппейтшш сездк - Квдэ пайдош? - Лепса, Лепса. Она - жинка Марфа, сыновья - Егорка, Толик, дочь- Оксана,- деп каукалакгап, бапа-шагасын таныстыра бастады. Сагынай пншшнен жаулык байкалмаган сон эйел1 мен балаларынын ецше де кан жупре калды. Сагынай мен Семен 6ipiH-6ipi анык тусшш, бграз эцпмелесп. - Что там говорить, - деп колына устал турган жас шыбыкты ортасынан как белд1 де, басынан асыра лактырып ж1бердк - Ей, анауьщ Сагынаймен достасты-ей, шыбык сындырганы соньщ белг-ici болса керек, - деп inrepi тебшш калды Цойшы. Бул жолы Цойшынын сезше еишм кулген жок. ©йткеш орыстын бул кимылын 6api де жаулык емес, достыктьщ 6enrici деп укты. -А у , журагат, аттантус1ндер! ByriH осында еруболайык, мынау орыспен 6ipre, - дед1 Сагынай Terire квз киыгын тастан. - Эй, мынаны орыс жадылап алганнан сау ма, кун ал1 ерте, еру болтаны Heci? - деп келюпейтш мжез Kepcerri Тектурган. Сагынайдын езш де, сезш де сыйлайтын TeTi атбасмн шок талдын ык жагындагы булак басына карай, кегалдау жерге бурды. Tyflenepi ш егершп, тендер туадршдк Ер-токымдар алынып, MiHic аттар тусалып, отка Ж1бершд1. Коныс камына жапа-тармагай Kipicin, у- ду болтан кепшипктщ орыспен де шаруасы болмай Kerri. Еркектер жаты сойыс мал камдап, эйелдер жаты швпшек пен тезек теруге Kipicri. Жас келшшектер мен жпчттер егде эйелдерге кемектест, лезде-ак Тетшщ алты канат yfliHix шанырагын кетердк Шошайта костар Tirinin, жаппалар жабылды. Тус-тустан кегшд1р TyriH квк аспанга кетершдь Дала квшпендтершщ ез тэрпб1мен жумьша юрнкен кимылына Семен мен Марфа кызыга каралтурды. Сонты тэулпстердеп аштыкка шыдамай кынкылдай бастатан Kiuii баласы да сабыр сакгап, Tyci де, ic-opeKeti де жат, бегде 6ip жаксылык куткендей телм1ре карайды. Жабагы сойылып, Еламаннан калган тай казан кетершдк Булактын арты жагасындаты шагындау сазга 6yriH он шакты бие байланды. Боз щгенге белек артьшып келген дэу кара саба булак 18 -

суына салынды. Осынын бэрж Койшы зыр ж упрш , тустаска калжын, кел1ндерге акыл айтып, жен сштеп журш орындатты. - Ей, мына Шопан-ата орыстын uierip кез катынын керген сон кутын какты гой! - деп Жумакыз бэйб1ше сылк-сылк кулда. -Соны айтам-ау,- дед1Тектурганнынтайкардай ранакатыныБэтес сезге сез косып. - Кэтрдщ катыны да тансык боп па, кетсш эрг - Эйтшем жазасын берер элН - дед1Овдайдын бэйбйиеа ¥ркия Жумакыз жакка кезш кысып. Ондай мен Койшы жас жагынан катарлас болтан сон ¥ркия да онымен эзишесе беретш. - Орыс не кылсын, каукалактаган кара шалды, - дед1 де Койшыньщ катыны Айкыз кемрейш, epHiH 6ip сылп етюздг - YftTirbiin, казан асылып, мал жайгалып, абыр-сабыр басылган сон ауыл аксакалдары Тетшщ кен уйюе жиналысты. Кепшипк бвгде эщчмеш койып, Сагынайга назар аударды. - Булар да соры арылмаган жандар екен, - деп ол балу, байсалды бастады энпменг Мунлы, аяушылык кейт бар жузшде. - Осыдан бес кун бурын ауыр жукп арбага жегщ келе жаткан жапгыз аты шалдыгып, квштен калыпты. Жолсокты болып, api ашыгып келе жаткан жолдастары атын тыныккан сон куып жетерсщ. Сею корек етер балыгы бар взен судан кутейж деп тастап к етн т. Keneci тую сол кусеп калган атка жылан тшггп. Ешц мше, Tirepre туягы, жегерге Kepiri жок- “ влмегенге eni балык кездеседГ демекнн, 6i3re душар болганына мэз. Сагынай Тенге кейи карады. Орыспен дэмдес-туздас, сыралгы болмаган адам не жаксылык жасар дейсщ деп ойлады ол. - Мен ертен осылармен калам, жапгыз атымды арбасына уйретш, барар жерше апарып сапам, - деп ке с т айтты. Кепшшкте ун жок. TeTi MI3 бакпай отыр. Не куптаганы, не кош кермегеш белпаз. - Орыстан керген жаксылыгымды осындайда етемесем, KiciniriM кайсы? Аш екен ездерг - дед1Сагынай 6ipa3 уныз отырып. “ Мынаны орыс жадылап апды дегешм кане” дегендей, Текгурган Ондайга т ес т е карады. Ол куптаган сынай биццрмедг - CeMi3жабагынынeTi жетед1бэр1м1зге,- деп efli Teri, Текгурган жактырмаган пигьш танытты. Бас Tepici курыса калды. - Атасакапаузымызга шыкканда кэтрмен дастаркандас болатын болдык-ау, - деп кыныр тартты. - влмесе OMipe.vi капсын. - Соны айтам-ау, - деп Бэтес ез бетш e3i шымшыды. - Орыс жылкы етш жемейд|, - д ед 1 Сагынай каткыл дауыспен. 19

- Карай rep, езж ! Тапкан екен жылкы етшен аскан дэмд1. - Аш болса атасынын богын жер. О Heci, ей, - дед! Койшы. - Сагынай, сен орыс жайын жаксы бшесщ, - дед1Тектурган, “ орыспен жолдас болсан, айбалтан жаныцда болсын” демеп пе eai бурынгылар. Тым yfiipLnin кеттщ, байкагайсын. - Онын рас, Тектурган. Мен орыс жайын аздерден б1ршама жаксы бшемш. Орыс бггкешй эз1рейш санаманыздар тек. - Ci6ipre айдаган да орыс кой, с е т . -Жо-ок, ез казагым. Боранбай жала жауып айдаггы. Ал турмеден мен орыстьщ аркасында аман кайггым. Орыста да бай бар, кедей бар. Озбыры бар, озыгы бар. Шылыгы аз, адтет! бар халык. - Омай-ау, эцпме сенде екен гой? - дед1Койшы, - заула! - Зауласам, - дед1 Сагынай, - калын Тайгадан агаш кест!к. @MipiMi3 “ ит кез! тутш танымас” . Аш-арык, ауру-сыркау адамдар кеп болдык. Агаш басып жатады. Шетшен е л т жатады. Жогалып та жатады. Солардын Kenuiuiiri ез патшасына карсы болгандар екен. - Астапыралла, - дед! Койшы жагасын у стал. - Оган не дерсщ? - Ycin елген, адасып елгендердж, Тайга тагыларынын тырнагына тускендердш суйектер! табылып та калады. - Сагынай, сен осы Тайгалай бересщ, не сол палец? - деп сезге араласты Оцдай. Кентерл! адам эцпмеге тым желжкен жок. - Пале емес, 0 ке. Ол да б1здей 6ip халыктын киел! тутып, эспетгеп отырган атамекеш. ¥шы-киыры жок, ит тумсыгы багпай- тын зэулiMорман. Bip uieTi мен 6ip шетше жалу адам тургай, ушкан куска айшылык жер десед1 орыстарыцныц езг - О, сумдык-ай, - дед| Бэтес, - шетше шыккан адам бар ма - Жок, десеш орыстар. Аргы жагы айлап тун басып туратын, апталап ycKipix согатын кен деж азыкдалага-мэнп баки тон басып жаткан Тендора деген итжеккен ел!не, онан эр! муз таулары кеш in журетш жапан тещзге Tipeftfli десед!. - О, тэщр1М-ай, сондай да ел-журт, жер-су болады екен-ау?- деп Койшы козгалакгап койды. - Сол итжеккенде болган екенс!н-ау, карагым. Баска туссе, баспакшыл, тагдырга не дерсщ? -Ж ок, мен орыстардын айтканындай Ci6!paeri Темен каласынан аса узап кетпепп!н. Эрине, жалу боскынга айшылык жер. 20

- О, тэубе, тэубе, - десп кепшшис. каба сакалдымен - Турмеде ана орыстан айнымайтын !ргелес болдым. Будар кебiне TyHi бой} 1ырласып шыгады. Кашуды ойласады бшем. Маган Ti лайды. MeHi де ала кет деуге батпаймын. Пигылымыз; н деп onTipin кете ме деймш. Айткандарын тусшш лбатам. Iprei г влгендей сасык, Коркытгьщ коршдей карангы абактынын кащ буган карагай на- рында 6ypicin-6ypicin 6ipiMi3of-6ipiMi3ыктал, ылыП-кымтырыла жатамыз. Кепш ш ктщ K63i iiiHin, эр тустан гп ( мен корыл естше бастаганда элп орыстыц бд'й!рте туртпм. I I I - Ненбар eai, о бэледе? - деп Койшы куйгелектеда безек какты. - Бэлелi котке бармагынды тыкпай, тек журмессщ йё? - Сендер eMip/ii езгерту керек деп коп айгасштдар. Соны капай озгертедк деп сурадым. “ Тш-ш-ш. Ornip н т ш , саган к1м айтты оны, 6api6ip емес пе, сен кыргызга” , - дед/ од,(Мен ренжш капдым. “ Болары болды, бояуы ciHfli\" дед1м де тамымдф! капмадым. Таты да “ eMipfli KiMвзгертед|?\", - деп сурадым. О р ц щ |нжйбйп бшем, маган карай аунап туст1. Сез!н байсалды, Tycimiyr! п айтты. Куресу керек! Куресаз жаксы гумыр - Курескеш Heci, юммен курес дещй?Адйг Койшы елендей калды. - Шопан ага, орыстын “ бороться” дёгей ce3iH тусшбей, бел- д ес т куресед! екен деп мен де, 7к1ммен’( деп сурадым. вз!ннщ Боранбайынмен курес, - дедь Ойцмен капай куресем, - дед1м. Атыкды кайырыпалгынкелеме?-/аед1. Келед!дедам. Ендеше тартып ал! Бостандык алгынкелеме?-дед!. Келед! дед!м. Оныда тартып ал. Лед: К1мнен?-дед1м. Боранбай сиякты байпардан, -д е д ь Боранбай мыкты, кеп. Мен жалгыз. Шамам келмейд1 гой, - дед1м. врине, жалгыз езщнщ шаман келмейд!. Халыкты 6ipiicripy керек, 6ipiry керек. Боранбайларды курту керек, - дед!. Патша турмеге жабады гой, - дед!м. Патшанды жакында.., деп элп орыс тандайын “ тык” етк!зд! де, вз KeHipfleriH03i сук саусагымен орып ждберд!. Ол^редн Сонда бостандык болады. Жаксы OMip болады, - дед!, деп Сагынай - Астапыралла, астапыралла, —деп отыргандар жагаларын устады. Эйелдер жагы дуылдасып Kerri. - Шын кэшрдщ e3i екен гой, - деп Тектурган бет!н тер!с бурды. Сагынай мыналарды орыстан шошындырып алам ба деп куд!ктент, 6ipa3 унс!з отырды. - Заула, - дед1 Койшы, влт!рсе патша 03iHiKi, оз1м п аман болайык! 21

Сагынай эцпмссш жапгады: -Тыныш.тыныш, деген сыбыс шыкты тешректен. Салпанкупак естш кояды. - Онысы KiMтагы? - дед1унсгз тындап отырган Тетг энпмеге ендьещн елепзш. - Тыншы деген болады. Бпше жансыз. 6р1станттар бас косканда не айтты, не ктедй сонын бэрш улыктарга астыртын жетюзш отыратын алатуягы. - 0й, жансызьщнын жаны жэЬанамга кетсш, заула? - KiM emipefli, онынды, - дед1м. Балшабек, Ленин, - дед1. Балшабек дегеш оныц айтысынша, сан мындаган кедейлер екен де, Ленин дегеш солардьщ колбасшы батыры екен. ©те бшекп, белд|,нагыз кас батыр деседг Онын устше он сепз мын галамнын окуын тэмамдаган бинмдар, гулама, басы бакыр казандай алып адам дейдг. Патшага каны кас дейдк - У э , бэрекелдН-деп койшы суйсшш, кыбыжыктап калды. Кылышынан кан тамган Fa3ipeTi Галиды да бшмдар, гулама демеунн ме едг? Мынауьщ онанда мыкты боп шыкты гой. - Бостандык деген сез жаныма жылы rain, “ турме не кошу, домай кашу” дед1м. - О не дегенщ тага? - деп Бэтес шыдамсыздана сез ара- - Ашыгын 6ip-aK айттым, сендермен 6ipre кашам дедгм. - Е, аруак, жар бола гер! - дед! жагын таяньт, басын Ti- зесше сап эщгме тыцдап отырган Жумакыз бэйбние. - Е-е-й, бейбак-ай, - десп Айкыз бен Ондайдын KeMnipi Уркия. - Кдйтсщ-ай, енда? - Сол куннен бастап орыстар меш im тартты. Солардьщ iiuiHae acipece Семен деген орыспен достас, сырлас болдым. Кепшипк бас коскан энлмеден какпайламайтын болды. Бгздей кедейлерге де атар тан, шыгар кун барын сезд1м. Турмеден кашуга да сол куннен бастап белд1 бекем будым. Осы эцпменщ туйшшде 6i3re жакын жур, б1збен эркашан 6ipre бол, 6i3 кеглю, деупп ед1 ол. Сагынай 6ipa3 тон-торыс калды. Баскалар да уныз. - Bip Kyni жаз шыгып, жер аягы кещгенде ез1м куралпас элп Семен деген жастау орыс меж кеп кезшен таса гып калын агаштын арасына алып барды. - Алда, сорлы-ай, - дед1Уркия, -желкеннен 6ip урып, жулындай тусгрейш дегеш ме? 22

- Кулаган ку агаштыцдщше кеп отырдык- Бебме TiK карады да “ елйда, катын-баланды сатындьщ ба кыргыз?” дед! ол. - Омай-ау, кыргызы Heci, тага да? - Орыстар 6i3fli солай деШи. “ Иэ” дед1м мен. Сагыныштан ба, жок умтг оты жалт еткещйктен бе журепм лупшдеп коя бердг “ Катын-бапа жок менде. Елдк агайын-туганды сагындым” - дед1м. “ Елще калай кайтасын?” - деда. “ KiM ж!беред1 елше?” - дедш. Ол жымиып кулдт “ Мен ж!беремш” - деда де сук саусагымен езш нукып Kepcerri. Мен бетше дудзмалдана карадым. “ Кулме” - дед! ол. “ Bi3 кашамыз. CeHi 6i3 Тайгадан алып шыгамыз. С е* 6i3fli елщ жакка бастап апарасын” -“ Мен калай кашамыз” - деп ед1м, “ ол жаганан кам жеме, оны 61з ойластырамыз. Ал сен аузьща 6epiK бол тек” - дед!. Мен “ ыктиярмын” дед!м. Tic жармаска уэде берд1м. Кеп кеникпей терт Kici ел калын уйкыга кеткенде кашып шыктык. Турме Ky3eTmici жас кэзирэтш де б1збен 6ipre кашты. Булардын бэр! де патшага карсылык керсеткен бурынгы солдаттар екен. Олардын да мен сиякты бала-шагалары жок сиякты. Энпме тындап отыргандардын Keft6ipeynepi мус!ркей караса, Kefl6ipeynepi езу тартты. - О, кудауанда, сосын? - Bip мылтык, ек1 тапанша бес адамга талшыктык, жырткышка айбар болды. Огымыз мол. Кущйз 6eKiHin, ымырт жабыла езен жагалай 6ip айга жуык журд!к. Кунелткешм!з балык пен ан eTi. Семен жуык мандаты селендерден cipimce мен туз тауып келедь Жандаралы бар орыс калаларын сыртгап, кырга тарта журд!к. Кузге салым казак жер!н!н шет!не де шкпк-ау. Мунда да ауыл-ауылга сокпай, тун жамылып жолаушыладык. MeHiH кещп!м ceprin, кен дуниеге керше караганыммен, орыстарым жудеу тарта берд!. Жаз бойгы урдш журю оцдыра ма, шаршап-шалдыктык, кажыдык. К^алын орманды, езен-сулы Тайтадатыдай емес, кун Kepic киындай бердт Жаяу турмак, аттыга шалдырмайтын кыр тагысы мен ушкан кусына кол жетпеуге айналды. Балыгы тайдай тулатан езен-кел де жок 6i3fliH Арка жер!нде. - Ау, не кун кердщ сонда? - дед1Койшы. - Ер жилтке кун Kepic табылмаушы ма ед? Кеудешнде жаны бар адам аш болмайды екен. “ Казак калгымайды, калгыса да жыгылмайды” деген гой, енд! оларды мен асырауга айналдым. - Мше, сарбаз! Житгтщ яыгптЬп сол-дагы, - дед1Овдай. - Кайттп, карагым-ау? - дед! Айкыз. 23

- “ Уйренген эдет калмас-ау” , - деген екен баягыда менщ 6ip женгем. Ол эйелдер жагына кырындай карады. - О-ай, бале! - деп ду кулкгп, бул энпмеден хабардар журт. Бэтес езгеден бетер дэлеку кулд1, сайкалдана кулд1 - Баска кун туып, киын-кыстау жагдай белден басканда, сол ecxi дагды еске тусш, белд1бекем буып, icKe KipicTiM емес пе? - Э , сарбаз! - деп тагы да риза болып калды Овдай. - вйтпесек аштыктан титыктап, Кереку манына жете алмай- тын болдык. Орыстын елермен жансебш acirnrepi uirepi карай енмендей бердк Енд1мен казак ауылдарыньщ 6ipiHe с1нсем де кун керер ем, 6ipaK бэлен жыл дэмдес болып, кандала мен стражникке 6ipre таланган, вМ1р таукыметш 6ipre кврген cepitcrepiMMeH опасыз болганды ар керд1м. -Кдндаласы Heci, тагы? - дед1 босагага суйене отырган TeriHin улкен улы Кабаш. - Е-е-е, Кабашжан-ай, адамзатта кан соратыи Боранбайлар сиякгы тунде койнына Kipin алып, каныцды шын соратын миянын кауызындай гана курт болады,- деп мыскылдай езу тартгы Сагынай. Ел imiH бойлай, б!зд! тастап кашып кете ме деп, маган куджпен карайтында болды жолдастарым. Олардынмегзеп келе жаткандары казак ауылы емес, журт кезше тусе бермейтш, у-шуы мол калага барып ciny екенш сезш келемш. Кундерд1к куншде ел орынга оты- ра, жасыл ойпатта канатын кен жайган комакты ауылдыц устшен шыктык- Жырада бугып жатырмыз. Алтыбакан Teyin, масайраган ауыл жастары. А к боз уй, караша уйлерд1н тущцпнен квтершген кек тут1ннен тезек Hci мурныма кеп, жас сорпанын дэм1 тамагымды жыбырлатып... - Ой, Сагынай, азд щ мурныцыз бен тамагыныз киырдагыны шалады екен? - дей бере сыцгырлай кулд1 ¥ркия. - Соны айтам-ау, - дед1Бэтес, ернш 6ip сылп eTKi3in. - Байкаймын, ауыл бейкам, каннен каперс13. Ел кыдырып, мал epicreTin келген жйптер атгарын ер-турманымен тусай-тусай сап, отка ж!берген екен. Бес-алты ат соны куалап, б!зд!н тусымыздагы терен сайга карай умсынып капты. “ Е, Кудай, бере гор!” - дейм1н imiMHeH. Койшынын эцг1меге етене 6epinreHi сонша, кисайып жаткан жер1нен басын жулып алды. - Омай, жасаган ием, жар бола гер! Осындайда Алла шее ил. - Шопан ата-ау, взщ аттанардай болганын не, сонша? - деп Жумакыз бастап эйелдер, бала-шага тугел сылкылдай KynicTi. 24 •

- Кез1м жайнап кетсе керек, - деп эцпмесш онан эр! жалгады Сагынай, - менен 6ip эрекетп сезген орыстар сез1кгенсе де умптене карады. BipaK эбден сешмдерше кiргеи менен Жаманшылык кутпейтш сиякты. Ел орынга отыра, cepiKTepiMfli меж осында купндер деп калдырдым да, нар тэуекелге бел байлап, сыргалап журит, шеттеу шыккан аттарга беттед1м. О, куд1рет, жылкы бала- сы казактан уржкен бе, 6ipiHeH сон 6ipiH, бес атты матап апдым. Жылкынын тер Hici танауыма келгенде кенипм босап, бггелген танауым ашылгандай, кайырылган канатым жазылгандай болды. Ею тоем flip-nip етедг Жасаган, жар бол, деп атка кондым. Кенипм nenipin, Шьщгыстын жотасы кез апдыма кылан 6epfli. - Па, плрюн! Орыстарына Аллам жар болды демей ме екенсщ? - Жан жадыратып, арманыкды Шаганга шалкытар 6ip эсем самал ескендей болды, алдымнан. . - У а, заман-ай десендп! - Сейтш, ак табан шубырынды болган терт орыска 6ip-6ip ат мшпзд1м. - Ой, шулешм-ай, - деп Kynieri журт. - Туган экесшен ентш алгандай-ак куанысты cepiKTepiM. Тун жамылып, кен даланын самалына мандай тосып, 6ip киырдан, 6ip киыр астык. Тан кылан 6epin, жердщ acysi ашылган сон Семен деген басшымыз ат Ti3riHiHтартты. - Мунан api атпен топталып журу Kyniicri. Ешп жвн-жен(м1зге кетемЬ. КеШнхабар езймнен болады. Табысатын жер1м1з Семейдеп Затон. BipiMi3fleH сон 6ipiMi3 келш, сонда жумыска KipeMi3. Онан аргысын Афанаси шешед1, - деп уагыдапасты да, ал “ конокрад” деп маган сук саусагын безед* кулш Семен. - О не дегеш? - дед1Крйшы. - Урлыкты кой, акыр-соцы осы болсын, - дед1 аркамнан кагып. Бэрш айт та 6ipiH айт, мен уэде берд1м. Кай кепп шертерсщ. Бэрш баяндап жатуга сез саяз, - деп Сагынай женш курсшдь - Урлык аткамшш турып акып айткан, ол да 6ip акыпды орысым екен. О, кудауанда, жер бетвде неше килы адам бар-ау, Teri. - Кайтсш, “ ашыккан уры, ашыган ти ш болады” деген емес пе? Жокшылык пен муктаждык адамга не ютетпейш, - nefli Ондай байсалды гана. - К,айб1р шекеа кызганнан icTeitai дейсщ! - Bip-6ip катын эпермей ж|6ермегенще шуюр, - деп кекетп Тектурган. Онын шалып сейлегенше Сагынай мэн бермеген болды. Ала туяк адаммен сез жарыстыруды езше абырой санамады. 25

Сагынай орыстармен коштасардамынаныберд*деп, койнындагы тапаншаны керсетейш деп окталды да мылтык кермеген журтгы ез!мнен суытып алармын деп ундемедг -С е й т ш , коштасарда Семейге карай мен “ ит тойган жерше, ертуган жерше” демекдп, елге тарттым. - Астывдагыны тагы да Боранбай танып журмесш, - деп манадан у н а з тындап отырган Тет! энпмеге араласып, кецк- кенк кулдь Осы мезетте манадан 6epi кол жуьшып, кыннан пышактар суы- рылып, аска aaip отыргандардын.алдына улкен астау жылкынынжас eri келдг Энпме тыйылып, отыргандар окгайлана козгалактады. Баскалар астауга тугел бас койгандаСагынай тжтенген калпы, аска умтылмай, мелшшп отырды. Онын бул кылыгын Teri ганатусшш, тыстагы бэйбшесше эм!р берш. - Эй, катын, кэшр де болса керцн болдык, табак женелт, анапарга! Сагынайдын жуз! жылып, колын кынына карай апара берд). - Ертен де еру болып, кэшрге epyaiK берсек кайтед1, - дед1 Тектурган етке тола аузын малжавдатып. Оныц кекесш айтканын Сагынай жактырмай калды. - Mycanipre карайласканын бу дуниеде де, о дуниеде де сауабы бар. Орыс болса да айдаладаTipi пенде гой. Одан кайтпаса, Кудайдан кайтар, - дед! бес уакыт намазын каза кылмайтын д 1ндэр Ондай. Сауабы тез-ак кайтып калар орыстан, - деп Тектурганнын ке- кесшше кекес1н косты Кабаш. TeTi баласына окгы кез1мен кадапа 6ip карады. “ Мынанын flini белек, сырмшез емес орыска деген ешпендипп ме, элде езгеге жаны ашымас KaTire3airiме” деп ойлады ол. Туыстында, бапаныц да рендер(нде сазарыс бар. Осы кезде тыстан Жумакыз бэйб1ше дауыстады: - Кабаш, эй, Кабаш! Табак жетюз, орыс Kepmire. Бэйб1шенщ де дауысынан ойнакы 6ip сылтын ангарылды. - Саганын орыс туралы SHriMeciH кеп тындап, кэ н т болган Ба- баш барсын! - деп iHiciHe кез киыгын тастап efli Кабаш, Бабаш лэм демей орнынан атып турып, тыска жедел шыгып Kerri. TeTi онын сонынан cyficiHe карады. Сагынай экенщ анысын ацлай сейлейт1н, api кат1гездеу Кабаш мшезше керегар Бабаштын бул iciHe cyflciHai. Ал мына кенжес1 кандай болар екен деп Бежейге караса, ол e3i тойып алып, дастарканнан шепшп кеткен екен. Бет элпетшентойган козыдай момЫндык, байсалдьшык байкалады. Жел сезбен ici жок, койдан коныр Овдай аруактарга дуга багыштап ас кайырды. Ой ycTiHfleri TeTi самаркау гана бет сипады. 26

4 Кеше малга да, жанта да жайлы - теш реп от, шагын булак пен шок агаштын тубше- кен сайдын ангарына еру болып келютгендж- тен бе, букш ауыл мамыр сонынын арайлы куш кылтиып кершгенше туяк cepnin, TipmwiK белпсш бермедь Терт-бес кунп удере кешу малды да, жанды да кажытынкырап тастаган сиякты. Желuteri кулын, сауын биеден, белдеулердеп желшен сэл аулагырак калмакша матастырьшганоншакты м Ы с атгарынан баска ауыл тешрепнде мал кершбейдк Жук туйелер! келеге косылып, ойпанга айдалган. Осы ещрдщ туйекарын мен ебелепне тойып, сорынан ашылган, мелд1р булактан суат алган жук туйелершш Ke6ici-aK шыгып келе жаткан алтын кунге сыгырая карал, манкиып мангаз тур. Жет1су шетше ипнген Тетшщ кеп жьшгы арманы орындапгандай, кец т сабасы орнына тусш, кундеп туратын мезгшнде кезш ашып алганда, еру болтаны есше тусш, уйкылы-ояу тана жатыр едь Ол мундай кеил-кон тесекке жатпайды. Тек ерд1жастык, токымды тесек кып, саптама ет1гш шешш басына кояды. Ауыр куше белдшя буктеп кай буйipi ылдилау болса, сол жатына тыгады. Ата-бабасынан калган карабужыр шокпардьщ сабын астына, басын он колтытына алып, кушактап жатады. Жайшылыкта да, кеш кезшде де ерте туратын Жумакыз бэйбшешц осындай кундер1 Heri3ri “ кундес1” де осы карабужыр шокпартугын. Eciicri еппен турш, аягын мысыкша басып уйден шыкканда он босаганы сыртган 1ргелей жаткан epiHe кез киыгын тастап еткенде кезше ен алдымен децкигсн кара шокпар rycTi. Бэйбйпе бет-аузын тыжырайтып,сылтацдай езу тартты да, бетш бурып экетп. Б1рак онын кенш куши, омipji1к наразылыгын осынау ер тулгалы, темен етекпге жш ем1рене коймайтын салкынканды адам сезш, 6inin жаткан жок- Жумакыз да енш мге бш д1рмейдк Баска абысын- ажындары сиякты уй келенкесшдеп жаймашуакга болар энпме уетшде epiHfli сылп етмзш, беги 6ip шымшып тастап, он жатындаты катыннын санынан жецш тана 6ip мытып, “ бвд щ элп” деп ершщ жай-куйшен епшмге сыр ашпайды. Абысыны Айкыз мундайда аяктыта жол, ауыздыга сез бермейтш адам. 0HriMeHi ‘Чйздщ эли” деп бастап, Койшыны “ ойга 6ip аунатып, кырта 6ip домалатып, омырткасын опырып, кабыргасын какыратып” жатканда да кулед! де 27

отырады. Айкыз нэпа мэселеа боршаланып, жинктелген осындай мзслихаттардагы энпмесш эркашан “ сендерде не арман бар, атан туйедей байларын бар” деп отырар еда. Оньщ бул ce3i куакы, егде катыннын аузынан ете дэлелдк кызыкты, кулкип боп шыгар еда. Эцпмеге куныгып, тамсана-тамсана аузы кургаган 6ip абысын ‘Чмздщ элп...” деп энпмесш жалгай бергенде Айкыз: - Тэйт, api, байжанды карлар, сауым болды, - деп етегш кагып, уршыгын жиып шынашагына Lnin, атып турар едк Оньщ бул ектем сез!не euiKiM екпелемещц. Кбайта Айкыз тещрепне уШршедг Бул ауылдын эйелдер1 улкеннщ аузына карап, еркек алдынан кесе- келденен етпей дагдыланган. ¥жымы жараскан абысын-ажын арасында шан-шун, кикшжщ де жок бул ауылда. Ондайдьщ 6apiH жуып-шайып, жен-женше, орын-орнына коятын да осы кексе катыннын ашык MiHe3i, не сырга, не шынга 6eprici3 эзш-оспагы едк Ауылдын барлык абысын-ажынын, келш-кепнпгш epri3in жусатып экеп улкен уйдщ Heci - Жумакыздьщ алдына салатын. Ене тэдамж кеп керген ол елж1реп, imKe енш, не шалкайып сырт кетпейтш, барлык абысын мен келшдерд16ip денгейде устайтын эдш де aMipni бэйб1ше болды. Абысындар татулыгы осы ауылдын еркектерше де уйыткы болган. Ауылдын ен улкеш Койшы баска агайын iciimeri кем1спк пен сэтЫзджке эркашан езш кшэлай, езш айыптай журедк “ Ата сакал аузыма шыккан мен бшмегенде, мен сейтпегенде, ол кайдан бшсш, ол не icreciH” деп орта езш итерш, кшэлЫ коргаштап оты­ рады. Койшы да ез кезепнде Айкызды кшэлайды. “ Сары карын катын Айкыз ейтпегенде, Айкыз буйтпегенде, не сорым” дейд1ол, келш бекеши актап. Бул ауыл iuiiwie жарасып-актурады. Шынын- да, Койшыны да, Айкызды да епшм юнэл1санамайды. Олардын камкоршы, корганыш idepiHe суйсше карайды. Койшыны \"Шо- пан ата” деп, Айкызды “Этжем” десш, ыстык штипат керсеткедк Кебелектей ушып-конган, жещлтек те, эр ici, эр сез! кулд1рп Койшы да, ашык-жаркын, ку т1лд1 Айкыз да ауылдын камкор адамдары едь Д енеа байсал тартып, орнынан туруга енжар жаткан TeTi кен ангардагы кеп туйенщ арасында журген шабдар агтыны манадан танып жатыр. Ол тун катып, туйе кузетт журген Койшы. Ею елдщ тен ортасында буларга тиер жау жокдескен inipneri энпмеш естюе де жаргак кулагы жастыкка тимей, итжейдеш бурын тоздырган камкор аганын осындай кылыгын ойлап жатып, Тетшщ кез'1 кайта 28

шшш кеткен-дь Аяк асты сарт-сурт, таре-туре дыбыс шыкты. Оган коса К,ойшынын сай койнауын камшысымен нус кап, “ омайлап” шырылдаган даусы еетшдь TeTi эп-сэтте тура сап, шокпарыиа жармасканда, сайдын аргы кабагынан орыс арбасын алып кашып бара жаткан Сагынайдын Жирснкаскасын, арба уетшде тжесшен TiK божыны mipeHe кос колдай тартып бара жаткан орысты, арба артынан шулай, даурыга жупр1скен Сагынайды, ез балалары Бабаш пен Бежейд! Kepin, сабасына кайта тусть BipaK арбага ат уйреткенд1 бурын кермеген ол аузы анырайтыптурып калды. TeTi бул KepiHicKe тан-тамаша боп турганда Крйшы тагы да “ омайлап” жер-кекп, сай- саланы басына кетердь Букш ауыл оянып, кейб1р жылпыц жйтггер атка конысып та калды. Болган icriHбайыбынабарган кепшипк енд! солайойысты. Бала- лар eTeicrepi дапактай жупрють О жактан Сагынай айгай салды: - Аулак, api, аулак кет! Атты урк1тес1ндер, теп! Айгайга елен eTicep жастар жок. Бэр! тырагайлап барып, арбага кеншге алмай журген атпен капталдасты. Будыры жок кен жазыкта жаяулар да, ат-арба да тескейге карай кайкайысты. Туяк fly6ipi мен кику жиренкасканьщ делебесш онан бетер коздырды. Мойнына камыт, аркасына ерник тускен ат сонында салдыр-гулд1р еткен бейтаные нэрседен одан бетер уркш, кез1канталай акшиып Kerri. Танауы желб1реп, камыс купагы бурынгыдан да тшрейе калды. Жиренкаска бул ешрде 6ipiHmi боп арбага тусу “ бакытына” ие болган e3i екенш кайдан 6inciH. Канша дулдш болса да арбаны ерге суйреу окай ма? Арыны бэсендеп, кулак Ty6i терлеп, колтык-ша- бынан ак кебж шыкты. Осы мезетте Семенн1н ымдауымен арбаны куып жеткен Бабаш пен Бежей арбага каргып-каргып MiHin алды. Сол KyHi ауыл жастары сэскеге дей1н баска TipminiKTi койып, ат уйретушшердщ тещрег1нде болды. Бурын кермеген тансык нэрсе бэр1не де кызык, керемет боп кершд1. Bipi “ сумдык-ай” дес1п, жагасын устаса, 6ipi “ осыны ойлап тапкан орыстын бэлёсш- ай\" дест1. Арбаны ойга да, кырга да дедектете суйреп журген “ Жиренкасканьщ кушткл-ай” дест1. Терт денгелег1анда 6ip, мында 6ip THin, алка-салка боп кирамай, шанды аспанга шыгарып журген “ ана арбаныц мыктысы-ай” десть Kyfliri мен кызыгы мол осы окига Семен Туговты барлык ауыл боп алгаш 1шке тарткан окига болды. Арба уетшен туспей, ертеден сэске туске дей1н асаумен алыскан оган Айкыз: -Орысым-ай, шелдед1нгой! - деп дэу тостаган кымыз усынды. KyMic шытыралы тегенеден езгелерге де кымыз куйды. 29

Жынын алдырган баксыдай боп, мойны томен салбырап, ак сабын болтан ат, камыт-сайманы мен тан асуга д в д ! 6ip агаштын астына байланып, устше Сатынайдьщ орыс бешпей жабылды. Арбата ат уйрету кызыгын 6ipa3 сырттай тамашалап, epicTeri жылкыга карай кеткен ToTi туе ауа оралды. Жетепнде eciK пен тордей сем13кара кер байтал бар. Ол тумалары Семеню ортагаапып, кымыз iniin отырган ез ушнщ ipreciHe келга аттан Tycri. Кь1мызта кызып, даурыга сейлеп отырган Койшынын даусын таныды. - 0й , мына орысын тунде 6ip астау жылкы етш жеп койды. Ешц м1не, кымызды судай ciMipin отыр. Орыс жылкы етш жеп, кымызын imneftfliдеййш кайда?- деп суырылып, Сагынайды такымдап отыр екен. - Ещц буларды мусылман болды деп бшвдз. - Аш-жаланаш кележаткан жан ырым-жырымды не кылсын.Тек мус1ркеу жен. Бэйм жок, наташылар, йздермен, - дед! Сатынай. - “ Ораза-намаз - токтыкта” деген, - дед1 Ондай, - жылкы етш жеп, сутш iuiin отырган туцтыш орыс осы болар! - Онда, - дед! Тектурган кекеешмен, - орыстьщ жылкы етш жегенше, Сагынайдын Жиренкаскасыньщ орыс арбасына тускенже той жасармыз. - Онын дауысы китуркылана сыздана шыкты. Осы мезетте eciKTi туре ашып, уйге TeTi Kipin келдь Жас мелшерше карай торден босага жакка талу отырган Семен Тугов орнынан турды. 0зге деп езекке теппеген адамта i3eT erri. - Прости, барин. TeTi “ мынауын не дейдГ’ дегендей Сагынайта карады. - Keinip, байеке, - дейдг Бул халык шакырусьп келгенд! езше MiH санайды. - TeTi “ байекеннщ” босагасын орыс енд1 шакыртпай-ак ат- тайтын болды гой, - дед1сыздап Тектурган. - Жепсуда да босып журген орыс кеп дейд1 гой. TeTi бул сезд1жактырмады. Орыска “ отыра бер” деген ишара 6mflipni. YHci3 отырып, 6ip-eKi тостаган кымызды асыкпай ciMipin алды да, сыртка кайта шыкты. Уйдегшер оньщ сонынан ере турегелд1. TeTi мамагашта байлаулы турган кара кер байталга Сагынайдын ертокымын салды да, т1згшш экеп колына устатты. Тей де, Сатынай да 6ip-6ipiHe ун катпады. Екеуi де шггей TycimCTi. Сатынайтамагына кесек тыгылгандай, нагашысына “ рахмет” деп те айта алмады. - Бэсе, жалгыз жиенш орыстын арбасына MiHri3inж4берс!н бе? - деш Тектурган. 30

TeTi бул ce3fli де кулагына шмель - Мал-жан тыныксын, бупн де еру боламыз, - дед! ол. -Жау куып келе жаткан жок. Ел шетше ипндак кой. - Айттым гой, осы ауылда ертен той болады деп, - дед1аусар свйлейтш Тектурган. - Жетюуга ынтыгып келе жаткан Тетжем асыкпаса, б1зде асыгатын не бар? - Ол атына м ш и. - Орыска курак ушканымыз не сонша? Кетсш spi, - дед! Бэтес. Бул энпмеш ecrin отырган Жумакыз бэйбше уйден шыгып, жылкыга бара жаткан Тектурганньщ сонынан сызыла дауыстады. - Эй, Бойжаксым, жылкыдагы балаларга айта баршы, кун жарыкта мал экеп сойсын, еру болсак жолазык кактап алайык- Тектурган ecrice де еспмегендей мойын бурмады. Атын Te6iHin кап, желе-шокыракка салды. Осы кезде канжыгасына шылбыр, жуген байлап, Ондай мен Кабаш жылкыга беттеп едь Ондайдын 6yriHri сойыс кезепн ез мойнына алган сьщайы бар. Epi жылкыга аттанысымен ¥ркия сулу ыдмс-аяк жинастырып, iuieK-карын аршу камын ойластырды. Эр уйдщ жай-куйш, куйбен-тынысын айткызбай бшетш келшдер де кызметке эз1р боп, осы уйлерге карай ойысты. Ондайдын кыздай алган эйел1Уркия еркелеу, кердевдеу болса да абысын-ажын арасында ауылда калыптаскан эдегп бузбайтын. Улкенге курмел бар, юшщен сыйы бар, байсалды бэйбше-тугын. Уйге карай аяндаган Тетш щ сонынан 6ipa3 карал турды да Сагынай шок талдын аргы жагындагы орыс куркесше беттедь.. iHip yftipine орыстын ж ас балалары карындары аш ып, кыцкылдай бастаганда Сагынай не карекет жасауга амал таппай, кургак энпмемен ерл1-зайыптыларды жубаткан болып едь Агаш арасынан жупре басып келе жаткан Бежейд! кердь - Кокем орыстарын ерулжке зкелсш деда, - дегенде орнынан атып турганын 03i де сезбей калды. Eip жагынан юрые болып журш, 6ip yitni жан орыска камкор болганына ьщгайсызданады. Колынан келгеш - жалгыз атын бердь Biprc журелж цесе де, шесетш сьщайы бар. Эйткеш салт а л ы , сабау камшылы адамга 6api6ip. Кайта кешпещп журтка ергенше, орыспен 6ipre ipreci бар журт тауып, отырыкшы болганды калар еда. Ci6ipfle болганда отырыкшы елдщ карекетше де каныгып келген. Казак “ тамыр тарткан тарыкпайды” десе, орыс халкы “ жертырнаган жетшер” дейд! екен. Атамекешнде сыбагасына токымдай да жер тнмеген осы Семен ел емес, шурайлы жер 1здеп келед1 емес пе? Жерге колы iniKce-ак, орыс халкы 31

ецбекшш, эл1-ак дур ете туседь Орыстарын нагашы ауылына бастап келе жатып Сагынай осыны ойлап келедг “Сыйга —сый, сырага —бал” демекип, керш! ауылдын адамдары кедей болганымен, кергещп адамдар болып шыкты. ©здер! де, бала- лары да Tayip кшмдерш к и т , сакал-шаштарынтарап, босагадан бас иш амандасып, “кеш жарык” айтысып атгады. Крнакакбэтеске орал экелген муШз сап болат кезднтн TeTire усынып, Марфа Жумакыздыц басына Кызыл ала гулд1 орамал жапты. Ол i3eTTi TyciHce де ершен жасканып. шепншектеп едк Toti мен Сагынай жузшен ризашылык кейшш байкап, Марфага карай икемделе бердь Toti Семенга терден орын нускады. Ол тартыншакгап едк Сагынай: - Ты гест, тер тбоя, - деп орысшапады. Турмеде торге шыгып кермеген “тер” деген сездщ орысшасын бшмеШп екен. - Е-е-е, “тердГ' булар да “тер\" деШн екен-ау, - деп козгалактап КОЙДЫ К,ойшы. Ерймен 6ipre терге шыгып бара жаткан Марфага Жумакыз етепнен тартып, ез1мен 6ipre отыруга алып калды. Оны Марфа дурыс тусшдг Сол кеште орысшыл атангандар TeTi yfiiHiH дастарканына жиналды да, кэшрмен табакгас болгысы келмеген Текгурган мен К,абаш Ондай уй1нде калды. Жумакыз “салтымыз солай” деген сыцай танытып, орыстар- ды бала-шагасымен ьщгайлап, белек табак тартты. Орыстар оган ренжтен жок. Ет сонынан курт каткан сорпа Kearipbui. Ток басылар мезетге улкен тостагандармен кымыз айналдырьшды. Семен усынган астын 6spin де кайтармады. 0йткен1 ол кол кайтарып жаткан адамды кермед1. Сондыктан жанатаныс адамдардын кенш1не каяу Tyciprici келмед!. Ак ниегке ашык-жаркын !зет б ш д |р т отырды. Неткен меш- кей халык деп ойлады imiHeH. Асты тунде imeTiH, кущпз токжарау журетш халык екен-ау деп туйд1 ол. Нагашынын курт езгергенше разы болып Сагынай тым разы бо­ лып отырды. Шамасы келгенше плмашты кел!ст! аткарды. О жакка да, бу жакка да кейб1р i3ri ниетт1 жаксы сездерд1 e3i косып ж1бер!П, ара-агайындык борышка адал болды. Кымыз iminin, жел1к мрген сон жукке суйеул1 турган Косайдын калактай кара домбырасын алып, баягыдай болмаса да даусын эжептеу1р кенеп алып, эн салды. Домбырага айдаудагылардын айтканынан кулакга калган 6ipep орыс макамын ойнап Kepin ед1, Марфа да, онын улкен улы Егорка да, кызы Оксана да елендей калды. Домбырага косылып олар орыстын23 32

байыргы “Жэминк”, “Касиетп Байкал”, “KiceH сылдыры” эндерш айтгы. Тоят алып, ак жаркын отырган уй imiH лезде мун мен кайгы басты. Сезш е тусш бесе де, квпш ш к тщ басы тем ен тусш Kerri. - Туу, эуендер1 мунлы екен, - дед! Уркия, - б1зден де сорлы халык-ау деймш, оздерг Сагынай тьщкылдатып, кулак куйж кайта бурады. Ол ешн орыстын ойнакы эуендерже басты. Элпнде тана мунайып, кущрене эн салган орыстар лезде кулпырып шыга келдг Дуниенщ тарлыгы, баска тускен ауыртпалык лезде гайып болды. Казактын ки п уйше сыкатолып отырган орыс пен казактын жуздер1 жайнап сала бердь T ori шытыралы шакшасын алып насыбай атгы. - Е, мше, кудай жеш осы да? - деп Койшы балаша куанды. - Булар да б!з сикты эш ш , куйин халык па деймш. Бабашка караса ол орыс эуенш кулай тындап, аузын ашып калыпты. Оксананын ашык та сынгырлы yHi онын кулагына жагып барады. Конакгартун ортасы ауа рахмет айтып, куркелерше кайтпак бол­ ды. Жумакыз бэйбш е абысынын шыгарып салгандай-ак калбактап жур. Марфага 6ip тегене ет, 6ip дорба бауырсак усынды. Марфа да еск1 таныстарындай усынылган нэрсенщ не екенше карамастан “спасибоны” жш -жш айтып, бас Hin ала бердь —“Bip уй аш болса ауыл аш, ауыл аш болса ел аш болады” деген бурынгылар, - дед! Жумакыз вз1мен-ез1 сейлескендей. - Tipi жан, адам баласы гой, afrreyip. EpTeHine ауыл кеш кам ы на ерте KipicTi. О ры с ауылы нан 6ipiHuii болып Семен, казак ауылы нан К°йш ы турды. К,ойшы ауылдан киястай барып, шок тобылгы Ty6iHe дэрет сындырды да, шалбарынынбауын журе байлап, Семеннщ арбасына карай аяндады. Марфа да оянып, тангы дене тоназытар суыктан TiTipKeHin, 6ypicin жаткан балаларынын ycriHeH Tycin калган жамылгы ки!М-кешектерд1 кайта жауып куйбевдеп жур. Ойел затына жакындап калганша ауы- нан кол алмай келе жаткан ер адамнын кылыгына танданып, жузш томен салды. Езуш е куш а yttipinfli. Осы сэтте Койшынын даусы тангы кэусар ауаны как жарып, санк erri: - Семен, тартайт! - деп кеш журетш багытты нускады. Тангы тымакта дауысым бмлайша катты шыгады-ау деп ойламаган ол ез дауысынан 03i ынгайсмзданып калды. Койшынын бул кылыгын Семен шын кецшдщ, риясыз достык 33

кенш дщ ici деп тусш дк Жолдасын жауга бермейтш, далага таста- майтын жомарт та адал кецшд! адамнын жатсынбай, оз1мсшген эрекеп' деп угынды. Семен да, Койшы да 6ipiHe-6ipi карсы журдь Булак суынан аягын денбск таска дурыс баскызып. колымсн суйеп 0TKi3in алды. Койшынын колынан кысып устаган ол муны аксуйек тукымынап дейш десе, кшм KHici, журш-турысы оган уксамайды. Ал осы ауылдын малшы-жалшысы дейш десе, онын да жеш жок. Улкенге де, Kiiuire де, ерге де, эйелге де ектем сейлейдг Койшы муныц колын кепке дейш ж1бермед1, Онын жумсак алаканында егеудей кап ы , сэры тук басып, эжтчденс бастаган куапы кол жатгы. ‘Чекер халык-ау,б1рак icTepre ic табылса. Омай-ау, алдас- пан 6epin жауга салса, курык 6epin малга салса, нпркш. Майыспай- тын да, кайыспайтын да кол екен-ау, мынау!” - деп куб1рлед1 пншен. Семен Тугов не дегенш Tycin6ece де ойын TyciHin, мунайып томен карады. “Бул сорлы кол азатгыкка еюй гана жетп гой, не кутш тур алдымда, бул колды”, - деп ол да езш ше Ky6ipnefli. Марфа конакка i3eT к о р се т т , “отырыныз” дегендей улкен сандыкты нускады. Койшы Сёменга карап, Жиренкасканы 6ip, арбаны 6ip нускады. Kemeri салдыр-гулд1р, айгай-шу мойны мен белiне катар тускен ауыр салмактан шалдыгып, дел-сал болган ат темен Tycin кеткен мойнын тез кетерш, м улпп турган кезй|, шапы- раштандыра ашып алды. —Жануар, жануар, - деп барып Койшы Kemeri ак Ke6iri сор боп каткам мойнын, сауырын сипай бастады. Семен су жагасынан кос уыс кек шеп жулып экеп, аттын ycTin суртуге Kipicri. Койшы m erinin Kefiin турды. “ Мал кад|р1н бшет1н, ангарымын бар адам екенечн\" деп ойлады ол. Семен аттын у спн cyprin болып, арбанын арт жагынан куйбеадеп жур1п ат дорбага ем-уш уыс супы салып, Жиренкасканын басына 1лмек болып efli, ат шошып кет1п, аспанга шапшыды. Бар даусымен ышкына KiciHefli. Басына ат дорба ш п кермеген Арка мапынын бул тосын кыпыгына сасып капды. Кекке шаншмлган аттын бауырына тусе жаздаган орыстын танданган жуз1не карап Койшы бар даусымен каркылдай кулд1. Ecin жиган Семен да ез icine e3i кенкшдей кулик апан Kepi ше- riHin Kerri. Марфа да окыс кимылдын ManiciHe TyciHin, арт жакта езу тартып Kynin тур едк Семен 6yKneci3 шын кеншд1 KynKire риза боп, басын шайкай 6epai. Марфанын сонау жокшылык такшретш тартып. зорлыктын корлыгына шыдамай елден безш шыккалы 6epi алдагы кушм не болар деп туйшген кабагы сэл ашылып, суду жуз1не ептеп кан ойнай бастады. 34

- О, боже, дай нам, твоим рабам, счастье, - деп куб1рлеш ол. Азын-аулак жугш ересек улымен кызыныц кем епм ен арбага тиеп жатып. Карсы беттен “жана тутаннын” ауылына жупре басып келе жаткан Сагынай мен Бабаш кершдг Олар Крйшы мен Семенга эт де асаусыган атты арбага жегуге кемектесп. Bapi де шу-шулап, жиренш какпалап журш арбаны Судан етшздь Ат ЭЛ1 де тын, арбага жегшу деген тагдырына ani де мойынсуна коймаган. BipaK кешегщен бугш eflayip жуасып калган. - Тагдырын солай болса, жирежм кенесщ де, - дед1 Сагынай мандай TepiH cypxin. Вежей жетектеп экеп квлден ен тарткан байталдын т Ь п я ш колына алды. - Сага, - дед1 Вежей балан дауыспен, - мына Каракер бай- тал жуырда гана айгырдан шыкты. Атамыз Косайдын атакты Каракершщ тукымы екен. Баланыц кез1 кул1мдеп, ушкын аткандай балды. Улкендерше байсалды свз айтканына езше-ез! риза болып, ердщ касын кос колдап устал, козгалактап койды. - Атаднан да, экеннен де айнапайын, с ен щ !- дед1 де Сагынай едэуфтолкып, тангы самалмен коз ушындагы сагымды дапаны бетке алып, кырдын жалгыз аяк жам жолына тусш жвнкше кепнп бара жаткан ауылдын сочынан сузите карады. - Экене 03iMymiH де, взге уппн де рахмет! Ал Каракер езйндей купын туса - с ен ш болсын! - Жок, жок, Сага! Мен байтал сонынан кулын epciH,yfiipai жылкы болсын ci3re дегешм гой. Сагынай балан жтпт свзiне жауап кайтармады. Алды-артын ойлайтын, адал жанды адам боларсыц,иншалла!- дед1 де койды пшнен. Аггылар арбанын ею жагына белшш, Жиренкасканы кеу-кеулей журдт. Т1зпн д 1 Семен устады.Толипн кушактап Марфа арбаньщ арткы жагына отырды. Егорка мен Оксана изен мен жусанды, тастак api Ke6ip даланы борт-борт басып, арба сонында жаяулап келедь Семен узап бара жаткан кеш т1 камшысымен нускап, басын шайкады. Кеше йнрде гана каннен-капераз, шашылып жаткан ауылдын у-шусыз сут nicipiM уакытта артынып-тартынып жолга тускенше тангалды. - Ну, - деп делбеш кагып ед1, Жиренкаска арбаны ала женелдг Марфа балаларымен 6ipre кулап кала жаздады. Ол корку мен ренжудщ орнына мэз-мэйрам боп кулдь Жалгыз атган айырыпып, елей далада, кун табымен жел втшде, жер ауган елдщ журтында лэрменс 13калган адамныц, енщ даланыи вз иелершщ арасында сал- 35

дыр-гулд!р алгатартып бара жаткан ез арбасынын устшде отырган, бакыт сэулес! елее берген адамнын шат кулк!с1, енщ п тагдырына ризашылык кулк1с 1 efli бул. Мына жат адамдардын ездерш тагдыр т эл к е п н е тастам айты н ы на сендд О л acipece, К,ойшыга риза. Кулык пен сумдыктан пэк, таза адамнын, эйелд1 адам екен деп кымсынбайтын, ез эдет-гурпы, турмыс-салты бар адамнын, acipece, тан сэрщ еп epci кылыгына езу тартгы. Оган карай б1рдене деп сейлеп еда, арбаньщсылдырынан сшым есячмедд Ал орыс маржасы 63iHe сейлеп келед1 деп ойламады. Бабаш жалан аягына тас батып келе жаткан кызды аяп Keni. Сагынай ж акка караса, ол бул дуниемен ici жоктай ез ойымен ез! болып, киырга кез Tirin келед! екен. Крйшы Жиренкасканын о жагына 6ip, бу жаты на 6ip шыгып, аттын урттап бара жаткан жагына капталдаса кеп, ат басын кеш сонына карай тузеп келедд Семен Тутов eneyi iurrefi TyciHicin, арбата бастыта коймаган аттын басымен элек болысты. Арбалы ат кара тартсын деп Бежей аркан бойы алда журш отырды. Бабаш арбага шесе алмай кешн калган Егорка мен Оксананы кутш, ат тогш ш тартты. Жаяулар катарласа бергенде аттан Tycin, кы зга “атка м ш ” д еп ымдады. Бегде ж1г1тт1Н бул кылыгынан кысьшган кызды н аксары жузше лезде канжупрдд Ыцгайсызданып жерге Караганда, атасы: - Садись, Оксана, - дед1 байсалды унмен акырын гана. Кдгылез Бабаш Егорканьщ бул ce3iHin магынасын TyciHin, кагып алды да, осы eKi сезд1 айнытпай айтуга тырысты: - Садю, Аксана, - дедд Ymeyi мэз боп кулд1. - Она - Оксана, - дед1 Егорка. Бабаш: - Аксана, - деп кайтапады. Ол езш сук саусагымен нускап, - Бабаш, - дедд - Бабич, - деп кайталады Оксана да сэл езу тартып. - Брат - Егорка. Kjj3 агасын нускады. - Брайт Егорка, - дед1 Бабаш ше кайталап. Орыстар тэты да мэз боп купдд - Нет, брат не надо, Егор, Егор, - дед1 Егорка. - Брайт Егор, Егор, - деп ныктап айтгы Бабаш. Егорка к у л т бас изедд - Пускай называет братом. Атка MiHyre ынгайлана берген Оксананы Бабаш колтыгынан демей берда. О нын колы жып-жылы да жумсак кыз колтыгына ти- генде букш денесш ду eTKi3in, ыстык жальга шарпыгандай болды. 36

Сол мезегге бвтен ер адамнын колы денесш е тиш кермеген кыз да сэл т(т(ркен1п калган. BipaK бул жш ркеш ш, жатсыну емес-Ti. Шаруа кызы атка лып eTin MiHin алды да т о п н ш колына икемд1 устады. Такымын кысып калды. Торы денен арбалыларга карай ала женелдг - Омай, токта.кайт! Атты урштесщ, Оман! - деп Крйшы айкай салды. О нын айкайын еш м м елемеш. Дуб ip мен айкай шыкканга 6yflipi кызып, Ж иренкаска арбаны тагы да ала женелдг Мидай кен жазык болган сон Семен Тугов ат басын тартпады. - Ну! - деп делбеш кагы п-кагып яйбердк Ол арбанын децгелек-repi ушып кетш, далада калам-ау деп те ойламады. Есш- д ерп uirepi кеткен Keiuti куып жетш, е зш щ кеш калганына Т еп л ен KeuiipiM сурап, “прости, барин” деуге асыгып келедк - Арба сокынан калбактап жалу ж уп рш келе жаткан Бабаш пен Егоркага атынын шылбырын лактырып ж1берд1 де Койшы ат- тан ыргып Tycin, арбага каргып мшдк Марфа мен Толиктен Lnrepi, Семеннщ жанына кеп орныкты. Иыгынан асыра ту м р ш тастады. - KepciiiK, ceHiH эуселевдц, - дед! атка карата сейлеп. 03iH арбага салган 6ip батпан жукгей Kepin. BipaK канбактай кара шалдын салмагын ат Mice тутпай, ентелей бердь - Жануар екеш жануар да коптен калгысы келмейдй э ? - дед! ол Семенга карап. Ол тусш бесе де “да, да” деп кулд! де, - Ну! - деп атты айдай тустi. Койшынын шабдарына мшгескен eKi бозбала да арбадагыларды куып жетп. ¥ш ы-киырына коз ж еткю з кен де кербез далада енд1 удере кешкен cki кеш келедь Bipi - ауыр тендерден туйелер1 изектеп, соцында едэу!р каралы мал шескен казак кеш! де, eKiHuiici бул ouipre Ресейден коныс аударгандардын ен сонгы леп н ен калган арбалы кеш - орыс кеш!. Булар арынды езсн!н1Н теадзге куяр тусына келш еру болмак. Туе ауа козге шалынган кен айдынды тещ з децкиш , децес тартып, Kepinin гурды да, жакын тарткан сайын кезден гайып бола бастады. Кеш адамдарыныц танауына самая жел енд! даланын HiciH - изен мен жусанныц HiciHемес, балдырдын, май кога мен камыстын HiciH экелдк Коюлана бастаган елец шоп пен кек куранты бойламай, кеш тешзд! алыстан ipreaefi отырып, кун енкейе ойпацга TycTi. Bipa3 ылднпап Kepin еда, езенда куалай ескен калын жыные оздырмады. Кеш жонын кырга, 6eTiH тешзге 6epin, осы туска еру болды. 37

Ауыл тан карангысында жылкы кузетш дегш ердщ эдеттен тыс айгай-аттанынан шошып оянды. Тещ ректщ уйкы-туйкысын шыгарып, катты дауыл согып тур. Кезге туртсе к о р п ев тастай карангы далада жел додалаган кесек-кесек кара булттар 6ipiH-6ipi куалап.шыгыска карай женкшш жатыр. Оган жапырыла шайкалган камыс-курактардын fler6ipci3 кимылы араласып, теш рек элем- тапырак, астан-кестен. Торгайбас тамшьшар да бетке ура бастаган. Найзагайдьщ кулак тундырар сатырлаган даусымен кез карыктырар жаркылы урейге урей коскандай. Шуркыраган жылкынын, шабалана урген иттердщ даусы астаса кеп, осы 6ip ойпандау алкапты азан- казан гып ж1берд1. Сурапьш удей Tycri. TeTi ел жата жылкыны тещзден алшактау, ауылга такау манга 1ргелете экеп жусаттырган. Тещрекке 6ipa3 кулак Typin efli, ipi ж ы лкы лардьщ пы скы рган, внесш ей кез таса калган уШрсек жас кулын-тайлардын шуркыраган, коцыраудай сылдырлата, сынгырлата кю шеген суйк1МД1 даусынан баска бвгде дыбысты шала алмады. Тун тыныш сиякгы едь Тек солтуспктен туйдектелш кетершген кара булт шуда жалданып.тешз ycriHeH ауып, шыгыска карай ipKec-TipKec кеш ш жаткан. Бейтаныс жерд1н Kyfliri де келденен тартып, жастар жагын тугел TyHri кузетке шыгарган. 031нщ Бежейден баска ересек ек1 улы Бабаш пен Кабаш, Ондайдын Мухаметкалиы, Койшыныц KaceHi мен Кусайыны, Тектурганнын экесше тарткан кыли да шатак Суптанбег! саяк жьшкылар мен белд! айгырларды устап MiHin, шокпар, сойылдарын сайлап алып, кузетке бекем шыккан. Булар аттанып бара жатканда Егорка жылтылдай жанып, соне бастаган жерошакбасында энпмелес1п,теме1а тартып, насыбай атып отырган экес1не 6ip, Сагынайга 6ip жзутендей карадм. Сагынай аттанып бара жаткан Бабашка: - Бабаш-жан, ала кет мына Егорканы да, - деп дауыстады. К,арагер байталга ер салып, орыс бананы мш пзш де Бабашка косып Ж1бердь ByriHri кузет басы Ондайдын улкен баласы Далабайды “сак болындар” деп тагы 6ip пысыктады да, TeTi opicTeri Сары атанды уй iprecine merepin, коз шырымын алмак болды. Кузетген калган осы агайынды ауылдын калган адамдары да 6ip- 6ip аттьщ шылбырын жамбастарына басып, кос-жаппаларды 1ргелей келш, тан с1б1рлегенше коз шырымын алыспак болып жантайган.

Мше, ешн б ук и ауыл ере турегелгенде булар д а атка жедел конып, жылкыга карай женеле берда. Тепеген жауын кушейе т у ей . Жасьш ойнап, жаркылдап, кара тунек аспан как айырыпып жаткандай. Т е й де бул дуниеден бейхабар болып, Сары атанды буШрге тепк1леп, жылкыга карай умтылып келе жатканда Жиренкасканы жайдак MiHin, арбадан 6ip узын сырыкты ала сап шапкан Семен кеп катарласты. Онын арт жагы да, апдынгы жагы да тарсылдаган эт туягы мен жылкынын ay6ipira толып Kerri. Найзагай 6ip жарк еткенде кезше кел жак шетте жылкыны apbi-6epi арсаландай куып. топырлата лактырып журген узын турыкты дэу жырткышка кез1 туей. Барымта мен жаугерш шк кез!нде жауга шапкандагыдай бул жолы да Т ей н щ жуз! элемтапырак болып, бадырайган томпак ала кез1 эдеттегшен сэл сыгырая Tycin, шокша сакалы rnrepi карай шо- шая калды. Кундей куркфеп, акырып калганын oai де байкамады. Оган inece Семенн1н Tereyipiaai Kyurri уш есй л дь Артына карап бурылмаса да езймен катарласа жойкын 6ip аулe rr i кушт1цдем 6epin келе жатканын багамдап efli. Бул жолы алдындагы жаудын бурын е л беттесш кермеген мыкты да жылпын жау екенш сезд!. Онын кара шокпары солай карай созылды. Жиренкаска да солай карай ойысты. TeTi найзагай тун тунег!н какырататагы 6ip шарт еткенде езш е атылып келе жаткан eciK пен тердей жолбарысты керд1. Сол сэтге “сарт” еткен сырыктын, “гурс, гурс” атылган мылтыктыц даусы катар ест1лд1. Кезд1 ашып-жумганша болган жок, Сары атанды да жойкын 6ip куш кеп согып, кацбактай ушырды. TeTi жардан кулагандай e iiHin аттын уст1нен ушып бара жатканын сездг Мунан api дуниен1н не боп бара жатканын ангара алмай калды. Жалма-жан шокпарын i3flen, теш регш кос колдап сипап ед1, колына еш нэрсе LniKnefli. Басын кетермек болып умтылганда кек желкесшен 6ip апып куш тарткандай дем1 жетпей, ышкынып барып шалкасынан сулк TycTi. Алгаш айгай-сурен шыкканда-ак Семенньщ сонынан Койшы косыныц ipreciHfle тусаулы турган атка Mine ш апкан Сагынай уйкы-туйкысы шыгып, олай 6ip, булай 6ip толкып урке дурк1реген жылкыга жеткенде найзагай жаркылынан Жиренкасканын жалына жабыса умтылган Семенды, Сарыатанга шапкан жолбарысты керш, еш жанга керсетпей, аш белою байлап, тагып журетш тапаншасын ала салып, аспанга кетере басып-басып ж1берген. Ол ыцыранган дауыс жакка тез жет!п, туруга талпынып жаткан TeTiHin басын суйед!. Анадай жерде децки1п, аяк cepnin жаткан, басы шабына 39

Kipin, буктелш калган Сары атанды карасынан таныды. Кол созым жерде а-гтан Tycin, ш екесш кос колдап басып отырган Семенды кордьБет-аузын кан жуып кеткен. Тагынын тырнагы ерган жетпей, суйкей тш ген о н беы ырсиып капты. Это ты , Сагынай?—дед1 Семен, —окаянный, бешенный, навер­ ное легко отделались. Стрелял-то кто? С агынай ундеген ж ок. Калтасындагы бет орамалын алып усынды. Осы мезетте тан агарып.тунек турйнп, айнала айкындала бастаган екен. Алып мысыктан зэре-кутгары кашкан жастар ecTepiH енд1 жинап, жылкыны шырк шрдк Эр жер, эр жерде тенкиген 6ipep кара керш едь Сан еы жулынып, омырткасы узшген 6ipep жануар жантэсш ш кыла алмай, эл1 тыпырлап жатыр. - Уай, негып турсындар? - деген екгем дауыс шыкканда барып Ж1гптер атгарынан ырги-ырги Tycin, солыктап жаткан жылкьшардын тамактарын орып-орып ж!бер!ст1. Eki екпесш согып, аяк cepnin жаткан Сарыатанды 6yiiipiH таяна журш Тотш щ 03i бауыздады. - Мапымнын ырысы, 6LneriMHiHKymi ен Сарыатан, бакул бол! Иэ, Сарыатан оны н ырысы, малыныц басы, бш епнщ Kymi едг TeTi туйе ел1мше тек MiHic кел1пмнен айырылдым деп кынжылган жок.ол сонымен 6ipre корадан мал, бшектен куш таярын сездг TeTire Timri SKeci Ж т т е к пен атасы Ашанга да торт-бес жузден аса кылкуйрык бпзп корген емес. Н епзш ен жылкы етш ас, сутш сусын ететш бул ауьш туйе малый да аса кебейткен емес. Туйенщ езш куш колйс, жунш шекпенднс, жш-шупык етш дагды кылган. А гайындар консы конып, мал-жанына бас-коз болды. Ал Койшы Жумакыздын кайнагасынан repi тугаи агасындай болып, сол ауылдын ыстыгына к у й т , суыгына тонатын камкоршысына айналып ед1. Малы шагын кедей агайындары бар Toti богде колга зэру болмай, малшы-жалшы устамаган. Кош осы арада тагы 6ipep кун еру болды. Жолбарыстан жазым болган, адал деген мал еы какталды. 1ш курылысына закым келш, демшш жаткан Т еы мен 6ip жак шекеш тырнакка iniHin, едэу1р жаракаттанып калган орыска ем-дом жасалды. Ауыл эбшергетусть Егде адамдардын квщлше кудж пен коркыныш Kipe бастады. Бурын да каукылдап, куйгелектеп журетш К°йшы ешн тым дегб1ршздент алды. Ауьш арасында бала сундеттеп, ж ен ш -ж елт наукаска ем- дом жасап, imipTKi жазып, шырак жагып, ymKipreHi болмаса, онын afirini 6aKCH-6anrepniri де жок-тын. ЕнхЦ мше, осы кундер1 нагыз кушынашка айналды. TeTiHiH ынкьшдаган, ьщыранганьша карамай04 40

белш тузды суга малынган туйе жушмен мыктап орап,тацып таста- ды. А л Семеннын бетiне курым кшз куйшрш басты. Букш ауыл жэутендеп енд1 Койшынын аузына.колынын кимылына карайтын болды. А йкы з бэйб1ше TinTi К ойш ы га карап к ем сен д ей п ш п шыгарды. бйткеш наукас букш денеш ауырсынып, козгала алмай сулык жатты. К езш ашпады. Ас-су алмады. Бэйб1ше ущ рейш Tycin кеткен кезш е анда-санда уй!р!лin калатын мелд1р тамшыны жаулыгынын ушымен суртумен отыр. Айкыз бен ¥рки я да наукас пен Койшынын кас-кабагына карайлап, аяктарын ушынаи басып, курак ушып журдь Ауру адамнын хал-жайын бшуге жиналган улкешй-мцн, тума- туыстардын бар эн п м еа малга шапкан жолбарыс жайы болды. - ¥зындыгы бес кулаш, - деш Койшынын Касеш. - Б ш к т т атан туйедей, - дед1 Мухамеджан. - Басы ¥рки я женешемнщ уйш деп тайказандай, - деп 6ecni Тектурганньщ Султанбеп. Аласурып, арпалысып журген тагыга найзагай жаркылдаганда кездер1 Tycin калган жастар жагы осылайша жамырай дау- рыгысып жатты. - Маган такау келмед1, эйтпегенде... - деп южшд! Кусайын. - Мен умтыла 6epin ем, жалт 6epreHi, - дед1 Султанбек. Жастардын беспе сезш жактырмаган Т оп катты ынкылдап, ыкыранып Kerri. Даурыкпа сез тыйылып уй iiiii у н а з калды. - Тещздщ аргы тусы ит тумсыгы етпейтш калын жыныс. Бул тагынын мекеш осында. Мал ш сш ce3in, кылтадан ж узш OTyi ыктимал. Ашыккан, не кутырган хайуан. Тещздщ 6epri бетшде тагынын мундай Typi болмаса керек-Ti, - дед1 Сагынай тым-тырыс болган тыныштыкты бузып. - Алдымызда кес-кестеп журген ата-бабанын аруагы болмаса? - aefli шынтактап жаткан Тектурган, басын тез жулып алып айналага урейлене карады. - Астапыралла, астапыралла! Аксарбас! - десш жагаларын устады улкендер, Тектурганньщ бул ce3i Тетш щ санасына канжардай кадалды. Букш im-курылы сы ны н ауырганы на сы здана, тш тене ш ыдап жаткан букш OMipiH коз апдына елестетш, куйзелш Kerri. Санкилы киыншылыкты, He6ip абзап OMipfli басынан еткерген екен. Соныц есте калганы бар, колдыц кipiидей шайылып, бак кусындай тез конып, жедел ушканы каншама! “Ауруда - шаншу, сезде - качку жаман” д ей т . Сол коре алмаган агайыниын 6ipi “TeTi картайды, 41

031 К1н д т н е н туган балалары эл1 жас. М ал-мулю б1зге калмаганда, кайда кетер дейсщ?” депть Морт жанды адамды Ж еткуга айдап келе жаткан тагы 6ip ce6e6i осы. Мал-мулкж, бапа-шагасын арам н и етп агайынга таратканша, жат та болса дос колына тапсыруды, урпагыньщ колын шурайлы жерге типзуш езш е серт еткен. TeTi жетелш ед1 колкасы узшердей болып, булыгып барып yHci3 калды. Жумакыз бэйек болып, сусын усынды. Оган наукас кезш ашпады. Жастыгын комактап, iprecm кымтады. - Ж ыгылган жерш е апарып ушыктау керек, - дед1 К,ойшы жаны куйзелш. TeTi “кереп жок” дегендей басын шайкады. Уйге ак шуберекпен басын тацган Семен мен Марфа етрщ. - Как барин? - Нэшауа, - дед1 Сагынай муцайып. вл!м халшде жаткан казактан “халщ калай?” деп сурасан, “Кудайга myicip,ToyipMiH” деп жауап бередь “0лд1м, 6iniM” демещц. Сагынай Т етнп жаманшылыкка кимай, “Tayip” деп отыр. TeTi тагы да ойга к е т а . Мына 03iHe epin, агайын-туганнан белш ш , KipiH жуып, KimuriH кескен жершен безш келе жаткан уш агайын, 6ip ж иеннщ енд|п куш не болар? Сагынайды бутантагдыры Косты. Ондай мен К^ойшы- ертеден 6epi ауыл аралас, койы коралас, тагдырлас бауырлары. Кыныр да зымиян Тектурган Жеткуден не i3flen келед!? Элде ашаннын былайгы урпагыньщ “TeTi елгенде мал- мулкше ие бол, урпагын Kepi кайтартып экел” деп косып ж1берген жансызы ма? -А уру адамнын жат ел, кермеген жерге бару дегеш н ит эурешшж, елге оралу керек, - дед! де Тектурган тымагын колына алып, тыска шыгып кета. Уйдегщердщ 6api онын сонынан ацыра карасып калды. - Что он говорит? - дед! Семен Тугов. - Назайт кошит. - Зачем? - Сам знайт. TeTi “ не дейдГ’ дегендей сынай танытгы. - Наукастын xani калай дейдк - flefli Сагынай. TeTi акырын кезш ашты. Жанында супык жаткан сол колын ауырсына балу кетердк Семенным акпен танылган шекесше апар- ды. Онан сон жумыр д а комакты иыгын сипай барып колын темен сыргытып экеп, онын батпандай алаканына салды. Аукымды exi кол 6ipiH-6ipi сэл кыскандай болды. Орыс муцайып, басын Tycipin ж1бердь Жанындагы Сагынайга кезш щ астымен караса, ол да мунайып, басын тем ен салган екен. 42

- Ж иен, мына орыска айт. Ж ауга ш апсан - бьлек косар, жайшылыкта тш ек косар, дос болар жан екен, рахмет де! - дед1 де TeTi жутынып, ж етел кысып, булыгып калды. Bipa3 тыныстады. Кас карайып, кез байланып калган. Ж умакыз шам жакты. TeTi ыныранып: - Орыска айт, арбасын дайындасын де, ертен кешем1з, - дедь Отыргандар “адам ауырып жатканда калай кешем1з” десш, наразылык бшшре бастап efli наукас “сез 6iTTi” дегендей сол колын сэл кетерд1 де бетш iprere карай бурып экетп. Сол жылы кектем ж ай ш ыгып, А рканы н KyHi эд еттеп ден тез ысып кеткен. Тебе-тебенщ басына, колат-койнауларга кальщ тускен кар жедел epin, сай-саламен агыл-тегш жецкшш, Акшатау жоталарынан бас алатын шагын Баканас пен Тарбагатайдьщ букш солтустж сшемдершдеп шагын езендер мен булактарды тартып, тогыстырып экеп, Балкашка карай зорлап агатын Аягездщ арыны басылмай жатып, сонгы аптаньщ таулы ещрге тепеп жауган калын жанбыры онан api кутыртып ж1берген-дь Баканастыц Аягезбен тогысып, Балкашка куяр тусындагы Курмреу !ктщ 6ip сарынды кулак тундырар rypwi козыкеш жерден кулакка шапынып, адамды да, малды д а елендетш келедк Kenrri KypKipeyiKreH темен салуга болмайды. 0 зе н “ KypKipeyiK” аталган купамадан TyciciMeH-ак неше тармактаны п, жайылып, кайызды кайраны кайсы, HipiMfli терещ кайсы - жумбакгалып, еткел бермей кегель Ал Куркуреу1ктен жарым шакырым жогарырак езен кусырыла жаркабакганады да, еткел 1здеген жургшшнй осынау 6ip тар кылтага экеп тыгады. ©тсец де, етпесен де еткел осы дейдь Бул ею езеннщ табысып, молайып алып к еш рш т, купамага дейш арындап алатын тусы. Озенге кеш тумсык т1регенде онын ryplni кушейе естшдк О зеннщ ак Ke6iKTi толкыны е р ке ш те н т, асау таскыны аркырап жатгы. Арынды да агынды су кермегендер Алласына жапбарына бастады. TeTi таскы н басылганша осы ещ рд е еру бола туруга кенбей-ак койды. К еп ш ш к сонгы рет Койшыны салып едк TeTi: - Ой, тэШрь-ай, тасыган булактан соншама дурлжкендерщ не? - деп KciiicTiK 6iflflipin, кабак шытты. - Нндеше еткел жайын езщ баскар, орындаушыц 6i3 б о л ай ы к?- flo.li КоЙШЫ. 43

Ke3i ш ущрейш, кос шырагы сенуге айналып, буылдырлана бастаган TeTi сэл езу тартты. Bipa3 тыныш жатып, эл жинап алгандай болды. - Жылкыны топ-топ кылып, бел in-бел in «лазеек кайтед1? -д е д 1 Койшы. - Агынга ш ашырап кетедц белш ектемей, 6ip-aK сал. Элд1 ат-айгырлар мен мама биелердщ ыгына тай-кулындарды ж1бер. Tyfienepni сэл-пэл темен, жайдактау жерден етюз. Туйенщ жалпак табанынын жауын су астындагы жылпылдак, жумыр тас екенш бшесщ. 1лгерйии-кейтш болмай, езенге б1рден лап койындар. Осы казакта не кеп, аркан кеп кой. ¥зын-узын кыл аркандарды уш-уштен ecin ж!бер!п, ею жагага керш байпап, саумапап «лидер. Ен болмаса жыгылган, cypiHreH мал-жанга кармау болсын да. Тансэрщедаскын бэсевдегенде кимылдандар. - Арбаны кайтем!з? - “Сый кылсац, сыпыра кыл” деген, орыстын мулюн тастама. Агынды су кермеген Арканын казагы деймгсщ. Орыстын арбасын Судан калай enci3epiH 0 3 1 бшед!. Маган да сол арбан сапт атган repi жайпы болды ма деймш. Румырым жеткен жерге дейш кел1К болсын, тастама! - TeTi тагы шаршап калды. Кезш жумып, сэл у н св жатты да: - Ж йттекпц аруагына сиынындар! Бабаларым мен экем казактын жочгармен, калмакпен шабысында асу бермес сан асулар- дан асып, еткел бермес сан канды сулардан еткен екен. Ондайды ез1м де кергем. Арыны мунан да катты ж е л езеш бар Ж елсуга кетш барасындар. Oni сан асу, еткелдерден етесщдер. GMipniH де сан килы epeni еткел! болады. Урпагыма сол еткелдерден эрдайым сэт тшеймш Сагынай, бул менщ уш баламнын ем1рде еткел! турган тунгыш «тк ет . Коркытпай, урютпей бастап ет езщ! - дед!. Кеш езен жагасына кеп токырап калганда, суды ерлей кеткен Семен eni колын ербевдете жогары KeTepin, элденелерд! мэз бола айгайпап айтып, Kepiжупрш келе жатты. Онын даусын таскын судын ryplni басып, еспртпейдг BipaK дуниедеп барлык куаныш сонын жузшен сезшгендей. Bip апта бурын inrepi кеткен жерлестершщ енбекпен йггелген нэрсеш еш уакытта бушйрмейтш, 6yriH болмаса - ертен, e3ine болмаса баскага керек болар-ау дейтш кенпейшд! адам- гершипк ниет1не разы боп келедь Тасыган езен rypini айкын естшген сайын inrepi кеткендер “Судан калай е тп екен” деген ой Семенды мазалап келш едг Жер ауган бейбак мужыкгардын талдан токылган кункагар жаппасы

бар, узын-сонар обозы онын кез алдынан тагы 6ip елее 6epin, iiuici дуниесш сагыныш пен вкнпш Jie6i шарпып, дамыгып келе жатдан. Ол сорлыларга да не кшэ. взш дей аты болдырып, арбасы сынып дегендей, талай падыр дайдан жолдын етегшде, ылди жолдын даптапында далды емес пе? Ондайларды дутш аялдауга, неме- се ж упн досып алуга обозда дэрмен бар ма? Аты арып, арбасы шидылдап, азыгы тугеп деле жатдан аш-арыдтар ез басын дуйттеп, барар жер, мезгеген доныеда итшшей умтылды. Булар д а дайтдан тырна icneTTi. Олар $Ы лш , т1збедтелш дун демей, тун демей узак ушады еден. Осалдары барар жерге жете алмайды. Канаты талып, дэрмеш таусылгандары док айдын уетшде буырданып, бурсанган тау-тол кынга, асдар-асдар таулардан асданда- ад бас шын-куздарга, байтад дала уетшде - паналарга бутасы, тандай ж1б!тер шалшыгы жод, думнын аптап тес1не дулайды еден. Кулан бара жатып бейбад дустын 6ip-aK рет “ дакд” етден жан дау- сы шыгады деседд Кустын ол т ш н адамзат т ш н е тэрж1мелегенде “ дош” деген евз еден. Ол уяласда да, дораласда да, ауылдасда да айтылар ен сонгы, адыргы сез! Осы 6ip сезде даншама димастыд, даншама арман, даншама екш ш жатыр. Осыдан апта бурый Семен Тутов та, онын жапан аяд, жалан бас бала-шагасы да обоздан далып, “дош” десш едг Кимай, димасда дэрмеш болмай бара жатдан обоз сонынан кездершен жас мелтшдеп, уншз узад дарап турган. Обоз дарсы дайдацга детерше бергенде жерлес1 Дмитрий Чубатый дайта оралып кел1п, оны айдара душадтады да 6ip бвлде нан, иыгындагы мылтыгын од дэр1с1мен бердь Осы 6ip белде нан 6ip уши жаннын гумырын узарта алды. “влмегенге - ол1 балыд” деген, даланьщ дайырымды дешпендшерше тагдыры дез дылды. Жерлеш жалгыз даруын бергенде, даланьщ жыртдышынан доргансын деп едд.. Тасып жатдан асау езеннщ дылталау жершен думырсдадай жабылып, арадай т1рнектеп жур1п, мандай Tepi, бшед куипмен жуан талдан тодылган аспа Kenipfli бузбай, сол далпында далды руы- олардын Семенды экеп yflipre досар деген умггдерлж сез1мдер1нщ нышаны еш. Ол жерлестершщ вз1н умытпаганын сез1нд1, кеудесш зор куаныш кернед|. Kenipflin арып-аш ыгын мужыдтарга даншама азап пен ауыртналыдда тускен!н квкф ек копмен айдын керш , сезш де- лед!. Ауыр сандыдтар мен тендерд1н, сода-саймандар мен ат- турмандарыньщ, белшектелген арбалар мен шиеттей балалардын, еркектерд1н кен жауырынында осы к е т р ардылы аргы жагага душпен откен1н сезш. Осы ауыртпалыд пен азап енш дазадтардьщ54 45

кун шалмаган, бейбакыт жоталарына тусеш. Уакасы жок. Арты кайырлы болар ic. - Мост! Мост! - Онын айкайын ani еш кш еспмедь Ecrice де тусшер жан жок. Bopi де ан-тац. BipaK жаксылык нышанын сезедг - Саганай, мост! Ол ан-тан боп турган Сагынайдын атыньщ шаужайынан алып, врге жетелей женелдк Сагынай “мост” дегешп “пост” деп угып, та- лай жыл турмеде кулакка канымды болтан сур кия свз журепн кайта сыздаткан. Bipa3 журген сон онын дала кыранындай eTKip квз1 ак квб1к шашкан толкын устш деп аспа Kenipni квргенде аттан каргып Tycin, Семенды нак орыстарша капсыра кушактай алды. - Маладес! Kenip/ii Семеннын ©3i салгандай-ак аркасынан кагып жатыр. Ш ынында да, су жагалай eMip cypin, кала сапатын, ат жепп, арба м1нет1н орыс халкынын взеннен Kenip салып втер вдетш туйагш де сактаган Семен болмаса, бупар айдалада, жапан тузде Kenip болады- ау деп ойламас та ещ. EKeyi агайындары мен балаларынын коршауында, арба успнде сулык жаткан Твт1ге даурыта, куана келдь Kenip жайын баяндасты. -У а , TOHipiM, букш тумырымда орыс баласымен iprenec болмап ем. Ещц онымен еткелиш 6ip кылдын. Орыс салган кешрмен етем1з де, енд). Еншп тагдырым, ypiM-бутагымнынтагдыры солармен 6ipre болар Typi бар. Нар тэуекел! TeTi д е м т п , жутынып барып тынды. Ол бурынтыша жанарсыз кезш таре жумып алтан жок. Сагынайга да, Семенга да жылы шы- раймен, елж1рей карады. Енш 6ipne онын K63i сонауда, тис шыркауда айнала калкып журген дала кыранына тусп. - Мына кузгын таты не торып жур? Осы мезетте атын тебш е ентелеп, топка Тектурган да косылып - Ещц не icrreftMi3? - дед} ол кабагы салбырап. Бул суракты санасымен сезшген Семен Тутов: - Саганай, сначало брички разбирать надо, - деда. Kenip аузында уакытша кос Tiruiin, TeTi осында жаткызылды да, ж урт карбалас icKe KipicTi. Туйелер ш егер ш п , жук-тендер ынгайластырылды. Сагынай мен Семен арбаны эр белшегше карал жатып, денгелект! сук саусагымен нускады: -T y 6 i осы инркшшц адамга пайдасы мол болар-ау, - деда. Сагынай нагашысынын Ke6ipeKсейлеп, кещщц жатканына умге 46

артып, кара май болган колыныц сыртымен мандай терш сыпыра cypTin, кулш койды. - Орыс осыдан коп пайда керш жур гой. T y6i казакка да колды нэрсе. ToTi тагы да езу тартты. - Мен мунын сэндюш Кдркаралыда, жандаралдардын астынан коргем. - Орыс мужыгы да арбасыз кун коре алмайды. Сэнге емес, KyHKOpicKe пайдаланады. - Болса болар. Бежейдщ шаруакор болар Typi бар. Осындай 6ip арба тауып берсем. - Чо барин говорит, Саганай? - Тбой арба карашо гауарит. - Если бог даст, жив будем, будет и арба, сколько хочешь. Кун ауа иыктарына тек, арбанын саймандарын котерген, колдарына казан-ошак, ыдыс-аяк устаган ауылдын еркек-ургашысы, бала-шагасы Семеннын сонына Lnecin, Kenipre бет алды. Мундай Konipfli Kopin, аяк сап кормеген бар казак “аллалап”, “а, кудайлап” келедг ToTi жаткан тал шарбакты Семен 6epiK етш , лезде токыды. Онын бас жагын Сагынай, аяк жагын осы ауылдагы ен элуетп жйчттердщ 6ipi Ондайдын Далабайы KOTepin келедг - Уа, T3HipiM, он жол бере гор! - дед1 T ori. Д енеы зш тартты. ¥ясы тусш, жанары соне калган коздерш жумды. 8 Жетгсудын атакты жет1 озеншщ 6ipi - Аксу Жонгар Алатауыньщ ак бас, м эдп муз басып жататын шындарынан басталып, бурк-сарк етш тасып, Ko6irin аспанга шашырата агады да, етекке тусе молая келш, аптыгын басады. Аралкумга жете арнасм кенейе Tycin, HipiM- nipiMi кебейш, шымырлап кана баяу агады. Айдынды Бапкашка самаркаулана, мацгаздана барып куяды. в зе н ш ц кош келш т1релген тусы кен жайылмалы, кокорай шалгынды жагасы шагын гана жалпак тебе баурайындагы М ел)йрбулактыц озенге куяр тусы едь Осы тустан ToTi ансап, армандап келе жаткан Ж етюудын ен б ш п - касие-rri Алатау да айкындала сэулеттене бастайды. Бш к ак бас тау кормеген халык тагы да танданып, тавдай кагысып, коз Tirefli. Тау жактан ескен epTenri самая бетшд1 e6in, ж|бек орамалдай желпидь 47

Жумакыз бен балалары, туыстары арбаны коршай келед!. Наукастыц хал! еткелден enceni 6epi курт нашарлап, демж ен ттп жш алатын болып едк “ Алатау” , “ Бшк тау” д ес т жамыраскан бала- шага даусына да селт еткен жок- Еру туш арыздасып-коштасып алган. Журт наукас тшегш орындап, Алатауга карай суыт келедг 9зенн!н аргы жагасынан он шакты салт атты кершш. Олар езенд! кулдилай жагалап кел!п, к е н т KopiciMen еткелге карай кулады. Курык бойы озык келе жаткан, eciK пен тердей жуан ак боз аттагы сэнд1 де салтанатты кишген, салалы ак сакалымен жел ойнап, желкшдеткен мыгым денел1 адам - Жетйу eHipin;ieri мэртебел! адам, Т е т т щ достаскан адамы Манай кажы. “ Жасында cepi Манай, есейгенде ер Манай, картайганда би Манай” - осы Манай. Бидщ жанында бершщ бшгпришдей жалацдатып, осындай сапарлардажа- нынаи тастамай ел KopceTin, жер танытып журетш, ел iciHe араласа баетаган ежет улы - Текил, немерелер1 Бидаш, СеЙ1Тжэне Сейдак бар. К,алГайдары К,ыдырбек ауылынын 6ipep Hri жаксылары. Булар “ Аркадан кеш келед1ден” алдын ала хабардар едй Салт атгылы топ езеннен етклмен арбага тадаркай карасты. Самаладай болып тура-тура калыскан кепшшйс кушак жал карсы умтылар Тетш! тздеп, кез жуг1рткенде Сагынай камшысын exi буктеп, тесше басьш, сэл и ш п сэлем берд1 де, арбаны нускады. Манай Te6iHin кап, арбага таяп келт, каггы дауыстап, санк ете калды. - Армысын, ТетН Ат жапында ойнаган арысым-ау, мынауына жол болсын! Тет1 досынын ашык та арынды даусын танып, сэл кезш ашты. - Бар бол, Манай! Бала-шагамды, мына панасыз ж урпы саган тапсырдым! - TeTi жиег1 сулана бастаган томпак коздер1н кайта жумды. - Бэдбакьгг, жалган дуние-ай. Тетшщ шокша сакалы 6ip селт e n i де, шуйдел1 басы Tepic бурыла 6epin сыпк ете калды. Шагын ауыл улардай шулады. Ондай бауырына иман айтты. Жоктау, зарлау, сьвдеу TeHipeicri KyHipeHni. Сол кун! каралы кеш езеннен етпей еру болды. 6ni конак пен Tipi конактарга арнап конакасы 6epuifli. Дастаркан басында казанын мэн-жайын байыптаган Манай досына иман т1леп дуга окыды да: - Адам арыстанынын ажалын езгеден емес ез тещ жолбарыстан кылган Алла тагала aflbieni екен-ау, - деп женш KypciHfli. Сагынай мен Семен тушмен жас талдан зембш токыды. Бауыр- лары Maftini ак жауып, арулап, ак кшзге орал соган жаткызды. Тан асып, камытка едэу1р бас тыгып калган Жиренкасканы арбагажегш.

шагын дуниесш тиеп болган Семен бала-шагасын epTin зембшде жаткан TeTi м э й т н щ жанына келш басын томен салбыратып, шеш!п колына алган делегейш умаждап узак турды. Орыстын эдет- гурпынан бейхабар ауыл адамдары муны iurrefl гана угысты. Тылсым тыныштыкты орыстарга арнайы дауыс айткан бэйбшенщ сункылдай шыккан зарлы уж бузып ж1бердь Оган баска да эйелдер, кыз-кел1ндер косылып теж рекп кешепден бетер у-шу кылды. Еркектер де орамалдарын беттерше апарысты. Марфа басы- на жамылган кара жаулыгынын ушымен кезш суртш турды. - “ Bip кун тузын татканга - кырык кун сэлем” деген, кайтсын-ай, енд1 бейбактар, - деп Койшы баскапардан бетер кемсендедг - Кетсш api, - деп керден ете калды шолжан-тотай Бэтес. - Kepicy дегенд! бшмейд! екен ездерк - дед1 Айкыз акырын. - Жап аузынды, Омай, - деп Койшы кемшрше азш тастады. Осындайда кыбын тауып 6ip тыксырып алатын мшезш бшетш Айкыз шалын 6ip ала кездед1 де ундемедг - Эдет-гурыптары солай бшем. Дымынды шыгарма! О Heci, ей, - деп шекесшен карады. - Егш п-ак тур ездерк - дед1 ¥ркия. - Кан керсе сасык танау сиыр да exipefli, - дед! эр тустан кункшдей шыккан эйелдер сезш де, орыстарды да жактырмаган Тектурган. - Ал енд! не турыс, журелж те, не олай, не булай? - Ол тагы да кергайзан мшезше басты. - Соны айтам-ау, - деп Бэтес те ерш коштап койды. Ол к е п т карсы алган Манай тобымен, ез туыстарымен нпрде конакасы устшде 6ipa3 сезге келкш калып еда. Кыныр тартып, кисая сейлеп, каралы ауылды Шубартауга кайта бурмак болган. Св31мд16ip коштаса осы коиггар деген ниетпен Кабашка тесте карап отырып сейледй Экелершщ бас жагында каздай Ti3inin, жупн!п отырган уйелмельсуйелмел1 япгптер ага сезш куптагандарын, не унатпагандарын сезд|рмей, улкендер соз1н кес-кестемей, мунлы калыптан озгермей, уыс!з отырыскан. У й д еп баска аксакал- карасакалдар да туйыкка т!релгендей болды. Тектурганнын “ ел” , “ жер” , “ атамекен” деген сездер1 кейб1реулершщ кещп!н босатып та тастагандай.Танау тарту, жетк!р1ну эр тустан естше бастады. - Эй, Тектурган куда! - дед! сыздап, эр сезш таптап свйлейт!н Манай,-сен!нсез!цТвт!н!ц жан тэсЫм етердеп акирет сез!н ест!ген KiciHiKi емес. Осы ауыл тайлы-туягымен саган емес, маган аманат болды. Ем сездщ 6ipiHfle “ елшш TLriiH Tipi алмас болар” дейсщ, uiipKiH. 0nreHiMi3fliHTiniH алмасак, ом!рл!к арманын орындамасак, туыстыгымыз, елдапкш кайсы? Аруакты разы етсек - TipminiriMiз содагы! 49