Тоқмырзин Қ. Үш кие

гон.— Ерден улгнп калтасына салып алды.— Буны жа- сатып алармыз. Ещи сен езщ ауылга барып кайтасын ба, кайтеЫн? Шынында тойга мал сойган дурыс. К.а- сапханадан алган келмеме етке ауыз жарн ма? — Бар демей-ак та, елге 6ip соканым дурыс шыгар' деп оплатам. — EKi-уш жандык экелсен, жетед1 гой,— дед! Уй- толган. — Эй, карагым, мен энтеуip 6eprenin тастамайын,— деп Ж аныл кулана кулдк Уйтолган Акзердщ тез арада кенш, Эбнге турмыска шыгатын болганына риза. 0 з ш щ ептш гш е, акылды- лыгына осы жолы TinTi K93i жеткендей. Енд1 алтын Tic- Tin акшасын сурау турсын, Эбидщ e3i бугаи борышты снякты. CoFan рнзалыгы сонша, к а з 1р бул KiM Kepinren- ге карап 6ip кулмей калган емес. Онысы «алтын TiciM- д 1 кердщ бе?» дегендей мактанышы едк Бул кылыгьг- IIЫК epciJiey екенш Ерден 6ip-eKi рет айткан. K.a3ip де сол эдетше багып, Ерден мен Ж анылга карай аузын ашып, сакылдай кулдк Жанылдын кулюсш костаган болып уза к сыкылыктады. — Ж экем, осы келнпн не болып кеткен? Сакылдап куле бередк— деп Ерден э з и айтып e;ii, Ж аныл да ка­ рап калмады. — Е, бул кулмегенде KiM куледк Кудайга uiyKip, торт жагы терт кубыла емес пе? Азаматы касында, абы- ройсыз емес. Баласы баурында. Эйелге ош ак басыныц амандыгынан аскан бакыт бар ма, жаркыным! Ылайым осылай бола бергей. Кой устш е бозторгай жумырткала- ган заманда...— деп, токтап ед1 Жаныл. — Ай, Ж экем-ан, езщ маладес KeMnipcin-ay... анада газетте жазыпты 6ip ку: «алтын TicTi эйслдш аузы тол- ган кулю» деп. Сол айткандай, к е л М н д ш «журт TiciM- д 1 керсш» деген ппгыл болмасын,— деп эзкп айтты Ер­ ден. — Е , мейл!, кайсысы болганда да сенен шыгын шык- паса болды-дагы,— деп Ж аныл тагы 6ip сершдг Содан кеГмн жэнс 6ip эзщ айтты,— Осы алтын Tic салдырткан онелдщ к у л ю а келе 6cpeTini шынында рас-ау дейм!н. Э л п Д ар и га к уд а ш да каз1р кулегеш-ак. Сэл 6ip сез айтсан. ыржалактайды да отырады. — Сендер кайдагы-жайдагыны айтып...— дед! Уй- толган api-6epi сыкылыктагап сон — Одан да ана шар- уаны айтсандаршы, акылдассандаршы. 96

— Акылдасатын не бар? Ж акемнщ жардайын 61'л- мей ме ел? Сол ж актан катынаскан машина болса, бер- гендерш сала келес!н,— деп Ерден акыл айтып токтады. Сонымен бугш п максаты орындалтан снякты болтам Ж аиыл ертендер ауылта ж урш кетпекке тэуекел еткен. / Телкозы былдырлап сейлеп, Ерден мен Уйтолтан ермек еткел! ерлйзайыптардын кам-харекет! дс, куа- ныш-шаттыты да, Timi penimrepi де осы балата байла- нысты болып алды. Олардыц ойынан кетпей мазалап келе ж аткан нэрсе— кертш-келемнщ ыбыр-сыбырына байланысты туыидай- тын кудштч ой. 3 cipece Уйтолтанта кшдш шешелж жо- лын бермедш деп, eiuirin алган Канипа кемшр Телко- зыныц жеке ойнап жургешн Корее болды, оны «Эй, асы- ранды!» деп атаудан жуз1 жанбайды. «Асыранды» деп айкайлап жатканын Уйтолтан т уп л , Ерденшн 03i де ес- Tiren. — Телкозы деуш кердщ бе! Ж ам ан иттщ атын «бо- pi6acap» кояды деген осы -ау,— деп анада сол кемшр Сакылдай кулш туртанын кергенде Ерден одан сонша- лы к т у н ш п neTin едт Алгаш кы эз1рде Уйтолтанпыц «yftfli жаца салынып жаткан мею рауданга алмастырып аламын» дегенше карсы шыкса да, осы созд1 ecTirccin, b3i келкнм берген. — Сен уйд| алмастырам деп едщ. Соны айта бер- генше жеделдетесш -ау деймш,— деп тез коне калганын кергенде Уйтолтан бутан тандана карап, вишен e3repic 1здеп едь — CeniH айтканын дурыс екен. Телкозынын eci Ki- pin калды той. Танымайтын жерте коные аудартанымыз абзал болар,— дед! бул. Осыдан кешн Уйтолтан потер алмасты ру жумысыпа шындап к!р!скен. К,аланын адам ен кеп баратын ж ер 1 орталыктагы колхоз базары болатын. Кулактандыруын сол жерте апарып жапсырып едк Ею кун еткенде-ак потер алмастырушы жет!п келдт Оны м де торт болмел! екен. «Ж ана жоспармен салынган, пален! артык, тугеш жаксы» деп, булардан акша дэметкендей ойы бар-ды. BipaK Уйтолтан ол аудаиныц ал! жур!п-турута онша- лыкты коланлы eMecTiriH айтып, бэспе-бос алмастырута KOiiflipai. Сонымен тез арада орл!-берл! шапкылап жу- р!п, бул шаруаны Уйтолтан тым шугыл тындырды. Оба- 4—3538

лы нс, онын тездеуж е бул калада танммайтыны жок Оби де KipicKeH. Алгашкыда Акзер мен бул олардынка- ланын как ортасындапл колайлы потерт алмастыруы- на катты наразы болып едк KefiiH Уйтолганнын онын тусж гесж , куптап шыкты. С е й т т анналасы бсс-алты куп iuiiiiAe Ерден ecni конысынан ж урт аударып, к е ш т Ауылга кеткен Ж аныл осында катынаган машннага уш -терт койды тиеп келгенде булардыи орнын сипап калган. Ж ан а коныека булар Kemin келгенде жуыкта б 1ткен уйге Keuiin коныстанушылар Timi квп екен. Эл1 суы мен газы да жхберкпмеген бул уйдщ айналаеы балшыкты, батпакты болып жаткан. Соны квргенде Жаныл: — Е. кудайдын азабы-ай! Каланын как ортасында- гы таза орыннан кашып, мандайына не ат тепт1 екен сонша?!— деп таныркады. Ерл1-зайыптардын пигылын Tycinrenнен кейш ол:— Мына жана конысын кутты бол- сын деп, ана терт койдын 6ipiH эруактарга арнап шал- шы!— дедк Ерден мен Уйтолган Жанылдын бул кылы- гына куанган. Eneyi де кемшрд1 б 1рден куптап, буп н п атаулы кунд1 6ipre етю зу уш ж Э д 1л мен Зылнкага ша- кырту ж1берген. '( &Ерден зуелден-ак жумыска ыждагатты, колга алган тындырмай тынбайтын жан ед1. Бауырларына бала салып, кен1лд1 б1рлегел1‘ кайраты мен каб1лет1 еселеп арткандай сез!нед1. Бурынгыдай емес, тамакка т эбеп де тузел1п, 6eTiHe кызыл шырай 6iTin, козы карынданып, етке шыга бастапты. Соны елден бурый андаган Эдхл Ерденн1ц жана конысында отырганда энг1мелеп едх. — Ереке, бныл денсаулыгын жаксарган-ау... дерек- TipAiH. курортка берген жолдамасын алмауынаа 6ip гэп бар е дк 'езш TinTi 6i3AiH бастыкка уксап домалана ка- лыпсын гой,— деп кулд1 Эд1л ujeuiinin, iui кейлекшен отырган Ерденн1н тулгасына карап. — Е, там ак ток, кейлек кек,— деп келе жатыр ед! ол. — К елж нщ багымы куштх-дагы. Эйтпесе бул шыр жугатын еркек емес eiceni тур 1нен де Kepinin турган жок па?— деп Ж аныл эз1'л тастаган. — Ж ок, Ж экем, бул тукымнын кыздары еркек- жанды келед!. А дал дэм1нд1 аузына баптап устайды.

Мына Kici езйин Зыликасын мактасын деп маган коз- гау салып жатканы гой,— деп Ерден де 6ip эзьлдщ ше- TiH шырарып едт Отыррандар жаппай кулд1 Ерденнщ квптен 6epri тауып айткан э з ш болгасын ба, элде ол нысанага двп тид1 ме, буларра косыла Э дйщ щ e3i де каркылдап, ракаттанып едь — Кейде бунып осылай тауып KeTeTini бар,— деп мойындады ол. — Eueyiu, айткандай-ак баж а екенсщдер-ау,— дед! Жаныл. — Баж а баж аны квргенде басы кышиды деген бар,— деп устемелеп койды жэне. Булардын жана коныска кешш келген кундер! эдет- тепден де ке)илд1 eTTi. Тек кана бата ырымыи ж асаган Ж аныл ауылды, маркум болып кеткен жандарды еске алып, д уга окыгапда гана Ерденнщ eciHe баякы бала кез1, тай казанра тары куырып отырран uieiueci елестеп коя берген. Б ул туралы талай рет Уйтолганра д а, Эд1Л- ге де айткан едк «Неге екенш бшмеймш, металл ко- рытатын nemTiit астындагы жалынды кергенде де бая- рыдэры тай казан астына маздата ж агатын шешемнщ отын квргендей боламын» деп, анада Эдш ге сыр ашкан. К,аз1‘р Ж аныл оиыц дастарканы на бата жасап: — Ошарыцнан от кетпесш, казаныннан ас кетпесш, к ар а орманын езщ е, урпарына буйырсын!— деп кос алаканымен бетш снпаранда: — Ж экем-ай, мына батаны ммнен уйренш едщ ?— деп толкып калды. — Б 1ргэд1р шешейден дары... тэшр KiMiien болушы едП Ж арыкты к осы батаны эр астын сонынан квп айту- шы ед1... кеше елге барранда TyciMe Kipin ж ур, бьлмей- MiH ел! эруак кой б1зден тие берсш , дэмете ме кай- дам.— «Б1р гэд1р кемшр», «6ipraflip шешей» деп сол ау- ылдын эйелдер1 Ерденнщ анасын атайтыи баяры сорыс жылдары. Ж аныл соны эл1 умытпапты. Енд1 ecine ал- ранда 6ipa3 эцпме айтып токтады.— Румыр бойы арман- дараны — 6ip ж аман неменщ насыбайынан сую сд1 жа- рыктыктын арзу болтаны,— деп Ж аныл Kypcine xy6ip- леген. — Адам баласын бул ж алганда устап туратын тек ум 1т, армаи кусайды foA. Есгнде ме, баярыда сенщ бала кезщде б!з «Уста кайнага» дейтшб1з. К ар асу ба- сында шым уйде туратын шал болды... — Каразым ба?— деп ед1 Ерден. — Д эл 63i,— дед1 Ж аны л.— С о маркум айтатын, 4* 99

6i3 амандык сурасак, «е, келшжан карагым-ай, адамныц y m't > влмей, 63i елмейд1 екен. Dip тал ум1т- ке i.iiiiin гумыр кош т жатырмыз гой» дсп. Онысы со- гыстан кайтпаган баласынан кудер узбей айтканы ед1 маркумнын. Согыс эбден басылгасын, Tip iaep слге ора­ ла бастаганда э л п жарыктык ауыл сэбетке барыпты. «Баламнын ел м ч р 1сш б ш п бер» лесе керек. Баска ай- тар долел i болмады ма, элде 6ip жолата кудерш узсш дед! мс, ауыл сэбет сонда уста кайнаганьщ колына кара кагаз бен баланын нэпредесш усыныпты дейд|-ау. Шал байгус сол жерде талып калыпты. Y mIt узбей жур екен гой, жарыктык. Содан е к н у т жылдай кол-аягы сал болып жатты да, кайтыс болды гой. Сол снякты с е т и шешен де...— осы жерде келгенде Ж аныл свз сонын жу- та койды. Ерден б ш п отыр. Uleiueci кэрш ктен де емес, наукастан да емес, кусадан кеткен екен. Оны кезшде езге туыстарынын да аузынан еспген снякты едп Енд1 соны мына кемп1р тапл да туспалдап отыр. Квн'лшз энпменщ жалгасып бара жатканын api бу- лардын айтып отырган киллер взгелер танымайтынды- гын ескерген Э д ш — Ереке, осы сенщ 6ip жаман эдетщ бар. Ылги да 6ip квц!лд1 отырыста ел1м жайлы, ел1 эруактар жайлы свз козгайсын,— деп энпмеге токтау салды. Бул ескер- ту ж асамаганда, шынында да осы еске алу 6ipa3ra де- Й1н созылатын екен. КешлЫз энпме осымен тез тамам- далып, енд1 магнитофоннан кен)лд| эуен шыга бастады. Эби мен Акзер кол устасып бпге шыкты. Буган Ж аныл уялгансыды. — K,33ipri жастардын эдетнау... мезнкс ойналса, кол устаса кететш,— дедк Ерден баганагы эсерден шыга алмай отырган. Кем- шрдш сезше селт еткен жок. «Шынында да адамды адам eTin, гумыр бойы талпындыратын ум1т пен арман екен-ay» дегенд! терешрек ойлап калып едь Сол туш ол туе керш шыкты. Bip гажабы туешде буккл eMipi дэл каз1рге дейш п куйш де квз алдынантн з ш п еткен едк Bapi де еншдепдей анык, айкын керш- Баягы бала кез1 екен дейдк Шымнан салынган уйле- pi бар, карамы аз Fana ауыл. К ектемп мезпл. Кун тус- тшке шыркау кетер ш п , тыкыр Keri бар тепсещй кыз- 100

дырып тур- Б унин сол карш адай Fana кара бала куй! квгалда жалацаяк шапкылап, козы-лакпен ойнап жур- геи кез1 екен. Bip танданарлыгы — осы вздер1 бауырына баскан Телкозы д а вз1мен 6ipre ойнап, бунын сонынан калмайды. Б ул — эке, ол — бала болып ойнайды екен. Содан 6ip кезде маркум анасы тай казан астына отты маздата жап>ш тары куырып жатыр. Телкозы мен бул сол тарынын куйр екппн сынайды екен. LLIeuieci екеуш е карап: «кулындарым, екеущ де eMipre тел козысын- дар FOfl. Е н д т ж ерде ы ры здык-неабелерщ ортаймас» деген свз айтады екен дейд1. Содан 6ip кезде буГнрш ыстык нэрсе куйд1рт бара жаткандай болтан. Караса, алып пештщ астында ак жалын лаулап жатыр. 0 3 i ко- лына узын KecKi TeMipfli алып Ж1‘берш, ау а жолын ашып ж 1берген еде Пештщ асты гурщдей ж енелдь Коз карат- пас жаркыл, бетке coFap аптап бш н е д к Bip кезде бай- каса, касында Телкозы тур. Киылган кара мурты бар ж ас Ж1ггг екен дейлс «Эке, Б ауы р егп де вз маманды- Funa yfipeTTin foA. М еш де касына алшы!» дейд! элп. Ерден колындапя KecKi TeMipiH баласына устаты п: «эуе- Л1 пештщ ау а ж уретш жолын ашуды уйренсен, балкы- тушы болуын киын емес, балам» деп, 03i баспалдакпен жогары ерлеп барады. Bip кезде артына караса, соны­ нан Телкозы да к е л т калыпты. Сейткенше болмай ба- ласы ко;имп кундепсщдей бунын аркасына жармасын алганы. BipaK элпнщ кауырсындай салмапя жок- Бул еш ауырсынбай ж огары шыпяп келедй Телкозы кунде- лш т1 эдетшше аягын Te6inin, «ш уу, ш уу, кара нарым!» деп айкайлайды. Bip кезде байкаса, eKeyi болат балкы- маны HayaFa куйып жатыр. Э лп н щ кызуы алые тур- ганнын взшде б у т р ш кыздырып, ыссылататын сиякты. Ерден енд! кызудан кашкалактайтын оймен колын Ыл- теп, KeftiH merinreH едк Сыртынан келш 6ip эйел адам «эй, эй, Ерден! Эй, шал!» дейд!. Ерден селк етш шошып оянды. А яры ж ерге тимей, курдымга кулап бара жаткандай сезшген еде Оятып TypFan Уйтолган екен. — Эй, саган не болып жатыр. М ундайын ж ок ед! рой. Бастыгырлыктын да, былдырлап сойлеп жатыр- сыи,— дед!. — Кап, 6ip жаксы туе Kepin жатыр екем,— д ед 1 Ер­ ден, Tycin api карай коре алмаганына екшш. Тан эбден атып, уйдщ imi ж ары к болып калган екен. E aai 6ip шамадан кейш бул осы ж ана коныстан алгаш

рет epin, езш щ бала Ж1пт кезгаде тапкам кэЫбше бара- ды. Ол YflmnFaHFa жанары шым-шытырык тусш жорыт- ты да тур ег ел т, Kiiiiie бастады. Ж убайы балконды ашып ед1, сырттан ж ана таннын саумал самалы enin, коюрек- Ti ашып коя бердк «MiHe тары 6ip тан атты» деп окла­ ды Ерден, «бул тацнын жалпы адамзат баласына кан- дай бакыт экелерш ешк!м де б1лмейдь Мумкш ол же- келеген ж андарга FaHa бакыт экелер, мумкш жалпыга б1рдей жарылкаушы болар. Атар тан мен шырар кун еш ж мд1 алаламайды рой. Ал жаксылыктын адам тан- дауы MyMKiH бе?» Ерден завод шарбарына енгенше осындай кызык киялдардын жетегше ерумен болран едк

Ш УАК, Ойыл езешнщ ж аркабагы па салингам аумакты ау- ласы бар уш -терт уй биыл ерекше сэулеттг Айналасы Kiei бойы етш тактаймен коршалган. Корш ау imi тол- ран балапан алма агаштары, жемю-жидек буталары. Ол араштардын май айыныц орта шешне дейш алку- ренденш ep6ireH 6ypiuiKTepi енд1 куш жеткесш аппак гул боп ашылыпты. Булар манайына ж упар Fana емес, шуак, TinTi куаныш себелейтш тэр1зд1 кврген кездерд! суйшшире туседк Кун сэскелшке таяла ж уан курсагын сипай тыска шыккан Асаубай осы кезге дейш елеус1з еркен жайран жемгс араштарыныи 6ip тан аскан бойда аппак HypFa малынганын Kepin, танданып та, Te6ipeHin те калды. «ИПркш шуак, неткен кереметсщ? Q ai табираттын 63i де cenin куд^ретгшй сезше кояды-ау. Осы ш уак 61т- кен неге ж аксы болды екен? Bi3 foA шуакты тек куннщ жылуы деп укпаймыз, оныц Typi квп. Турмыс шуары, бала-ш ага шуары... мен бул екеушен де каз1р кенде емесп1н. Тек дэй1м солай болтай! А л, дос-ж ар, акыл- парасат шуары д а шушр меш жары лкауды умытпапты. вапрдеп жаксыныц бэрш адамды ракатка белейтш ш уакка тенесек, ол жы лу эрине таласы ж ок, ш уак бо- луга керек. Ендеше, мен осы шуактын кай-кайсысынаи д а кенже калмай журмш -ау. Осы адам foA ш уак ушш жаралып, айналасына жылуын твгумен етедй Содан ез1 де бойына жылу жиып, 6ipeyre де нур сэулесш тегедй Сейтш 6ip-6ipine жылуын, шуарын тегу аркылы еркенi всед1, гумырын узартады. Сол румыр адам зат румыры- на жалгаспай ма? Иэ, ж алгасады. Ш уактар аркылы г а 11а кулш т1рлш uirepi басады. Соны Lnrepi бастыру- шыныц 6ipi эрине мен! А з ба, кеп пе, мен де корамныц тегершегш алга жылжытура эсер eTin келемш. Рас, кен- 103

кейде пендеш ш пм де бар. Артык-кем coFbin жатар ке- 31м де кездеседк BipaK мен олардан Kctiiii сабак алып, катемд1 тузетш отырамын. Мен... койшы осы бостан-бос дудэмал ойга берми-ешм не? Одан да ертенп, арры кун- дерд!'н камина Kipiceflin. Фермаларды да аралап eTyiM керек екен-ау. Ж айлауларды, шабындыктарды да 6ip cy3in muFy абзал болар». Ол cid колын алма кезек сер- меп. дене тэрбпесш жасады. Bipece енкейт, 6ipece шал* кайып, курыскан буындарыныц канын таратты. Е ю к а- рынын босаи тарткан булшык етш кезекпен сыгымдап байкады. «Кептен 6epi кара жумыспен айналыспаган- fliKi-av. Адам баласы жан ракатыиа да эбден уйреюп алады. Аузына дэмд1 ас тигенш, аркасын шуак суйге- Hifi унатпайтын пснде бар дейсщ бе?Ь деп ойларан ол гулш TinTi мол ашкан алма арашыныц жанына келш: — Пан-пай, шуактьщ куд1рет1-ай! Жанды-жаисызды масайратасын-ау. Осындай ракатты силамасан, сеж KiM сагынар едк— деп iciHren 6eTin сипап турып суйсше дауы стады . Содан кеГпн ауыз уйге тая у жерге карылган агашка б ек тл ген аспалы куманга барып, салкын сумей жуына бастады. Аласа орнатылран аспа­ лы куман астына енкешп басын тоскан ол жуынып жаткан бойында, уйшен сыландап шыгып журген К,а- нымгулд! кердн Басы еткен тунп' пикш ктен Manripin турса д а, эйел кврсе 6ip суктанбай калмайтын эдетп- мен: «Аргымактай орруын карашы пмркшнщ!»— деп суйсж дк Сосын кул!мЫреп, аузына толтырран суын ку- рек TiciHiH арасыиан созылта ж 1берд1. Осы эдеттч жа- сында ауылдын 6ip сайкымазак ж !г т н е н уйренгешн ойлап, жай жымнды. К ацгалактап ж у р т еткен тунг! конактарын калай шыгарып салганын eciHe туЫрдК Арыз тексеруге тары да Келаман келгеш мундай жаксы болар ма! Оцайырак кутылганы абзал ic. Бурынры жат- танды ж ауап кайта жазылып, арыз жазады -ау дегсн сез1ктшер кенсеге шакыртылып алыпган. O.iapFa сурак б е р ш п , тусш ж тсм е тузклген. Ссзжтиперге Келаман кел- те де болса, Kecip.ni, кеж 1р сейледк Мемлекеттщ Teriii жаткан каржысы жок. Осы арызды тексеру yrnin пэ- ленбай адамныи уакыты кетть Пэленбей бет кагаз жа- зылды. Ойлап турсац, сонын 6api акша! Айтысына Ка­ раганда, А саубайды ц мерейш кере алмай, беделш ту- ciprici келгеидер жазран жалгаи шатпакты тексермесе де болады щ еп . BipaK Келаман ак-карасыи айыруды басшылардан ез1 суранып алыпты. 104

Келаман ayeni едэу!р адуындап, ж ур тка урсы п ал-е ды. Онын ocipece назарын сала карараны — Аязбай. Омы езшше жаскандырамым ба деген пирылмен кезш куджтенс кадаган. BipaK Аязбай одан ыгыспады. — Арыз тубш де шыккан ж ерш е кайтып келш, оны тексеретш адам арыз жазылган KiciHin камкоршысы бола берсе, батылы ж етш KiM шыксын!— деп ол сылк- сылк кулдк Бунын мыскылды кекесш кулкЫ Келаман- га шаншудай тиген едй Ол кы зарактап, ыршып тустг. Акырында даусын бэсен стп , жиналгандарды сезбен арбады. Д уркш дете арыз тексерудщ канш алык шырын екснш дэлелдеп, отыргандарра «шарымда шаруамыз жок, б1здж катысымызсыз жазылран дом алак арыз» де­ ген тусш ж темеге колдарын койрызды. О сы кым-куыт шаруанын ойдарыдай тынранына Асау- бай патты куан баса да, Келаманды ризалап ж 1беруд1 ойлап жасаган конакасысы ед! бул. Кызды-кыздымен 6ip-6ipiH кошаметтей отырып, eflayip Ылтесш ж 1берш т1. Асаубай Канымгулдщ конактарды еркш билеп, есш шыгаргаи кылыгын ойлап, риза болды. «ТЫ нен де, ко- лынан д а келетш эйел-ау... эттен, вз тен1н таппай...» Кенет ойына Хамит тусе калганы. TyKipin ж1берд1 сол кезде. Караптан-карап элдек1мге ызаланды. Бактыбайдын акырын айткан байсалды ce3i ойына Tycin, онын кескш- кейш кезше елестегенде кеш'лшде элде 6ip ащы е кМ ш ohhf3h. TinTi Бактыбай жнналыста айткан 6ip кагнда да кулагына кайта жаипяррандай болды. «3 p6ip кыр- сыз басшы — киянатшыл, ap6ip мансапкор басшы — на- дан. Айиаласына ж аплмпаздар мен ж алтактарды топ- тастыратыны да содан» деген ед1 ол. А саубай тутанран ашуын калай басуды б 1лмей, аула мшнде сендел in жур. Ол гулдер1 бэр!неи де repi K©6ipeK ашылып, ак ма- мык жамылгандай улшлдеген шие арашынын жанына келш, сан-сапат жабайы аралар Tipiuwirine тандана карады. Bipece шиеге, 6ipece алмага конып, устерш е гулдщ саррыш тозанын жуктырран Kyfii жанталасып жур. Бейне бар гулд| 6ip сэттте аралап, барлык нэрд1 6ip мезетте сорып алура асыгатындай. Bipinen екшипа- не комагайлана конранда, осынша мол дуние жетпей- тждей, элплер кыркыса таласып та калатын сиякты. Мундайда жен1мпазы злы зш куып береди Кайдан шы- ратыны белгю з, элдекайдан, д уал устшен асып ушып 105

келш, аралар осында узмпсаз конып жатыр... конып жатыр. Эйтеуф арпалысы бкпейтш кым-куыт талас Tip- Л1к. Осы KepinicTi тамашалай карап тургап Асаубай ке- нет каркылдай кулш ж1бердк — Эй, Караквз, Караквз! Мына кара кызыкты!— дед! аулара жана шыгып, есшеп, куннщ втк1р сэулесГ иен кезш аша алмай тургап эйелше. Сылкым баскан отыздардагы келшшек куйеуш мыктай к е л т катарлас- — Кайсы, ол не? 0 й, араны айтасын ба? Туу, кы- зык дегенге келсем, внес, ара кермегендей,— деп, Ка- ракез ерше свйлед1. А саубай колындагы шеппен карны бултнган сэры ала араны туртш калды. Гул шырынына той Fan ол ко- лапайсыздана кнмылдап, тостаганшадан кулай бере ушып Kerri. — ААынаны кердш бе, к1мге уксайды? — Юмге уксайдысы Heci? Ж абайы арага уксайды К урсакты сэры ала ара жана конран гулш щ imiHeH устж е тозан ж уктырган куш кернплес гулге шыга бер- генде, OFaH ж щ ш кел еу коныр ала ара карсы ушырасып калды д а, eneyi гул тостаганшанын imiiifle шайкаса туей. — К ара, кар а!— д ед1 Асаубай куангандай, эйелш epiKci3 жакындатып.— К ара кызыняна. Кыркысып ж а­ тыр. 0Mip суруге талас дейд|‘ бунын атын! Bip-6ipiH ж енке алмай, елкпей беркпейтш турмен шанкасады. Карашы, кызык емес пе, э? Эй, табигат-ай, кандай уй- леы м дь кандай керегар жаратылран! Bip сэтке карап турсац, дуниеде 6ip-6ipiHe кас, карсы ештене жок, 6api ж уптаскан, ж угыскан, урыскан деп ойлайсын. ©л, енд1 сондай болса, мынау не? Кыркысып жатырган ж ок па? MyMKiH дуниенщ кызыгынын e3i де осы карама-карсы- лыгыпда шыгар, э? Эйтпесе 6api б 1рдей теп-Teric, 6api б 1рдей тэп-тэтт1 болып, адамды жалыктырып Ж1беру1де т и к кой. — Ии-ии, онда не тур ал? Кайдары 6ip аралардык тебелесш ... кутырасын-ау... аудандагы мыкты дерекйр атанрасын,— деп К араквз 6ip жагынан куйеуше эзглде- ген болып, мактауын да е с г т р д ь Осы аркылы езж щ д е айдынды екенж байкаткандай, Kepuiici Канымгулге дауы стады ,— Эй, суду келшшек, 6epi келсейнп, алыс- тан актулю дей булгактамай... 10S

Канымгул шуакка карап кезш шала жумып, аузын ашканда, из1'лген апиак -потер арасынан бу л ак сылды- рындай дыбыс е сп л д г Ж асанды лау болганмен, эдем1 кулю. «Актулж дей булгактаган» дегем сезд 1 6ip отыры стг Асаубай о с а Канымгулге айткан. Ептеп домбыра шерте- Tiiii бар А саубай кейде м эж ш стер дс кещлденш отыр- ганда, 6ip-eKi туйдек елен тастап ж 1беретж кабж еттен де кур емес-Ti. Ж ан апл 6ip жол сол елецнен калган журнак. Бастапкы да бул д а эж ептэу1р елен боп шык- кан едй енд1 журтты н аузында сонын 6ip тармагы мэ- тел болып калыпты. Эрине, бул сезд 1 есту Канымгулге ынгайсыз емес. KyuiHe элденеше естюе де жек кермес сдк Онын ш ж д е ез!мен сырлас, сыйлас болып кеткен Каракез Асаубай аузынан кагып алып айтса, шарасыз жандай куптап куле береди Турленте, кубылта куледк Тепнде Канымгулд1Н кулуж де адамды елж1рететж 6ip снкыр куш те бар. Эйелдж биязылык, ер адамды тар- татын тылсым сыр жасырынып тургандай унж де. — Неге танданып жатырсындар сонша?— дед1 Ка- нымгул А саубай мен К ар акездж арасынан сыналана карай. ©3i де элдеб!р гул жупарына ук с ас э т 1р шшмен А саубай мен Каракез тынысын кытыктай 6epin. 1 — Тапшы, KiMre ук,сайды?— д ед1 А саубай eKi ара- /нын арпалысынан кез ж азбай тур а, 6ip колымен Ка- нымгул мыкыиын сипап. Канымгул кыстыга, сылкыл- дай кулдй Кулген боны ш алкалап, мыкынындагы А са у ­ бай колын акырын HTepin тастады . — К удай шебер, не айтып тур десем,— деп бул да эзйпге бурды. Ш адыман кулкшше туншыга К ар акездж иыгына асылды.— Сен екеуж е уксайды,— деп койып калды сосын. Онысы Хамит пен А саубай екенж ойла- ганда ез1 де ерттей кызарып кеттй — Таба алмадындар екеуж де. Утылдьждар. Утылыс- тарына не телейсщдер?— дед1 А саубай cohfli жылда- ры толыса тускен денес! селю лдей кулш, жылан кезде- pi келж шектж тула бойын 6ip шолып е т п де онын ша- шына жабыскан гул жапыракш асын саусапямен шертш ж1бердк — Калауынды телейш,— дед1 Каракез астармен — Ен болмаса айтсайшы юмге уксайтынын. Канымгул, сен де телейсж, иэ? — Койшы-эй, байыц екеуж нщ ауыздарыннан телей- сщнен бетен сез шыкпай ма? П ара, пайда тауып дэнш- 107

ксн екенандер, туге! Одан да конактан калган саркыт- псн бас жазайык демейсш бе? — Эй, эй, кара, Асаубай! Мына келшшектщ аузы калан-калан ашылады, э? — К аны мгулдш дурыс,— дед1 Асаубай,— кулбйгге- лсмей, турасын айтады бул. Менщ баромет1р1м гой, журттыц пирылын мен осыган каран айырамын. — Ж уртты ц аузына какпак бола алмайсын. Пэлси- ше аптты дегенге коргалай берсек, кун кере аламыз ба?— дед1 Каиымгул. — Ж э, койшы, керерм1з басымызга тускенш. Сеней ештеце дэметпей-ак койдык, Каиымгул. KiMre, неге уксайтынын айтайын ба? Мынау сауда базасыныц кой- масы деуге болады,— дед1 ол гул жамылган талды нускап.— Ал eiw i мына кыркысып жаткандарды езде- pin танып алуга болады. Кейде мен бар-ау,— деп А сау­ бай кун астына карай сыгырая карады. Сол кезде ол кезш 6ip ашып, 6ip жумган таргыл мысыкка да уксап кеттк Онын кимылын андып турган Каиымгул бугаи мырсылдап кулш ж 1бердг— Йемене, сендер маган сеи- бейЫкдер ме? Шын айтам, кейде мен жан-жануарлар мен ес!мд1‘ктерд1 де адам га уксатамын. Осыныц 03i кызык емес пе, э? 1с 1нген бет-аузын укалап, есшеп турган Хамит бу- лардын даурыгынкы ундерш ecTirecin, epiHe басып 6epi козгалды. А саубай га уксагысы келш шалкая, кердец- дей ж уретйп бар ед1, еткен тунг! imicTiH сонынан журе- ri кагуы оны уакытш а умыттырып ж1бердг — Асекец бэрщд! кары к кылып тур гой!— дед1 жа- гы мпаздана жымпыи. — 0зше-ез|' жететш адам сейтпей кайтушы едН— дед! К аракез. Бул да «Асаубай айтыпты» деген коп сез- дердщ 6ipi едг «Мен ез1ме ез1м жететш адаммын» де- reiifli осы Асаубай облыстан келген 6ip уэм лге айтып- ты-мыс» дейтш свз лакап болып тараган. Cipa узки : «Совхозыныз бай гой, езШ з де одан калыспассыз» деп эзм д есе керек. Ж анагы сонда айтылган жауап екен дейдг Осыны Каракез p erri жерж де кайталап ескету- Ыруден жалыкпайтын. К уй еуiniH, «тауып айткан» сез1 ретшде e 3i cyflcine кайталайтын, — Ж уртты ц epicerin кермейсщ бе? Так атпай ж ем 1с агаштарын да кутш-баптап... арасында эзм ге де уакыт тауы п жатыр,— дейд1 Каиымгул эдетшше еркшсн кагы-

Пай-пай, сен де айтаеыц-ау... Мен баганадан 6epi сырттарыннан тындап турмын гой, Э л п сауд а базйсы- ныц мэселеп гой шеше алмай арам тер боп ж атканда- рын. Эй, катын!— деп Х амит Канымгулдщ иыгына ко- лын салды. — И-ии, кетил opi ж арымагыр! Катыны neci, адам- нын ж урегш е тап-тастай кылып...— деп, келшшек куйе- yiHiK колын nepi итердь «Мына акымак 6i3fli TinTi есекплге айналдырып тур- ган-ау» деп ойлады Асаубай дереу. Содан кешн Хамит­ ка жаратпай карады. BipaK ол буны андаган жок. Бе­ зм ен лага бердк — Ehe-hehe! Катын десем, ж аратпай калады мынау, Асеке! Э л 1 баягы кыз кунш кексейдг Баягы дагы осын- да ен 6ipiHiui рет медсестра болып келгендеисш дей... alia-ha-ha! Катын дегенд! ecTirwepin келмесе, куйеуге неге шыгасындар ой осы, сендер эйелдер? Э л п той-то- пырда да осы ауылдын кейб1р мэдениети сы мак еркек- Tepi катындарды «кыздар» деп сейлейд1, эй. Ну, хоро­ шо, мен келКейш OFan. Сонда кыздарымызды калай деп атаймыз? — Эй, соныц 6opi картаюдан кашкандык,. ©здершщ cap карын катындарын «кыздар» деп атаса, оларды 6i- реулер «ж!пттер» деп атауы керек-дагы. Осы ауылда 6ip жецгей уш жыл бойы ж ирма тогызда болып ж ур ш п — Бэкеннщ уш н деп жецгем!з foh,— деп кулд! Ха- — Энекей, сонда тогыздын алдындагы жерма yiuin — Асеке, 613 картаймауымыз керек,— д ед 1 Хамит.— О сы анада ж урт айтып отырды, «адамды он бес-жерма ж ылга жасартатын дэр1 бар» деп. Б13 мына Канымгул- ге сол дорiнi таптырып imyiMi3 керек. Асаубай буган жауап катпады. «Антурганнып бала- шага курлы акылы жок. 1шш-жеуд! гана б1лед! кары- ны шермига»,— деп ойлаган ол Хамитка жирене к ар а­ ды. BipaK буны андаган Хамит ж ок, бурынгы багыты- мен заулап тур. — Асеке, анга шыгып кайтсак кайтед!? Каракуды к ж акта Knia каптап ж ур дейдь — Л ап * есеймей турганда обалы канш ама!— дед! Канымгул куйеушщ жаман пигылына токтау салган- дай. 109

— Даланыц ацынын да обалы бола ма? Ескш ктш коз карасы Foii,— деп Хамит меюрене кулдй— Жлпттср ептеп аулап турган кержед1 гой. Шашлыгы дэмд|, сы- рамен тэбепш и жаксы ашады, эйтпесе кызылсырап ба­ ра жатканымыз жок. «Топас жарыктыктыи айтып турган сезж караты . Осыган кор болтан Канымгул-эй!»— деп ойлаган Асау- бай бурыла 6epin тары да алма агаштарына карады. «Осы еом дж тер де 6ip-6ipiH жек коре ме екен» деп ой- лады. Бул ойыныи эбесп гж е 031 жымиды. — А ра демекш1, 6 i3re бал арасын ecipyre болады, Асеке.— Хамит Асаубай ундемегесж, алма агашына yiii- ле карады.— Асеке-ау, сен уламап на едщ? Курттар Ti- pbiinTi foif, Mine, гулге Kipin барады.— Ол жыбырлаган к1п-к1шкене ак карабас куртты алаканына салып кер- ceTTi. Enevi осы арада жем1с агаштарынын курттарын ка- лай улап курту керекигж узак сейлескен. Эцг1ме ара- сында Асаубай ертен ауданра баратынын, тетеише ашы- латын бул бюрода каралатын мэселе езж е байланысты екенж айтты. — Тары да анадагыдай... усак-туйек б 1рдеме шы- гар,— деп мэн бермей сейлед! Хамит.— Сондайды уй- ымдастырып журген 6ipey бар, тегй Астыртын кимыл- дайтын ку. Тексеру керек колтанбасын. Балдарына арыз кенлртетж ата-аналар да бар дешй. Балдардыи дэптерж кар ау керек ед1кызыкка. — Астыртын емес, аты-жеш бе л гш адам. Аязбай- дан сезж алам. — Уйымдастырран ба? — A hhfhh б|‘лмед!м. BipaK анадары жнналыстагы кым-куыт айтыстын кугыншысы снякты. Анада сол емес пе, «директор курылыстын бар акшасын жеп койды» деп айкай uibiFapFaH? — CoFaH бара койганы ма? Bipre iuiin, 6ipre жеп ж ур ж , мунысы .сумдык екен онда.— Хамит Аязбайдыц кылыгына т у ц ш п калды. — М ен1мен Ty6i келке алмайтынын басында-ак бай- кап efliM,— деп Асаубай будан б 1рнеше жыл бурынгы окиганыц койнауына сунНгендей, кезж жумып ойга кетт|' 6ip сэт. С-онда алдынан осы совхозра алгаш ка- дам басуы , карбалас TipiuiniK т!з1л in еткен... по

/ Асаубайдын осы «Уланбел» совхозынын топырарын алгаш баскам кундер1 едь Ж ана гана кызмет жасай бастаган директор эбден тан ы с-бш с болып алганш а конак^а шакырган жерлерден де: «03ip кол тимейдк шаруашылыкпен жете танысып алайын»,— деп сыпайы бас тартумен кутылып журген кезь О ган келген бетте- ак жанашыр жакы ндар табылып, олар уйш Keiuipin келмей турганда ж анадан езш е лайык уй салдырып алура кенес берген. «Бурымгы днректорлар осы уйдем жогарылап кеткен жок. Bapi де темен кызметке ауыс- ты. Кутсыз болды-ау деймш. Сен езш е арнатып сал- дыршы!» деген олар. Буны еспгенде эуел1 А саубай эшей- ш мэн бермегендей кулсе де сонынан ойланып калган. Сейтш езше арналган уйдщ жобасын ауданра 6ip каты- нараида алып к е л т едь О л 61'ткенше бала-шагасын ал- дырмайтын болрандыктан, Kencenin жанындагы 6ip бел- мен1 босаттырып, сонда туруды жен керген. Iuiiu тэртш- теуге курылысшы xcirirrep шакырылып, кы зу жумыс бас- талып та Kerri. Э уел 1 прораб Аязбай уйшен шай (шумен беюген дос-жар кенш ара-тура шакырумен белмесше к е л т , там ак nicipeTiH Гулдэурен аркылы да шындала берген. Сондай 6ip онашада А саубай Гулдэуренге эзшдеп, кулген. Онын тупк1 ойын тусш ген т у й а к п келшшек те шарасыз мойын сунгандай халде едь А ппак TicTepiH керсете, жанарын 6ip ж арк еттзгенд е imKi ce3iMin ipi<e алмаран Асаубай: — TicTepin кандай эдемП К улг1зш койып, ракатта- на карап отырура болады екен,— деп эзшдей салган. — YueMi кулш ж ур у ymin адамнын тер т кубыласы тугел сай болу керек дары,— деп келшшек те б1рдеме анрартып едь — Унем1 кулмесен де, анда-санда кулгенщшн e3i жылга азык емес пе Ж1г1тке. — Кайдам? Ж(ггг кызыратын заманнан eTin кеттш кой 6i3. — Ойбай-ау, о не дегенш? К азактын сендей кызы эл1 уйшде отырран ж ок па? — Мен1н TiciM алтын емес кой,— деп те Гулдэурен эзьл жугш Асаубайдын езш е карай бура тастап едй Бул Асаубай тктер ш щ тек жартысы алтынмен аптал- ганын мезгегеш едк А саубай оны баскаш а TyciHren. — К атар ж 1гггтермен 6ipre каптата салып ед1м. Ш

Осыныц езi сэл ерсьлеу ме деймш. Ж урттын 6api аузы- на карайды екен. Бейнс 6ip алтын шыгып жаткан апан кергепдей!— деп каркылдай кулдк ©3inin тауып айт- кан сезш е cyftcinreuj e;ii. — Алтын Ticneii кулгеиищ ж е т белек,— деген ке- лшшек те элде эзйн, элде эжуасы cKeiiin сезд1рген жок. — Осы алтынный бэрш ceniii TicTepine ойланбай алмастырар ед1,м,— деп салды А саубай кызды-кызды- мен. — Койыцызшы! К,ымбатты арзанга айырбастаймын деген ci3Ai кердн;.— Гулдэурен днректормен енд! ipnifl- мей эзшдессе до, ер адамнын еркш кеткеншен сескепщ те калган едк К улю сш тез тнып, томсарын ала койган. — Таныс технипм бар. Салдыртыи берейш,— дед! саскалактаган Асаубай 6ip уэдеш 6epin тастаганын ацдамай. — Танысты табатын акша гой,— дед1 Гулдэурен оныц бул сезше eaire коймай.— Акш ам квп болса, та­ нысты 031М де табамын. Ж алгыз Аязбайдыц табысы ба­ ла-шага мен конактан артылмайды. — Кейш куты ла жатарсындар. Ж аздыртып алсак- даршы,— дед1 Асаубай. — Ой, кереп жок, эуреленбеи1з. Карызга алган ак- шаныц бойга жуккамы бар дейм1с1Н. К а т а н кутылган- ша 1шкен-жеге1ПМ!з мурнымыздан шыгар. Алтын Tic салдыру уш ш карыз алмай-ак койдык! — Ж арайды онда. Акш ан аздау болса, комендант* тыкты ал. Оган коса хатшылыгыц бар. Тагам аз!рлеген сцбеп ш и де жемеспш. Кейin кецмщ дс не бар, айта жур, ауыскан болса басы-касындасыц гой. Осы'дан аз гана бурын Гулдэурен «Сонхоз директо­ ры» деген ж азуы бар есш тш алдындагы шагыи белме- ден орын алып, А саубайга ici тускеи адамдардык кан- дай шаруамен келгенш Нркеп, оларды кезектеп Kipri- зш-шыгарып отыратын дэрежеге жеткен. Бул шапян ауыл iuiiHKc едэумр окнга сиякты тарап, ж урт ж ака директордыц шапагаты KiMre молырак тие- TiniH топшылап улгергсн е д i. Шынында, эуелде курылыс бригадир! дэреж есш деп Аязбай да кексе imineii 6ip бел- Mcni медгергеш осыдап кейш. Оиык е с т и д е eiw i «Сов­ хоз прорабы А. Назаров. Ж еке жумыспен кабылдау сэрсенбй бейсенб! кундёш caF. 9-дан 12-ге дейш»,— де- ген ж азу тур. Эрлкберл1 вткен кулар осы жазуды кер- генде тура калып, дауыстап окиды. 112

— М ше, катан т э р т т ! Бундай ж азу ЭЛ1 деректердщ еЫгшде де жок. К ара да тур. Аязекен ЭЛ1 езш е хатшы кыз да алар,— деп кулшетш. — Онысы жен гой. Ж азып коймаса, сендер т э р т т сактайсындар ма? Салып урып жетш барасыцдар. Eci- rin багып отырран адамы жок. Б аска урып санап Kip- ri3eTiH. 0 pi Аязекеннщ жумысы д ер екп р д щ ж умысынан ауырырак кой. Б ук и курылыска ж ауап беру онай ма? Курылыс салынбаса керешн, малый т у г и адамыц бо- сып кетесш,— дед! Хамит е з ш н бастыктармен арала- сып журет!н!н сезд!ретш салмакты унмен. — Xa-xah! Айтады-ау касканын баласы! ©зше ма­ шина айдатпай, баяндама жаздырып кояр ма едИ— деп Хамитты элдеюм эжуалап жатыр. Осындайда кейде Аяз- бай шыгып, ж ш птерд! таратып ж!бередь C o h f h кезде директорга ел!ктеп, унш коюлатып, ныгыз сейлейт!н болган. Асаубайша бул да танау астына гана мурткоя- тын эдет тапкан. Кабагын Асаубайш а тую, бапинышты адамына ершгендей ыныранып сейлеу, атаказш а алшан- дай басу осы кенседеп он шакты ж т т т щ эдетш е ай- иалган. Оларды ж урт сырттарынан «Асаубайдын ролш ойнаушылар» деп атайтын. Осындай мыскыл сез кулапяна тид! ме, элде сез1м- талдыкпен штед! ме, А саубай 6ipae облыс орталыгынан шаш пен мурттан журдай болып оралды. Муны кер- генде Kefl6ip куж акгар: «Осы жолы ж агы мпаздар жа- нылыскан-ак шыгар» дескен. Ж уртты н езш е таныркай караскандыктарынан сезштенд! ме, Асаубай: — Кайын атам кайтыс болтан екен. М аркумнын азасына тазарып баруды жен керд1м. Б 1зде ертеден калган сондай ырым бар ед!,— деда «он бес минуттык» делшш кеткен енд!р!ст!к кенес алдында. Асаубайдын кайын атасынын кайтыс болганын eeri- ген Аязбай сол ж ерде таптырмай кетш, артынан шакыр- ту салдырып еде Сейтсе, ол кенес аякталысымен ди- ректорды уйше конакка шакырмак болган екен. Шаруа ыцгайымен тус-туска аттанып кетпекке жинакталып ж аткан топты А саубай сонда бастап апарды. «Жортар аттын топя игЬ деген бар. Мына прораб байдын уйжен шай !шкен сон аттанып кетерс!ндер,— деген ед! ол. Сонымен ж урт Аязбайдын уйш е енген. Булар мурт пен шаштан ада болып, кыркылган еш- к!дей шунтиып турган Аязбайды кергенде, шыдай ал- мады. Алдымен А саубай бастады кулк!н!. 113

— Эй, Гулдэурен, куйеущд! кашан кузеп улгерген- ciii?— деп ол ерЫлеу еркш эзш тастады. — 031 foh, тай ip. Асекецнщ кайрысына ортактаса- мын деп. Кайып атацыз кайтыс болыпты, артыныц ка- йырын бергей! К арт Kici дегенмен, «кара жерге кара жылан Kipciii» демей ме? — Ол рас,— дед1 А саубай эл| де езуш жня алмай.— К алага жиналыска барранда кона тустенш , жайрасатым женгеншн эксш гой. Соныц сылтауымен алдыррам. — Анада кой апаратын уй foA,— деп Хамит кабат- таса кет1п едй — Эй, сен менщ барлык кылмысымды ашарсын. К урдас деп epKiiiciTKeHre сен, немене, эркашан кабат- таса б е р е с т? !— деп А саубай оны тиып тастады. Содан кейш 93iHiK жанап>1 сезш жуып-шайды.— Э з 1л рой. С о­ ны мынау сняктылар шындыкка жориды,— деп Хамит- ты мурнымен Kepcerri.— HepeiM ауыррасын, дэр1герге Kepinin efliM. «Шашынды устарамен такырлап кыррыз дейдй «Такыр баска танкы мурт epci сонар» деп, сы- пыртып тастадым оны да. Сосын мыналарга сылтау та- ба алмай айтканым едь Ж урт Аязбайга жымыц-жымын карасып калган. — О касы ж ок, менщ де нерш'м ауырып журген. Сыртка шыксам, ш аруа кажайды. Уйге келсем, ка- тын...— дед1 Аязбан да кщ 1рмей сез тауып. Жиналиан- дар тацданыса бас шайкасып жатыр. «Ойпырай, аяк астынан коянша ж алтарады-ау бул» деп сыбыр ете кал- гандар да бар едй Ж ан а жер, бейтаныс адамдар, беймэд|'м шаруашы- лык. Эйтсе де шаруашылыкта ж аксы езгер1с те ж ок емес. Кызметке кулшыныс ж1гсрш, карымды кабтетш алгашкы кадамынан-ак байкатпак болтан Асаубайда тыным аз. Кеш жатып, ерте турады. Ж еке басынын ум- тылыс ынтасымен жалпы журтка козиау салады. Шарк уриан 1зден1с, уйымдастыру жумысы да ж емкш бере бастагандай. Соцгы кездер! аудан басшыларынын да аузына ш ккеи . «Ж умыска ынталы, алрыр, icnep» де- ген атактар буиан косарланып айтылып журген. Шы- нында, журттын imi-бауырына Kipe, ашык сейлескен А саубай мшезш копш ш к те унатып калган. Алые отар- лар мен шалгай шабындыктарды ж ш аралап, адамдар- 114

мен tui табы са сейлескен басшы эрюмнщ д е кекейше конымды, олардын зэру заттарын карастыра журетж кулык таныткан. Осындай Tayip атарына нуксан келт1рмегенмен, жол- дас-жора араеында epic алатын 6ip эн пм е бар. О л сов- хозга ж уы кта келген медсестра Канымгул мен А саубай расындагы катынаска байланысты. Асаубай осында директор болып келгенше бул сов- xo3Fa медсестра кутайм аган едй Соны ж аца директор- дын тш м е н айтканда «аягынан TiK туррызган» осы К а ­ нымгул. О блы с орталырында турран, кызмет ж асаган. Аудандары емханада кызмет жасаранына д а 6ip-eKi жылдын жуз1 болтан. взш е «куйеуден ажыраскан» деген сез ергенмен, ол ауыл ж т т т е р ш щ 6ipeyiHe де ка- рамай, бойын тэкаппар устады . 0 з кызметшен баска- мен ici ж октай, медпункте келгендерд1 кабылдап, ауыр наукастарды ауданды к емханага ж олдап, уршыктай yfli- puireH ж ас эйел туралы сырттай болжам кеп. Онын 6i- разы — окта-текте «Шаруашылык аралаймыз. дэрйдэр- Мепнд1 ала ж ур» деген директор сез1мен сапарга шы- гатын Канымгул ыцрайын шын таныран кездердщ де- peri. Шынында, А саубай Канымгулге бар ынтасымен ку- лады. Кейде шофер1 'Хамитты «демалту» сылтауымен ауылда калдырып, e3i алые жайлауларды аралап кет- кендеп максаты да журтка белгйп болып калган. Анада машинасын e3i айдап, ж айлау аралап жур ед1. Кайдан ушырасканы беймэл1м, ауданды к партия комитетшщ 6ipiiuui хатшысы Э м 1ртаев жолыга кетть Булардын дешне жете бергенде машинасын токтатты- рып. сигнал 6epri3reH ол орнынан туспей отыр екен. Ц1а- руа барысын сурасканнан кешн ол каткы л унмен: — Ж анындагы к!мнщ эйел1?— дед ь ©з! эдеттепден rep i кэнллаздеу сиякты Kepinren. — Шопыр ауырып... е з 1м1здщ медсестра foA. Ж ай- лаура шыратын болгасын...— деп бунын шугыл айткан ж ауабы на онша сенген тур байкаткан жок. — Жанары кецседе кергеш м1з сенщ Хамитын емес пе, муздай аман, машинка басып отыр ед1 рой келшшек- тщ жанында,— деп Э м 1ртаев А саубай га куд1ктене ка- рады. — Иэ, со ж 1п т ,— деп мырс е т п ж ур п з у п п а де. — Танертец ауырдым,— деп кисандап тур едк.. — Ол кецседе отыррасын, 6i3 сен! ауылда екен де- 115

сек... «Мен 6ip кундш дсмалыска шыккам, машннасын G3i айдап Kerri* дсидi шопырын. «Кап, каргыс атканнын кердщ бе, уйде ж ата бермей кезге тускен1н. Улкеп Kici w in кылып журмесе болтаны Foii*.— деп ка.мыкты Асаубай. Булардыц сездерш ecTin отырган Канымгул ез-езшсн уялды. «Екеуден екеу она- шаланып jK yprcim m ai неге жорнды?» деген дудэмал ой мазалап едь Канымгул Эм1ртаевты сырттай гаиа бкпетш. Ж узбе- ж уз кездесш отырганы алгаш. Ж урттын: «Осы Kici кел- гел1 аудап шаруашылыгы ж аксара TycTi. 0 з iciH ж етж бьлетш басшыга TinTi сез ж ок екен-ау. Бул Kici эуелде мыиа кернп ауданда, содан кенш облыстык ауыл ша­ руашылыгы баскармасында кызмет icTenTi гой. Кеп жыл бойы мал тукымын асылдандырумен шугылданып- ты. 0 3 i байсалды басшы. Kiiuire ага, улкенге ini бола бм стш адам» дес|'п, мактасып отыргапын ecTiren. Сон- да Асаубай да: /— '— Е, Ак,анды мына керш! ауданда кызметте бол- /ганыиан бастап бмемш . Карапайым api icKep, тура жК riT едн— деп админе кошт!. А саубай ылги да хатшынып мамандыгы зоотехник екенш ecine Tycipyai унататын. Оный ce6e6i 03i де 6ip кезде хатшы болсам деген у м т - нсн туындайтын. Канымгул хатшынын еш кашан да дауы с KOTepin, жеюмейтш устамды адам eKeHin де естК ген. Eiifli MiHe, онын орта бойлы, жупыны кгмнгсн, жшгг агасы ж астагы Kici eKeHin uepin отыр. TinTi жумысшыга ук сас тотыгынкы жуз1 мен эж!мд1 мандайыи анык ан- дады. Ойлы opi акылды K63i бейнеткор енбек адамынын келбетше жарасымды 6iTKen екен. Хатшы машннасынан т у т де, Асаубайды аулакка алып шыкты. Не айтып жатканы е т л м е й д к aiiTeyip ка- багы катынкы, Typine Караганда, е ркел етт турмаганга уксайды. Ол айтарын айтып болып, машннасына мше сала ж урш кеткесш де 6ip орында ynci3 турып калган Асаубай Канымгулдщ касына Tyci кашынкы куйдеора- лып едй Ештене деместен моторга от берген. Газды асыгыс молайтып, жылдамдыкка салганда, «шар» ет- кеп ащы дыбыс шыгарды да машина орнынан жылжи жепслдк — Хатшы aFafi ш аруа аралап жур екен рой,— дед1 Канымгул «урыскан ж ок па?» деудщ орнына. Асаубай жабыгынкы, жарыкшак упмсн сейледь 116

— Бастык адамныц талап ететш! тек шаруашылык. Ауданпьщ керсетмшш Kepi тартып отырсык дейдь — Правосы бар гой ypcyFa. — Эрине, Э л п Хамит есердщ де кердщ бе, соиын аддынан тап бола кету in. Г — On Гулдэуренге кырындап журген болар. / — Эй, кырындаганы да бар болсын! Акымак кыл- гамын караш ы , тана тал тусте. 03i 6ip турагы ж о к сорлы екен. «К ур д а с» деп epKiHeiTin ж у р сем ... К аск а иыи баласы , эл1 кунге уйлене алмай ж ур геш де сол гой. 0 з ш аяймын TinTi... — Энеугуш ауданнан дэрЬдэрмек алый кайтарымда маган елердеп сезш айтады. «Косылайык, гашыкпын, ceiici3 гумыр суре алм айм ы н», дейдг О сы ж И т т е р д ш эдел-ау деймш, тек онашалансац болды, «жалгызым да сен, жары гы м д а сен» деп взеурей к ал а тын. — Енд1 к ай т сж , бойдак ж т т . Д у р ы с кой онысы. — Курсы нш ы . С оган ю м кулап ел ей ж деп ж у р дей- ciu. Жолатканым жок. «Аулак жур» д е д !М К е л ш ш е к ойына б1рдемс тускендей сылкы лдап уз ак кул|’п алды. Б ул кезде машина тактайдай Teric ж олга Tycin едь А сауб ай газды аныратып баса туст1. 0 3 i мотор yiiiHe косылып, ыцылдай эндеп п коя бердг «У азнктщ » катер in кой ыл ган терезес!нен аццып сам ал ж ел ecTi. — С он ау Kapinreii ж ай л ау К ек б ул ак !— деп куана дауыстады. III Канымгул Асаубай пнгылын алгаш кергенде-ак а«- даган. Ер адамныц ойын кезкарасы мен бет кубылысы- нан ж азбай танып уйренген ол А сауб ай ынтасын бас flapirepAiu кабинетшде кездескенде-ак сезд г Bip aK бага- сын онай ж сн м д етпсу максаты н устанды . — Канымгул 6i3re 6ip-eid жылдыкта келдг Колы жец1л, eMi ж угы мды . Н аукастаны п келген адам дардан алгыстан бвтенд1 алган емес. CypeTi курмет тактасы н- да тур,— деп бас д эр иер оны кезш ш е мактай жвнелдк С э л KU ip ic ж асаган бас д эр т ер «бул свз1м калай эсер erri?» дегендей, алдымен А саубайга, одан кешн Канымгулге карады. Келшшектщ бетше алма курен кан тепкен екен. Асаубайдыи жылан кездершен элдеб!р сургылт ушкын ушкандай болганмен, кансыз кара сур вишен ештеке акдалмайды. «Сыр ушыгын жанга аи- 117

датпайтын сырдацныц нагыз езКау» деп ойлады ба сд э - pirep одам кезш тайдырып алгасын. Асаубай бас дэр1- гердщ сауалына немкурайдылау дауыспен: . — Д ем ек, карындасымыз тэж 1рибел1 десецип!— деп «w.v, ж асаганыма yiuiiiuji жыл,— деп кызарактады Канымгул.— «Жумысын мактаганш а, ез1и неге мактамайды екен? Эйел адамныц сырткы тур ж «эдем!» дсп мактасак, к е н ш кетер ш п калатынын бул сыгыр тусш бейдьау» деп ойлады Асаубай. — Екеущ де жумысты ж аца бастаган адам бола- сындар, егер Канымгул Ыздж совхозга бара калса. Осы 6i3 катар шыгармыз, ci3 деп сызылганша, сенге кешсем кайтедц Асеке? — М аган соныи керек. ДэрКерден курдасым болмай, шаруам onFa басатын емес. Ен болмаса, ауырып сырка- ганда пайдан тиед! гой. Б ас дэр1гер Асаубайды н сез!н куптап кулгеп. Содан кейiн езйпц максатты шаруасына кайта ауысты. — Ж уртты ц Ke6ici орналасып, жайласып калгандар. Ж ац а орынга KOuiKici келмейдг Tinri api кеткенде жу- мыстан босатып ж 1бергешне де кайгырмайды. Отыра калып жогарыга арыз жазады. Мен жаца бастыкка жа- на дэрКер усынгым келш отыр. Cipa, Канымгулд! Асе- кец ауылыныц туз-дэм1 тартатын шыгар?— Канымгул бас дэрК ердщ туспалдап айткан сезш капел1мде уга алмай калган. Сондыктан оган карсы ештеме айтпап едк — Казакты ц эдет1 гой, уйренген жердей козгалса, елетш дей керетш,— деп ж узш е сэл-сэл кулю yfiipi.nreii А саубай бас дэрКерд! 6ip шолып, одан Канымгулге на- зар аударганда кыз козгалактай т у ш . А саубай оныц кунге тотыккан, м!нс!з жумыр Д зеа - нiи дамылсыз д 1р1л'деп, 6niK окшел1 туфлнже жстш жат- кан узын баулы 1ишкене сумкасын козгалтып турганын жэне Tecinen томен карай кулаган е р у а з шашыныц аш белш с деГп’н теп’ле тускенiп де ацдап улгердн — Калай, Канымгул, екеуш де жана адамсыцдар ол жерге. Асексц де ж уыкта барды. Bip-6ipine кемек KepccTin, ортак icTi аткарасын Foft. Бул совхозга бурын дэрКер турактамай журетш. Аралайтын елд 1 мекендер! шалгай, келш мэселесм кнын, медпункт у иi нашар, кыста жагылмайды дегендей сыл- 1)8

таулар кеп едь Соны бурын есп'ген Канымгул ол ж ак ­ ты атаганда «барамын» деп ыкылас таныта алмады. — Мы на aFaH «бэрш колга аламын, жанартамын, жаксартамын» деп отыр. Кеше райисполкомда да сол туралы сез болтан,— д ед 1 бас дэр1гер Канымгулге етш - гендей.— Em u тм д 1 ж умсаймыз, сенен бетен салт бас.- ты адам жок?! — 0ткен жылы TepeKTiHiH директоры д а солай деп уэде берген. Артынан шакыртумен барган жерден орала алмай калган кездер1м1з кеп,— деп Канымгул бурти- ды.— Ауданнан ешкайда кетпеймш. — АсекенД! онымен салыстырма, Канымгул. Бул кК ci MofibiHFa алса, тындырмай тынбайды. — Мен шонырымды постоянно б е к т п 6epin кояйын кары ндаска. Тек жумысын оналтса болтаны... 0 3 i м е т и курдасым, сурбойдак. Машина айдап келе жатып эн салтанда эрт1сщнен кем емес е з ь — А саубай кур гак эн- пмеден жалыккандай, козталактай бастады.— Сонымен карындаспен 6ipre кызмет ж асайтын болдык кой. Ягни 6i3 мал баксак, Канымгул адам батады. Адамнын ден- саулытын карайды. — Эрине. 6i3fli «денсаулык сакшылары» деп атайды той сондыктан да... Канымгул, айналайын жагдайды езщ менен артык б ш п отырсын. Турасын айтсам, 6i3 эуел1 с е т Асекен совхозына зорлап ж 1берем!з. ¥намаса, кере жатармыз. Бара керерсщ. Осы кезде ашык туртан терезе алдындагы машина- нын «пееп» деген унше каб аттаса: «Ма-мама!» деп шын- гырган бойжеткен yHi отыргандарды ж алт каратты. «0й, жарымагыр!» десш, сыкылыктай кулген eKi кыз терезе тусынан ете бердк — Айтсан да сурбойдак ж т т кой,— деп жымиды Асаубай.— & зд щ кыздарды коркытып жатканын ка- рашы! — Тулгасы дэу foA. Батпактаган машинаны иыгы- мен кагып шыгаратын шыгар,— деп бас дэр^ер терезе тусында машинасыныц капотын ашып койып, ж аман шуберекпен суртм жаткан ж т т к е карады. — Ал, онда жол акысы ж уру дегендей... — Д урыс. Ж олдарын болсын! Канымгул, тез эз1рле- не Foii. CeHi е з1м апарып, елд1 мекендер1мен танысты- райын. Асекен экелд1рш тастайды гой кайтарда.— Бас дэр1гер «осымен сез тамам» дегендей орнынан кетер1л- Ai. Канымгул де амалсыз турган. 119

IV Асаубай ауыл адамдарымен тез арада танысып ул- rop.ii. Keti6ip камкорсыган жагымпаздар сырттай эр- KiMHiu Mine3i турады эртурл1 сез айткан. Олар бурын- гы дпректордын юмд1 уиатып, niMfli кырына алганыи e3i сурамай-ак кулагына куйган едк Бурынры директор туралы Аязбайдын 63i де мшездеме бергеи. — Э д 1л адам едк Е ш т м ге княнат жасаганын кере алмадык. KeMicTiriwii кезге айтатын. Kefi6ip басшыдай 6ip ж ан сак кадамынды коймастан бетще еога бермей- Tin,— дед! ол Асаубайды ц сыр тарта берген сурагына. ®зi оныц тусында онша беделд1 бола алмаган екен. Bi- рак дэлелсмз даттаудан аулак. «Б1рбеткей м1нез1мнен де шыгар, afiTeyip м е т кырына ала бердЬ ,— деп кояды. — Салынатын уйдщ npoeKTicin езгертуге карсы шы- гам деп емес пе, cenin жаманатты атанганьщ?— деп Гул- дэурен 6ip буМрден кил:'кт1, кезекп шай устшде эцг!ме бол ранда. Осындайда Асаубайды ц eciHe езше жакын нарашы болып есептелетш Келаманнын Keneci орала кетед1. Осы жумысты кабылдап алуга журейш деп отырранда ол: «ссш обработкадан етю з у1м керек» деп, буран 6ipa3 кенес берген. 0 3 i совхоз днректорлырынан ж уыкта ау- дандык ауыл шаруашылыры баскармасына кызметкежК 6epi.ain едк Келаманнын кенесш эбден тындап алгасын Асаубай: — Бул ci3 сиякты ку муМз болран, тозыры жеткен эд 1спен журген, ecKi кезкарастагы бастыктардыц oflici гой. Олардын куш элдекашан баткан. Ka3ipri ел бас- кар у aflici — о’з ойлараннан мулде белек, ол — opi пл- лым, api енер. Басшылыкта адамдармен катынас жа- саудын ecKi эдгстержен бас тартатын кез баягыда жет- кеп,— деп оны эж уалап ед1. — Кап, бэлем, иерермш! Мен де сондай ойымнан зардап шеккенмж. Бала, совхоз баскару онай емес. Ж а- нагы эдытерд! мен ержкеннен ойлап тапты рой деймь ciu!— деп Келаман зэб1р л е н т калып едк Асаубай Ке- ламаннын ренж|'п, томсара тускеп жузш е кулана жы- мнып, эзж тастап едк — Слздж тэж!рнбен13 кеп. Мен олардын барж ту- тастай ыке асырамын деп уэде бсре алмаймын. Элде де айта т у а ш з . Керегш аламын рой. — Баягынын улкендер1 айткандай, бала экеден ту- 120

ганмен, акыл езшен туады. А л ею » мешн кенеЫмд! ке- регшде аларсын, керек емесш де кассадапл акш ан сн- якты 6ip eyflip iiw e ж ата береди— дей тусш , К еламан сонда 6ipa3 сейлеген-дк Келаманнын 6ip ак ы л ы — 6ipinuii басшы Tepic бол- сын, дурыс болсын, карауындагы адам га ез деген in орындатуы Tuic. Ол керек болса, тер1'ске шыккан куншн езш де талкыга Tycnecin! Эйтпесе, басшыда бедел кала ма? Mine, осыны ecirme мыктап уста. Керек екен, сол езщ нщ ойындагыны (лреудщ аузына алдын ала салып кой. Kefiiii ол с э т а з д к к е уш ырап кал са, сенщ емес, ана KiciHiH. усынысы ретшде Tepicne шыгады. Ал, сен баска 6ip акыл тауып, кемш ш кт1 тузеген бола коясын. «Япырай, б 1здщ Келекецшн осынысы дурыс-ау. ©з! канша дегенмен ел баскаруды кеп керген, даналыкты бойына жиган адам гой. М аган тапл д а кандай кенес 6epin ед1?» «©зпии бойсунбаган адамды ретш тауып, т 1зе 6y«Ti- ру керек. Егер ол саган «пэленшекелеп» тур са, езгелер одан эрмен жалпыл кагады». «Бунысы да дурыс» деп ойлады Асаубай. Ойына сол сэт бас бухгалтер Бакты- бай оралган. Кецсе кызметшде ж асап журген Kefl6ip адамдарлы ц берген мшездемесше Караганда, «ез iciHe ж е т к , тура да адал, ез дегеш болмаса кенбейтш кары спа, тклазар ж ь пт». Анада аудандык ауыл шаруашылыгы баскарма- сында отырганда Бакты бай женшде сез болып, сонда ондагылар: «финанс жумысыпыц бурмалануына жол бермейдЬ деп, ж аксы бага берген. Сонда бул: «Ш аруа- шылыкта эртурл1 жагдай кездест жатады. Сондайда «Олай емес, былай» деп карысып отырса, туб! келше алмаспыз ба екен» деп алдын ала xayin ойлап едк Ен- fli Mine, сол адаммен кун д е л к т 1 кызмет бабында кайта- кайта icTec болып отыр. Бактыбай бунын байкауынша, аягын са к басатын Kicire уксайды. О ган басшы да, бала да, баска да 6ip- дей снякты. Еш кш ге бас урып, жалпылдап жатканын керген жок. Kefl6ip адамдай басшыга 6ip баска, катар- дапл кызметкерге 6ip баска ынгай танытпайды екен. А саубайга бул касиет1 унаган. BipaK нелжтен екенш e3i де тусшбейдк бас бухгалтер буны менсшбейтшдей Kepi- нсд1 де турады. Кейде содан жыны келедг Мундай кез- дс оган Бактыбайдын бую л болмысы кубыж ык. Сал- ыакпен сараи сейлейтШ де, документке т к те й каткан 121

мукняттыгы да, Kiciiii Ke3inin астымен карап барлайты- ны да, 6api де жыныма тнед1. Бас мамандармен шмрлесш , шаруашылыкта кеткен кемш ш ктерд! тузету жагыи свз еткенде, KeiiCipi бурын- Fbi директорды окдырмай жамандады. «Пенсияга шы- руына уш-тврт жыл калганда-ак дуння жннаудан 6epi келген жок. Bip машинамен кешщ келш еде Пенсияга шыккасын кешкенде, ж у п бес машинага арен снды. Когамнан repi вз басынын камын KeoipeK ойлайтын nici ед1» деп, оны окдырмай жамандагандар да болды. «Егер мен де директорлыктан калыи, баска ж акка кеш in кет- ссм, артымнан осындай сез болар ма екен?» деп ойла- ды Асаубай. Содан Kefliii кабагын шытып, элп гайбат сез айткандарды басып тастады. «Сол кезде кезше айту керек еде Енд! айттыц не, антпадык не?» дед!. Асау- байдын ынгайын таныгасын, бурынгы директорды жа- мандау аркылы ж ана бастыкка жагынамыз ба деген есекдэмел! адамдар жым болран. Бул жерде аузын ба- рып, niKipfliii кай-кайсысына да косылмаган жалгыз Бактыбай. Асаубай алгаш рет шаруашылык аралауга аттана- йын деп отырганда, кексе аппараты мен шсберханада жасайтын адамдарды жинатып, eipaipicTiK кекес етк1з- ген. Содан к е т н бас бухгалтерге бурылып: — Ci3, Бэке, мен1меи 6ipre ж урес1з. Фермалардын жагдайымен таныстырасыз,— дсген сез айтты. OFan Бактыбай такыркагандай: — Асеке, а збен 6ipre рабочком барса кайтед1? Меи есеп-кисап жагынан езгеш б!ли1к!ремейм|'н foA,— деп еде — Е, совхоздык бар байлырынык ece6i колында отырраи адамнан артык к1м керек 6i3re?— деп Асаубай жымиды. Бул оган «Л\\ежмен 6ipre еш дэлелечз журесщ» дегеш ед1. Сондыктан Бактыбай жолга дайындалды. Кумжарран фермасына жеткен бойы директор маши- паны техника туратын алакга токтаттырран. Осында кы руар техника калай болса солай койылган екен. Екеу! соларды аралап Kepin шыкты. Bipa3 трактордын докга- лагы ж ок болса, б 1разынын моторы ж ок екен. Комбайн- дарды к да жагдайы coFaH жуык. — М 1не, Бэке, есеп.кнсабыкыз. Байкайсыз ба, сов­ хоздык кыруар дэулет! кайда шашылып жатканын?!— деп А саубай буны тура к!нэламаса да, езшш пнгылын жасырган ж ок — Осы ж агдайды дирекцияпык алдына 122

коятын 6ip адамнын шыкпаганы foh. К ур боска кетш калган адамнын сыртынан веек тергеннен бетен,— деп А саубай б 1реулерд1 кшэлаган. Буган караптан-карап турып Бактыбай куыстанды. взп п н пенсияга кеткен дн- ректорды даттамаганы на риза болды. — Асеке, юна б 1зден,— д ед 1 ол техника турган аланды аралап еткесш.— Бул ферманы мешн де 6ipiieiue жылдан кейш Kepin турганым. Ж асыратыны жок, кол тимейдй— деп акталды Бактыбай. — Кол тимейд1 дегенше, мойын ж ар бермейд1 де- сешзшН— деп А саубай Tepic айналды. Екеум ферма бас* тыгынын уйш е жеткенше 6ip-6ipiHe Т1л каты скан жок. Сол уйдщ дастарканында отырганда Асаубай элдемм- Д1 тьлдеп отырды. — KoFaMFa жаны ашымайды. Сейте тура «комму­ нисты» деп тес кагады. Ештеме биш егенеш , ез1мнщ квз алдымнан басканын не болранында ш аруам не деп ж уре бергеннен бетеши биш ейдь— деп элдеш мге зы- рырданы кайнады. Бактыбай буны естш отырса да, сыр бермедь «©3iMe туралап айтып ж атса керермш. Эйтпесе бостан-бос шабалацдап не жыным бар» деген ойы едй Осы сапар екеуч совхоздын тер т фермасын тугел аралап шыккан. Сонымен алгаш рет сырттай сыдырта танысу аякталып, еидi шаруашылык майданынын кун- делж тк uierim cci3 шабуылы жалгасып кеткен. Ж ан а директор 6ipeyre куле, bipeyre кабак туйе сейлейдк С о­ ны талап ететш ем1рдщ езь Т у р л 1 адамдарды н килы мшезй Бэрше б!рдей 6ip здшпен, 6ip ынгаймен келсен, уйлеспейдг Еркшнен тыс «артиске» айналасын. Унщ де, Typin де езгередг Басшыра осынын 6api керек екенш А саубай осы жолы FaHa анык угынды. Анадагы Кела- маннын айткандарынын 6ipa3bi шындык екенше енд1 ден KoflFaH. MiHe, бупн де ж уз! TyHepiHKi. Ш аруашылыктын 6i- ршен сон 6ipi «кирап» жатырганы анау. Ол конырау reTirin басты. BipaK бунын жынына THeftiH дегендей, конырау шылдырымен 6ipre енетш Гулдэурен зым-зия жогалып Kerri. Шыдай алмай eciKTi тартып калып едк Гулдэуренд1 Хамит куш актап, ж 1бермей тур екен. _7~ Туу, сендер,— деп eciKTi кайта жапты. Б 1раздан Kefiin келжшек ештеме керш-б1‘лмегендей, тымпнып б у ­ нын касында турды. Директор шаршанкы дауыспен ун катты: — Э л п Хамит каржы сураган. О л командировочный- 123

дан да бетен аз-муз тиын алуы каж ет кой. Tipi адам болгасын. Соны басбухка айткан см, босатты ма екеи? Ол ж аца техника ж енш деп кенеске барады. K,a3ip нау- кан KC3i, баска адамды жумсаудыц peTi жок. Сол катыссын деп шешкснб1з... — Бутан куларын ойлана тоскан Гулдэурен: — Ол Kicinin карызы коп дейд1 рой совхозга,— дедй — KiM айтады оны? — Бактыбай aFafl. — Нешауа. Кейш куты ла ж атар. Босатсын айтылран. соманы! Ол ертендер Алматыга ж ур у1 керек. Каржы ж ок деген сылтаумен бармай калса, 6i3flin басымызды бэлеге калдырады. — Ол Kici с 1збен 63iM сейлесермш деген едй Асаубайды н карасур ж уз! ашудан к у р е н тп , бурын онша байкалмайтын шешек дактары да терецдеп, колы калтырап кетп'. Мундай сустанранын бурый кормеген Гулдэурен абыржып калган. — Ш акыр e3iii!— деп тамарыиан кырылдады. EciKTi шугыл ж апкан келшшектж i3inuie, колында 6ip буда кагазы бар Бактыбай да кершдк Калт-култ басып келедк K,a3ipri турж е карасан, айтканды exi де- пзбейтш мусэшр Kici снякты. — Баранагы айтканды неге орындамарансыз? — К ай шаруаны айтасыз?— дед1 Mi3 бакпаган Б ак­ тыбай буран тура карап. Асаубай жарылып кете жаз- дады. — Ci3 осында не багып отырсыз, директордын айт- канын кул акка кыстырмайтын болсацыз?!— деп ашудан калш-калш erri. — С 1зд ж айтып отырган шаруаныз Хамнттын... — Осы совхозга директор ci3 бе, жок, мен бе, Бэке? Осыны TyciHicin алайыкшы! — Эрине, С1з! Оран не талас бар?! — Талас болмаса неге босатпайсыз айткап каржы- ны? «Ол совхозга бережак» деп, мен1н айтканымды ж уре тыцдайсыз. Ж ок, Бэке, бул болмайды. Bipiiuui жа- уап oepeTiH мен foh, мен! Осы совхоздын efli-Tipicine, есвдзде болсын, алдымен мен жауап беремш. Солай — Солайы солай. BipaK эрк1м>11К ез линиясы бар. Э рю м 93ine м1ндеттелген icKe тура жауап берсе керек. — Эй, сол линиянды керш алдым. Ci3fli емес, лнния- дан аусам мен! жазрырады Foft; Босатыкыз каржыны! 124

Бактыбай директордын буркап-талкан болган ашуы- нан ешкаидай саскан жок. Ж ай баракат тур. Бул ушш Асаубайды ц ашулануы болуга xnic, уй реш ш кп нэрседей екен. Ол асыкпай орнынан турды да, умтылып директор- дыц касына жакындап, дэл тумсырынын астына 6ip топ кагаз тосты. — Жарайды, босатайын. Мына кагаздарра кол кои- ыпыз. Бактыбай кол койылуга ти к караздарды директор* дыц алдына (йршдеп эпердн Курылыс материалдары, мал, акша, мулйс кезепмен кетш ж аты р. М ш е, Хамит- тын атына жазылран караз да келдь Бурынрынын бэ- ршде дс бас бухгалтердщ тусына кол койылулы едк Мына кагазда ол ж ок екен. — С|‘здщ колыныз неге ж ок? — Bipiiiiui ж ауап беретш адамньщ колы ж е т к ш к п Онсыз да ашуы кайта коймаган Асаубай ез1псн ырыспан, жонын бере денкиш турран Бакты байга жа- ратпай караганмен, басын шайкаганнан бетен кайраны болмады. Кезже кезш жолыктырып, тайдырып экеттк Yni Ticiiiin арасынан сыздыктай шыкты. — Ж арайды. Финанс тэрт1бш бузушы мен-ак бо- лайын!— Ол д1р1лдеген колымен айкын шиырып ж1бер- дь— С13 аман болыныз. Бактыбай онын ден айбатын елемегендей, кагаз- дарра кол койылып болгасын, карсы орындыкка жай- расты. А саубай бас бухгалтерд1 кермеген турмен алдын- дагы календарь бетше элдене жазып жатыр. Ештеме сезш бтм егендей уншз. Осылай отыра берсем, назар аудармасам, шырып кетер деп ойлаган. BipaK ж айгас- Sjna Караганда Бактыбайдын ойында кету ж ок снякты. иректордыц алдындагы газеттщ 6ipiH алып, у н ш п отыр. Асаубай оны елемей, телефонга ж армасты. — Аллау, карындас, райкомнаи Келаман керск едь Кутейш. Босагасын маран коса коярсын. Асаубай барана е гк т щ карбалас жумысына тустн< imnecTen аттанып едь Содан эл 1 нэр татпагап. 1<,аз|'р карпы ашумен 6ipre шелдеген де сыпаны бар. 9 pi шо- калак жолда машина сорып, едэу1р ш арш аган. Енд1 со- раи бас бухгалтердщ кыныр кылыры косаметкей бо- лып, эбден AiiiKCci курып отыр. Эйтсе де ол сыр алдыр- мады. Шыдауга бекшдь Ke3inin астымен Бакты байга карап койды. Аязбайды ecine т у с1рд|'. B yrin ол eric ба- 125

сына конады. ©йткеш e 3i сплай cypaiiFan. Днректорра арналып салынып жаткан уйдш оны-муны ж ены жумы- сы калыпты. Багана ол соны айтып, eH.airi жерде келт- KeTin ж урш бас-кез болатынын бш д1рген. «Кызу наукан eric кой. Сол ж акта болайын» деп Асаубайра етнпш айткандай ынрай танытып едк Гулдэуреннщ оиаша ка- луын ш тей тшеи ж урген бул Аязбайдык ынтасына куа- нып калды. А саубай тагы да кезш щ астымен Бактыбай- Fa карады. Содан кейш: — Ж умы с аягы болыпты рой. Ci3 ж уре 6epini3. Кал­ ган шаруаны ертен сейлесерм!з,— дед| тужырымды турде. Бактыбай соны кутш отыргандай козгалактап, орын- дыкты сыкырлатты. Ж узш е кулю уМршгендей. Бул ди- ректордын жуйкесше тидк «Не 6ixipin отыр e3i? Элде мс!ммен ж арасты к тапкысы келе ме?» деп ойлап, тусш бермей, repic ыцрай танытты. — Келгсшне 6ipa3 болды, Асеке! СэИ туспей жур едк шай берудщ деймш даты. Соны 6yriH... Женгеие конакасы эз1рлетш жатыр ед1м. А саубай Бактыбайга тацдана карады. Онын жузш ж аца коргендей. Kanepci3 огырган турш тез шолып ет- Ti. «Бунысы шыны ма, э з ш ме?» — Асеке, кызмет бабында эртурл1 жан бола береди Мен ондайга назар аудармайтыи адаммын,— дед1 Бак­ тыбай.— Когамра адал болсак, азаматтык арымыз таза сакталса, кызметтег1 кикйлжпии кек тутып кайтем1з?! К азактын кай конакка да беруге Tiiic enuiici — конака- сысы екен. Бугш сол м1ндет1м1зден кутылайык деп... — Мен бугш катты шаршадым. Д ем алгым келш отыр,— дед1 бул узиии-кеалд1 айткандай.— Сенсеюз, TinTi там ак imyre заукым жок. — Ш аршасацыз, тыныктырамыз. «Тыпыксын, тнмен- дер адамра» дегеш бар емес пе акынныц? Директор Бакты бай жузше барлай карап едй Бул б 1ртурл|‘ cyflKiMci3 жымнып отыр екен. А саубай сэл ой- ланды. «Конакка шакырран адам сыпайылап, йптнпат- пен айтар едй Б ул «калайда журесщ» дегендей, тэкап- пар, нырыз свйлейд1 рой». Б ул енд1 кутылмасын бйчсе де жалтарып кердй — Бугш конакка барамын дегешм жок едк Ж аткан уйден уя т кой. 3 pi уй neci ericTen шаршап оралады. 0 3 i ж окта уйш дег1 конары кыдырып кеткенд1 казак та- магы аштыкка жориды,— деп келе жатыр едк 126

Бакты бай алдына жайып отырган га зе гп былай ысы_- ра бере, сылкылдай узак кулдь Баганадан 6epi Асаубай оны «газет окып отырган шыгар» лесе, ол окыганын еылтауратып, бунын бет кубылысын багып отырыпты. Мумкш бас бухгалтер ейтпеген де шыгар. BipaK Асау- бай онык бул кылыгын coFaH жорыды. — Корыкпа. Ж аткан уйщнщ neci бупн оралмайды. Багама сурап бшгем. Ал келш де б1здщ уйде конакта болады. Асаубайдын iuii кылп ете калды. Оны к Аязбай мен Бактыбайдын Ty6i 6ip агайын екенш ecTireHi бар едь Енд! мына кылыгын «келжш кызганганы» деп укты. Кызарактап, орнынан калай турганын 61'лмей, еЫкке карай журдк — Адам баласымыз foA Б 13 де 6ip дем алайы к,— дед1 Бактыбай директордын ынгайын таныгасын. — Ойпырай, Бэке, акыры жендщ!3-ау,— дег^ш ара- сыздыкпен кулд! Асаубай кенседен шыгып келе жаткан- да — Жарайды енд!, дастарканып жайып отырса, жен- гейден уят болар.— Бунысы «сен ушш емес, жолы Ж1- HimKe эйел адамды силаганым» дегендей амалы екенш Бактыбай жаксы укса да, директордын алдына тусш, калбандап барады. V Конакасы онша узакка созылган жок. Директормен 6ipre Канымгул, Гулдэурен болган. 1плмдж кеп ituLn- мегесш, тамакты да ж урт онша куныгып жемейд1 екен. Ж азпл тан кыска. Эрк1м эр туск а KeTyi ти к . Соны ес- кергенджтен, тамак жедел желнмп, ж урт тез тарап кет- Ti. Асаубай да кетуге ынгайлаиып отырган. — Уйшде еркеп ж ок болгасын, келш ынгайсызда- нар деп, с1зге осында, тер п белмеге тесек салып кой- дым,— дед1 Бактыбайдын жубайы. А саубай ундеген жок. BipaK iuii жаратпай калган. Онысын сезд!рмейш дегендей: — Э , ол тнги жен болды!— дедн — Иэ, е з 1м де соны ойлап... е л аз д е отыргандай, аза- маты жок уйге тунету!м13 уя т кой,— деп Бактыбайдын зайыбы алдын орагытты. Сонымен, Асаубай 6yrm ri тун каласын, каламасын бас бухгалтердщ дастарканынан дам татты, енд1 мше, тесепнде ауиап жатыр. Басы осы уйдщ ж астыгында 127

болганмен. кек1лi туспепр алдекайда самгап, кай-кай- дагыны шарлайды. Ж амбасы твсекке TiiiciMen корылга баскан бас бух­ галтер ий 6yrinri ic-apeKeTin ой безбежмен влшеген са- йын княлы кнгаш тартады. «Бул нс, келмей жатып бс- дел!мнщ тусе бастаганы ма? Сырт айпаду деген, мум- кш осы шыгар. Карауымдагы адамыма 1лк) куннен бас- тап типмд1 алдырта алмауым калай? Кой, муммн емсс. Мансабыма нуксан келп'рмеу1м керек». Асаубай тун ортасына д е й т уйкысы келмей денбекш ш . Bipece корылдаган Бактыбайга, 6ipece жабыкта ту- рып алып «шыр-шыр» еткен ж алгыз нллделжке ызалан- ды. «в зш щ корылдайтынын гой бшедк Ендеше, тесекл маган белек салдыртып бермей ме? Б у да болса магаи ж асап ж аткан дыры гой. Ертен куш бойы кез! кыза- рып, ecinen ж урсш деген арам пигылы шыгар. Содам кейпн кулей in деши-ау. Акыры Асаубай шыдай алма- ды. Орнынан ептеп кетер|'лд|. Сол мезетте Бактыбай да ьщыранып, аударылып TycTi. — Асеке, шелдедпиз-ау... Муздаткышта ш убат бар ед|. А саубай омы ояу жатыр деп ойламаган. Селк ете TycTi. ЁНрак бойып тез билеп, муздаткышты ашты да, кесеге куйып сусын жутты. — Ойпырай, Баке, кандай сергек ед1ц1з!— д ед1 орны- на барып кулай кетш. — Мен кус уйкылы адаммын foi'i,— дед! ол мэн бер­ мей, api карай аударылып жатысымен тагы да «мото- рын от алдыра 6epin». Жанындагы адам уйыктаганда корылдаса, Асаубай- дын кез ж ум а алмай азапка тусетш эдетп. Byrin де сей гп . Каншама кезш таре жумганмен, уйкысы кашып KeTinTi. Ол e i w акырындап орнынан турып, стол устш- де туркан коньякка ж армасты. Сыбдырсыз гана куйып алып едк ж утканда жуткыншагы таре-таре erri. ¥йкы- ны сонымен ш акырмак болтан. BipaK жуык арада бул да кемектеспедк VII Акыры уйкысы кашкасын, K63in жумган Kyfti киял- ра шомды. Нелжтен екеш б е л п а з , eciHe бала кез1 орал- ды. Ж алганны ц кызыры мен шыжыгын, артта калган eniHim, eKciri кым-куыт eMipfli жуйрш киял лезде кез 128

алдына тосты. Баягыда колхоз баскармасы болтан О тар­ кос бейнеЫ кез алдында келбен какты. Ж урш-турысы, тулта-турпаты анык елее 6epin, TinTi кулаты на yni дс келгендей. А саубай га ж ан ашыр атайын еде Сондыктан колынан келген камкорлыгын аятан жок. Сол жылдар- даты жалпы ж асты н колы ж ете бермейтш мамандыктын 6ipi — шоферлык, болса, О таркос оны Ж айсандаты Курска ж 1берш окытып шытарды. Колхоздыц мацдайы- на б1ткен eKi машинаныц 6ipiH де А саубай та айдатты. Ол купле жешл машина атымен жок-ты. Сондыктан А саубай айдайтын машинаныц кабинасын кебш е О тар ­ кос иеленетш. Арабша, латынша жазудан хат ж урпзер- jxiri бар ол согыстан ж анаш а ж азуды уйренш оралтан- дыктан, басшылык кызметтен калмай ж урдь Маркум Отаркос Асаубай eneyi 6ip жерге шаршан келш конгап- да. уй iiecinin арак-ш арабы болмаса, ж урт эбден уйкы- га ксткенде буны акырын тана оятатын. — Бала, эл п уйыктататыныннан бершП— дер efli сы- бырлап. Бастытыныи сырын бьлетш А саубай куты та куйган суйытын унем1 бас ж агы на ж астап ж атуш ы ед! де, ол суратанда дереу суырып 6epeTin. Кейде катты уйыктап кетсе, оныц кутыны алеанын бммей де калады. Ертесш е сез peTi келгенде Отекен: Бала, сен тунде TinTi катты уйыктадын. Menin flapi iuiKeHiMfli де бклмей...— деп жымын ете тусер e/ii. Ж арыкты к, уйы ктаганда корылдау дегенд! бкямейтш. Оган жасынан эдеттеибесе керек. Басынан катты жа- ралантан ж эне онысы эл1 де ж ас баланын ецбепнш е булккпдеп туратын болса д а колхоз шаруасы легенде тыным таппай ж урдк А л, анау уйыктай алмаганда кол- данатын амалы едь Суйыктан 6ip-ei<i рет ж утса болды, узамай пые-пые eTin уйкы га кеткенш андамай калатын. Асаубайды ц бертшде ауылдан узап окып кетуж е ба- рынша кемегш типзтен де сол О таркос. — Enfliri жерде 6i3 сиякты шала сауаттылар бас- тык болып, елд1 кары к кылмайды. О ку керек, бала, оку керек! Ленин атацнын 03i солай деген венет калдырган той,— дер едк «Бала мен Леннншц кадырымын. М енщ партия ка- тарына кашан етке1пмд1 б|’лесщ бе?!» деп мактанышпеи карар ед! де, жиырмасыншы жылдар окигасын шертер Колхоздардыц б1разы совхозга айналганда пенсия ж асына жеткен ол уйде карап отыра алмай, жаиар* 5—3538 129

жагар май босататын базаныц жауапкершijiiriH сурап алган. Ж астар эз1лдеп: «нефибазаныц дер екпр Ь деп атайтын. Сейтш ж ургеиде окыста ауырды да уш ай ете зорыккан нардай шоки. Эбден титыктап, жудеген кезде жанашыр арайында- рын шакырткан. \"Прш шкте кулын-тайдай тебккен катар-курбыларымен, кимас дос-жарларымеи бакулда- сып, арыз-карыздан куты лмак болтан. «Жана дала» сов- хозына бас зоотехник етш жуы кта тагайындалран Асау- байра хабар тигенде, «шаруашылыктан мойын бура ал- маганын» сы лтау еткен бул Отаркостыц агайындармен бакулдасу кеш ж е улгере алмай, ол кысылып ж аткапда KipniriH жыпылыктатып, кез шарасын кен ашкан- мен, ж ас келмей киналган наукас TyciHiKci3 сыбырлап жатыр екен. Бас жагында отырран улкендер: — К.арагым-ай, aFan: «Мунша сарындырраныц не?!» деп жатыр,— десш, кездерше ж ас алысты — Е-еей, eTin бара ж аткан гумыр деген осы. Кеп-кеше шыбыкты ат кылып MiHin шапкылап журген бала едк Буларга да ж ауапкер ш ш к ж уктелш , аузына ел карайды деген KiM- HiH сйына келген? Жалгыз болганнан ба, элде жасында жылау-сыктау- ды кеп керд1 ме, элде сопле кезшдеп, одан сонгы жыл- даргы такс1'ретт1 кеп тартып, ж ур ен шеменге айналып кетп' ме, эйте\\чр А саубай е л 1м квргенде онша теб!рен- бейтш. Ж уртты н бэр i жылап жатканда да бул кезiне сирек ж ас алушы едк ©3i Отаркостыц касыпда болтан уш кунде де онша босатан жок. Наукастыц майы тау- сылган шамдай элареп сенгенж кез1мен Kepin, кешлж 6eKiTTi. ©зже колдан келгени1е камкорлык ж асаган адамнен eciniH тузуш де арыздаса алмараныиа Асаубай эуелде киналган ж ок едк Кейж ойласа, бунысы эбееп к екен. Содан кейж вз!и тасбауы р, керкеуде санаган. ©cipece, Отаркосты ц мурдесж бсГпт басына апарып коштаскан- да, ж урт шыдай алмай, омы силап еткен улкен-юнл ку- nipenin кеткенде, бул да уялганнан кезш TyKipiriMeii дымдап, eTipiK OKcin ед1, сол ecine туссе, намысы да келедк уялады да. Осы к а т ы ге з д т вз!н кейпннен д сты - рырыкка Tiperen жайы бар.

VII ...O .i май айынын ая к ж агы ед1. О п м д ш б1тксн бой сала w in . конмрбас nicyre айналган. Кылкан боз ак ж|бгк ул па ш аш агм н умлснд|р1п, еркек пен кияк. бас ж ар уга таялган. Дк бидай мен тары ericriri Кызыл топырагын ж луы л, кара бндай мен арпа буазсыган м е зг и . М алды н Ke6i, acipece кой тел in ep risin бола келген М ар ка nicin , сек кгетж кез де таялып калыпты. Еид! жайлауларда жыллагыша тел санагы журет1и уакыт та болтан Бас зоотехник болгаидыктан, бул науканлы кезден таса етпеугс А са у б а г кем куш салаты н. Scipece онын катты тексер!ске алып, тыксырып жу- ретж адамынык 6ipi — К ж к т ж ш ферм а Meiirepyuiici Тем1ртас ед1. Тем1ртас Асаубайдын курдасы. бала жасынан 6ipre некем ж олд ас О рта мектепте окын журген жылдарын- да «М ектеп куйнпп» атанган Тем1ртастын жаны на коп epin, келенкесждей пескен! де курбыларынык есж де. Оны катарлары Асаубайдын енерге куштарлыгы деп тус1нген. Ш ы пы нла д а, А сауб ай ломбыра уйренуге к ат ­ ты ауестен1п, сонына ж ан сал а т у с п . Б е р т о н е машык- танумен ар куйдж басын шалатын дэрежеге де ж е п ь Б*рак сутнен cin iii. суйекке б1тпесе, кур ынтамен кыр басына шыга алмайлы екенещ. Асаубай да канша тыр- бынганмен, домбыра тартуда «тынламастын тынкыл куйжен» аса алмады. Бунин колына кандаЛ шешен домбы ра туссе де, шерменде куйден 6ip шыга алмай- тыи. Оны мойындамай, оркестр мушесже де жазылган Инстнтутта окыган жылдарында алкали тонтин ара- сында отырып, «Сары арканы» сарнаткан шаги да бар. Э йтсе де соиын бар1 кур ж ел екпел !к, жасты кты н алым- ушпалыгы екен. Буни н бойына опер tuipKiii конбай койды. Ка tip ecine ал са, шындыгында, домбы ра уйренуге А сауб ай онша кумар емес екен О л онер бантам, бойын куйте балкы ту орнына, кем кеэж е туссем деген кпикен- тай тнектен аса алмапты . Кеи кезiне тускендег1 мак- саты да онша epicri болмаган, жай кызбалык, кыздар- дын наэарын аударсам деген бозбастык капа керж едг К а iip ойына а л са, »pi унлады , api жыны да келедн домбыра уйренуге бар ынтасымсн Kipicyi esin in А йман га деген албырт к е н и ж ен туганын сеа1игеидс ал! кунге iuii куйет1н с н и м и Н а , сол Тем|ртасты сага лам журе- в* 131

Tin, ездершен ею класс темей окыран Айиан буныц ба­ дан кумарлырын алгаш ояткан. Сол кыздын Тем1ртас- ка Y^ip-Hiri онын домбырашылырынан шыгар деп тусш- ген А саубай езш щ 6ipa3 жыл бойы оуреге тускенше ка- 3ip де кызарактайды. BipaK Отаркосты ecine Tycipcc, сол жылдарры т!рлш каз-калпында кез алдына слестер1 бар. ...Ж ана жыл карсаны едк Булар колхозшылар ал­ дына шыгып, концерт берген. Бас-аягы он шакты адам: мектеп окушылары, мурал!мдер едь Алкалы топтын акылшысы бол Fan Тем1ртас алда жеке дара отырран. Оран ж алгас А саубай орналаскан. Ол меш юмдер бай- кап отыр екен дегендей, залга карап едк буран карап Отаркос колын шошайтып, эйелше б 1рдеме айтып жат- ты. Соны байкарасын, А саубай: «Meni керд1ндер ме, азд ер ге енер керсетш отырмын» дегендей, орындыры- на комактанынкырап, кодия тускеп. Концерт аякта- лып, журт жапырлай турегелгенде, Отаркос Асаубайды дауыстап шакырып алды. — Б 13Д1к тукы мда мундай енер дарыран жан жок. Сен бала, юмге тартып ж урсщ , э й ? — д ед1 ералеу су- рак 6epin. А саубай катты кысылып, мацдайы жшсш, мурнын кос-костан тартты. Отаркостьщ «ей, ененд!, олжадан туран!» дейтш э д ег п ce3i болатын. взш е карап шукшия жымиранда. бул сол сезд1 айтар ма екен деп хауштенген. Абырой болгаида, баскарма оран бармады. К,айта, буны аркасыиан карып, бауырына — Ж^г^т болып калган, э? — дед! эйелше карап — Домбыраны юмнен уйрегмп журсщ ? — Тем 1ртастан, aFa! — Ол кеюрегш Kepin, мактана т уе п . — Ж еке де тарта алам, aFa! — Е, дурыс. «0нерд1 уйрен, уйрен де жирен» дейд! халык- Домбы ра шщюлдетумен нан тапкан адам жок 6i3AiH тукымда. Сонда да жаксы рой бите берген. Те- М1’ртасыц кай бала? — Ж ан а эн сабагыныц мурал1м1 мактаган калкан кулак кара бала, — дед! эйелк — Ие, ана эдем! кызра ж алгас отырран ба? — дед! Отаркос, шыгар ауызра карай козгала 6epin. — Ша- кыршы ез!н, уйге ерте ж урелж . Аздап домбыра шерт- Ki3efiiH. А саубай Отаркостьщ: «BisfliH тукымда енер дары­ ран жан жок. Сен бала, юмге тартып ж урсщ эй?» деген

сауалына кейш катты куанып, езш ещи еиер жолына шыиымен багыштарандай персе де, Тениртас домбыра устаран жерде езш щ икемЫздшш KepceTin алды. Кез- дер1 жасаурап, танауыныц у е л тершш Kerri. Мурнын дамылсыз тарткыштап, саусактары кос шекке шпште- нс бередг Карысынан да кайта-кайта ж акылысып, тарткан куй1н эбден шатыстырды. Тем1ртастык: — Асыкпай тарт, домбыранды былай у с т а !— деге- iiine де ашуланды. «Баскарманыц кезш ше 6Lnriincinre- ш» деп туйдк Акыры сулдер! курырандай тершш, пы- сынаранда рана токтаган. О таркос жымиып, ойланып отыр екен. Домбыраны Тем 1ртастын алдына коншшз тастай салран А саубайга айткандай: — Баярыда осыны уйренем деп, менщ де 6ipa3 эу- реге TycKeniM бар, — дедн — ИЛркш, балалык-ай де- сейшП Бас жарыма домбыра мен нанды ж астап ж ата- тын ед1М. «Егер тусщ е домбыра ю'рсе, домбырашы боласьщ. А л, нан Kipce, дикан боласыц» дескен-д1 жа- рыктык, улкен адамдар. — Содан... Ыздщ т усМ зг е кайсысы Kipfli? — деп А саубай кум арта сурак койды. — Соны умытып калыппып. Э йтеу1р домбыра Kip- ген жок. М уммн нан KipreH шырар т у а м е . — О таркос жанында жаткап комакты кепнпкке жантайды. Содан кейш азырак ойланып отырды д а : — Мына женгекд! мен домбыра шерткенше бола алганмын. — деп эйелш ымдады. — Койшы, сен де кайдагыны козрайды eKenciii! — Е, eTipiK пе, уйлену тойында домбыра тартып отырраныкда... Ол кунде ауылда кы здар кеп те, жшгг- TiK кез1 аз. Согыстан оралмады foA талай боздак! — Ж э, койшы ежштемей! — деп уялрансыды ол куйеушщ езш мактауына карсы болмаса да.— Бала- ларра несш айтасын. Отаркостьщ непзп максаты эйелш мактау емес, кайта ен курыганда сондай тар та алмасан, домбырада не акын бар дегеши уктыру екенш бул жерде андама- са д а, А саубай ке к ш н д е Тем1ртаска деген 6ip ешпен- д ш к бас кетерш келе жатты. — Жанары кыз бала суду бойжеткен болайын деп- ак тур екен! — д ед1 ж енгеш тамсанып. Содан кейш онын i3erriairi мен к е р ш тш гш айтып, 6ipa3 мактады. — Аты к1м? — дед} Отаркос. — Айман. 133

— Ж т т т е р д щ квз! тусе бастапты рой... бой ж егп деген сол эне! К,ыз бала жарыктык, тез шсетш кауын- карбызга уксай д ы ,— деп Отаркостын жубайы 6ip ой тастарандан ортара. Буран Асаубай мен Тем1ртас кыза- рактасып, 6ip-6ipine карасты. — Окушы емес п е ? — д ед1 Отаркос самаркау ун- мсн. Сойтсе де 03i eni бозбалага абайлап карап жатыр. — Е, кайтед1 окушы болранда? Енд1 6ipep жылда б т р м е й ме? — Сен осы биыл н еш ннш деан?— дед! Отаркос Асаубайра. — Оныншы... — Кездескен сайын сур асан да умытып каласын- ау, — деп кулд! жубайы. — Eaeyi де оныншыда. Енд1 6ip жылдан кейш, ку- дай косса, келпш болармыз, мумюн. — Эй, шырарым, эйел кайда каш ар дейсщ. Ерте ме, кеш пе адам баласынын 6api де бурынгылардьщ жолымем етедь Ж аксы ма, жаман ба, турмыс курады, бала-шара багады. Y3iaicci3 жалрасып жаткан румыр Fofl. Ш амац келсе, шырарым, окыраныц жен. Лениннщ 63i «окы, окы жэне окы» деген ecueTTi неге айтты дей- ciu. Сен бала, биыл окуынды 6iTipreHcin, б1рден шо- пырлыкты уйрешп ал! Ж айсанга ж 1беремш. Bip-eKi жыл машина айда. К,аржы таи. Картайып бара жаткан ештемен ж ок кой. Содан кейш в31'м, буйырса, Алматы- Fa апарып арайындардын колына тапсырармын. Отаркостын осы ce3i уэде болды да, бул 6ip-ei<i жылдан кейш Алматы га барып окуга тускен. VIII ©MipfliH тарау-тарау жолымен кеткен кластастар 6ipinin хабарын 6ipi сьгрттай ecTireHi болмаса, кездесе алмай ж урдк Эуелден-ак жер-су асып KeTin окуга ын- тасы болмаган TeMipTac керш! аудандагы совхоз-тех- иикумды тамамдаумеп шектелш, оз1мсн 6ip re бухгал- терлш курсты 6iTipren Айыанга уйлен|'п тыншыран едь Асаубай ол тура л ы Алматыра окуга тускен сон ecTiren. Айманнын Тем1ртаска шыкканын еспгенде 03i екшген- дей де болган. Ауы лда ж ургенде кызбен сейлесш, узде байласпаса да есек дэмел! боп журген бул езше жол- дама anepin, зорлагандай етш OKj'Fa аттандырран О таркоска д а наразы едк BipaK кандап окпнш болма- 134

сын журе-келе орны толады. Б 1ртшдеп умытылып, онын орнына жаца куштарлык, жана сагыныш еркен жаяды. Асаубайды ц да eKinimi уза кка бармады. С у л у астана- ны Kepin, ж ана ортага тускен санын ауылдарылар есте- лш ке айналып, ез1 калара бешмделш шыра келдь KefiiH терт-бес жылдыц налай тез етш , елге оралатын мезги1 жеткешн де андамай надран. К ластас достарды кайта табыстырран TeMipTac ту- ратын фермада еткен семинар-кенес едь «Саулы ктар- ды колдан урыктандыру ж енш де тэж1рибе алмасу» деп аталран жиын аяктала бере Тели'ртас Асаубайды yfli- нен дэм татуга шакырран. Айман онша езгермеген екен. Кайта толы са келе сулуланып, аясын кен жайран сайын мэуесш мол бере- Tin жем1'с агашындай, бала-ш агалы болгалы, одан repi гул жайнап KeTinTi. А саубай бала кезшен-ак кумартып, колына Tycipe алмаран курбысына ж аца 6ip эуеспкпен коз салды. Конакасы устш де ферма зоотехнип болып ж асап журген Тем1'ртаска усыныс айткан. Омысы «Мен бас зоотехник болып жасайтын жерге кеш. Ферма бас- тырына усынамын» деген T u e r i едн Тем 1ртас алрашыида мунда д а беделЫз емеспп'н ескертш, кецп-кониан ырыр болраиын ce3flipin едь Ай­ ман: «Курдасыц колдан келгеи кемегш аямаймын деп отырранда булданатыньщ не?» деп Тем 1ртасты ой- ланура мэжбур erri. Сонымен TeMipTac ecKi досыныц ескерушен каш калактай алмай, дорбадагы жемнен дэметкен торыдай аландай берген. KniKTi фермасына барысымен А саубайды ц алрашкы колдауына iairin, Тем 1ртас бурынрысынан едэу|р коц- данып та калып ед1. Айман б!рден колдап, колпаштап кеткен Асаубайра дэн риза. Э йтсе де TeMipTac соныц жылмацына кенд!ге алмай-ак койды. Сырттай калба- лактаранмен, ж ур е п KynTi жандай, imi онша жылы тартпайды. Б ум л жаксылырынан жымыскылык сезе- тшдей бой тартыккырай бередь EcKi досыныц бар MeftipiMi есеппен жасалранын да кей ш р ек уккан. Оны ацдаусызда куйеуiые айтып сал- ган Айман. Э р л 1-берл1 жургенде осы уйге Tycin, кона тустенбей аттанбайтын ол 6ip оцаш ада баягы ж 1гшш- л ж тьпегш сезд1рсе керек. Сол эрекетшен бул TinTi кат- ты TiKcinin, корланып калса да А саубайды ц кеудесшен кеГпн итере KOHFail жок. « Ж !г т ш л ж — итш1л1к» дейтш осындайдан шыккан-ау. Асаубайды мундайга барады 135

деген KiMHiw ойына келген?» деп Айманга кулген де «жабулы казан жабулы куйшде» калган. А саубай болса, арсыц-курсщ Э31лмен, кя кш н де туйт- к1л ж ок достан араласып турды. Былангы ж урт буларды «B ipiпin аузынан 6ipi жулып ж ейдЬ десш, Tipi пендешц татуы кередь — Д ос болсан, курдас болсан, анау А саубай мен Телпртастан болыцдар,— десетш журт. BipaK сол тату- лыктын e.ni араны куткен наурыз шуарындай алдамшы норсе екеп! жалпыра эл1 беймэл!м-дк IX Телпртас еткен кузде фермадары уррашы токты ота- рыныц Ыразына жасырын турде кошкар костырран-ды. ©йткеш е л !м -ж т м , сойыс сиякты шырындарды осы телдердщ есебшен толыктырура Асаубай системе жасап ж асап журетш . Мундай айла-шаррыны 6ipen-capan шо- папнын бурын да колданып келгеш А саубай мен TeMip- таска аян еде Бас зоотехннктщ акылымен ферма бас- тыFbi жанары э д 1 т бурыпнан ieren дэш пп жургеп адамдарды устады да, бул жумысты 03iiiuie тиянакты орындады. BipaK бул эдю тщ ашыкка жакын epic алуы шопандар арасында кобалж у турызып, езара кунк|'л шырартты. Оран себеп — кыс ортасынан ауа бере кур- caFbi ескеи токтылардык mbiFbiHFa ушырауы е;и. Осырэн байланысты 6ip озат шопамнын м эселеа партбюрода каралран. Сонда o.nri ж т т Техпртаска дур- се коя 6epin: — ©лш ж атканнын 6api курсары ескен буаз ток­ ты,— деп конып калды. Купиясынын 6opi жария болып кала ма деп кыбыжыктап отырран Тем1ртас: — ©ткен кузде отарына арамза косылыпты. Ериек козыларды актаранда кате кеткендер! де бар екен,— деп келденекдедк Асаубай столды тыкылдатты. Кара сур ж уз1 сус- танып, шопан ж т т л жеп ж!беретшден буын-буыны ;iir рмдеп кетть — Ci3, ci3... Осыран дейш, cipa, 6i3re келш малдын жайын сейлесш , жэрдем сурадыныз ба? E w u келш кыс ортасынан ауранда... — Айтканда кашанры каксаймын? Мына опрап 6i- ледг ©TipiK десен K63i отыр. — Рас, рас,— дед! Те.\\йртас онай келкш ,— Б у сор-

лынын каксауында есеп жок. Бар юна менен. Ш аруа- шылыкты жендеймж рой деп ж ургенде тымауратып калдым да... Одан айыккасын да баска ш аруамен жу- pin, eciMiieH ш ьтарып алыппын. — Ж олдас завферма,— д ед1 секретарь Тем 1ртастын ез карауындагы адам алдында жортактауын унатпай.— C i3 op uionaiiFa 6ip ж албактаумен жумысты калай оцал- тасыз? Ж ауапкерш ш к талап ету керек, жауапкернплж! Ci3 ок1м ш ш к Ti3riHiH женше коя бер ген аз. TyciHeci3 бс? — деп кадалды ол. Секретарь кенседе немесе осын- дай жиналыста коммунистермен ылри д а «ci3, жолдас» деп ресми ж агдайда сейлесетш. Бул жолы да сол эде- тш е салып, ынгай бермей отыр. Ж ур т онын жылы ж узш байкаса да ынрайына жырылрысы ке.пп, Тем1ртаска ceric 6epyfli б1рауыздан усыиган. Бул усынысты А саубай да колдап шыра келгенде Тсм1ртас ан-тан калды. «О neci екен? М умкж мен тусж - бейтж 6ip ece6i бар шырар. BipaK партбюро м уш еа болрандыктан, niKipin ашык бы ш р уге правосы бар foA онын» деген ой Тем 1ртас к е н ш н жайландырды. П арт­ ком секретари бул усынысты ьче костаса, Тем 1ртаска шынымен киын согар едк Ол 6 ipa3Pa дешн ундемей, туй- л irin отырды. — Э ю м ш ш к Т1згж дегенде... Тэкен де кж э ж ок кой. Жиырма-отыз отардьщ ортасында жанын ортара салып, шапкылайды да журедк— деп шопан килжтк шабуыл барыты Тем!‘ ртаска ауганын TyciHin. Bip жагынан бас- шысыныц xaai мушк:'л бола бастаранына аяушылык ж асап, 1штей: «онын да жанын сырып жаты р foA», л е­ генд! катар ойлап улгерж , сол уш ш ез! де уялран. — Бурынры усыныска алып, косатындарын бар ма? — деп секретарь бюро мушелерже карады. — Сол усыныс дурыс кой. Натижесж келеа айда еститш болалык,— деп А саубай билж айтты. Шынына калганда, TeMipTac бул ж азага куан баса екжген жок. Кайта бар купиясы ашылып, маскарасы HibiFaTbiH жерден А саубай жен1л жазамен куткары п ж 1- бергендей керж , осы жолы д а онын кам корльты на дэн риза болып едк Бул су й сМ с ж Айманга д а айтып кел- ген. Досынын да, ез1н!н де 6ip «ажалдан» ам ан-сау калраныпа куанып, кенж дестерж е ырым да жасаран. Фермага жетш1мен партком секретарь! айткандай, «oKiMini.niK Ti3riHiH колына жиып устап», шаруаны yfii- pin акетт1. 1ш тастап, еле бастаган отарлардын 6opine 137

балауса niiuen мен жем тасылып, енд1 бол Faи шырынды еиш м ге сезд1рмеуге сез байласылран. Ондай окита бола калган кунде, есебш келен кектемдеп телмсн жабуга бекжген едк BipaK шопандардын кещлдер1 купи. Тем1ртасты каиша аяраимен, вз icinin абыройлы eMecTirin тусшген сайыи, мазасы кетулй Осыны б 1рде ферма мскгеруипнщ 03ine де сезд1рш едк Сонда Тем 1ртас шопанга елердей ренж!ген. — Ж т т т е р , MeniH ойлап жургешм буюл пермжщ абыройы. О тка туссем де, сол yiuin тусемш. Мына сен- дердш куй-турмыстарын. Ертен санак журш еткесж шыгын болран малдын орнын немей жабасыц? Токты отарынан тел кутшмейдк Сондыктан санак та журмей- ;ii. у\\ртык дэулет бас ж ара ма? Ш опандар осыдан кейш ундемей калган. «у\\кырын кере жатармыз» деген тужырымга келген-дк Тел аяктанып, ж абагы кыркылып алыиысымен шо­ пандар жазп>1 ж айлауга кеше бастаган едк Эдетте жа- на тел д 1 сапау жумысы дэл осы мезплде етст1н. Сол дэстурмен биыл да шопандар отауынын алды жайлау- дын жасыл Tepine кумбездене тж ш н'мен, козы санагы басталы п кеткен. Халыктык бакылаушылар биыл Кшк- Ti фермасын тыксыра келдь Саулык басына козы бер- мегеи шопандар тексершке алынып жатты. Осы каркыи- ды керген Тем|'ртас та алые отарларга астыртын адам ж1берш, хабар салган. «Камдарын ездер! жесж , менен куш Kerri. Ертендер токты отарларына да санакшы барады», депть Сонымен санакшылар орталыкка ойдай д ау экетш едь Кой отарларына ж урпзьзген сапактан элпдей шиж- лп< шыккасын, ipi кара да баска урып саналып, жасы мен жынысына карай айырылган, тепстей сыргалаиган едй Д ауд ы п улкеш осы арада туган. ©йткеж бул фер- маныц Myfli3,ai малынын б 1разыныц ургашысы еркек, тай епзк кунан, купаны денен деп жазылып келген екен. Непзж де бул да Асаубайдыц катысуымен жасалган орекет болатын. Ж еме-жемге келгенде осы жаманаттын 6opi Тем!ртастын мойныпа Tycepin ол бжген. Осы окиганыц жалгасы жауап алуга уласты. Фер­ мата тергеунп келдь Жауапкершкпж ж уп тугелдей ферма менгеруш ж ж мойнына тускен. Ж асалган кжэ-

раттын 6api Те.\\пртастыц нускауы бойынша ж асалган ic CKeui эшкере болып калган. Досы свзге ушырап ж аткан да к е ц ш н ау л а у орнына А саубай Тем1ртастан ат-тонын ала кашты. Санакш ылар кезшше б!'рден катты аш уга Minin, Телпртасты -плдеп тастады . ©3iHin бул бэледен аул ак екенш дэлелдеу yiuiii ж урт кезжш е байбалам салды. «Менщ жумысыМ жок. Не icTece де м ецгеруш жщ взн Кыста шопандардым отарынап мал шыгым Солганда д а e3i мойындаган Ki- Hocin. Бул жайында партком секретары д а бнледЬ,— деп езж актап шыккан. Тергеунллердщ сурагы на бае изегеннен бетен бура тартып ж ауап берген TeMipTac жок. Капша ауыр болса да кшэш е з мойнымен кетеруге бекж ген едг Ж аманат хабар ж ата ма, совхоз келемше бурый Те- М1'ртастыц eciMi шаруакорлыкпен е ст ш п ж урсе, eiiAi тез KyHHiH ш ш д е «санактан мал жасырган» аты да тарады. 93ipre орнынан алынбаганмен, ауыл iminiu eceri врттей каулайды . «Совхоз орталы пянда ашык сот болатын керш едк Тем 1ртасты партнядан шыгарып, бас еркшен айыратын снякты»,— дегендей алыпкашты сез- дер кебейдн Бул Тем!ртастыц д а кулагы па THin жатыр. Осы окигадан кеЙ1’н ол шаруашылык та араламай, Ke6i- несе уйде жатып алды. Бурын ш к ш к к е онша oyecriri жок едк Ж аманатка ш ккел1 iiuyfli жшлеттк К удж Н оймен, ала кешлмеи аткары лган ж ум ы ста д а береке жок. Карауындагылардын алдында бедел1 де тусш кал- гандай. 0 3 iHeH-63i куы стана бередк Б аска фермаларда niuieH ш абу кы зу басталы п кет- кеиде, булар 1рметй1ш калып едн Еид! ертендер парт- комиыц бюросында буларды н шшен ш абу барысы ка- ралмак екен. Б аган а совхоз орталыгынан келген бас зоотехник соны ез аузымен айткан. Ол бурын TeMip- тастыц уй ж е тусш , Айманныц колынан шай iuinefi ат- танбаушы едн Бул жолы Тем!ртастыц ынгай бшд!рге- niiie де караган жок. Тапа тал т у е кез1 болса д а бул ауылдан дэм татпай, ж ай лау аралап Kerri. Шыжыган куннщ зауалы кайтып, ж урт жумыстан келе бастаганда ауыл iiuine суы к хабар тарап едн Те- MipTacTbiit денсаулыгына байланысты квршедн Ж ан а Fana шай iuiin отырып, жантая берген. Содан ес жи- май, тж-ауызы байланыпты. Осы хабарды еспгенде Асаубай: 139

— ©лее, аракты йищшресш! — деп салды. ©3i де жайлаудан кызгындау оралган екен. Эйелшщ кыстауы- мен гапа ауданга телефон соккан. Ж едел жэрдем ша- кырран. Б iрак. д эр 1герлер жеткенше наукас кайтыс бо- лып кеткен едк Каралы уйге келгендер жанашыр жакындарра жу- бату сез айтысып жатыр. Бурыннан-ак талыкси берген Айманды ж урт суйемелдеп белек белмеге окет1ст1. Те- MipTacKa ойда ж окта тап болран ажал Асаубайды да катты абыржытты. Ocipece жанына батканы — Айман- нын KenTiH кезшше: «Ажалыиа жеткеп сен! Кайдагы- жайдары б а л е т жасатып, жаманат аркалатып», дегеш. Улкендер Асаубайды ц кею лш е келер дед1 ме, Аймаига басу айтты. — KapaFbiM, аж алга ешшм ара тура алмайды. Шы- рылдап жарык жалранра шыкканныц 6api ерте ме, кеш пе, эйтеу1р, барар ж ер1 сол. Катты айтпа, кайтесщ кур- быднын кешлш калдырып. Колынап келгеш сол болган шырар. Ш уюр, ажалы мешен келген жок. Кез алдыкда женелтш отырсыц. Арты такыр емес, урпары калды. Ойбуй, карагым-ай, орны бар — оцалады, орны жок-г- жоралады. Bip куш шыеа келер Тем1ртастыц балалары ap6ipeyi 6ip уй болып... Тек ж асаган енд| соны керуге жазгай де! Асаубай Айманныц шнэратында ешкандай жауап бермеген. T yflaire ойланып калып едк ©3in к1полi де санамаран. Сонда да болса к е н ш н 6ip кудшт! ой ма- залай берген-дн Осы окнраны ecine алса, aai кунге ж ур еп 6ip ерск- гимей калган емес. Bapinen де кинаганы — Каракэз eneyi эдеш барып казак салтымен бата ырымын жаса- ранда д а Айман жылы шырай бермей, кшэлап калга­ ны бататын. BipaK бул А саубайды к Темрртас эруарын сыйлап, жолдастык карызын eTerencin, сэлем-саукат усынуына, бурынрыша эрл1-берл! еткенде ж е ар келш- шектпр колынан шай iiuin туруына бегет бола алмады. «Элгеннщ артынан елмек жок» дегендей, Айман А сау­ бай усыпган нэрсеш ipKiaicci3 кабылдаганмен, бойына ж уы к келлрмеген. Келшшектш орынды а_шуы мен ор- ныкты Mine3i оныц ынтасын кемггу былай турсын, ку- марлырын вройте тускендей. «Тем1'ртастын эруары ymin, ecin ксле жаткан бала- ларыиын оны-мунысын ж октай журу;и борыш сана гар­ ный» ж урт мактагандыктан ба, Аймаира айткан талай 140

т!лег! жауапсыз калса да, Асаубай бурымгы катынасты узбед1. Сонгы кездс, «Ж ана даладан» бас зоотехник кызме- Tineii осы ж ак к а совхоз директорлыгына ж огары лап кс- тср1нде, маркумны н ж акы н ж уы ктары мен 6ipre бей гг басына барган. Асаубай кезже ж ас алганга баскалар да кешл босатысып едг Iuiin койганнан ба, бул бала ксэдер1ндеп есте калгандарын козгап, оган взгелср дс косы лгап. O cipece осы ж олы Амман квз жасы ма мс бо­ ла алм ады . БеГн'т басында отырып етш б ар а жаткам куннiit кайта оралмайты ны , гумырдыц кы скалы ты api кайталанбайтымы, ж ал танд а татулы ктан кы мбат сште- мс жоктыгы сез ет Ы п , ж урт бурынгыдан repi 6ip-6ipin Tycinicin оралысты. Yftre келгесш м аркум ды еске Tycipy дастаркам ба- сымда ж ал гаскам . О сы ж ерде А сауб айд ы ц к ы зм ел ез- repin, жогарылап бара жатканы да еск ерЫ п едг Сон- дыктам ш пм д ш л бурым татып алм агам дар д а бул жолы б1р-б|'рден «ж ук ал а п » ж1берген. А сауб ай imep ал- дында Тем|ртас маркумнын осы «жукалап ж1берейж» дейтш свз in айтып ед 1. Ж у р т осыны есл ген д е гуш де- cin Kerri. KyfleyiHiH бары нда, дуб1рл1 той-думанда Fana аздап татып кврген Айманныц iuiKMiKTi кептен ауы зга алга- мы осы ед1. — Ылги ж елм ш ц ортасында катыбас болып калган мен бейбакты енд( умытып кетесщ гой. Ж акы н ж ерде жургенде квленкен Tycin, к е н ш м !з ток едк— деп А йм ан мунын шаккан. Асаубайды ц да куткеш осы сез сиякты. Айманны н леб1зше риза болып к ал д ы . Imi ж ы лы п, княлы кай-кайдагыны шолды. Э р баланы cyfiin, Айм ан- ды да куш актап аркадан какты . Сон да 6ip батыл бай- лам айткан. Калмайсын. Калдырмаймын квшкен журтта. Не кореек де вз1ммен 6ipre Kopecin. Э уел ! орныгып алайы н. Bip кыстап шыккасын Kouripin аламы н. Е ш м м н ен де кем етпейм ш ,— деп А йманны ц курбы лы к назына 6epiK уагда айтты. «Эуел | м ина уйд1 т ездегпр ейш . Б ал а -ш а га кеш ш KWR'i\" ' \" ы м кейin Аймамды да о р н аласты р а м ы н гоп. C ip a , омы совхоз орталыгына ем ес, ф ер м ага койганым дурыс u iu Fa p. Сол жердей де кеш л жетедц кел1к жете- д1» деп ойлады енд! о л , он ж ам басы н а карай аунап ж а- тып. Ш

X ...Асаубай Бактыбай тершде узак денбекнлдй Ер- Teuri жумыстардын камы, кайда баратыны, кандай аре- кет жасайтыны, тагы да бас бухгалтсрмен арадагы ка- тынас сурау бел Идей келбен какты. «Япыр-ау келмей жатып сыр алдыра бастаганым ба? Алрашкы кадамым- нан сыр алдырсам, арты неге coFap екен? Элле ез1ме ceniMfli адамдарды маныма жннай алмай журмш бе? Эй, койшы соны. Акырын кере жатармын. 0 з жумысы- на мырымдыры uibiFap, жаман адам емес сиякты Foft. Осы ж урт Бактыбайдан эшеРпн коркады. Шаруашылык- тын етек-женш жиып, дурыс баскарып ж урсем, маган кандай сын кследь О л ушш ертец Эм1ртаевтын алдын орауым керек. Ол Каракудыктары ericri аралап керп- ci келгенш маган неге хабарлата салмаган? Бурынгы хатшы «алдынан адам шыгартып, кугпр ш алады» дей- тп1. Б ул KiciHiH о д ю баскаш а болтаны да.» Бактыбай тары да ынырсып, 6epi аунап тусть TiciH кайрап, кункьпдеп сейлеп жатты да, туш ю 'р т ж1берд1. — Асеке, ол1 уйыктамарансыц-ау, э? Ж умыс деген боле гой. Каптаран жауапкернплж, ойласац басык ка- тады. Ал, енд! осынша уанымнын керег! жок, шаруаны квп ойлай берудщ деймш-ау... Д ем алрасын, адам си- якты дем алалык. Басты катыра берсен, наукас бол^- сын. Анадан ептеп...— деп турегелд! де, стол устжен шыныны алды. А саубай азарда-безер болып: — Боке, давлением ке те р ш п жатыр. Соны коя койыцыз. Ауырып калармыз,— деп едк Бактыбай кеи- бедк Екеуше м елттдете куйды. — Ж ок, карсы болма, бул жарыктык уйыктатура жаксы! Ka3ip осыны жутып алшы, пыр ете каласын.— Ол ремюш Асаубайра усынды.— Алып Ж1бершП — Ойпырай, епдi бу жарыктыктын осындайы бар- ау... Осыдан кейш, шынында да, А саубай уйкыдан катып калган-ды. Булар оянранда жазгы кун соскелжке таял- ран екен. Анызакпен басталып, анка KenTipin турман нллде бугга де вткен туннен калган аз рана жанга жайлы коцыр салкыиды келенкеден куалап, ауаны ми кайна- .тар ыстырымен коцырсыта бастаран. А саубай: «Эм1р- таев eric басына барып калды ма екен» деген хаушпен: — Женгей, 6i3Ai ертерек оятпаран екенсщ,— деп ед1 Бактыбайдын жубайына. 142

— Екеущ тушмен анг!мелесш, кеш уйыктагасын, демалынкырасым дегеш м...— деп ол 93ip турран шайра шакырды. «Мына Kici 6i3fli тушмен кузетш ш ыккандай сейлей- дк Кез кпмеген болды-ау. Cipo, адамнын iiuiiiaericiH айткызбай б 1летж кулар болар. ЕрлЬзайыпты eKeyi 6ip-6ipiH калай тауы п косылган? Тагдыр д а шебер-ау» деген оймеп А саубай ж енгесш щ мж езш ж ар атпаса да, каркылдай кулдГ — Ж енгей 6i3fli iiuin алды деп катты корыккан-ау, шамасы? — деп эзждеп едк — Кой, кайтейш ондай кудш ойлап. Талай конак аткарып журм1з гой кара шалдын аркасында,— дед1 ол. — Сусын иэ закесш сурап кала ма деп, сергек уйык- таган Fofl женген,— деп Бакты бай да алды орап жатыр. Хамит бурынгы эдет1мен машинаны осы уй дщ тусы- на койып, 63i ею орындыкка жайгасып, уйкы га Kipic- кен екен. Бакты бай оны д а шайга шакыртты. — Эм1ртаев К ар акуды кка карай аттанып KeTinTi,— дед! ол уйге ене бере, еспген хабарын ж е тю зт. — Дурыс кой, наукан кезшде ол тан карангыдан машииага отырады. Содан кашан шаруа 6ip жайлы болганша e3i де тыным таппайды, журтка да тыныш- ты к бермейдЕ Кейде есеп кы зметш деп адамдарды да куалайтыны бар,— деп Бакты бай хатшы жайынан маг- лум ат бере отырды,— Анада HcirirrepAi се н б ш к к е ез1 бастап баргаи екен. Айырлап шшен атканда ж ан шы- датпады. Сег1зсай фермасынын бастыпл таса-тасамен кашып жур: «Акан зорыктыруга айналды»,— деп. «Ду­ рыс ceiiiKi, хатшы шеб1нд1 уш п 6epin ж атса, HeciHe ки- наласын. Демал» д ед 1м. — Осы KiciHiH езш журт мазасыз деп жур foA. — Ол айтулары да жен. Б 1рак кептщ кенЕпшен шы- Fy д а акы реттщ азабы foA,— дед! Бакты бай асыгыс iuiEnreH шайдык дастарканын кайыра 6epin... — А л, ещ» мундагы ш аруа С1зге ам анат,— д ед 1 А саубай eric басына аттанар жерде. Осында келгел} Бакты байга оцды т 1л натканы осы ед1. XI Хатшы бойшан ecin, тунып TypFan ericTi epKiH keuiin келе жаткан комбайндарга кьтзыга карап, осы кершгс- ке риза кекЕпмен eric басын ж ая у аралап ж ур екен. 0 з машинасынын жаиына келш токтагаи Асаубайларды ц 143

карасын Kepreciii, 6epi бурылып, колын кетердк Асау- Оай тагы да машина айнасына уц Ы л, бет-аузыныц iciH- reiiiu акдады. Ke3ine кара K03UwipiriH баса Kiwi. — Гектарына капша т у а м 6epeTin Typi б а р ? — дед! хатшы AcaybaTiFa кол усынып жатып. — Д эл есебш агроном буп п шыгарам деген. Ол кырман басында журген-дн Мен шопандарга coFwn, ж анлаудан келемш,— дед| бул тездетш. «Тал тускё дейш уйыктап ж атканы ц калай?» деп тастар деген онмен. — Козыны енесшен айырдындар ма?— дед! хатшы. .— CoFan эз1рлж жасап... Адам жетшпей... Ж ана ж асакталган отарларды баратын Kici жок. — Ж умы с колы бетен жерде де ж еД м аз. Адамды оз орнына TiiiMAi пайдалану керек. Мамапдардыц ма- шинасындары ж т т т е р д 1 босатып ал. Сауатты ж|пт- тердщ оз машинасын 03i журп'збеуч не маскара! — Оларды босатып аламыз. ©з!мнщ журпзуипмд! де наукан аякталранша eric жумысына саламын ба деген ой бар. — Оны езщ 61л. Хатшы айтты дсп ертен аварияра урынсац... абзалы автоинспектормен келнпп, документ- Tecin альщдар! Keiueri кецесте техника xayinci3fliri кат- ты мэселе болганын кордш рой. — Оны тусшгендей болдык,— дед! Асаубай Эхпр- таевты куптап. Хатшы ж ана рана кырман басына соккан екен. Ол сопы сезд1ре сойлеп турды. — С е й м Аязбанын д а TyciHiri мол ж т т - а у ,— деп калдым. — Дирекция наукан б 1ткенше кырман басына бол- ген. Соны оз! де Tepic кермедк Еши бас бухгалтер мен кецседеп есеп кызметкерлер!нен ботен енш м калган жок. Бала-ш ага, катын-калаш болмаса:.. — Бала-шара, катын-калаш деп кемсггпе,— дед! хатшы кабагын шытып.— Олардыц каишалык куш еке- пin багалай алмайды екенсщ рой. Сен foh шет жагасын коре калдын, баягыда сорыс мезплш де, мина б!здердщ каршадай бала куш м!зде кандай шаруа тындырраны- мызды?! Сонда бес жыл бойы азаматтардын орпын жоктатпаран — KeMnip-шал мен катып-бала болатын. — Иэ, шет ж агасы н коре калдык кой,— дед1 А сау­ бай кел!сш. Ол киын-кыстау сорыс жардайында едь.. — Ж ок, олай емес, м у м кй ш кп пайдалану керек. Арканы олай кецге салура болмайды. 144

/ — Bapi балабакш аны к жоктыры,— деп кынжылды А саубай.— Эйтпесе, ж ас зйелдердш Ke6i ж ум ы ска шы- рар едь 031ме салынып ж аткан уйд! ccwiapFa беремш бе, б!'лмейм1Н.— Бул А саубанды н бала бакш ага арналган уйдщ жоспар жобасын езгерпп, езше лайыктатып жат- канын хабар бергеш едк Тубш де даулы бола калса, басим аршып алайын деп айтып турраны болатын. — Ж ок, олай етуге болмайды. 0 зщ тез арада кеш in келущ керек. — Биылша амалдап, бетен уйде жатып кызмет ат- кармасам ,— деп дудэмал ж ауап 6epin ед| А саубай . — Ж о-жок, олай етуге болмайды. Калайда к ош т келущ керек. Сен 63i келшнен безш ш жургендей сей- лейсщ Foft,— дед! хатшы. «Курбыдан безЫ п» демеуш карашы. Катар болгы- сы келмейдЬау, э? Э лде менщ жасымды шынымен бьл- мей ме екен?» деп ойларан А саубай 6ip сэт К аракез бен Айманды кезше б 1рдей елестетп. — А ка, бэй бш еден repi балаларымды сарынып ж ур- MiH,— деп кулген болды. Хатшы буран сынай карады . — Кайда жатырсьщ, белгш турарын бар ма? — деп калды. — Эз1рге бас бухгалтердщ уйшдемш. Кенсенщ 6ip белмесше де кона кетем кейде. — Е , куйл1 ж ерге орналаскасын, уйшд! Keiuipin алура асыкпай тур екенсщ Fofl. Байка, келш ш атак шы- Fapun журсе... А саубай кум ьлж ш . BipaK ойын айтпай, тартынып калуды жен кермедк — Асыкканмен бола ма, корамдык муддеден жеке бас камын артык санаганым уйлеспес деп... — Б 1з жумысты сенен талап етем!з. А л, ceHiH жар- дайын болу керек, кызмет талап ететшдей. Сен немене, езщ аткарып отырран кы зметщ ш к мемлекегпк манызы шамалы деп ойлаймысын? — Ж ок, сонда д а. К еле сала ез1ме камкорлы к жа- сауды ьщрайсыз санап... Ш аруашылыктын ез1 д е киыны KeTiHKipen калган ба... Соны д а ж енге к е л а р е алмай жатырмын,— деп бул хатшыра карап, кипактай 6epin едк — Кисыны кеткеш калай? — деп кабарын шытты ол. ©3i ж узш шурыл бурып будан ж ауап тоскаи. — Аксакалды айтам. Ж асы пенсияра ж акы ндага- сын, ала кендл болып, ештемемен айналыспапты Fofi. 145