Ақышев З. Бұршақ соққан жер

ЗЕЙТ1Н АКЫШЕВ Б¥РШАК СОККАН ЖЕР т „Ж азуш ы “ баспасы Алматы — 1976

Каз2 Л 38 Лкышсв Зейтж. А 38 Бурш ак соккан жер. [Роман] зушы», 1976. 224 бет. © «Жазушы» баспасы, 1976

KYflIK ПЕН KYfilK Рахим а Ж андос дегенде жанын узш , 6ip кун кермесе уздшш, ансап отыратын. EKeyi косылып турмыс кургалы эн жылдан асты, уй imiHae шыныаяк сылдырап, кабак шытыскан кундер!, эй, болтан ж ок uibiFap. Уйленген сон Sip жылдан кейш Бозтай туды. Ол биыл eKiHuii 6iTipin, i'uiiHuiirc кешкен. Онан кейш дуниеге келген Казтай исктепке биыл куз бармак. Осы екеуш щ куанышы шы­ рар, Ж андос Рахиманын квнш н жыккан жан емес. Ал Рахима Ж андоска ерке. Еркелегенш кейде сырт адам ашу ма деп калгандай едь Со KyHi Ж андос жумыстан кундепсш ен кеппрзк кайт- гы. Ж андос KemiKTi-an Рахиманын кабагы тусе баетай- ды, мазасы кетедк уйге 6ip Kipin, 6ip шытады. Е ю коз'1 далада, кулагы eciKTin тыкырында болады. Онысы кызганшактыктан емес, сарынрандыктан. iHip боп калган. Ж андос еактен юре 6epin ед1, Р ахи ­ ма алдынан оре турегелд!. — Осы уйде су да жок, сексеуш де усакталган жок. Нанга да бара алмадым. Босата ма меш мына ею жай- рагыр. Там ак та дайын емес. О л ушш меш терюш ме кайта апарып тастасан да кенд1м. Жандос бурый Рахиманын дэл бугшпдей катты кеткенш ecTiren емес-Ti. Б 1рдемеге шын ашуланып отыр екен дед1 шпнен. Алтын асыктай ею улын «жайрагыр» дегеш Heci, ей. «Ж агын карыссын» дей жаздады да ток- тап калды, ундеген жок. Ашулы адамнан ундемей ку- тылраннан артьшы жок. Аздан кейш кезш ш астымен байкап едГ Рахима да ж алтак-ж алтак карай 6epin отыр |'кен. Ашуы басылып, юнасын мойнына алган адам ТЭр1зД1. — Сонша неге катты айтасын, Рахим а?— Ж андос еезшщ ар жагында зш бар, Рахим а соны сез.ш де кысы- лып калды. С ез тауып жанагыны жуып-шаю керек. — Кайдан бшейш, энеб1р Бозтай деген окудан келед1 де, зым-зия жогалады, негылран таусылмайтын ойын eKeiiin бшмейсш. Б 1рдемсге жумсайын десен, колга

туспейдк Мынау ул езш шай iiueTiH кэрлен кесеш сынды- рып тастады .— Ke3i жыпылыктап, ж уз1 жылыгандай KepiHai Ж андоска. Араларында эл1 басылмаран куштар- лыктын, ынтызарлыктын белrici eKeyiniii де жуздершен байкалды. Ж андостын бойы балкып, журеп' еляиреп нетто Орындыкка отырран жок-ты, сырт кшмш ш п келш, стол жанында турегеп турран. Рахиманын касына барды. Он колын эуел1 иырына салды, сосын темей карай сыргытып белшен куш актады, езше карай тартып кысты. Рахима кулш нибердк Ж ал т карады. Тостагандай кап- кара K63i ж арк еткендей болды. — Ренж ш калдыц ба? Ж ай айтам. Сарынганнан айтам. Сен кеипксен не болранымды, не айтканымды — Койшы, Рахима, сарыиганда сейте ме екен. Адам- нын енмепшен ететшдей сез кайдан туст1 аузына. Кесе сынса кайтер дейсш. Бас аман болсын. Рахима ундеген жок. Ce3inin агаттырын ж ана байкя- рандай, Ж андостын мойнына асылды, шашын сипады, теЫне бетш басты. — Енд1гэр1 ондай сезд1 айтпа, жарай ма? — Жарайды. Сонша ж ил ш ш д е eKeyiHin 6ipiHe-6ipi шэлкем-шалыс келш калганы осы шыгар. Ж андос жумысты жаксы icTereni yuiin былтырдан 6epi eni-yuj рет сыйлык алды, ауызга ijiinin, газетке жазылып ж ур. Сонын куанышы ма, afucyip Рахима жа- ратканга дэн риза. Тесекте жатканда сездер i таусыл- майды, Ky6ip-Ky6ip сейлесш, сылк-сылк кулicin кепке деГмн eKeyi де уйыктай алмайды. Осы энеугуш Ж андос­ тын Ke3i Ы н е 6epin едк — Кыссайшы каттырак алгашкы жылдарларыдай, немене, картайып барасын ба?— дел Рахима Ж андоска жабыса туст1 де, кулк|'а кум ктей сылдырап\\ ып-ыстык epuiH куйеуЫ н тамагына TbiFa бердо «Алгашкы жылдардарыдай»-дегенд! eKeyi де суйсше айтатын, ауызларынан тастамайтын. Со 6ip жылдарды,' сол 6ip т э гп кундерд1 еске Tycipin, кез алдарына елес- тетуд! exeyi де унататын. ...Ж андос орта дэрежел! оку 6iTipin, кызметке жана араласкаи ж ас ж!п'т-то Уйлеиген жок-ты. Уезд1к комсо­ мол комитет! шакырып алды 6ip KyHi. — С аган комсомолдык тапсырма. Елге шыгасын, наукан орындайсыи.

Б ас тарту жок. Бар деген жерге тартып отырды. Сондагы барган жер1— Ж ылысай боны, Ьозшакел, К,ы- зыладыр... Bip KyHi ею-уш адам келш М эуияшкш е конган. Ж аз- гы ш ак ед1. Yft Heci елулер шамасындагы адам екен. Сырт шнпш — жасында карулы, кайратты болган-ау депзгендей. Кеп сейлейдк баскага ырык бермейдк Бэйбь шеЫ де 6ip мешрбан, суйюмд1 жан керш дь Улкен улы Доскей белек отау шыккан екен. Келш ш еп осында уй ш аруасына араласып ж ур, ата мен енеш сыйлайтын, алдарынан келденен етпейтш адам тэр1здк и ш п Kipin, шлш шыгады. Д оскейден кешн уш бал асы бар екен. — Мынау ен кенжем, аты — Талгат, аудандык мектепте окып жур,— деп KepceTTi шал, баласы 6ip icipin шыкканда. «Орта мектепл орталап калган бала-ау, с 1рэ» д ед1 imiHeH Ж андос. Онан улкен! — кол-аягы бал- гадай, денеш тертпак, кеудеш мен жауырыны устанын Kopiri сиякты дункшп жаткан б 1рдеме. К ара жумыстын адамы болатыны жасынан-ак Kepinin тур. Колындагы уш еуш щ ен улкен! — кыз. Мундай KepiKTi адамды Ж андос бурын керген емес-Ti. Кыз уйге Kipin келгенде, Ж андоска кун ж ар к еткендей кершдк улкен 6ip жастыкты шынтактап, iprefle кисайып ж аткан ж ш т басын жулып алды, Tecipeftin кызга карап калыпты, ке- 3iH алмайды. Мунысын e.3i байкаган жок, уйде отырган- дар сезш калды. Exi K93i каракаттай, мандайы жырта карыс, аппак. Бел1 у з ш п , ерн1нсн кулк1 теп л ш тур. Ж асы он сепзден асып, шскен шагы-ды. Осыдан кейш Ж андос осы ауылга шаруасы болсын- болмасын, келе берген. Акырында Рахимамен тмдестк Онын к ен ш н бмген сон М эуияга, Доскейге Kici салды. — Рухсат сурап не кереп бар. Кыз кенсе 6ip тунде ал да тай. Калынмал беретш заман емес,— деген жол- дастары. — Ж ок,— дед! Ж андос.— Мен адам танысам осылар малга, дуниеге кызыгатын адамдар емес. Мундайлардын басынан аттап кетуге болмайды. Ж!берген адамына «жауабын уш куннен кейш бере- м1з» деп кайтарыпты Мзуия айналасы. Сол уш кунде 93Hi-e3i боп акылдасты булар. Акырында, «Рахимам акылсыз бала емес, Kici таниды, тенш тапса тепн берем» деп корытты шал. Кыскасы, со жылы куз Ж андос Рахиманы алии келген. Сол алгашкы кездескен кундер, айкаскан куш ак- 5

тар. сушекен ерзндер, аитыскан серттер-еетсршсн кеткен емее. «Алгашкы жылдардагы, алгашкы кездердеп» дсп eKeyiaiH де ауыздарынан тастамайтындары содан. Анадан шыр етш жерге тускел1 бейнет керген ж ох Рахима. Эке мен шешеш'н, 6ip aFa, еш шшщ аркасында була болып ескен. Турмыска шыккан сон да не iiuemii, не жешн деген емес, 6api мол. Сондыктан шыгар, кыз кунш- дег| еш де гайган жок, кулын Myiueci де бузылмагаи. Кайта осы былтырдан 6epi депеш толынкырап, эр жерше май бггкен тэр!зд1 болтан. Онысын 63i де байка- ган жок-ты. Тек энеуп эз|'рде Талгат пен Ж амалдын тойы боларда TiKTipreH кейлегш алып к и т к е р т е д ь де- HeciH кысып, тырсылдап калыпты. «Мына mipKiH тары- лып кеткен бе» деп кулд1 imiHeH. Кайдан тарылсын. Шн- фоньердщ Ьшнде бостан-бос ia yai турган кшм тарыла ма. Кешке тесекке жатканда: — Мен осы ceMipin барам-ау деймш. Сен байкайсын ба? Kepmi эр жер1мнен устап,— деген Ж андсска. Келш- шегшш тола бастаганын Ж андое та байкайтын. Bipaic онысын айтпаган, кайта |’штей куанган. Эйелдщ тыртн- FaH арык болганынан repi е гп л е у келгеш ж аксы да. B ipa x ceMipyfli Рахим а ©3i жек квредь «Элдешмдерге усап былшиып, бес биен!'н сабасындай 1рк1лдеп» деп, сем1з эйел керсе журег1 айнитындай Tepic карайтын. — Р ас ceMipin кетер ме екем, ей?— деген Ж андоска со куш тунде. — CeMiprin келмесе ж аяу кеб1рек жур. С у экел, отын жар, ш аруа icTe,— деген Ж андое калжындап, кушактап кыса Tycin. — Осы уйдш ш аруасын мен ктемегенде мм |степ жур.— Расы нда магазиннен 6ipece нан мен май, 6ipece кант пен ет экелем деп, exi баланы уйыктатып тастап жуг1ре ж енелетш де, э дегенше болмай 6spi^ тындырып кайта оралатын. Уйде там ак 6ipiHe-6ipi косылып, шкаф толып турмаса Рахиманын кэд1м гтей карны^ ашын отыратын. Осы жаз тамак iuice бакайшагына дейш тер- леи коя беретш болып кетш едй Ж асы биыл отызга шыкты, эйел адамнын шарлана бастайтын кезк Кыскасы, жер уетшде армансыз адамнын 6ipeyi мен шьтармын дейтш Рахим а iuiiHeH. B ip aK ... Олай болмады. Германия Совет Одагына карсы туткиылдан coFbic ашты да, кас какканша дуние- ш'н астан-кестеш' шыкты. C ofhc басталган сон 6ip жума- га жсткен жок. Ж андое майданга аттанды...

А лматы дэ таимые тарыла бастады. Ж андостыц мол табысынык аркасында ур>п iuiin, шайкап Terin ескен Рахим а кепке дейш таршылыкка кэнд1ге алмады. Exi бала мен езш е эскер семьясы деп берген картш кенш наны, ж армасы, анда-санда тиш калатын кадактаган ет1, грамдаган майы — путтап, килолап устап уйренген эйелдщ колына журын да болмаран сиякты. Касыкта- ран, уыстаран б1рдемелерге тамагы да тоймайды, K93i де уйренбед1, комаксиды да отырады. «Жеп койсам гаусы- лып калар» дегендей колына алуга уркедь Кынкылдап сураган да болмаса eKi баланын алдына бурынрыдай арыл-тепл Terin тастамайды. 0 3 i ауыз тимеуге бар, ал колга тускен 1н сол eKeyiHe деп сактайды. Суы к тусе жагдай куннен-кунге киындап барады. Алматынын кысы жылы болганмен, отынсыз шыккан уй жок. Былтыр кузге карай отын сарайы сексеукл мен KeMipre аузынан ш ы ры п толран. Кайдан келгенш Рахи- манын e 3i де бм ген жок-ты. Bip куш бул тесектен турып, жуынып, таранып, сыланып болып шайына отырганша пар а г жеккен улкен арба толы сексеу1лд1 eKi ж ш т са- paSFa eHri3in, ipuiepiH сындырып, усатып yfiin 6epin, ездер! сырткы есж тен шь^ып бара жатты. Отыннын молдыгы Foft, кыстыгуш Ж андостын уш белмел! уй! монша сиякты кайнап туратын. Рахим а омырауы ашык яобек халатпеи кен уйдш 6ip бэлмесшен 6ip бэлмесше терлеп-тепшш, кэз1 кул1мдеп, эндетш ж урш , тан асып шыккан 6ecTi бедеудей басатын аярын. Кейде сарайда TypFan се ксе ум мен кем1рд1 уйге енп зуге epiHin, солар пешке ездер! келш неге шрмейд1 екен дегендей, Ж андос кешке кызметтен кайтып келгенде апшысын куырган кундер де болды-ау. Катын кабагын ашпай, пештщ алдында буртындап, куншлдеп журсе еркектш тамагы- нан ас еткен бе, кырык т у й ш п турып алатыны бар. BipaK Ж андос Р ахи м ага ренжжен емес, оны ренж1ткен де емес. Ж асы нан cyfiin косылган Рахиманы ренж1ту Ж андоска 6ip улкен куна боп кершетш. «Сонынды да бишеген кундер1м болды-ау» деп камыгады Рахима, Ж андос майданга аттанган сон. Еркелж деп санаушы eai. E tu i ондай кун кайда. KiMre ефкелей.-й Рахима? КIмго сенед1? Кыс ортасына дейш Ж андос барда жина- лып калган азык-тулштщ ж уканасы узшген жок. Отын­ нын да калдып>1 жеттп Ж ур т басына гускен ауыртпа- лыкты Kepin ypefli ушканы болмаса, ез басы 03ip аштык та керген жок, суыкка да топтан жок. BipaK катты жуде-

лк Кур сулдер)' каллы. Айжанды ж атакханадан шыга- рып колыма алайын, ез1ме cepix болар, катты кайырым болмаранмен, eni баланы кшнд1рш, жуындырып, Kip-кон- дарын жуып, уй iuiiH жиып, сыпырура болса да кемсг! тиер деп 6ip ойлаган. BipaK онысын Kepiuiaepi де унат- пады, ез1 де эуелг1 ойынан кайтты. Ж атакханада жатеа институттын асханасынан кунше уш мезгм тамарын 1шедк Уйшдегщей болмаРанмен, журег1 караймайды. Онын устше менщ усак-туйек шаруам окуына бегет болар деген де, койган. Ал Айжан жексенб1 сайын осында. Ерте келедь KipiH жуып жаяды, уйш тазартады, 6ip жумара жетерл1к отынын жарысады. Кеш батканда 6ip-aK кайтады. Рахиманы ж удеткен жалрыз бул емес, твркш жагы- нан келш жаткан хабарлар. Алгашкы кезде Ж амал жума сайын хат жазып турды. Оран туртм салып, маза бермейтш Мэуия мен Ултуран, эрине. Ж ам ал алгашкы хатында сорыс басталысымен Тал­ гат пен Эужаннын аттанганын жазды. Сонан кейпш хаттары нда ауылда не боп жатканын, мм кеткешн, мм калганын, ммнен кара кагаз келш, уй iiui сорлап, зарлап отырранын, акырында ауылда калган кемшр-шалдар- дын, эйелдердщ кайсысы не штейтш н тугел жазды. Эр хатынын алгашкы жолдарына, эрине, майданга кеткси оз inin кайынараларынан алынган хабар-ошарды жаза- ды. «Улкен агадан куз eriH жинап жатканда 6ip хат келген. Ал женешемнщ KyfteyiHeH (онысы М аксут) об- лыстан журерде жазган хатынан кешн хабар жок. 1шкен- жегешм1з тамагымыздан втпейдк Кунд1з кулш, тунде уйкы кермейм1з. Эж емнщ кезшен куш-туш ж ас кетпей- дк Буйте берсе, елш кала ма деп коркам» деп аяктапты Ж ам ал сонры жазган хатын. Рахим а шыр етш ж ары к дуниеге келген уйш — алтын б е с т н ойлайды. Ш алкып отырран улкен б|р ауылдын орнында каусаган KeMnip мен шал, уш жес1р эйел кал­ ганын кез алдына елестетед! -де, онан сайын жудейдк Анасынын кур сулдер1 калганын ойлаганда, онын тамагынан ас та етпейдк куш -туш ой, Kipniri айкаспай, уйкы кермей, танды квз1мен атыратын кундер1 квп. Осынын бэршш уст1не Ж андостын да хаты сиреп барады. Ноябрьдш аяк кезшде жазган 6ip хатында: «Урыска 6ip рет ш'рд1м, аман шыктым. Ka3ip 6ip калын тогайдын тубш де дем алый жатырмыз»,— деп жазыпты. Осынын езш е ж урег! жарылгандай куанганнан жуг1ре шырып,

Kepuii уйдеп 6ip москалдау aFaflFa керсетш efli, ол хатка коз ж упртш карап шыкты да, аузын тамсанып, баеыи шайкады. — Он, бйтмеймж, шырагым,— дед! 6ipa3 турып.— Ту- сшбеймш. Ж ан алысып, жан 6epicin, кан теплш жаткан- да демалыс болушы ма едк Негылган демалыс. Tipi кал- FaH сои сеш шошытпайын деген шыгар. Ж аман айтпай жаксы жок, ж араланган екен,— деп салраны рой. Рахиманын ж ур еп тас тебесш е шыкты. Ойлап караса, ана Kiciniu сэз1 мига конады. Бэсе, негылган демалыс. Enipen коя берд1 де, ата ж энелд1 Рахима. Yfline келш, eKi улын баурына басып кешке дейж кезшщ жасын тыя алсайшы. Алгашында Ж андостын Tipi калга- нына куанып, кудайга шукТршшк eTin жылагандай e.Ti. Кёй:н «осындай 6ip ок жаралап кана поймай, жазым кылады-ау» дёген ой келш одан сайын еплдк Рахиманы жепдей жеп, жудетш бара ж аткан осын­ дай ойлар. Ол тек кана Ж андосты, езжен улкен агасын, ею iHicin ойлап уайымдамайды. Бую л халык басына тускен ауыртпалыкты кередк Соны ойлап уайымдайды. Кешеге шыкса KaycaFan шал мен KeMnip, кездер1 шушрейш, ж ак cyiieri сорайып шырып кеткен бала-ша­ га, 6ip колтык сексеушд1 ит шанага танып алып жаяу суйреп бара жаткан эйел, онын да кур сулдерк оз кэйле- п н ж epiM-epiM етегже 03i cypinin журе алмай барады. Бул кезде квшелерде майданнан не колын, не аягын 6epin кайткан мугедектер де керше бастады. Басында пилотка, устшде квнетоз шинель, eKi колтыгын ею балдакка Tipen келе жаткан солдатка карайды да, кан майданга 03i Kipirr шыккандай болады кейб1реулер. Кыс ортасы ауа Рахиманын кэртшшеге алатын азык- Tyjiiri уш жанныц iuiin-жеуже жетпей, балалардын карындары ашуга айналды. Кейде «Мама, нан, сут» дей- TiHfli шыгарды олар. Сатым алуга — жок. Бар болса, кымбат. ¥рып-жыгып алуга Ж андостан калРан канша акша бар бул уйде. EpTeiiri кунд! KiM ойлаган ол кезде. Сотые болар, таршылык керерм1з дед! ме журт, акша да, тамак та, лунне де мол, жалганды жалпагынан басты. Айдында каздай калкып вскен Рахима кэрт1шкемен влшеп жеу дегенд! бшш пе екен, ойлап на екен. ©зшщ «осы артык-ау, осы акша болар-ау» деген б1рл1-жарым KiiiMiii базарга шыгарып керш едк «Канша турады» деп сурамак тупл , кез кырын салган ешюм болган жок.

1ммге керек ол. Ж уртты н бэр М н квргеш — Рахиманын ку ш . Базарга 6ip барганда Рахимага Наталья Сергеевна хездесть Ол ертеден таныс адам-ды. Ж андоспен комсо- молда 6ipre болтан. Уйлерше де келген, буларды да ша- кырган конакка. Сотые басталтан сон осындагы Tinniui- лер артелше бастык кып яаберген оны райком. — М унда негып журсш?— дед1 Рахимата. — Ж андостын мына костюмш шыгарып ед1м, бала- JiapFa тамак бола ма деп. 0 тепн емес... — Бул не болады? BipiH сатарсын, exiciH сатарсын. Ол таусылганда не icreflciK? Одан да жумыска неге турмайсын? — Табыла ма маган лайыкты жумыс? — Табыла ды. Сеш н колыннан недель Уйщс бартанда аяк машинамен ic Tirin отыртанынды талай кергем. Bi3- ДЩ артельге жумыска тур. А к т а да табасын, азык-тулж кэрлшкесш де берп'зем, ушне отын да TycipTin берем. Рахим а куанып кегп. Бурын нетып ойламаган муны. 031'не 03! сенбей ж асканш актык жасатан-ау, Teri.— Бол- сын,— дед!. Ертеншде артельге келш, т т н ш ш к к е орналасты. К алада майдандагы армияга кшм Tirin шыгаратын осындай б 1рнеше артель курылган. РахиманыЙ орналас- каны солардын 6ipi. Алгашкы кезде эдеттенбей, табаны тасыркаган аттай Ki6ipTiKTen ж урдь Б<'рак ондай жал- гактык кепке барган жок, уй р е н т кетть 9pi-6epiaeH сои артель 03 уй^ндей боп, Tinri онсыз отыра алмайтындай, сагынып туратын тэр1здь Аздап а к т а тусе баста ды. Баягыдай бола калмаганмен, балалЛрынын карыны ашпайды. Наталья Сергееевна сезшде турды. Рахимага катты кемектесть Ушне отын TycipTin бердь Жнналыс- тарда озат TiriHuii деп атын б 1рнеше рет атады. Мундай c©3Hi еспген сайын Рахиманын к е н т осе т'уседь Сейпп жургснде Ж андостын аттестатына а к т а кеЛе бастады. Ж ыл толмай aFa лейтенант дтагын алыпты. Х ат жш келедь Барган бетте жараланганы рас екен, 6ipaK онысы жещл жара коршедь «CeHi шошытпайын деп, демалыста жагырмын дей салып efliM» деп жазган сонгы хатында. Рахим ага теркш жагынан да кемек келш турды. Bi3 канша дегенмен мал iiuiHfle отырмыз деп, Мэуня мен Ултуган да, ж е ц ге а мен келждер1 де карап калган жок, аз ауыздарына KeTin бара ж аткандарынан болш-жарып, буйендеген майын, дорбалаган курт, ipiMiuiriH, сурлеген Ю

ет!н каты яаскап адг.мдармен -болеыи, почтамен болсып >Ki6epin турган. Майдандагы оф и ц ер д т семьясы, e ii ар.'ельдщ озат ririnmici дел, Рахйманы военкомат та ерекше камкорлыгына алган. BipaK алгашкы «езде уйден ат кургатпан келiп TypFaH хат та, сэлемдеме де еткен кысгын аягынан oepi пышак кескендей тыйылды. Б уларга не болды дейлл Рахима. ©3i уш кунде 6ip хат салады. Хабар жок. Kyui- туш ойлайтыны yfli — эскерге кеткен агасы , ек! imei, мунда калган карт э к е а мэн uieuieci. Сол облыстан 6ipey келд1 деп ecTice !здеп барады, жолыгады, сурайды. Кайдан 61л с1Н ол. Ауданды 6iaeai, сол ауданда «Отан» дейтш колхоз барын б!рльжарымы б т е д к Ke6i бтлмейд!. Ал Мэуия, Доскей. Талгат дегендерд! ееДп бтлген жан кездеспедЕ Телеграмма да ж1берд1 Рахима. Ж ауап жок. Ж аз шыккан сон е з1м барып кайтсам деген ойга келдЕ Балалардын окуы бккен сон Бозтайды уйде калдырайын да, Казтайды алып барып кайтайын. Булар б1рдемеге ушырады. Тепн емес. Осы ойга бекш, 6ip KyHi Наталья Сергеевнадан он бес-жиырма кунге рухсат сурап-едЕ ол аягына отыргызбады. — О л^не д ег ен т , Рая, 6ip колды ек! ете алмай отырганда. 0 з щ 6ip брнгаданы баскарасын, жумыс б^ржола токтап калмай ма. М айданга не айтамыз, онда ауыздыкпен су iiuin, асыгынан кан кешш ж урген ж т г - терге не бет!м1зд! айтамыз. 0 з!н ойлашы. Наталья Сергеевна Рахимадан жасы да улкен. Рахи­ ма сиякты уйде ескен туйык адам емес, кепН керген, 6ip- талай жыл эр турл! кызмет аткарып ыспарланган адам- ды. ктеген кызмет!нен абыройсыз да болган емес. Карэ- магындагы адамдардын жагдайын катты ойлайды, сол ушш оны букьл коллектив! жаксы керед!, сезш далага тастамайды. Наталья Сергеевна айтты — 6iTTi, зан. Рахима оган карсы келе алмады, ундеген жок, 6ipaK шыгып та кетпед!, кеп отырды. Акыр.ында Наталья Сер­ геевна Рахиманын журег!н шайып, бетш кайтаратындай сездер айтты. — Жол ауыр дейдЕ Осыдан Новосибирск Tyceciu. Он­ да ^поездан поезга ауысып MiHy княметтен де киын. Жол бойында тамыр-танысын жок, кангырып ж у р т баланды да аштан eaTipin аласын, езщ де в л т каласын. Мен!и TiaiMai ал, козгалма. TepKiH !здейт!н заман емес бул. Ха г келмед! скй| деп корыкпа. Ел басына мынадай заман туып турганда, eci бутш жан калды ма, кемшр, шал, уш

Ji'ecip эйел, ез бастарымен эуре бон журген шыгар. Кыс- касы, менен рухсат жок, козгалмайсын. Рахима Наталья Сергеевпаны ен Gip жанашыр, жа- кын туыс керетш. 9 pi артель бастыгы, ce3i далада кал- майтын беделд; адам, Катты кете алмады. Кынжыла- кынжыла кендь Таты 6ipa3 ундемей-тундемей отырды да, шыгып Kerri, бурынгысындай сау болыныз деген де жок. Элпнде Tyci кашып, K03i кызарып Рахима Kipin келгенде Наталья Сергеевна кысылып калган. «Кэптен 6epi айтуга бата алмай жасырып журген сырды ecTin койган екен Fofl» деген ш ш ен. Онын жайы былай едь Кыс ортасы ауа Казакстаннын Солтустж шыгысындары «Отан» дейтш колхоздан Наталья Сергеевнанык атына — MaFaH хат жазатын KiM бар ед1? «Отан» дейтш колхозды OMipiMfle еепген емесшн, TinTi сол облыста танитын 6ip адамым ж ок — Конверт™ 6ipa3 айналдырып устап отырды да, ашты. Ж амалдан екен. Хаттын басына «0 3 iHi3 онаша отырганда ш ш з д е н окыныз» деп орысша жазыпты. Мына хатта Gip сыр бар. Эр» карай окыды. «Кол астынызда TiriHuii боп ютейтш Рахима Кабылбе- кованын ез1мен тетелес М аксут дейтш iHici бар едг Сол майданда каза тауыпты. Кара кагазы келдг Bipin-6ipi мейлшше жаксы керунп едк тек жандары гана бэлек адамдар еди Соны ретш тауып, казак дзстур1мен Рахн- мага есп р ту п ш д 1 етшем!з»,— деп™ Ж амал. Будан кешн езш щ Kim екснгн, Рахимага кандай жакындыгы барын айтыпты. Эке-шешесшш, женгесшш, ауыл-айма- рынын амандыгын жазыпты. М аксуттан кара кагаз кслген сон кеп узамай Ke.TiHiucriniH босанып, ул туганын, онын атын Твлеу койганын хабарлапты. Осы 6ip сэби дэтке куат болмаса, Рахим ага бауырынын казасы катты батар, елш кетпесе жарар ед1 деп™. Рахима шьшып кеткен сои бауырынын елгешн ecTireH жок екен деп есш жигандай болды Наталья Сергеевна. Осыдан кей1н артель бастыгы езшщ кабннетше ка­ загы мен орысы аралас бес-алты эйелд1 жинап алды да, Рахимага iHiciHin e.nreHiH есНрту жайын акылдасты. — Енд! соза берудщ peTi келмес, аяк астында ecTin калса уят болар,— десть Кеп узаган жок, 6ip жексенб1 Kyui артельде icTefiTiH Gip топ эйел Рахиманын уйше сау етш Kipin келген. Кабактары ашылудан калган эйелдердщ жуз! 6yriH 12

Tinri взгеше, канталап тур, осы уйге шрерде жылатаны беп-белпль Жыламай! Мундагы Рахиманын, елдеп Макпалды н басына тутан кун KiMHiH басына туман жатыр. Осынын imiHAe сол кепт1 киш ж ургендер1 кеп. Рахим а 6ip сумдыктын болтанын сезди ж ур еп flipui- деп, буынын баса алмай тур. А налар Kipin келгенде тш! курмелгендей сейлей алмай калган, балаларынын KipiH жуып жшке жайып ж ур ед1, сол жерде отыра кеттй Ек> кез1 жаутандап, эркайсысына кезек-кезек карай береди А мандык-есендж бэрш щ есшен шыгып кеткендей. Ж айланып отырып болтан сон, москалдау 6ip казак эйел1 даусы калтырап сэз бастады. — Рахима карагым, — дед1 ол.— в з ш де алтын асыктайсын. Мшезш, керкщ, ю с ш п н осындай болсам-ау, деп баска ж урт арман ететшдей адамсын. Ж олдасы н да ж аксы ж 1п т деп естим1.з. Тутан-туыскандары н д а, ата- анан да букш елге ул п болтан адамдар екен. BipaK халык басына кара кун туып, кашшерлер жер бетше аж ал жанбырын т еп л ж атканда KiM жыламай, kim зар- ламай отыр... Не болды. Айтатынынды тез айтсайшы, дегендей Рахима эйелге жакындай тустй кезш алмайды, кадалып барады. ...— Туяты бутш тулпар калтан жок, канаты бутш сункар калтан жок. Осы отыртандарымыздын пшнде сол сурапылдын шарпуына ш н б е те ж м 1з бар ма. Сол ш арпута сен де ш н ш сш . взщ м ен тетелес М ак сут деген баурын бар екен, сол ж т т майданда каза тауыпты... Эйел сезш аяктамай-ак Рахиманын кез! бажыранып 1лытып бара жатты. «К,аза тауыпты» дегенде,— ah,— деп ышкынып калды да, кэзш жумып ж алкая бердк Талыксып кетт1. Наталья Сергеевна мен тэты 6ip эйел ушып турып Рахиманын басын суйедй бетш, кабатын сипады, дэр1 HicKeTTi, 6ipeyi ж уп р ш барып стаканмеи суык су экеп аузына тосты. Рахима осыдан кешн кепке дешн eciH жия алган жок. ©31 бурын да сем1з адам емес ед1, катты жудед1, кур суйеп калды. Букш коллектив Рахиманы камкорлытынз алды, аяды, кемек керсетти А ртель бастыты отан 6ip жума демалыс берди Нормадан тыс отын текпрдк Кэнш айтута келетш адамдар болар, олар кур ауыз шыкпаеып деп, аздап болса да азык-тулш жетк1зд1рдк Бул ар.тельде жумыс ктейтш дер б1рынтай эйелдер. Олардын imiHAc де бурын ершен, атасынан, бауырынан, 13

экесшен кара катаз келгендер болган. Артель оларта да осындай камкорлык керсеткен. Сонын бэрш icTeTin, баскаратын, уйымдастыратын Наталья Сергеевнаныи ези Ж аз оргасынан былай Ж амалдан да хат келе баста- ды М аксутгы н кашан каза тапканын, оны эздерМ н кашан, калай есНгенш тугел жазыпты алгашкы хатын- да. Онан кейшп хаттарында да куанарлык ештеце жок... Халыктын турмысы ауыр. Колхоздын барлык жумысы эйелдер мен балалардын мойнында. Атам снякты алпыска келтендердт, TinTi сексендеп шалдардын да карап отыртаны жок, мал батады, кырман кузете.и, шэп кориды... Атагайым мен (Ж амал Доскейд1 ататай дейпн) Талтаттан эл1 хабар жок. Олардын жаманатын ecTipr- кенше атам да, эжем де, 6apiMi3 де кудайдык алтаны жаксы деп Нлейм1з. Муны жазтанда Ж амалдын кэзшщ жасы кел болып, букм денее1 елж1реп отыртаны сез1лед'1 Рахим ата, бул сездерд1 окытанда 03i де eriain, enipen коя береди Э йтеу1р, 83ip Ж андостан хат узшген жок. Жалтыз демеу сол тана. Х ат келмегел1 айдан асса, Рахиманын ж ур еп кеудесжен тулап шытып кететшдей, 3apeci кал- майды. BipaK аттестатынын акшасы токтаган жок, соны- сына карап аман шыгар деп дэтке куат кылады. Осымен тэты 6ip жыл еттп Елдщ ексеЫ котержки Bi3aiH женет1шм!зге ешюм шэк келНрмейдй B ip aK кырык yiuiHini жылдын аяк шеншде Жандос- тын хаты да пышак кескендей тыйылды, аттестаттын акшасы д а токтады. О л былай турсын, калалык военко- Mai кызметкерлершщ бурынты ытифаты, квзкарасы езгере калган тэр1здй Бурын ж умасына 6ip рет болса да уйш е Kici ж 1берш, хал-жатдайын 61л in туратын еди ол жок, ешкайсысы карасын керсетпейди Bip куш военко- матка e3i барып Ж андостын аттестатын сурап едй сонда отыртан майор ж т т Рахим ата ажырая карады: — ,Енд1 сатан аттестат ж ок!— Бурын Рахима Kipin бартанда ушып турегеп, Рая деп, Кабылбекова жолдас деп, жалпылдап калатын. Бул жолы орнынан да козтал- мады. TinTi «ci3» демей, «сен» деп былш етжзгенш айт- сакызшы. Осы майорды Рахим а бурын езж щ 6ip жана- шыр туысындай керетш-дп в з ш щ жасы да Жандоспен курэлпы, 03i де Ж андос сиякты сунтак бойлы, ею HbiFbiiia eni Kici мшгендей, булшык errepi бултыкдап, кару мен кайраттын адамы екенш таныткандай едй Осыны кэргенде Рахима Ж андосты кэргендей болатын 14

да, андя-санда эр нэрсеж сылтауратып, военкоматка барып осы arfrirri Kepin KeTKici, аз-кем эн п м елест, кал- жындасып шыккысы келш туратын. Б уп н неге эзгере калган! — Неге болмайды? Майор орнмнан турды да, кабагын туйш, TyciH суы- тып тупж белмеге карай беттедь — К ейт бмесщ! Рахима eci ауып кеткендей турып калды. Неге келдш, неге турсык деген ешжм жок. Ж алт бурылып тыска шыкты. Ж урш Kerri. Кайда бет алды, e3i де тусшбейдь 1лгер1 баскан аягы кейж нетели Артына жалтактап карай береди Артельге келш, Наталья Сергеевнага Kipin еш, ол да кундепсшдей емес, салкын, кезшщ астымен 6ip карады да, ернш жыбыр етж'зш коя салды. «Булары Heci?» дейд1 Рахима езше-ези Кешке карай ушне кайтты. Тамак та !шкен жок, TyHi бойы кез1 де ш н ген жок. «Не болды?» дей береди Канша ойласа да осындай курт езге- picTiH себебш таба алмайды... Осыдан уш-терт кун бурын Наталья Сергеевнаны военкомат шакырган. Военком, енгезердей подполковник, 93i кабылдап, жарты сагат онаша сейлескен. — Cto баскаратын артельде Рахима Кабылбекова дейтш эйел TiriHmi болып жумыс 1стейд1 екен,— деп бас- таган сезш военком, есендж-саулыктан кейш, шылымын тутатып, TyTiHiH кумарта 6ip жутып алып. Наталья Сергеевна «осы адам не айтайтын деп отыр» дегендей иоенкомга жалт караган. — Ол эйелдщ epi, Ж андос Кабылбеков, майданда командир болатын. Содан кептен хабар жок. Немштер жагына етш Kerri ме деген кудш бар. Бул 33ip кол-аягы жерге тиген тиянакты хабар емес, тек кудж, долбар, мэселенщ шынына жеткенше сак болыныз. Кабылбеков Ty6i шиж, сешмшз адам болса, эйел1 артелдазге зиян- KecTiK жасауы да мумкж. Наталья Сергеевнанык K63i шарасынан шьтып кегп, отырган орнында ыршып-ыршып туст1. — Мумкш емес, военком жолдас,— деп колын сермеп калды. Онысы военкомга столды урып калгандай керждй— MyMKiH емес. Bapi колымызда. М е н т б т е т и 1пм: Жандос Кабылбеков осында ecTi, осында окып 6|Л1м алды, жауапты кызметтерде болды. Коммунист. Эйел! де ете жаксы адам. Бетен мшез кврсеткен жан емес. Артельде куш-туш ictc десен бас тартпайды, нормасын 15

6ip жарым, ею есе орындайды. Ертеде комсомолда бол­ тан. К азак эйелш 6iaeci3, куйеуге шыккан сон. бала тутан сон, отырып калган. Артельге жумыска тургалы жылга таяп каллы, кешшлжпен араласып, ысылып келе- дк Кабылбековтын нем!стер жагына шыгып кету1 мумюн емес, мен сенбеймш,— Военкомнын аузын ашырмай жешлдетш барады. — Слз езщ 1з калай-калай сейлейс1'з! Кабылбековпен 6ipre ж урш , 6ipre турган адамдай...— деп кабагын туйд1 военком.— 9 a i тнянакты дерек ж ок д ед1м гой мен ci3re. Военкомнын колында сопандатып устап отырган дэ- лел! жок, арты бос, e3i де анык сенбейдь BipaK майдан командованиесшен келген кагазга шэк келтируге зан жок. Б1здщ эскерлер Совет жерш тазартуга жакын, жеке бел!мдер шекарадан етш, Польша, Чехословакия жерше Kipe бастаган кез. Ж аппай iarepi басып бара жаткан армиянын кейб1р бвл!мшелер! алга шыгып кеткен. Сонын 6ipi капитан Ж андос Кабылбековтын батальоны едь Полктан белiHin, узап кеткен батальон нем1стердш бею ш сте ж аткан бутш 6ip полкынын коршауында калып койды. Батальон аянбай-ак атысты. BipaK жаудын басым кушше твтеп бере алмады, жауынгерлердщ Ke6i кыры- лып калды да, калгандары жараланды. Сонын 6ipi Ж ан ­ дос болатын. Ж а у минасы дэл жанынан жарылганда кулагы 6iTin, ecineH танып калган. Канша уакыт еткен! б е л п а з , Kipniri кимылдап жаткан жершен HeMic эскер­ лер! алып кеткен. Ж андостын хабарсыз кетк ен д тн полк командованиеа Алматынын калалык эскерн комис- сариатына жазган. Кагаздын аягында «бул aai тексерь л ё д Ь депт!. — © зЫ з калай ойлайсыз. Шынымен солай-ак бол­ таны ма,— деген Рахима 6ip жолыкканда Наталья Сер- геевнага. — Бьлмеймш. Тусш беймш,— дегеннен баска ештене айткан жок, «сейлесш туруга уакытым жок» дегеиден журш кеткен ол. Рахима api ойлады, 6epi ойлады. Буган деген дэурен 6irri. Нагыз кызык керер шагында тагдырдын тэлкепн кермейсщ бе? «Енд1 эзщД1 умыт. Е ю баланнын олмес камын ойла» деп, кезге KepiH6eflTiH 6ipey артынан келш куб1рлеп тургандай болады. Ол жылгы кыста е тт 1. Ж аз шыга со жылы 6eciHiHi бш р ген Бозтайды Ф ЗО -га орналастырды да, Казгайын

алып твркшше тартты Рахима. 0 ткен оннан аса жылдын imiHae (йркыдыру дуние жиналып калган екен. Эткенш сатты, мынау керек-ау дегендерш ез1 квтергенше алып шыкты. Ke6iH «опа бермеген дуние» деп журтына тас- тап кетт1. Рахима мен Казтай жолда бейнеттщ не тур л1 квкесш uepin, былтыр куз «Отан» колхозына келш жеткен. Б у ­ тан Мэуия да, Ултуган да, ж еар отырган уш келш де влгеш ^рхпгендей, ешкеш жангандай куанды. Ж ылап- сыктап, мауыктары басылган сон М акпал мен Твлеуд1 03 колына Kipri3in алып, М аксуттын отауын Рахим ага босатып берд1 Мэуия. Ж андостын аты eiunecin, шаныра- гы куламасын, ез алдына тутш тутетш отырсын деп ыдыс-аяк, тесек-орын белш бердк Сауып отырган exi си- ырдын 6ipeyiH, уш-терт лакты euiKi мен козылы кой бер- д|'. Квк биешн сол жылгы кулынынын кулагына Казтайга он салдырды. CoFbic аякталган кезде Рахима езшдей кеп ж еарлер- дщ 6ipi сиякты, eciH жиып калган. ЕндМ бар арманы Бозтай мен К азтайга ж ет1мдж керсетпей, ж урт ката- рына косып, кызыгын керу. Рахим ада кызык кермеймж, дэурен сурмеймш деген ой бар ма едк Согыстын кырсы- гынан 6opi эд1рэ калды. Соган Караганда ертенп кунге сенбейд! Рахима. Ауыз 6ip куйш калса, ж уы кта дэм1 Kipe ме. Тек шыкпаган жан, yMiTci3 шайтан... КЕБЕНЕК КИГЕНДЕР КЕЛД1 С о жылы жаз ортасынан былай ж ^ т т ер д ш алды кайтып келе бастаган. Exi жузге тарта yfii бар колхозда кун кургамайды, ен болмаганда 6ip уйде той, думан. Эр у й д т корасында 6ip ту койдан, тшт1 кешнде eKi койдан бордакыда тур. «Пэленжаннын келуше» деп, cofhc 6iT- кен кунгин ертешнде байланган олар. М аксут пен Д о с­ пейден кудер узсе де, Мэуия вз уйшде exi ту кой, exi к е л ш н т , жешр калып, колына xeuiin келген кызынын эркайсысынын босагасында 6ip ту койдан байлаткан. Келгендердщ ш ш д е он exi Myuieci 6yTiHi аз. Аман- са у кайткан тек Мекеш кана. Бул e3i жасынан елшлде- ген епп, енбеккер, Т1Л алгыш, кш ш еш л ж 1п т едк Ж урт- тын барше суйк1мд1 болатын. «Кудай тагала соныеына карай каккан гой октан»,— дед1 ¥^тугая\"<^ТП^ЩР<^^у^ ;it ’ P 'tt.. I

лер. Жпсы отмзга таяп калган. Элгбойдак. Эне-уйленем, Mine унленем деп жургенде a x ed кайтыс болтан, онан eciH жннап, кам жаеап жургенде сопле басталды д а, 6i;> жумадан кейж майданга аттанды. Ертец женелтед! деген куш кешке кешл косып жургеи калындыгы корапын сыртында кездесть — Мен en.ti не icTefiMiH?— деп, мойнынан кушактады, бет1н TeciHe басып, кезшен ж ас моншактады. — Ештеме айта алмаймын, тагдыр екеум'|зге не жаз- лы, оны бммеймш, 6ip сэттж кызыгына кызыгып ceniu обалына калганым жок, алдында арым таза. Калындыгы K03i жаудырап кала бср;й. Б!рак Мекеш- Ti кутть Кутпегенде канда кетедй «осы теш ректеп уш- терт колхозда кызга кыоындайтын ж 1пт калган жок» деп, кейб1р сумакай катындар сез кылды. Мекеш эскерге кеткен сон, калындыгы М екеш тт картайган шешесш камкорлыгына алган. Кзтты кайы- рым шаруасына араласып, осы уйдш вз адамындай бэп кеткен. Ж алгыз улымен eKeyiHin арасында ce3i барын сезетш KCMnip кызды бауырына тарта туст1. КелМ м деуге аузы бармайды, тек карагым, кулыыым деп жанын у з т отырганы. Кебшесе касына жаткызады. Шаруасын ж айгаган сон, ушне кайтуга ынгайланган кызга: «Кайда барасын, карагым-ау, кун KeuiKipin калды, жата кет осында. Мен ж алгыз коркам, туш бойы уйыктай алмай­ мын, кез1м ш н бей , елепзш шыгам»,— деп босатпайды. Кыз кемшрд! киып тастап кете алмайды, жатып калады. К ем ш р д т бар арманы — кудай жалгызымды кэз1ме Tipi керсетсе, осы 6ip мын болгыр карагымды колыма кондырсам болатын. Ол ойын терт жыл бойы исш ен шыгарып, абысын-ажынга, сырлас кем трлерге айткан емес. Кыздын 63iHe де лэм-мим деген жок. Мекеш кай- тып келгенде жасы жнырма ушке шыккан кыз ж ак ле­ генде ж алгыз улынын жолына басын курбандыкка бай- лап отырган кемшрден кем куанган жок. Ei<i 6eTiHiH ушынан кан тамып, кызара калыпты, кез1 кул1м кагады. М екеш тт у ш и т шаруасын icren, аягы-аягына жукпай зыр ж упрш жур. Bip айдан кейш Мекеш уйлендк llleiueci шамасынша колхозга той ж асады. Мекештен кешн кеп узамай Ы скак келген: Ол сонау Берлиннш Ty6ine аман-сау жеткен-ак екен. Bi33m эскер- лер ен еонгы шабуылга шыккан Kyui он колынан жара- ланып, госпнталы а TycinTi. Ж ыгылган бетте Ke6ipeK

ж атмп калган екен, жарасы ушыгып, денеЫне тарап кететш болтан сон, дэр1герлер амалсыздан шынтактан ж огары кесш ть Ы скак бос калган он ж ак жекш бел- 6eyiHe кыстырып кайтты. Колынын кесмгеш не екшбейд1 дс, уайымдамайды да. — Терт жылгы ерл1к пен азап боска кеткендей бол- ды,— дел екж едй— Аман-есен барып-барып, дэл Берлин- Hin туб1не жеткенде кудайдын кылган кырсыгын кор- Meftcin бе, егер Берлинге ca y юрсем бар гой, не Гитлерд1 Tipi.aefi колга тушретш ед1м, тым болмаганда Рейхстаг- тын тебесше б 1здщ Кызыл туды ж елб1р ететш д ер дт 6ipi мен болуымда соз ж ок ед1 гой. Солай емес пе, э, езш айтшы,— деп бала жасынан 6ipre ескен Мекешке тэне туседн онын уйленген кунп тойында. — Bip адам га ек1 кол ауырлык кылады екен,— деп калжындайды Ы скак кейде. Ол ез! эуелден журтты кулд!рмей отырмайтын жайдары, калжыншыл HtiriT болатын. Кемшрлер Ыскактын сезш шын екен деп калады, жагаларын устайды. — Койшы, карагым. Осы кэргешхиз аз ба? Олай деме. Куш рлж болады. Кудай тагала пендесше бар MyuieHi шактап, лайыктап берген, артыгы ж ок,— деседй Ж аз ортасы ауа Мусайдын М уратбеп кслдк Ауылда жургеиде алдындагы асын алып ime алмзйтын Муратбек- тш омырауы толган орден мен медаль. Бурынгыдай емес, nicin-катын, ширап алыпты. Келген бетте улкенге сэлем берем, елгенге квн!л айтам деп бую л колхоздан уй кал- дырмай, cKi-уш кун аралап шыкты. — Сопястын 03i адам баласын анадан кайта тугандай ширатып шыгарады екен-ау,— дес™ М уратбекп бурын- нан бЫетшдер. Кузге карай балуан Ракыш келдй Он ж ак аягын кара санынан Kecripin тастапты, exi колтыгында eKi балдак Бул да ер кешл, уайым дегенд! бЫмейтш ашык, жайдарь ж ш т едь Депеш шымыр, кеудепнщ жуандыгына куша;; жетпейтш, булшык етд-epi бултындап туратын. Бул ошрде согыстан бурын муны cypiHaipren Tipi пенде жок. Май мейрамы, О ктябрь мейрамы кундершде корни колхоздар 6ip тебенщ басына жнналып, ат жарыс, балуан курес. жердсн тенге алу, агаштын басына кумш байлап атып Tycipy сиякты ойындар жасайтын. Сонда куреске тусетш к!м бар дегенде, устж д еп кшмж жулып тастап ортага шыгатын осы Ракыш болушы едй Донгелек бет, турж 19

ерш, бас пен иык тутасып бНкен сап-сары ж !п т шешМп калганда аппак eii жарк ететш. Устаскан балуанныц жауырынына колы тисе-ак болды, yflipin экеп он жамба- сына кондырып алып, тул м ге тускен бурюттей басып калганына журттын K03i меспейтш. Ана 6ip жылы аудан- да Казакстаннын он бес жылдык тойы болды. Онда Ракыш отызра жетпеген Ke3i. Б ую л аудан жиналган улы дуб1рде ж амбасы жерге тимеген туйе балуанды жыгып, бас бэйпш алган. Онан аудан оны облистык тойга Ж1берд1, онда жыкты. Обылыс Алматыга ж 1берд1, рес- публикалык тойда ж ьты п кайтты. — Енд1 Каж ымукан аксакалдын ез1мен 6ip устас- сам,— дейтш ед1 Ракыш согыстан бурын. — Кой, uibipaFbiM, байкап сейле,—• дейтш Мэуия орэн.— Атагы дуние жузше жайылган Кажымуканмен устасам деп аруакка шет боларсын. Онын ус-пне жасы экенмен курбы... — Ойнап айтам, MaflaFa. Тек Кажекенд! кэрсем деймш рой. Устасып нем бар. У стаса калсам да жыгыла кетпеймш бе. Ол KiciMeH Tipecin меш жын урды дейшз бе. З н е у п эз1рде эскерден келген 6ip уй той жасады. Е т1н жеп, кымызын imin дал ага шыккан сон шешшш тастап: — Кане, меш'мен куресетшдерш бар ма?— деп сты- рып алып, ж уртты кыран топан кулд1рдн Калжыны шыгар дейш десе кэд1мпдей, баягы он eKi Mymeci бутш кундепсш дей, канын imiHe тартып калш- калш етедь Bipey барып устаса кетсе куресуден тайына- тын емес. Топ жиналган жерде шын балуанныц езж-ез! устап тура алмайтыны болады. Мунысы калжын емес, шыны десН Ракыштыц сырын бшетшдер. — Аргы аталарымызда атакты балуандар коп болган. Ракыш соларга тарткан Fofl. К уш ж аз дейтш 6ip ру елдё куреске Tycin, белдесуге жарамайтын Ж1пт болмапты,— деп М эуия муртын сипап, тамагын кенеп мактанып калатын. Эскерден ж аралы боп кайткандарды кейб!реулер кезше болмаганмен сыртынан, мушесшщ к е м д тн е карай, «шолак кол Ы скак», «сокыр Бэкен», «аксак Ракыш» деген сиякты этап калатын эдет пайда бола бастады. Ондай сез кулагына тисе Мэуия жарылып кете жаздайды, соны айткан адамнын колында елуте бар. — Тэйт! Ж ап аузынды. Не бетшмен айтасын уялмай. О лар жамандыгынан мугедек болып келш отыр ма! Сен,

мгн, с е н т экен, шешен, ypiM-бутак, бала-шагамыз ушш бастарын окка байлаган жок па, сол ушш аяк-колын берген жок па! Сеидер ушш осындай болдым деп муге- д е к т т н сщет кып отырган кайсысы бар? Ана Ракышты, ана Ы скакты кармейсш бе. С а у кундепсш дей, ойыны — эйын, кулмш — кулю. ©здерш ездер! ж убатпаганда кайтсш. Адам баласы дозакка кушп жатса да, 6ipine 6ipi от шашып ойнайды демейт!н бе едк Ал огэрда, тары сл басына кун туа калса, сол Ракы ш тар Отанымды, ел1м- fli, журтымды KopFafiMbiH деп жалрыз аякпен-ак тура ж упруге бар. BipaK солар MyuieciHiH кемд1гш ойламайды, уайымдамайды дейсш бе. К атты ойлайды. А ярынын аксактыры, колынын шолактыпя жанына батпайды дейсщ бе? Батады , 6ipaK б!лд!рмейдй 1штершен тынады. Ал сен сол к е м д т н бетше баскандай «аксак», «сокыр» легенде айтпаганмен жарылып кете жаздайтын шыгар. !<1мнен кем ед1 солар. Сенен кем бе eai, менен кем бе ед1,— деп зекш, айткан адамды б!ркыдыру жерге апарып тастайтын.— Кейде олар осыныц езше шуюршимк етедк Erftp сол ок аякка немесе колга тимей, жан жерге тисе кеткеш Foft коз жумып бул жалганнаи.— Муны айткан- да Мэуияныц даусы калтырап, epHi кемсендеп, сейлей алмай калады. Ойына азшш уш улы, ж алгыз кызыныа Kyfteyi Ж андос келедк Сазш ш будан аргысын журе сай- леп, намеш булюлдеп, Tepic айналып кетед1. «Эгэр осылар ерлж icTen, елд!, жерд1 аман алып калмаса не болар ед1 кун1м1з. Эгэр, Гитлердш ойлаганы болып, С о ­ вет елш жеасе не болар ед1? Курып кетпейтш бе едш жер устшен б|'ржола. Осыны ойлаганда Ракыш та, Ы скак та, Бекен де кешлдер! жадырап, казакты а аман калган кеа даласында сайрандап жургендей серпыш калатын шыгар. Соган сен де куан, шырагым. Басымдагы кайгым кара таудай болса да, мен де ш ум рлш етем. Майданнан ез ece6i ез!нде кайткандар да болды. Со- ныa 6ipi 96iui. Согыстан бурын ол аудандык тутынушы- лар одагында экспедитор боп кызмет icTeren екен. «Мей- л!нше пысык, мейлшше табыскер» деп мактайтын журт оиы. Суйсшгеш ме, кекеткеш ме, эйтеу1р «9 6 iaiTia жумырткадан жун кыркып алатын eHepi бар» дейтш-дк Орта 6iaiMfli, орысша да, казакш а да сауатты , тьлге де жуйрж. 96iiu эскерге аттанган сок, эйел! eKi юшкене баласы- мен осы «Отан» колхозындагы теркшше кешш келген. Отын, суына болса да, 6ip.ii-eKiai туяктын кыскы шебше 21

болев'ла ауыл арасы repic бол мае, сопла бар деп Э б ш - тщ 63i айтым кетсе корен. Сол 86iui манданта барысымен ннтенданттык кызмег- ке алыныпты Айтканлы ei<i егпей, лыпылдап журген ж >г 'т командирге унаса керек, iuiKi сырын кайдан бмеш , колынан да какпапты. Майдан uie6i Германия жерше кфгон сон-ак 9 6 iuiTin уйш е аптасына болматанмен, айына 6ip посылка келш жатты. 9 6 iuiTin посылка ж!бер- ген1н жактырмайтын Мэуия. — «Булш ген елден булд1р п алма» депД той аргы аталарымыз. Бгреудпд какы, б 1реудщ кез жасы тамгам дуние KiMre баркадар таптырар дейсш. Пэшисте кеткеи KeriMi3 койлек-кеншекпен, касык-ожаумен кайта ма. Ер азам ат майданга нем1стерд1 тонап кайтам деп барды ма, жауды женш кайтам деп барды,— дейд| ол. Ж урттын 6api «осы М эукен сез1 дурыс» десть Эбпн эскерден кайтканда «аман-есен келдщ бе, шыратым» деп yftiHe Kipin-шыккан адам аз болды. К уйеуш щ келуш е деп келш шеп 6ip ту кон байлап отыртан. 96iiu келген куннщ ертеншде эл п койды сойып агайын, туы старта, кешлдес ж олдастарта дам берген. Шакыртан сон келд1 журт. Дастаркан жайылды. Тамак келш жатыр. Коныр ту койдын етшен баска д э м н т 6api бвтен. Каудырап кепкен ак нан, конфеттш неше турь.. Балуан Ракыштын 6ip нэрсе кен ш н е ж акпаса б е т т бар, ж узщ бар демен айтып тастайтыны бар. — У а, карындас каратым,— деп айгай салды,— мына 6ip алтын касыкпен аузыма не барып, не койганын б1ле алатын емесшн, KypiiiniH он дэншен артык сыймайды. 031‘м1зд1Н аташ касыгымыздан 6ipey бар ма, 6epuii, мына палпудан келшлрш 6ip асайын. Ж ур т кайтер екон деген Ракыш imiHeH. Е н ш м езу тартып кулмедь Ke.a.icpi аларып, 6ipece Ракы ш ка, 6ipece 96iujKe карады . Ракы ш созЫ н астарына 6api туешдь Tycin6ereH тек 96iuiTiH келш ш еп тана. — Ж о к едь— дед1 ол, ею коз1 жаутандап,— E cki касыктарды осы ауылда эрюмте таратып 6epin Ж1берш ед1м. Э б ш т е ун жок. Туйеге MiHin, еркешше жасырынган адам тэр!здь Ракыш евзш есиметен, ecTice де ман берме- ген адам тэр!ЗД1, тек K93imn астымен келжшепне карады.

Dip куш Мамырдыц Иматы келдк Ол согыстан бурын бастауыш мекчепте мурал1м болатын. Белсендьлеу, сэз- шеи адам едк Онын араласпайтын шаруасы, катыспай калатын жнналысы болмайтын, катысса сейлемей таги калмайтын. BipeyfltH мшш Kepriiu, туймедей кемшшк™ туйедей Fbin Kerrripin ж 1беруге жаны кумар адам-ды. BipaK каз1р мулде езгерген. Ундемейдк Ею адам бас коскан жерге жоларысы келмейдк сытылып шыга береди Бетшде mipneyi бар адам тэрчздк тура карай алмайды. Эуелде «буран не болтан» деп тусшбей ж урд1 журт. Сейтсе, 6ip шатын бел!мшемен сорыстын алташкы кезшде немштердщ коршауында калыпты. Колга т(рщей туспейапз деп, октары таусылранша атысып бакса керек. Акырында Ke6i елш; б1разы жараланыпты. Сонын 6ipi осы Имат кержедк Эл, куат кетш, ecci3 жаткан жершен немктер туткындапты. C ofmc аякталран кезде Польша ж ершдеп б1зд!н эскерлер босаткан 6ip лагерьден ШЫРЫПТЫ. Имат сонысын ез бойына мш санайды. Ж уртка карай алмайтыны, кепш ш ктщ iuiiHe Kipe алмайтыны, коп сей- лемейпш содан. Келген сон б1раздан кешн колхоздын мал бордакы- лайтын фермасына ecenuji боп турды да, сонда кош т Kerri. «Имат майлы жерд1 тапты» дест1 журт. Орталыкка отчет кезшде FaHa согады. «Отан» ж !г1ттер1 шетшен созшен, калжыншыл, OHiui, уайым мен ренжу дегенд1 бшмейтш, сен тур мен атайын дейтж, карулы да кайратты, сайдын тасындай еди Соныц 6ipi — Ж амакайдын Бэкеш болатын. Ол 03i жиырмара толмай, жастай уйленген-дк Согыстан бурын эйел1 жы- лына 6ip курсак кетерш, уйш экеЫнс тарткан улкен бас, жуан мойын, шот макдай 6ip кора улта толтырды да тастады. Онын устж е Kapi uieiueci бар. Аудандык эскери комиссариат осыны ойлап, Кызыл карын, жас баланы, елмел! кемшр мен сирагы шидей, кабыргасы санауга келетш кагынын аяп, Бэкенд1 армията кепке дейж шакырмай журдй Олардын ойы, peTi келсе, Бэкенд1 бронь салатын жумыска ауыстырып, алып калу еди OFan дэлел де бар. Бэкен осы еш рдеп тунгыш комбай- нерлердш 6ipi. BipaK «Отан» колхозында колына кару устаура жарайтын ж1пт калган жок, 6api Отан KopFayFa аттанып KCTTi. Ауылда еркек кжджтен Бэкен мен Мэс- текбайдын Айткулы FaHa жур. Ол Кызыл Армия ката- рыиа жарамсыч, аягынын кемдМ бар. Ылги катын-ка- 23

лаш, бала-шага, кемтр-ш алды н ортасында Бакен жалплз. — Сенщ кай жерщ кем eai?— деп женгелер1 калжыц — Адам намыстанады екен,— дед1 Бакен. С е й тп дс 6ip куш сауып отырган 6neciH ерттеп Minin ауданга, туп-тура эскери комиссариаттын езше барды. — Меш неге шакырмайсыздар? Аягымныц аксагы, K©3iMHin сокыры жок, со кеткен ж ш ттердш 6ipeyi гурлы coFuca алмас дедййздер ме. Аналар сез таба алмады. Не дерге бьлмей жокты-бар- ды айтып сасып калды. Акырында. — Асыкпа, дайындала бер. EH.airi леклен барасыц,— деп кайтарды. Кыскасы, кырык 6ipiHiui жылдын кузшде Бакен май- данга аттанган. Согыс шебше кел1'п ж е гп к деп барган бетте 6ip хат келген, содан кейш ушты-куйд! жогалды. Kepi uieuieci, балалары, эйел1, агайын-туыстары «хабар- сыз кеткен кептщ 6ipi» санап, 6ipa3ra дешн жылап-сык- тады д а, акырында беттерш сипап, ана дуниеде иман т 1леп отыра бердк Соган терт жылга таянган. Bip куш Бакен уйш щ алдына ат жеккен арба келш токтады. B ipey арбадан суйретш п Tycin жатты. Жанын- да басына ак орамал байлап, устше ж укалан курен пальто киген 6ip жап-жас эйел бар, пальтосы келтелеу екен, iiuiHen киген ак халаттык eTeri KepiHin жур. Алгаш келгендер эйелд1 б 1рден ажыратты: орыс кызы. Еркектщ KiM екенш eiuniM б1лген де жок, ойлаган да жок. Бэкен- нен б 1ржола кудер узгешиктен «Бакен шыгар» деген ой ешшмге келген жок. Басын, мойный, бет-аузын аппак дэкемен орап танып тастапты. Ораудык тубшен тек 6ip K03i Fana жылтырайды. Тек сыртынан Караганда: «осы Бакен емес пе» депзгендей кен иыкты, аяк-колы балга- дай кесек денесг рана. BipaK... суйеп баягыда курап калган Бакен кайдан келе калады деп, ешшм елец кылган жок. Uieuieci eciriHiH алдына шыгып отыр екен. А рба токтап, жылпылдаган ж ас эйел енгезердей 6ipey.'i суйемелеп Tycipin ж атканда, кемш'р орнынан турегел- едь — Б 1рдемеш сезгендей, енебойым д!р1лдеп, журепм тулап, буынымды баса алмай калдым. К ар атам -ау, му- нысы KiM деймш. Сырт шшшше карасам, ез|мнш жал- гызыма уксайды. Басы, кез1 танулы, KHiMi бэтен, тэни алмадым. Сейтш турганымда- эл п адам жанындагы

эйелдщ ныгына с у й е н т , аягын ептеп басып, маган карай жакындай 6epreHi Fofl. Колындагы таягын тастап ж1бер- д1 ме, элдс онысы r y c in к е т г ме, маран карай ж ьты латы н адамлай колын созып козра'ла бердь Мен де жакында- дым. — KiMciH, шырагым?— дед1м. Ундемейдь Тек ынылдаганы есплед1, онысына тусш- беймш. «Мунын мм?» дегендей жанындагы келжшекке карадым. Оран квз1м ж ана тусш e.ii, «адамзаттын сулуы екенс1н» д ед1м imiMHeH. М е н т орысша би ш е й т М м д 1 ангарды -ау деймш, коп свзге келген жок. — Ж ам акаев Бэкен,— дед! тек. «Не дейд1 мынау» деппш. Э л1 сенбеймш. Сол кезде Бэкешм 03iMfli куш актай алды. Ешмнен айрылып калып- пын. Ж ылары мды да, кулер!мд1 де б тм е й м ш . Тек журе- ri.sifli басып «кулыным, кулыным. Tipi кергеш м шын ба, STipiK пе?! К уд ай -ау, бугш алсан да арманым жок» дей 6epinniH. О рауын жулып алып бетшен суйейш деп ум- тыла 6epin ед1м, жанындагы эйел «болмайды, болмайды» дегендей колын ербен детт, басын шайкады. Сол арада журт жиналып калды. Ж урттын бэршен бурын Майага- сы келдь Б ул Kici ылри ат устш де, ауылга кзлген-кет- кенд1 Kopin « y p efli foil А уы лды н apFbi шетше шьты и ойнап кеткен балалар келдй олардын 6ipeyi пермеге сиыр cayyFa кеткен келш ге ушып барып uiyiimiui сурап- ты, ол келдк Уйге Kip.aiK. К ай 6ip кек уй б а р ,. Kepin Kerri. Сонан кейш не керек, елгеш м л р ш п , еш кеш ч жанып, ак туйешн карыны жарылды да калды..,— деп ж ур д1 KeMnip. Ж ам акай мен М эуия немере-шебсре боп келетш Б э к е н н т туы с жакыны, ол ж окта шешесше, балаларына камкорлык жасап, кезмпн кырын салган осы. Мэукец торге шырып отырган. KeMnip Gip жылап, 6ip сейлеп, ауыз жаппады, баскага сез бермедк — Койсайшы, Бэтима, кэрг саулыктай мацырай бермей, ж ай-жапсарын суратп адын foil — Кайтешн, жылкышы атасы, куанган мен корыккан б1рдей деген емес пе, eciM шырып к е т т т ь EpTin келген эйел кереуетке твсек салдырып, Бэкенд1 жаткызды. Манына 6ipey жакындап кстсе кынжылып жактырмайды, оны осындагылардын 6api банкам отыр. Босагадан сьтылысып турган халы кка ала кез1мен карайды. « У й дт ауасыи тарылтып ж1берлтлер» деген' айтпаса да TyciHiKTi.

Бэкенде ун жок. Тек корылдаган, ынылдагаи rapi3fli дыбыс 6ijiiHefli. М эу ия 6ip кезде epin келген кызга карады. — Мынасы юм болды екен? — Оны KiM 6iлciн. — Кай жердщ адамысын, шырагым? К азакш а 6ip ауыз свз бщмейтш, Россияныи арры TyKnipiHeH epin шыккан ^ а с кыз тусшген жок.. Шалга карап бажырайып калды. — Ж анасы сы н ба Бэкеннщ? Кыз ундеген жок. Сол кезде Айжан ж упрш nipreH. Кызбен амандасып, шушркзлесе Kerri ол. — Атам ci3Ai мына б 1здщ арайдыи эйел! ме деп отыр,— дед1 Айжан, эбден бойы уйренген сон. Кыз даусы санк етш кулш Ж1берд1. Бул келген Бэкеннщ «жанасы» емес-тк 1941 жылдын кысында, 61зд1н эскерлер фашизмге М осква тубш де соккы беретш атакты шайкаста Бэкен ауыр ж араланган екен. Содан eci 6ip Kipin, 6ip шыгып, 6ip жарым жыл жатыпты. Bip госпитальдан 6ip госпи- тальга ауысып отырып, Ульянов манындагы 6ipeyiHe токтапты. Сонда FaHa eci Kipin, п л ге келштк Соган дейж п Keperi аузына касыкпен тамызган там ак кершед!. Кепке дешн сулык ж атса керек, басын кэтере алмапты. Уш жарым жыл емдеп, эбден 6epi караган сон осы м-зд- сестраны касына косып 6epin, елге кайтарыпты. Медсестра он бес, жиырма кундей жатты. Bip куш осы арадагы медпункттщ кызметкер|‘н шакырып экеп, Айжан yrneyi Бэкеннщ басындагы орауды алды. Емдеу- ДЩ жолдарын, кандай дэр!-дэрмек KeperiH туиш ирдъ сонан кешн тары 6ipep кун жатып, кантып KeTTi. Бэкеннщ басындары орауды сыпырып алранда журегш устамаган, кезш е ж ас алмаган жан болган жок. Кейб1реулер караура шыдай алмай, кезш тайдырып экетт!. «Калайсын?» деп cypayFa ауыз бармайды. Бас- тан ж араланган екен. Bip K03i жумулы, канды ipin сияк- ты б 1рдеме aFbin тур. — Тубш де KepeTiH болады, агып тускен жок, корык- паныздар,— деген медсестра. Енд! 6ip козшде тек санылау сиякты б1рдеме бар, онда да дэл мурнынын ушына апарранда болмаса, алдындары не екенщ айыра алмайды. Бэкен эбден 6epi карап, жазылатынына Кез жеткен кезде бурынгы курбы-курдастары e3iHin ca y куш'н-

д еп калжынбастыгын алдына KejiTipin, долга алатым болды. — Сейлегенде бурын даусы жер алкшд1ретждей едк енд! Kapi саулы к сиякты манырайды,— дед1 Мекеш. — Д ал тебеа'нде ei<i урттам сорпа снятым шункыр бар. Ар жагында Tipi тышкан жаткандай булк-булк ете- д|,— деп Ракыш кулд1рд1, езш щ он ею Myiueci сау тургандай. — Ауыз жагынын ойран-топары шыккан екен. Ж ак cyfieri у г ш п калган сон 6apiH алым гастап, орнына агаштан салып 6epinTi,— дед1 Ы скак. Онын сезше ¥лтуган сиякты анкаулар кэд1мг1дей сенедп — Бурынгы сэры табактай бетшде конкайган мурын Fana калыпты,— дед1 тары 6ip курбысы. Б улар Бекеши мукатып, KeMiTin айтпайды, «жанын- нын калганына куанамыз» деген ойларын б1лд!редк Курбылары канша коскаммен, канша ойнаганмен, шыны осыган жакын-ды. Кыскасы, не керек, жыл айнала Бакен ж азылуга б1ржола бет алды. Баяры калжынга кайта оралды. Кол сау, аяк сау, тамак сщед1, кул м жаксы, дэр1гер кун кургатпай келш турады. — Басымды мойнымнан жулып экетпеген сон-ак елмейтМмд1 б1лгем,— деп ж урттын ш епн катырады Бакен, эбден Tayip боп алган сон.— Б 1здщ дэр!герлер жазылмаган ерюне коймайды. Госпитальга туягын ш к се -ак жазылдым дей бер. Нанбасан менщ алдыма келш жатшы, эй, Ракыш, мен басынды балтамен мыж- гылайын,^ тек шауып тастамайын. Сосын госпитальга отправлайт кылайын. Оран Tipi ж еттщ бар рой, елш шыкпайсын, сынар аякпен ауылга кайтып келес!н,— деп aHeyri эз1рде Ракышта кеткен ececiH кайырады. Ракыш оран согыстан бурынгы эдет!мен куле карап, «аузынды» деп келе жатты д а, токтады.— Боктайтын аузын да жок екен foA. — Талай госпитальда мындаран солдаттын жатканын кершм, 6ipaK «елш калыпты» дегешй ест1ген де eMecniH, кез1м де керген емес. — Кайдан кересш , калай ecTHciH, кулагы н керен, ко- зщ сокыр,— деп Ракыш тары кил1ге кетедп — Уай, Ракыш, мен саран айтайын ба. Сен сиякты лардын жаны аузынан шыгып бара ж атканда, б1здщ дэрнерлер саусагымен кемейше кайтадан тыгады. Мундай сездерге ж урт ду куледп

— LUipKiH, Ж амакай маркум кандай едд. Ga3i туйедеи тускендей e.ii рой. Элен шырарганда еллрем легенд! ел-претш, TipwTeM дегенд1 TipwTeTin,— деп Мэуня баягы- да кайтыс болтан немере агасын eciHe алатыи. — Эне, со кю ден ауыскан б1рдеме бар десе1изш1, эйтпесе мына отырран Бэкеншн ез бойына внер конушы ма едк— деп Ракыш тары 6ip кагып erri. К узге карай «Отаннан» эскерге кеткен ж т т т е р д щ б!рсыпырасы кайтып оралган. Ж эне 6ipfle-6ipiHiH омы- рауы кур келген жок, ордендер1 мен медальдарын жар- кыратып TaFbin келдк Майданда каза тауып, каралы кагазы келген ж т г п н эке-шешеш, катын-баласы эл1 кушренш отыр. Азаматтын 6ip басы дегеш болмаса, ха- лык оларды умыткан жок. Ш эбш шауып, отынын тасып береди Scipece, сорлап калган Мамай кемшр. Ж алгыз улы Кайырбек сорыстын алдында FaHa уйленген. C ofhc басталысымен майданга аттанган. Барган сон коп узамай каза тапты, «Отан» колхозына ен алгаш келген кара кагаз coniKi. Ж ыл yaFbi откен сон келшшеп турмыска шыгып KeTTi. Bip коранын астында Мамай KCMnip куш- р е н т жалгыз калды. К эр ш к т щ устше уайым косылып, мулде туралатып тастады . Алдына койган асты оз колы- мсн 03i аузына апара алмайды. Ултуган, Бэтима сиякты кемшрлер кунд1з келш, каусап, анырап калган анаиын жанында 6ipa3 отырады, эн п м е л е ст , кешлш беледй К алт eTin колы босай калса мундай уйлерге Мэуня да icipin шыгып журедй Рахиманын Казтайы бастаган окушылар ж урт cyficiH- д!рерлж ic ж асады. Олар тимуршылар командасы деген топ унымдастырган. Солар к е л т , орнынан козгала ал- май, карга адым жер мун боп отырган шал мен кемшр- д|'н, оз купи' катты кайырымга келмейтш мугедектщ отынын жарып, отын жагып, суын тасып, кулш шыгарып кет in отырады. Ересек кыздар KipiH жуады, уйш таза- лайды, тамагын icTen, iuiKi3in, ж епзш , жаткызып кайта- ды Ж огары кластарда окитын ер балалар малый суарады, шебш салады, корасын тазалайды. Осылардын карттар мен мугедектерге штеген жаксылыгын журт ауыздарынан тастамайтын болды. 93ip б 1рде-б1р! кайтпаган Мэуня балалары. Мэуияны картайтып бара ж аткан осы. М аксуттан б1ржола кудер узген. Д оскей хабарсыз. Мэуня осынын езш Д эткекуэт кередй «Ke6iH киген келмейдк кебенек киген келеш» дейтш efli foA ата-бабаларымыз. Tipi болса кврермш. 28

YMiTCis шайтан емеспш деп ж убатады шал езш-езй Тал­ гат хатты ж Hi жазады. Берлинн!н езшде, эскери комендатурада кызметте болса керек. Суранып ед1м, 33ip босатпай тур деп жазыпты 6ip хатында. Ж амалдын Айткулга тиш кеткешн ест1ген ол. Согыс б т п , Талгаттан алгашкы хат келген сон ¥ркия, Макпал, Рахим а ymeyi отырып акылдаскан. — HeciH жасырамыз, «экеншн елгешн жасырасын, кемгенде кайтесщ» демейтш бе eai казак. Аман-есен болса 6ip KyHi келер Тетелес, сонда Ж ам ал кайда, алдымнан неге шыкпады десе не 6eTiMi3fli айтамыз. Ж азайык, кенЫ суып, мойны 6eKiciH» деп Макпал кой- маган, оган ана ею эйел де кэнген. Сейтш , бэрш де жазган, жасырган жок-ты. Ж ауап хатында: «Жарайды, жай-жагдайга туаш им . Солай болтан екен, амал бар ма»,— дей салыпты Талгат. Ж амалды кимай, киналга- нын бмд1рмегеш ме, элде одан б1ржола ке н ш суыганы ма, белгю з. Сонан кешнп хаттарында Ж амал туралы 6ip ауыз свз жазган емес. ЖУЛДЕ „0ТАНД1К1\" Рахиманын Казтайы пысык-ак боп ecin келедь Сабак- ка да алпдр. ©ткен жылы «Отан» колхозындагы жет1 жылдык мектепт!н тертшип класын узд!к 6iTipren. А т кумарлыгы кандай! Сонысын байкап Мэукен былтыр кеипп кел!амен, юшкене жиенш атка мшпзген. Ултуган эж ес1 оган шашу шашып, ырым жасаган. Осы кунде Казтай аттын кулагында ойнайды. Ж еш с жарияланган куннщ ертешнде осы колхозда улкен митинг болды. О ган ауданнын басшы азаматтары келген. Kepiui колхоздардын тайлы-таягына дейш калган жок. BipaK аудандык той кейшге калдырылгаи. Оган толып жаткан себеп болды. Еналдымен мал ceMipciH дест1 журт. Май айынын ортасынан ауганмем, кыстан арыктап шыккан малдын коны кепке дешн тола коя ма. К,озынын nicyiHe ерте. Кей уйдщ сауып отырган 6ip.Ti-eKMi биесЫ н саумалы тойга жиналган халыктыч ауыз шаюына да кел.мейдг Тугалы байлау кэрмеген шу асау биелерд| экеп байлап, cayy e3i 6ip улкен жумыс. Бул ел^ мундай тойда бэйгеге ат баптап коспай, кэкпар тартпай жэне отыра алмайды. Тек кагын босанса да 29

ты pa Failл ап додага тусетш ж1гптер мынадай улы дуб'ф Kyni ушнде байлап койса отыра ма. Оныц ycTine торт жылдан 6epi естен шырып, умьгтылып кеткен кызьгх дэурен кайта келген ж ок па. А т баптау, ат жаратудын esine кемшде 6ip ай керек. М айданга кзткен ж 1г1т те р д т б1ркыдыруы кайтып оралды, калгандары да келш кал- мас па екен деген де ой болды. Сэйтш жургенде шэп шабатын мезгьл жакындады, ж урт шепке шыкты. Ол орталаган кезде eriH де nicin калды. Колхоз шаруасынын 6api 6ipiMen-6ipi карбалас келш, колды босатпады. Осы- нын, бэрш щ устш е Советтш Казакстаннын жиырма бес жылдык торкалы тойы косылмакшы. Б иылры ен улкен той — осы. Exi тойды 6ipre етш зу.керек деген сез шыкты колхоздардын 6ipmeH. Муны аудан да, баска колхоздзр да макулдады. Бушл аудан соган дайындалып жатыр. Сол той «Отанда» ететш болыпты деген хабар тарады. А удан солай деп uieuiinTi. OFaH да толып жаткан сгб-зп бар. Б ул колхоз cofuc жылдарында аудандагы ен озат колхоз болтан. Erirn, iue6i шыры.чды, малы шыгынсыз. М айданга азы к-тул1ктк кшм-кешект1, сэйгулш аттарды ен кеп берген колхоз осы. Тойды осы колхоздык устшде етш зу ж ешндег! ш еппм — ауданнын VpKHHFa, Эуж анга, Мэуия тэр1зд1 енбек адамдарына керсеткен курметь Оган коса «Отан» колхозы аудан ж ерш щ дэл ортасын- да. Елд1н жиналуына колайлы. Колхоздын жер! де жак- сы. Бозш акелдщ айдыны жаркырап жатады. Кызыл- адыр мен eKi арадагы кен жазы кта ат туягын кагатын асыктай тас жок. Буш л аудан жиналып кекпар тартса, тар емес. Жылысайдын ею жапяна аппак шагаладай KHi3 уйлерд1 экеп Tirin тастаса кандай тамаша! Тойдын болганынан боладысы кызык. Е ю Kici бас косса сездер1 тек кана той туралы. Ж олы га кеткенде «той кашаи?» деп сурасады 6ipiHeH-6ipi. Той куш киетш ен болмаганда 6ip квйлек пкы рмеген 6ipfle-6ip шал, 6ipfle-6ip кемшр калмаган шыгар. Ж астар жалганда осындай кызык барын жана бкпгендей. К арттарга жер 6ip рет аунап, тен кер Ы п кетш, эушр1мдеп барып кайта оналгандай керш едк Ж уртты н д ел ебеа козып алган, nypnirin жур. «Отан» колхозынан бэйгеге косылатын бурыл атты Мэукеннщ e3i баптайды. Ол юсш щ баладан да, аттан да у м ш зор. Дегенмен, такымы кутты болтай карагымнын деп тшейд! iiuineH. Колхозда Казтайдай бала кеп, 5ip ax бул кагылез, ж еш л жэне атка такымы

6epiK. О ган коса, атасынын. айтканын капли алады да, булжытпай орындайды. Со куш тунде шык т у с т , жер 6eii дымкос тарткан екен. Салкын да шымыр ауа ж утсан сарайынды ашып, бойынды cep riiin ж 1беред1. К еуденд1 кере-кере ж уп р е жонелпн келедк Кун котерЫ п калган. Рахима ерте турып, ауылдын алдында 6ip шакырымдай ж ердеп фермага барды. ©зже THeci сиырларын сауды. Мал epicne узады -ау деген кезде келт баласын оятты. — Казтайж ан, гуршы, кулыным, сэске кетерш п каллы. Нагашы атан бурыл атты жетелеп, ден басына шыгып барады Артына карай бередь CeHi (здейдьау деймш. Казтай бул ку.ндерде сергек-ак. Атасы той куш бэйге аттын басына мж пзем дегеннен 6epi уйкы да ж ок онда, тамак та iuineft.ai. Куанышында ш?к жок. Аттын TepiH алглнда 6ipep рст MiHin шауып едн аркасына канат 6iTin, аспанга ушып барып, канта конгандай болып жур. Ж асынан да тйлазар бала емес, ka3ip TiiiTi уршык- тай ш рмедн лыпып тур. «Казтайжан, гуршы» дегеннеп- ак басын жастыктан жулып алды. ¥шып турегеп кшндк Бетьколын жуынып, .жупре басып далага шыкты. Бурыл ат — сопле басталысымен эскерге женелтип- ген улкен бурыл айгырдын баласы. Ол жылы дэнен екен, Kasip ж е н ж асар ат. Ж ылкы баласынын внер корсетепч жасы ж е н мен оннын арасы дейд1 М эукен. Мунын каз1р нагыз Ke3i. Шоктыгынан елшегенде аршынга толмаган сон эскерге алынбаган. Туркы узын болганымен, бойы аласа. Бурын узак бэйгеге косылып сыналган жок, 6ipaK осы бурыл ат туп ж ок ж уйрж деп, шал аузынан таста- майды. Августын ортасынан былай куш изп ыстык басылды, тун де салкындады. Малдын cewipe бастайтыны осы кез. Бурыл атты Р ы с б е к т т K yc6eri ана 6ip жылы колхоздын жылкысын багуга шыкканда асаудан у й р е тт мшген. Keaeci жаз кар суымен коя берген. Сонан 6cpi басына жуген KHri3in, аркасына ер салган Tipi жан жок. Зады жуас мал. Алгашкы куш оекырынып, уркектеп журд1 де, артынан басылды. Ж ем ге уйреткен сон TinTi жуасып KCTTi. Колга турады. 9 cipece, Мэукен колына жемдорба устап алдынан шыкса, окыранып 03i келедк — ,Сопле бггсе-е-е, балалар аман-есен келсе-е-е, ат шаптырып, той ж асаса-а-а. Сопла осы бурыл атты бап- 31

тап, бэйгеге косар ед1м-ау,— дейтж Мэукен. С арманына жегп. Бурыл аттын кол-аягы балрадай, мойны курыкт басы 6ip кез жэне 6ip и<апырак ет жок. Teci далад Ж амбас cyfieierepi какпактай, какпан бслдеу кел! мал. Эттен, энтек аласа. Yui жыл кур жургенде кар luwFbin майланган емес, ылри ток жарау. Танауын KeH.iirine женд1 б>лск сыйып кеткендей. Танертени кешке дейш шапса кулагыныц Ty6i терлемес. Ертен той болады деген куш Kiuii 6ecin ауа ауд ж актан калын шан кершдк Элгжей болтан жок, Бозш келдш алдындары кен жазыктан уш машина анырат! шыга-шыра келдк Ж уртты н 6opi далада, кэздер машина кершген ж акка кадап калыпты. Бул и м бол; екен деген сшшм жок, 6api б м т тур. Ертенп той келе жаткан аудан басшылары. А лдынрысы аупартко нын ЭмКес!. Онда эйелдер!мен Берд!бек, Шэйкен ба Keflinri екеу — 6ip жарым тонналык жук машнналар] Екеушде де сыгылыса, сыкай отырран адамдар. Бошк деН тузды суга салган балык сиякты. Машина колхоз конторына бет алып ед1, топтань турган адамды Kepin 6epi карай бурылды. Берд1бек пс Шэйкен Tycin топка келе жатыр. Exeyi де осы топть iiuineH 6ip керек адамын {здегендей, кездерш эр жакк жуг1рте берген. А рт ж акта, шеткерек келе жаткан Мэуия шалд Kepin, тура coFaH карай аяндады. — А ссалаумагалайке-е-ем, Мэуке. — Уэлиш ссалам, Берд1бекжан, Шэйкенжан. Амар сындар ма, карактарым. — Тон кутты болсын.\" — Той TofiFa улассын. — Эумин, айткандарын келсш,— деген жапыр-жупы дауы стар шыгады. — С орыстын алрашкы кезшде элдекалай.болады деп кабагымыз ашылмай, кенш хпз жабыркау журген кунд?| кеп болып едь Сонда-ак улкеи аксакал «Б1здш ауылд; да той болар» деп ед1-ау. Бьлген екен Fofi. Айтканы до. келд1,— д ед1 Мэуия. — Б 1лген foii. — Япыр-ай, десешзий, калай б1лд1 ек,ен. — Бклмей. Дуниенщ ж узш дег1 кас пен досты еш ала цанына салып салмактаган гой. — Сонда достары жары басып кеткен дешз.

— Досты д а таба б 1лд1, acipece, вз куипкпзд! айт- саншы. — Ие, бэршен де соны айтсайшы. Есендш-саулыктан, элп снякты б!рл!-жарым кагытпа сезде и кейш Берд1бек пен Шэйкен бастагаи 6ip топ адам конторга беттедк Олар — той кунп думанды баскару жуктелетш жауапты адамдар: аудандык жер бвл1мшж, оку бел1мШ н, аупартко.м бел1мдержш мекгерунплерк колхоз бастыктары. Берд1бек М эукещи колтыктап ала Kipfli. — Ал, жолдастар, дайындык калай? Колхоздар тугел келд| мс?— 0 3 i торге шыгып, Уркиянын орнына отырды. — К елд1, келдк— деп жапырласып жатты 6ipey- лер. — Келуш келш жатыр-ау. BipaK осы тойга м е н т Keiii- jiiM толмай тур,— деп тымагын шешш алып столдын ycTi- не койды да, ж елкесш касыды Мэуия. Бер/пбек пен Шэйкен eiteyi (Нрдей кездер1 аларып жалт парады. — Неге, Мэуке? ... — Неге десен айтайын. Осы кызыкты осы келдш басына жнналган еш-уш жуздей адам гана кередк Ал д алада журген онкей койшы, онкей menuii, erm uii кайда? Мына жеш ске олар улес косып, куанбап па екен? Олар т1лемеп пе ед1 ж еш еп?! . Бср/ибек те, Шэйкен де кысылып калды. К,апел1мде ундей алмады. BipiHe-6ipi карай бердЕ Ш алдан кутылу- дын амалын табу керек. Осындайда ойын-шыны аралас ектемдеу сейлейтш Шэйкен каркылдап 6ip кулш алды да, Мэуия Fa карады. — Мэуке-ау, бул тойды ауданда еткЕзуге де болатын едЕ BipaK с 1зд1Н колхоз coFbic жылдарында бэрш ш ал- дында болды foA. Б аскага жол берд1 ме. Сондыктан бул той азд ер ге керсеттген курмет емес пе! — Э-э-э, олай болса рахмет.— Шал кетерШ п калды. — Ж эне осы той тараган сон эр колхоз вз! той жа- сайды. — Онда т т Н ж аксы екен. К.айырлы болсын. С о куш кешке тойды етш зу жоспары ж асалды. Эр жумыска жауапты адамдар белплендЕ Тамак жагын аудандык тутынушылар одагынын адамы мен «Тевдж» колхозынын бастыгы баскаратын болды. О ларга «Отан» колхозынан Макпал квмектеспекш!, ойын-сауык уйым- дастыру аудандык оку бвл1мш1н Menrepyuiici, аупартком- 2-1217

п т уп тн а с и х а т белдмшш 6ip нускаушысы, Айлыш ушеуше жуктелдк А т жарыс, курес, кекпар, кыз куу сиякты шаруаларга аудандык Осоавиахим бастыгы, «1 Майдын» бастыгы Бейсенбек, тагы 6ipey жауапты болды. Бул жумыска, scipece, ат жарыс жагына Мэукен в31 араласты. Ертешнде сэске кетер и е той басталды. Ж урт Бозша- келд1ц Кызыладыр жагындагы улкен жазыгына жиналып жатыр. Ж азгытургы жешс мптнurici болгандагыдай, так- тайдан м1нбе орнатылган екен. Соган 6ip топ адам кете- р1ЛД1. Олардын imiHfle, эрине, Берд1бек пен Шэйкен бар. Б ул eKeyi Мэукеши жандарынан тастамайды, 6ipre ала шыкты. Шэйкен жарты сагат сез сейледк Онан кейш терт-бес адамга. сез берклдк Майданнан кайткан eKi адам сейледк Sipeyi — Эужан. Оган сез берерде eKi май- данда б 1рден ерлж керсетксн батыр деп койды Шэйкен. Bipeyi — балуан Ракыш. Булардан кейш 6ip колхоз бастыгы, 6ip колхозшы эйел, ауыл интеллигенциясынан Айжан шыкты сезге. Ен акырында осындагы жет1 жыл- дык мектепт1н TepTiiimi класында окитын 6ip кыз сейлеп, келешек урпак ушш кешеп кан майданда жандарын шуберекке т у й т , бастарын курбандыкка шалган aFa- ларга ракмет айтты. Онын сезше жиналып тургандар- дыц imincH кезше ж ас алгандар кеп. Тойдын Kereci ертен болмак. Осыны б 1лген журт тунде кеш жатса да, танертен ерте турды. Шайларын iuiin, барларын Knin, байлауыштарын тагып, кулпырып жатыр. А т жарыс, балуан курес десе делебеш козбай калатын ка­ зак жок. Ж ур т аттысы — атты, жаяуы — ж аяу, Жалплз- тебеге карай агылып барады. — Сираиянды узен пбау кажап тастайды, аягына етш ки, белпии буынып ал. Рахнмага айт, калпагыннын та- магына бау тагып берсш. А т ала женелгенде басыннан ушып кетед1,— деп, Мэукен бурыл атты жаратып журген- де К азтайга талай айткан, кеше де осыларды кадагалап ж1берген. — Танертен айран, сут iiune, iiuiH ауырып журер. Май жагып нан же, 6ip кесе ыстык шай iui. Мэукен ауылдын сыртындагы беткейде бурыл атты ж аяу жетектег. жургеп. Аттын ауыздыгы алулы. Анда- санда басын ж ергс салып, ауызга ш н ер -ш н бес боздан жулып калады да. аспанга карайды. Шыбыннын ызын- даганы е спл се кулагын кадап. козш еж тен тед к Басын шулгып калып, ж ула-ж ула жеиеледк А к йрептен жабу 34

Tirin жауыпты. Ж ен м ертокым ерттелген екен, аягын жалан аяк баладай басады бурыл ат. Казтай колына тобылгы сапты, 6yaflipri таккан шы- бырткысын алган. Онын мойнына М эукек кшз Tirin берген. — А т терлегенде камшыны буктеп аласы н д а , битш енкейш кезш суртесщ,— деп керсеткен. Уйден шыга жуг!рд! Казтай. М эукек баладан кезш алмай карап тур. Б уп н кез|'не к е р т ге н жан-ж ануарды к кимыл-козгалысынык бэрш ырым перед! ол. Казтай жа- нына жакындаганда: — Атын бэйгш болсын,— деп кул!мс!ред! шал.— Такымын кутты болсын. Уйден ж уп р ш ншктын. Ырымын жаксы. Еншалла, кур калмассын. Осы колхоздын талай атын жаратып костым бэйгеге. Б ул жолы д а бурыл ат колкасы аман болса уятка калдырып, жерге каратпас. Бабынд келдьау деймш. Асылык болмасыншы, тфэ, тфэ. Аттын ауыздыгын, сагалдырыгын салды, айылын босатынкырап койган екен, айылбасты 6ip TeciK merepin катайтты — Кел. Я бшмьпда.— Казтайды атка мш пзд!.— Вы­ дай карай шыга бер. Мен де атыма MiHin келейш. Бурыл ат бупн кундепсшен де сергек. Казтайдыц астына турмайды, бала сусып Tycin кала жаздайды. Казтаймен 6ipre Рахим а д а шыккан yftiHeH. EciriHin алдында карап турган. Жыгылып калар ма екен аттан деп зэре жок. ©з такымын ез1‘ кыса бередь EKi кез! бала- сында. Казтай бурыл атты ж айтандатып ауылдын алды- нан ете бердь Сол кезде Рахим а да ж уп р е басып баласы- на карай келе жатты. М эукен Kapi курешн мше салып желш недель — Кейш кайт, балам. Аттын алдынан келденен етпе. Ырымга ж ам ан!— Айгай салды кызына. Экеге карсы келш кврмеген, онын устш е ырымнын басынан аттап етуд! куна санайтын Рахим а жеткен жершде калшиып турып калды. 1штнен баласынын аман- дыгын, 6eprici экесшщ, аргысы осы колхоздын мэртебесш Т1леп тур. Оны Мэуия да, Казтай д а бьчедЕ тус!нед1. Бэйгеге косылатын ат беп-белгш . Куйрьшы сузул!, KeKiai т у к ш , iui жок, жуп-жумыр. К ебш щ ycTi жабуЛл. BapiHiH басына MiHreH он ек( мен он бес арасындагы балалар. Эр колхоздан б!рден, екшен ат келпгп. Сэске кетерше ToftFa ж иналган ж урт тайлы-таягына Дейш д урл!пп, Ж алгызтвбеге карай ж е к к М п женелд!.

Буп'н п ойын-сауык осынын етепнде болмак. Онын басы- ма шыкканда ж ан-ж ак ei<i кеш ж срге дейш алаканга салгандай KepiHefli. Ocipece, ат келетш жак. Ат осы ара- дан отыз шакырымдай, Агашуй аталып кеткен жерден ж1бер!лмек. Бэйгеге косылатын аттар Бозшакел мен Ж алгызтебе- 1»н арасындагы кен ж азы кка жинала бастапты. Эркай- сысынын касында салт мшген 6ip ересек адам. Keii6ip ат жетекте ж ур, 33ip устш е мшген бала жок. Калын топтан белипп уш-тврт карт адам келдп Олар ат сынайтындар. Кырык шамалы аттын эркайсысынын жанына 6ip токтап, алды-артын 6ip айналып етш жур. «Еп'ндшщ» кула горысына, «Тендштщ» кара каскасына, «Ж ана ллектщ » тенб|л бедеуш е квб1рек токтады шал- дар. С орыстэн бурын кула торы мен кара каска ат шап­ кам сайын 6ipineH 6ipi кезек озып, 6ipiH 6ipi ала алмай журетш . BipaK eKeyi де алдарына баска мал салып кер- ген жок. — К артан тартып калмаса дэмел1 ат осы eKeyi екен,— дест1 сыншылар. Ал тенбьл бедеу ушып кеткел1 турган 6ip мал. Сыншы шалдардын 6ipeyi осы биеш коп айналдырды. Аузын-ашып TiciH кердь колтырына колын салды, куйрырын KOTepin eni санынын арасына карады. — Эй, тэйир-ай, байтал шауып 6aflri алушы ма едц— деп 6ipeyi колын 6ip ал те п журш KCTTi. Сыншы шал ун- дегем жок, басын шайкады. Ж уйрш -ак мал екенсш деп тур 1‘шшен. «1 Май» колхозынан eni кара ат келштк Осы 'екеу!мен «Отаннын» бурылына келгенде сыншы шалдар айналсоктап шырэ алмай калды. Баска аттарды караган да жок. Kiiui кара атты сынаган шал: — ©зшш улкенд1г1 кулыктын кулынынан ескен кунандай екен. Кабагы TyciHKi, кезш 6ip ашып, 6ip жу- мып тур, жай ж ургенде буш рге тепмлемесе, ж ука шапка шыбырткы камшы шартылдамаса ит жортактан артык аярын баспайтын ш абан uitJFap. ETi кызып, кулагынык Ty6i терлесе уш кун шапканра кажымайтын мал екен,— дед!.— Эйтеу1р кез1 ж аман, уры итше карайды. — А т ж енел ти сш ! А т женелт1лсш !— деген айкай ш ы к ты , *\\т жарысты баскараты н жауапты адам — аудандык милиция б е л !м ш т бастыры. А т лесе делебеп козып, ес- тусынан айрылып, кызып кететш казак 6ipin-6ipi басып- жаншып тастар деп, тэртш са кта у жагы coFa^i жуктелген. А т иелер! 6afiri аттарынын ж абуларын сыпырып-сыпырып

алды. YcTi ж ешлденген сон буры л ат онан сайын елендеп, 6ip орында турмай, тыпыршып калды. — Ал, Казтайжан, жолын болсын. Анау жаткам усак адью бар Fofl, содан еткенше камшы салма. Осы арада Керей Сагы найды н асында К улагерш бэй- геге косып турып, Акан cepi айткан екен деген 6ip ауыз елен есш е тусе кеги Мэуияныц. — Баягы заманда Акан cepi деген адам болтан екен,— д ед1 К,азтайга.— Сонын Кулагер деген аты алды- на мал салмапты, ерен ж уйрж болса керек. Bip байдын асында улкен ат жарыс болып, соган Акан да экелген екен К улагерш . А т ж енелешн деп турган да ат басыиа мшген баласына А кан айткан екен; _ КордЫ рой ана жаткан кок озект!. ©ткен сон сол езектен салшы тепм. Кезш сурт, басын тартпа, урма, калкам. Керсетер сонан кейш esi-ак Kenti,— деп. BipaK со жолы уш ж уз аттын алдында кеш шакырым озып келе ж аткан Кулагерд1 Батыраш, К отыраш дейтш кунвил канж аугы рлар мандайдан айбалтамен урып елт1рткен екен... Казтай атасына ж алт карады . Шошып Kerri. Айтарын айтса да, Мзуия кысылып калды: кайдагы 6ip ж ам ан ырым ойы тусш рге кайдан орала калып едк Баланын журег1 шайылар ма екен деп, ке н ш н е туй-пил алды. — BipaK онан корыкпа, балам. Ондай заман жок. Батыраш, Котыраштын кез! злдекашан курьюан. Заман да колхоздш , ат та колхоздШ,— деп жубатты.— Сол айткандайын, аттын кезш сурте бер, тер ж ауып, алды булдырамасын. Ж ука шапка шартылдатып камшыны баса берме, ез кеудесш де eHepi ж ок ат камшымен жуйрж болмайды. EKeyiHiH астарында т ок ж ар ау ек1 айгыры бар eKi ж!г1т топтан желш шыкты д а, б1здщ сонымыздан ерщдер дегендей, мойындарына кол орамалдын улкенд1гшдей Кызыл шуберек байлаган камшыларын кетер!п 6eari бер- д|. Exeyi де бастарын ак орамалмен танып алыпты. «Bis- Дш барынатынымыз осы exeyi екен» дед! Казтай iiuiHeH. BipeyiH таныды: Армиядан кайткан Мекеш. ©нкей сайгулек ]р(ктелш imiiFa берд1. Кун тебеден ауганда межел! жерге жеткен болу керек, 37

алда келс ж аткан cki ж т т токтады. «Eriii.-.iniii» куда торысы жеткеише ауыздыкпен алысып, басына мшген баланын колын карыстырып тастаган. Бала эбдсн кажып калыпты. Бет-аузы KypeHiTin, е м урты бултиып жарылып кеткел1 тур. — Аттарыннан тусщ дер. Айрылып калмандар. Шыл- бырды босатпандар. Айылдарынды, куныскан, сагалды- рыктарыкды байкандар, жолда бегелетш болмандар. Б алалар eKi ж1г1тт1н айтканын тугел орындады. — Ал енд1атка конындар! Аттарына мЫп-мшш алды балалар. — BerrepiH fli ауылта каратып, катарласып турындар. Казтай келерде де жел ж ак шетте едк эл1 солай. Оган куанып тур ол. — Б1з бе л п берем1з, сонда женелесшдер. EKi ж !г!т eKi ж акка шыкты да, камшыларын кетердк — Тарт!— деп алтеп калды. К езщ жам анды к KepMeciH, арпалысып турган аттар ала-ала ж енелдк Сатур-сутыр. Августык аяк K03i бола- тын. Кун кептен жылы, жанбыр жок. Ш ан аспанта кете- puuii. Казтай 6ip карап калып едй суда жузш келе ж ат­ кан кеи жылкы тэр!здк тек кылтиган бастары, кулак- тары, делдшп кеткен танаулары тана кершедк Аттар a3ip тобын жазбай туйдек келед! екен. Аздан кейш он шакты ат сытылып шыга бердь Алдында 6ip ат ок бойы окш ау KeTin барады. Онын кай ат екешн aHFapa алмады бала. Онан к е ш н — «1 Майдын» eKi кара аты. Олардан баска ем -уш ат бар. Казтай бурыл атка эл1‘ камшы сал- ган жок, сулы кка суйеп, суйкей камшылап келедк Орта жолдан асканда алдында терт ат калды. Bipeyine таяп келш едк «Ж анатш ектш » тенбш б и е а екен. Сымпыс куйрык, култе жал, ул к е н д т кунажын байталдан аз-ак калкынкы. Ж ануарды н шабысы мундай эдем1 болар ма. К улаги н жымитып, тышкан керген мысыктай атылтанда куйысканы сарт-сурт етедк Шабысы сиыркосак, терт аярын баурына жнып алып лактырып эмбергендей тутас тастап отырады екен. Бэршен осы бие озып кетпесе, дейд! К азтай iuiiHeH. Ж алгы зтебенш карасы KepiHfli. Е м кара аттын кар- кыны басылып калыпты. Бабы келмед! ме, жастары кел- ген сон кайраты кайтып калды ма, eKeyin де тер 6yFaH, терт аяктары терт ж акка KeTin, 6ipiMeH 6ipi куйрык Tic- Tecin барады . Тенбш бие де куып ж е ™ оларды. Бурыл ат та катарласы п келдк элi тын, Казтай кезш cypTin,

аяп>ш козгап калып едн eKi кара аттан озып шыга бердк Карауыткан Kemi кергенде кулагы н Tirin, ауыздыкты карш-карш шайнап, коя бер басымды дегендей сузе умтылды. К азтай камшымен санынан 6ipep рет сипап етш едн уша женелгендей болды ат. Мойнын бурып артына карады Казтай. Коп аттан кара узш узап кстштк Тек тенбы бие рана келед! окшелеп. Онан opi шубатыл- FaH шан, шубырран ат. Бурыл ат кембеден ок бойы озып е тп . Мэукенде ес жок. Колхозды к бурыл аты бэйгеден келгенде М аксуты Дрмгендей, Доскей келед1 деп 6ipey суйшпп сурап шауып шргендей куанды. Сакалын тарам- дап, муртын ширата береди K03i кул!мдеп, тамарын кенеп кояды. А т кайтканша Ж алрызтебенщ етег1нде балуан курес болтан. Онын кызыбын айтканда ж уртты н аузынын суы куриды. Сорыстан бурынры курес кайда-а-а! Ол кездег1 туйе балуандардыи dyrin 6ipi жок. ByriHri KypecTin кызыры бала курес, катын курес. Exi катын устаса кетш 6ipin- 6ipi жулкыларанда курес десе делебеа козып кететж Ракыш орнынан ушып турып, сыкар аякпен cenipin оты- рып жандарына барды. «1штеи шал! Кайкайт! Ж ам баста! Ж амбаста!»— деп «Отаинан» куреске шыккан ж е ар келшшектщ ecin шыгарды. Kiuii 6eciH ау а кекпар басталды . Танертен колхоз кенсесшш алдында 6ip кара серке байлаулы ж аткан. «Отан» колхозынын KeicnapFa шыгарган cepKeci скен. Казтай бурыл атты нагашы атасына тапсырран. Оган М эукен жалын кузеген 6ip кек кунан тауы п берген. Bip шетте К усбек пен Аманж ол тур едк солардын арасына келш кыстырылып Тардк М эукен oaiHin астындагы курен атты, д одага тусем десен мэ, балам , деп Аманж олга бер­ ген екен, ол коркып мшбептк К алада оскен Ж1г1тке дода- ра тусу кайда. Бэнгеден ат кайткан сон кара серке сойылды. Басын Kecin, irnin 6ip карыстай т ш п , шек-карнын алып тастады да, терт снрагымен «Отан» колхозынын парторгы Эужан атка Minin, серкен! KonTin ортасына бердк Бул — той нес! ауылдын ертсден келе ж аткан ырымы. Д одага тускендердщ iiu iiu e ж астар жаты аз. Бурынп>! сайдык тасындай ж1г!ттер майданра кеткен де, 6ipcbim.i- расыиан хабар ж ок, б!разынан кара кагаз келген. Кайт- кандары Ракыш, Ы скак, Бэкен тэр1зд1лер. Онан Keftinri

ур пак кекпарга тусстшдей боп a.ni желлген жок. Б угж г1 додага тускендердщ Ke6i — жастары слудеи асса да, атка такымы мыкты карттар. Аттары да мыкты астарындагы, сем|'зден жаратып мшген ат, afiFbip, ту бис. Ал ездер1 кекпар десе елер-т1р1лер1н бммейтш, ат суйретш кетср-ау дсп кауып ойламайтын адамдар. Ат жырылып жатса такымдары жазылмайды, ж ы ры лрзн ат орнынан турган- да соиыц устш де 6ipre турады. Астындагы тай-тулак болса да, кекпар десе шыдап тура алмай койып кетстш казак емес пе. «1 Май» колхозынын атакты жылкышысы бурыл сакал Елубай серке колыма 6ip Ы к се колхозга карай 6ip-aK тартсам деп ж ур ойыида. Астында октаудай жарап катып калган eciK пен тердей кара кек aflFbip. «1 Май- дын» адамдары серкеге тугел жармасып жур, Елубайга алып бермек. Онын колына 6ip туссе шу кара кек, кош аман бол. Серке де тидй ердш алдына келденен салып алып Елубай да шыга берд1 сытылып. — Кап! Кетт1-ау! К усбек шыдай алмады, ж у г !р т ж е т т келд1 Мауияга. Астындагы жаз жайлаган торы бне додата eKi-уш Kipin шыкканга калжырап калыпты. — MaftaFa, курен атты маран 6epiHi3iui, Елекеншн сонына Tycin керейдн. Осы болмаса баска мал дари алмайды «1 Майдыц» кек айРырынын манына. — Мэ!— Тусе калды Мэукен. Кусбек езшщ астындагы кулагы салпиып ксткен торы бнеш шалра берд1 де, ез1 курен аттын айылын тартып Minin алып, тасырлатып шаба женелдк Мэуия Кусбектен де, курен аттан да кез алмай карап тур. Ж ануар ж ас кезшдег! шабысынан жанылмаран екен- ау. Ж асы он тертке шыкты; онын устш е согыс жылдарын- да жем таусылып, кабыррасы ашылып калган кездер1 де болды. Кайраты кайтып калган шьжар деп осы бэйгсге коспап едк обал жасаган екен. Ана жылы каскыр соккан- нан кешн уза к ш абыска тускен ж ок efli, аяк тастасына Караганда эл! тын. Пай-пай-пай, eciK пен тердей жсрге TbiiUKaHFa умтылган мысыкша карруын карашы. Терт аягы ж!гш жазбай тж туседк Мэуия Кусбекке де суйсппп тур. А тка отырысы мытым. Нагыз ат куларында ойнайтын ж !г1т. Д енесш енкейтжюреп, 6ip колымен Ti3rinai босат- пайды. Кейб!реулер сиякты атка камшы басьш, ею аягын далактатып кос екпеге тепюлеп, жанын кннамайды. 40

Аярын K03Fan, Ti3riHAi кагып калса, SKKi а т устж д еп адамнын ойын тусш едк Такымы 6epiK, ерге тацып таста- FaH адам сиякты, козгалмайды. Бэсе, мал еа'р ген казак- тын баласы осылай болар, асау уйрете алмайтын ж1г!тт1 аргы аталарымыз катын дейд1 екен. Осы ж 1г1ттен yMiTiM зор. Ж азгытурры метенкеден кейш ж урш-турысы, сейле- ген ce3i, кезкарасы тузел1'п калды e3iHiH. Ж аз бойы 6ip кун бос отырран жок. М ал да бакты , шепке де шыкты, егшге де араласты. Ж эне б!реудщ айтуымен емес, сонык бэрш e3i ыктиярымен icTefli. Экесш е тартып кетпесе жарар ед1тек. Кой, тарта коймас. Бул бала адам болады, тузеледн— деп тур iuiiHen. Бул кезде Елубай деш ин устше шырып бара жаткан, ал Кусбек етегше жана жетш, енд! кетерме берген. Ара- лары алые, ж етюзбейд! деп 6ipeyi, М эукеннщ куреш кой- майды деп тары 6ipeyi, гу-гулеп кала берд1 калын топ. Алгашкы бетте астында донгелек туягы бар еркек Елубайдын сонынан лап койган. Тек кана Мэуия, Арыбай сиякты б1рл1-жарым шалдар мен ж ай дак тай, колауы тускен купан мшген балалар FaHa козгалран жок-ты. BipaK «1 Майдын» к ар а кек айгыры шанына д а ертпейд1, кур ауре боламыз» деп аттарынын басын тарткан. Елубай кырдан асып кершбей KeTTi. Кун б атуга таяу. Ж азы кка тускен сон куып шыккан ж ан бар ма скен деп, артына карады . Ешюм керш бесе айгырынын басын тарт- пак-ты. BaFaHaFbi калын топ калып койыпты, тек 6ip жалрыз кара келе жатыр. «Мынанын серкеден д э м е а бар-ау, тег Г,— кулд1 Е л у ­ бай.— Ж урек ж уткан 6ipey ме, элде кеп эулекшщ 6ipi ме.— Айрырына камшыны баса TycTi. К ек айтыр мидай жазыкпен калкып ушкан кек каршыга сиякты. Ауыз арандай ашып умты ла ал теген де Елубайды н eKi кезжен ж ас агызады. Осы fly6ipre са л у уш ж eKi-уш кун тан асы- рып, терж алдырган ж ар ау айгырды «1 Майдын» адам- дары серкен1 алып кашута сактап тын устаган. Ж ануар куш бойы жер тарпып, п'зпнмен алысып, Елубайды н c;:i колын карыстырган. MiHe енд| KeuiKi салкынмен кумар- дан шыккандай Карабетеге кайдасын деп аныратып келедк Кек айгыр астына тускснде Елубай кауыпты да, катерд1 де ойламайтын. Д э л Ka3ip алдына енгерш ал гаи серкеге б|реу келш ж арм асар деген ой жок-ты. Бозшакол бойынан Карабетегеге дей ж бу л км аянмен кун ш ш к жер. Ерте заманда жайлаура тарткан елд1Н алды удере к о ш т отырып уш кунде жететж де, арыстын

басын агытатын. Eid ара кем санаганда кырык шакырым, эйтпесе e.iyine айылын жнмайды. Бествбеден от иен сон калын. корыктын iiuiMen Саршокынын жамбасына карай тартты Елубай. К ар а квк айгыр алгаш шыккан беттепдей барын салып, пэрмешмен шауып келе жаткам жок, Ti3ri- HiH тартынкырап, такымын босаткан сон ит теюрекке тускен. Айгырды бегеп келе ж аткан Елубай ез!, эйтпесе Ж1бер дегендей ала-ала ж енеледк Саршокынын GiiiriHen асканша босатпайын, ерге умтылганша киналмасын. Асудан асып, ылдира тускен сон коя беремш. Кун де кеш- Kipin калды. Ай жана туып келед!, ел орынга отырранша жетермш деп келед! Елубай iuiiHeH. Ылдига тусе бергенде кара кек aflFbip елендеп, басын жулып алды, куларын кайшылап артына карады. Ауыз- дыкты TicTen алып ала женелдк Артында таянып калган курен аттын flv6ipiii сезген екен. Босаидау, ж айбаракат келе жаткан Елубай сыпырылып Tycin кала жаздады. Мына нирюнге не болды деп енкейш калды да, айгырдын жалына ж абыса бердк Bip колымен калын жалдын 6ip шорын капсыра устап, серкеш алдына жвндеп салды. Артына карады. Баранагы ж алгыз кар а таянып калыпты. Коятын смес. Бул юм болды екен дед! езше 63i. «Отан» колхозында KiM бар осынша жерге куып келетш, кандай мал бар онда? М эуия м1нет!н курен ат болмаса. Bipaic ол картайды, шабыстан калды деп ж ур eai рой. С ол смес пе екен деп артына тары карады Елубай. Кас каранып кал­ ган, аттын Tyri-Tyci квршбеГш, afiTeyip баран мал. Такай бердк как мандайында ж ас баланын алаканындай аппак тебел! бар. Куларын Tirin алыпты, ею квз1 куры к боны катеркчген айдын жарырына ж арк-ж урк етед!. Сол! Сол! Саршокы бауырындары сордын сагасы — ащылауыт, шилеуЬ. Онан асса-Баймырзанын Каратасы . Тунде жо- рыткан асырыс адам К аратастан асып туспейд!, сол жак сллпысындагы жазыкпен айналып етед!. Елубай соган карай тартты. К аратастан аргы жол TinTi киын. Шапкан ат аягын ала алмасын деп эдеЙ1‘ казып тастарандай, калын жары к, 6ip ой, 6ip ден. EKi жиег1 ми, батбак боп келетш, суы лай булактар да, улкенд!п icimi-ripiM ауыл- дыи котанындай шалшык келдер де, камысы калын копа- лар да бйр. Елубай бул аранын ойы-кырын бес саусарын- дай 6i.neTiH, талай шарлаган, талай кашаран кутан жырынлы жылкышы бегелмей е тт 1. К усбек жарыкка келгенле курен аттын Ti3riHiH тартынкырап. Ki6ipTiKTen калды. Бурын кермеген, журмеген жерде кекрарга тала- 42

сып журш жыгылса, не ез1, не астындагы аты мертжсе улкен маскара, уят кой. BipaK аман e rri. Элг! ei<i арада Елубай узап кеткен-дй Квк айрыр пл теп барады, лйдиц жарыгымен кез ушында керпад. Э й теу1р куып шыктым, жетсем жетермш, жетпесем колхоздын ipreciHen кайтар- мын деп, К усбек те курен аттын басын коя бердь Ат эл1 тын, ая к алысына Караганда жана ерттеп мжгендей. Ш апкан сайын бауыры ж азыла тусетж тэртзд|\\ ылдига карай куйындай арады да, врге кетертлгенде ©ргаелене туседь С орыс жылдарын пышак сыртындай гама жал- мен етю зген курен атты М эукен жазрытурымнан 6epi ерекше кут|‘ мге алган. С орыс та 6irri, жан-жануарды н 6api жадьграды, кок те шыкты, жазрытурры ж еш с мнтингюнен кейтн жылы жанбыр 6ip-eKi рет тегш eTin ед1, бук1л Бозшаквл боны, Кызыладырдын сайы мен саласы кулпырып шыга келдь Жылысайдын суы жиегше шырып, ешй болмаса теплгел1 TypFaii астаудай. Тущы бу л ак меп-мелд1р, кумштей сыл- дырайды. Осы кезде Мэуия курен атты, caFaH мен риза, маган сен риза, сорыс кезшде сен де к аб ак шыттырран жоксын, мен де барымды аяп калгам жок. Efmi сен де тынык. Сиыр фермасын вздерж е 6epin, баягы жылкыма шырып мен де тыныгайын деп ж угенш сыпырып алган да, коя берген, той алдында атты кайта устады. Курен атты Мэуия алгаш устап байларан кезде, Кызыл май боп кетер деп, кинап мшген жок. Тек бусан- дырып, кейде кун таластырып, кейде тан асырып отырды. ToflFa 6ip ж ум а калды дегенде бэйгеге жаратып журген бурылмен 6ipre ж 1берш, ею -уш рет ащы TepiH алдырды. Ондагы ойы Аманж ол мжем лесе соран ерттеп беру едь Ол додага тусу былай турсын, манайынан журуге корык- ты. Аярында курен аттын кызырын К усбек кврдй Елубай мен К усбек Саршокыдан асып, каралары уз1лгенше карап турды жиналган ж урт. Аздан кешн: «Елубай оны шанына да ертпейдй Kyc6eKTiKi бос эуре» десш, колдарын 6ip-6ip сж теп, кун бата уйлерше тараган. «1 Майдын» орталырына бес шакырым калганда К ус­ бек KOfiFaH жок, Елубайды куып жеттм Куйыскан тште- cin келж калганда Елубайдын K03i канталап, алкымы icin кетт1. К ек aflFbipFa камшыны кемш келедй Сере к.а- зысы бар тунып турран айгыр уш таи асырранмен бабы- иа коле мс, узак шабыска шыдай алмай, тер буып, ал- FauiKbiaaft емес, каркыны басылып калган екен. 43

— Бл ага, куып ж егпм Fofl. Ызбен ат устшде жар- маспай-ак кояйын, сер к е т берпиз,— дед1 Кусбек. — Мэ1 Аласын!— Жудырырын керсегп Блубай. Ау- дандык тойдан сер кеш алып 6ip шыруын шыкты, ауыл- дыц дэл iprecine келгенде енд| онан айрылып калу бу- К|л аудан алдында ел1м емес пе. Котанга шауып KipeM де, колхоз бастыры Бейсенбектщ eciriiiiit алдына экеп тастай берем деп келе жаткан. Ол кандай мактаншак. Муртын шнратып койып, аудандык тойда «Отанныц» кокпарра берген ссркесш 6i3 жешп алдык деп аузынан тастар ма екен 6ip жылга дейгн. Кеше FaHa ат жалын тартып м|'нген Рысбектщ улы куып ж егпм деп серкеш бер дейдк- Алып Kepcin! Блубай ыза боп Kerri. Катар- ласып келе ж аткан курен атты дырау камшымен бас- тан тартып ж1бердк BipaK e3i де е ш н т , кысылып кал­ ды. Мэуияны бастан тартып калгандай KepiHfli езше e3i. Ж асы улкен адамнын жанына балаган аты ед1. — Неге урасыз атты бастан?! — Кет! Кайт! К усб екп н бойын аш у кернеп Kerri. Мэукеннщ атын уррызып! Елубайдын езш бастан тартып ж1беруге 6ip октанды да, токтады. взш !н экесшен де улкен адамга кол ж ум сауга бата алмады. Колындагы ceri3 таспадан ерген мойыл сапты камшысын жазып ж 1б ер т, атынын басын тежей берд1 де айгырдын он ж ак санын орай ж у­ ка шаптан тартып калды. Камшынын топшысы айгыр- дын жан жершен тисе керек, айгыр катты кынжылып кулагын ж ымитп. КуИрьтын шоштан етю'зш, бексесш 6ip KeTepin калды. Елубайдын жанына бул да батты. Узенг1 кагысып, катарласып келе жаткан балага псте- не карады. Тары акырды. — Кайт, жанын барда! Аттан аударып тастап, езщ- fli далага кангыртып кетермш. — Meiii TiiiTi лак курлы кермегешшз бе, Елага-ау. ©Mipi калтасынан тастамайтын eTKip бэюсш суы- рып алды Кусбек. Ж армасып, тартысканмен ала алмас- пын дед1 ол. Серкенщ салактап, шошандап келе жат­ кан сирарынан шап 6epin устай алды да, санынын тубш аиналдыра осып ж 1бердк KyHi бойы сш кп еге тусш, боршасы шыккан сан болппп К усбекпн колына келдк Муны ашу кысып, ызара булырып келе жаткан Елубай сеЗбей калды. К усбек курен аттыи басын бурып алып сыза ж енелгенде 6ip-aK 61ЛД1'. Кудай урды Елубайды. Серкеш н саны т уп л 6ip тал кылынан айрыЛ^аны — же-

шлгеш. Кайта куайын деп айгырдыц басын тар та туе™ де, токтады. Куранмен курен ат ж етю збгйдк бауырын жана ж азган малдай. Серкенш калрднын 6ip ccki ку- дыкка тастай берд1 де, 03i ауылга карай аяндап кетт'р Жарылып кете жаздап пеледи Намыс кой. «Отан» кол­ хозы кандай KOKip екен ендк «1 Май» колхозы 6i3re астар бола алмайды дейд1-ау будан былай. Такымына баскалы кабак шыттырып кермеген кек айрырдын куларын шай- нап, карнын жаркыратып жарып тастардай боп келе- д1 Елубай. К усбек «Отанга» ел 6ip уйы ктаганда жеттк Бул ке- ипккен сайын М эукеннщ куйрырына кыл баткандай уйрнде отыра алмаран, дал ага 6ip шырып, 6ip Kipin, тыкырши берген. А здан 6epi уйге юрмей, eciK алдында- ры арбага келш, шапанын желбегей жамылып отырган. Атты н тыкыры б ш н д к Мэуия орнынан турегелдк Тущ ы булактан OTin 6ip салт атты ж еле аяндап келе жатты. Ай тобеде, суттей ж ары к едк Мэуня атын тани K en i, карсы ж урдк К урен а т сумектеп тур. Басын шул- гып, пыскырынып калды, эл i тын. Таянып келгенде К усбек аттан тусе калды да, сер- кешн санын Мэуияра устатты. — М унын не, шырарым. — KepiHi3,— деп жымияды К усбек. К эзж де, кул к1- сж де мактаныш белг1с1 бар. «Отан» колхозынын куаты- на, курен ат картай са да шабысынан ж аны лмаган шын жуйрж екешне К усбектш K93i 6yriH жеткендей, eKi e3yi eni куларында. Мэуия жана тусж дк Кусбек Елубайды куып жеткен екен, тартып алура эл1 келмейтж болтан сон, серкенщ 6ip санын Kecin экелген екен. Бул — женгеншн белп'ск Мэуия Кусбект1 бурын «зымиян бала» деп жактыр- майтын. BipaK осы жаздан 6epi езрн тэу1р квре бастап едк Д эл осы жолы iiui эбден ж 1б 1дк — Жарайсын, балам. Азамат екенсщ. Колхоздын намысын ж1бермедщ,— деп аркага какты. МАКПАЛ К узп кара суык басталган кез. К ар 6ip ж ауып, 6ip epiii, жср квксокта. Кызыладырдын солтустж беткешн- дег1 сай-салага тускен карды н енд1 еритш Typi ж ок, 6i- 45

ptae-6ipi косыл ып калындап та, катайып та келедК Кунгей бет1 ала тетенек. Таудын басына шыгып кара- ганда, етектеп жазык улкен oip ак дастаркан жайып тастагандай кершедк Колхозшылар кора-копсысынын жыртык-Tecirin бу- тшдеп, отын, шептерш yfiin, кыс камын аяктап калды. вткен тер т жыл боны керген киындык пен таршылык eimi умытылар деп, мурттарынан куледк Карттар та- нертсц тесектен турарда, кешке басы жастыкка тиерде «тныштык бере гер» деп, TaiiipiciHe жалынып, жалба- рынып жатканы. BipaK кеп адамнын ж уреп эл|'куптк Сонын 6ipi — Мэупя, онын жес:'р калган eni келш;, кызы. Бурынгылар- дын TipiunniK казыгы еркек дегеш рас болса, ез к ш д т - нен алпыстан яскан e3i мен тертке толмаган Телеудсн баска тулдыр жок. Казтайды койшы. К а н т а дегенмен жиен гой. «Жиен ел болмас, желке ас болмас» дейтш бурыигы казак. «Ж елкс неге ас болмасын, майы болса; жиен неге ел болмасын, малы болса» деп тагы айтатын. Мейл|', тек Tipi журсшни. Мэуиянын жиен! деген аттын e3i кайда. Багызы 6ip уакытта осыны дэтке куат кыла- ды шал. BipaK уш улы, ушеуш ш ешкансысынан кем кермейтш куйеу баласы еске тускенде, iiui-бауыры ел- хиреп шек-карыны актарылып калгандай dip куйге ушырайды, ол кезде дуниешн бэрш умытады. тек атын ерттеп MiHeai де, жылкыга кетедк Егер осы ой малда жургенде келе калса, «баскасын койшы, бастары жас кой, Ултуган сорлы не болды екен» ден уйге кайтзды. Эйтеумр Талгаттан хат Ж1П келедк О а н да lUyidpumiK. Ж эне хабарынын 6ipiHen 6ipi жаксы. «Тынышталып келедЬ> деп жазган ж аздыгунп 6ip хатында. «Кузге карай кайтып калармын» дент! жуыкта ж!берген 6ipey- шде. Муны ест!'генде Мэуия туп л тесектен басын кате­ ре алмай калжырап калган Ултуган да куанып, журеп жарылып кете жаздады. С уй ретш п... суйретш п емес- ау, жаткаи жер!нен ушып турды. Сонан кешн кеп жат- пантын болды. Дуниеден де, т 1рш ш ктен де кудер узген адам уй iiuinin ез шамасы келетш куйтш шаруасына араласты. «Э ж ем дш ауру емес, уайым» дейтш Макпал. Талгаттан «кайтамын» дсген хат кслген сон: — Сол айтканым келмед1 ме,— деп Уркия мен Рах- химага ж еш сп к бериейдг сл. Ултуган Айжанды кушне 6ip per шакЦрып алады да, Тал; агган кслген хаттарды окытады. Сопус бастал-

раннан 6epi ез балалары нан, Ж андостан, арайын-туыс- тардан кслген хаттын 6api 6ip орамалга т ун ш , сактау- лы. Сонын iu iiiu e Талгатты н cofijc аякталган сон жаз- рандары Gip белек. — Мынасында не депп?— деп Айжанга устатады. Ол оки бастаган д а осыны ж ака естжендей ынтыга туседп Б 1раз жерге дешн барган сон, жарайды, болды ендк мына к а р а н ы н кешн окып берерсщ деп кайтадан орамалга туйш , жзстырынын астына тастайды. Сейп'п, кешл! 6ip ж адырап калган кезде туда бойы тунгышы Доскей келж тура калады кезж ж алдына. Буыны кай­ тадан босайды. Bipece М аксут. Ол е сж е тускенде «Те- леужанды кере алмай кетпн-ау, кулыным» деп ешрей- дй Гей-гейш тартып 6ipa3 отырады да, «кудайгэ тап- сырдым, карактары м. Ke6iH кигет'н келмессж, кебенек кигенш келерсш» деп токтайды. Ултуранды калжыра- тып бара жаткан келдененнен кслген ауру емес, уайым. Макпал тауып айткан. Ы р ак осы уайым \"тубш е жетпе- се... деп коркады келшдер1 де, кызы да. Э неуп 6ip эз1рде кара дауы лдаты п суы к жел 6ipep кун ycKipai де басылды. Кун кайта жылынды. Ж аз кай- та шыккандай, шыбынсыз куз. Кун суыткан кезде Мэуия- нын ойына жылкы туей . — Жылкыны жонга шыраратын мезпл жакындап калды, балалар,— дед! ол 6ip куш баскармага келш.— Уайымдай бергенмен бола ма, шаруанын камын ойлау керек. бл ген иррлмес, ешкен жанар... Шалдын муны айткан ce6e6i, кенсеге Kipin келгенде ¥ркия ж ал газ, терезешн алдында Tepic карап тур екен. Бул кезде Доскейден б 1ржола кудер узген ол. Bepi Ка­ раганда атасынын кезш е жыларан сиякты керж дк еш сынык. Мэуия, А гыбай шал, К усб ек ymeyi биыл жылкымен 6ipre жонга баратын боп белпленген. А гыбайдык ашык кундер! кунд!з атка MiHin, ж ылкыга кез салганы бол- маса, KSMeri аз. Колын а н онан баска келер1— коста ка- лып ыстык nicipy. Барлык салм ак К усбек пен Мэуия Fa туседк Баскарма жылкьгкы кыскы epicwe шырзрура эз1рлс- Hin жатыр. Ж ылкышылар кыскы кшмдерш TinTipin, ау- ыстырып киет1н im кшмдерш ынгайлап, б!рэз куннен 6epi Ma/iFa шыкпап едь Бугнг танертеа Мэуия атын ерт- теп Minin, малдын TyriH байкайыншы деп аттаныи кеткем. Онысы ж аз жайланран арык-туракты, алрашкы 47

суыкты кетере алмай, бурсендеп калагым nopi курганды орталыкта алып каламыз деп ipinTen жургендерге барып кермек. Ултуран ecia алдына шыгып кун шуактап отырран- лы. Аудан жактан келетш жолдын устшде 6ip салт ат- ты KepiHfli. Э лгией болмай жакындап та калган тэр1з- дь «Шауып келе ме мына ппрюн» дед1 Ултуран. Даусы куб1рлеп 03iHe де эрен еси ледк Анау е й етеп далактап, астындагы атын ею такымын ж аза-жаза тепюлейдй Кулаш тап камшыларанда колтыры колбан-колбан ете- Дь MiHreHi шабан 61'рдеме ме, элде эбден болдырган жануар ма, терт аягы терт ж акка кетш шаба алмайды, кара терге TycinTi. Ж ылаумен кезшщ нуры тайган Ул- TyFaHFa келе жаткан адам далпылдаган каракус сняк- ты керш едк С алт аттынын кырдан асып тускенде-ак шуйшиллеген айгайын кемй1рдщ муюс куланя еспме- ген-дь Ауылдыц шетше келш Kipren сиякты ед1, бегелш шыкпай койды. Bip уйге тускен шырар дей салган кем- nip. Ж ок, тускен де жок, токтаган да жок-ты ол, ауыл- дын катын-калаш, бала-шагасы алдын орап жург1збей кой Faн. Уй арасынан 6ip топ адам шыга колд!. Орталарында 6ip гана салт атты бар. Атынын болдырраны сондай, жаяулардан оза алмай келедк Бас орамалдары желбР реп, кейлсктершш етеп' шубатылып, arruF a жол бер- мей шубыра xcyripin келе жаткан осы ауылдын эйсл- дерк Квлдененнен 6ip топ адам косылды. Олар кос балдакка суйенген Ракыш, аярын санап басатын Бакен, онан эр! умтылса басы айналып жырылып кететМ бар онын. Ен жуйр!г1 — он ж ак жешн белше кыстырып ал- F3H Ы скак. — Ш уйшшк.. myflimiii!..— жамырай шулайды бэрк — Телеграмма!., телеграмма. Bapi Ултуранга карай ж уг1рш келедй EKniaaepi Мэу- ксн yfiin кетерш тастайтындай. Ултуган елен еттк «Не дейд1 мына илрюндер!—■• Ж андармен калбалактап, суйретЫ п турып жатыр ор- нынан,— Ш уйшнл дей ме?» Сейткенше болтан жок, улаган-шуларан топ келш ' калды. . — Шуйп'нш], эже, шуй!НшН.. Ултуганнын ж урен жарылып кете жаздап тур. Ti.ni курмелш калтандай сейлей алмайды, сейлей алмай турран жок, аузына сез туспей тур. Д аусы да шыкпай

калды. Ke3i ж асаур ап, epui кемсендей беред1 тек. ©не- бойы калтырап кеттн буынын баса алмайды. — Не? Н е ? - дейд! тек. — Телеграм келдь — Ол не? — Балакыздан хабар келдк — Кайсысынан! Доскейден бе, М аксуттан ба? — Талтатыныздан, Талратыныздан. Талгатты н майданнан келу|' осынша дурмек туды- рар деп ойлатан жок-ты Ултуран. Ауыл кыдырып кел- гендег!сшдей, немесе ауданга барып кайткандарысыи- дай, 6ip куш Kipin келер де, пальтосын шегеге iain, столга отыра кетер деп ойлайтын Ултуран. Онын ecinen хабарсы з Д оскей мен кара катаз келген М аксут кетпей- TiH. «Талтатж ан аман-есен келер-ау. кудай керсетсе кв- pepMiH-ay. А н а у екеуш айтсайшы» деп кейде онаша отырса да дауыстап ж!беретш. — Талтаттан дейсшдер ме? Р ас па?— дсп аузыи там- санды, «калжындап турсыидар ма» дсгемдей кудштене карайды. — Рас, рас, эже. — Не депД? — Шыктым дептк Уш-тврт кунде келедк — Кайдан шырыпты? К,айда келед1? — Мэскеуден шыРыпты.-Осында келедк Уш ш зге ке- Ултуран ecineH танып калрандай, эл1 тусш ген жок. Онын устш е ж урт кешке карай ж амырап косылеан козы мен койдай шулап, ештеме есНртпейдк — Тура турыкдаршы. Жвндеп айтындаршы. Не дедш- дер? — Токта-а-ай ту-у-ры нда-а-ар, мс-с-ен, а-айта-а- йын,— топтын ара-арасымен аярын толНректей басып кемшрдщ алдына Бакен келд1 манырап. Бэкенге ешш'м ештене деп алмайды, контузнясы бар, б1рдеме жакиаса ашуланып калады . О ндай кезде бок ran та, жудырыкпен nepin те жгёередк Онын сол мшезш б т е т ш ж урт cepni- лш те калды, дабырлаган дауы с та басылды. — Мем-е-е-ен а-а-айта-а-айын,— деп 6ip токтады да, смекейш жутынды Бакен. Астынры 6ip ж ак rici тугел колдан салган протез болатын. Устаттырып койран казы- Fbi жок, бос протез, кейде асырып сейлсймш деп, т М коз- ралранда алдына Tycin кететМ бар-ды. Сол т уск1р шыра келгеш гой. Оны Бакен колымен алып, орнына кайта