Тоқмырзин Қ. Үш кие

ftVPAJl к Y u iТОКМЫРЗИН

KVPAJ1 к ТОВМЫРЗИН Y u si П О В Е С Т Е Р М ЕН ЭН.Г1М Е Л Е Р И «ЖАЗУШЫ» БАСПАСЫ Алматы —1983

Тоцмырзин К,¥Рал. эцпмелер.— Алматы: Т 53 Уш кие: Повестер мен Ж азуш ы , 1983,— 232 бет. манKгаeilтiаuнrыi лкыеэпдсножлеылжыаткжааизыКлуграанл. шТоукрмайылрызиндшунннсблуслрЫжсаинаокжыир-- етпнаакггеыынрн.ыабЛы.аУтншордккыаимнст»пб.ду«ылШ. шу«аыУкг»шара.мктаитлыеа»рcыпmноывnенoсnшкeдаciйсM-кeбаnойлсСаымтрндедашореGыyатиrаiгsт1iыrмiнелксзуран1- 1Oс1аy0тДrтТluыЫrЦiебиаабуйсыыклрnгытeуciржазуламымыансошйдаысксоытзуглЕагйраддсысын.и бЖеерйинннееаксн1ттеасагоры,кы««лШКынуа1nткa»»a,.lpn«roЖincыпcаlлiрiк.аwы- мбы1нлсаэт»ынадтатйы дэецнпгмейелдеср!талрстытмадлыга.мШыирбаикпс жоакзыыплмгаани. кон1л1нен та- Должазбанык рецензенттср!: 3. Ceplnrja^uee, Е. ©«(.мууиов. 70303—10 -58—83 4702230200 © Жазушы —1983 402(05)83



УШ КИЕ Каламын солтустж батысына карай ж уретш авто* буска енген боны едй сырт жагынан езж е таныс Ж1- шш келеу дауы с естйци. Ерден бул дауыстыи aeci Э д м внешне шек кел^рген жок. Сондыктан артына буры- лып та карамап едь Э д м езш ш е эзждегенсш, элдеб1реу- ге тьлшщ сугын кадап жатыр. — Эй, жер-кектщ асыраушысы! Неге дурыстап амандаспайсын ккнмен? Элде сенш, д с кезщ нщ eTi ecin ж ур ме? / — Тек эй, ам андасканда кайт дейсж . М урса 6epin / жатсын ба. Иэ, немене, кекетш-мукатып? 0 зщ ол топка косылмайтындай... Ал ж агдай калай?— д ед 1 бейтаныс жумысшы.— Слздерд! ж ана бастама кетерд1 деп ecTi- д1м-ау деймш. — Ж агд ай ж аман, бауырым!— деп кунк eTTi Э д м .— У агдадан шыга алмаган кМ ден кандай жагдай сурай- сын? -— Неге? Сендер екпш дмер тобындасыцдар рой. Басшылар вой 6ip ауыз свз айтса сендерд1 ул п ге тар- тады. — Эй, бар болсын сонысы,— деген ж абыркау ун естм д к C ipa Эд1л колын см кж , тыжырынган болу ке- рек. — Э л п депутаттары н не 6iTipin ж ур?! — Тсс!— Э дм мурнынан кунк erri. Ерденд! нуска- ган сиякты, енд! eneyi туншыга кулш ямбердЕ Арткы орындыкка ж айгаскап олар акырып энпмелесе бас- тады. Ерден алдынгы орындыктын аркалыгына су й ен т , куныса отырды. Э лгм ер д щ эн пм есж ecTirici келмегеш. МейлЕ айта берсш. Ауыздарына какпак болар бул жок. Кдйта, Э д м буган деген peniujin айтып, mepin таркат-

сын. Ол Ерденнщ ж аца эдгспен жумыс кггеуше нара- зы foh... Сонын белгйн болар, соцгы кундер1 Эдм буны бишртпей кекейтшд! шыгарыпты. С этаздщ атаулыны Ерденге ж абады . А байсызда т ш н щ уын Terin, шагын алады. Ж ацагы «Ж ер-кектщ асыраушысы» дегенд! де ол Ерденге багыштаган сиякты. Эйтпесе, бейтаныс жумысшымен ш к т ес е кететш орны ж ок едг / Эди1дщ бул к.ылыгы Ерденнщ есш е анадагы б 1рчсая- /сн сабакты т у а р д ь Лектор ж т т е л 1 и тд е п тапгар жо- ншде талдау жасаганда: «Элемнщ асыраушысы — жу- мысшы мен шаруа. Б ул eni таптын ецбепмси бущл адам зат иг!лiri енд1р1ледг Мэселен, мына Ерекендерд! 6i3 ж аца заманн.ыц ж асампазы , халыкты тэрбиелеунл opi асыраушы десек, кате емес» деп, бул аркылы жу- мысшы кауымды марапаттай сейлеп едк Буны кейш ж ещ лтек ж т т т е р эзщге бурыпты. Ж ац а Э д м д щ кай- талап жатканы сол. Оиыц осындай сезуарльщы уна- мапды-ак! BipaK дос болгасыи, амалы жок. Ерденнщ коз алдына тагы д а лектордыц бейнес! елестей бердк Тыцдаган сайын co3i кокешне кона ксте- Tiii эдетк Сол ж т т т щ дауы с ыргагында ма, элде бул- тармасыз кисынды ойында ма, ofiTeyip адам кеудесш е мактаныш бгпретш 6ip каснет бар. Ерденнщ лекция тыцдаган сайын ceprin, злденеге кулшынып, кумартып калуы осыдан сиякты. «Дуниенщ к у д 1р етт1 б и л е у и п а — ж умысшы-шаруа- ныц колы мен акыл-ойы». Лектордыц биязы коныр ун! тап каз1р кулагы нда тур. «Кол! LLIipKin, осы кол бол- маса адам баласы калай т 1рлж етер ед1, э? Мынау ала- кандагы булшык еттщ, мына саусактарды ц куш!мен жасалмайтын нэрсе жок екен-ау дуннеде». Енд1 ол алаканын жазып, терец айкырган уш тарам сызыкка ойлана коз тастады . «Уш тарам. Бул ненщ б е л п а екен? Нелштен бул сызыктар тертеу, не бесеу емес? Ушеу Fana. Тек кана менде емес, барлык адам- ныц алаканында д а осындай уш тарам сызык бар гой. Р ас олар эртурлг Bipeyvie уш тарам сызыктыц басы 6ipiKneii, алшак жатыр. Б 1реуде бэршщ басы косылган. BipaK бэршде де уш тарам. Япырай, э, жараты лы с адам- ды неге булай жаратты екен? Э лде т1рл1кке шыркырап шыккан перзенттщ алаканыпа табнгаттыц баскан Mopi ме? Егер солай десек, ол кандай мор? М умкш , кандай иенде болмасын, KyiiKopicin сцбекпен Fana айырсын де­ ген белп шыгар. М умкш ешкандай да арамды устама-

сын деген ескертпес1 ме. Элде бул уш тарау жол туу, енбек ету, абыроймен акырет сапарына аттану деген уш кезеннщ алаканга басылган танбасы ма? Ж араты- лыс ж арыктык кандай шебер, кандай эд Ы Адам ба- ласынын бэрш алаламай б!рдей жаратканыма куэ бол- сын деп осы уш тармак танбасын басты ма екен?! Ала- канындагы уш тарау жолга карал, енбек ету переки­ пи ойлансын, кейш сол уш тармак жол мандайына ко­ шер, дед1 ме екен? Уш тарау жол! Барлык адамнын а.паканынан мандайына кешетш уш сызык. Мумкш бул уш сызыкта, уш тарау жолда киел1 касиет бар шыгар. Уш кие! Д эл солай. Уш кие — жан бггкеннш бэрш еор- так». Ерден е з М н осы кезге дейш дуга окыгандай сы- бырлап отырганын автобус токтай калганда барып 6\\л- ген. Дабырласып тусе бастаган журттын ен сонын ала козгалган онын epHi ж анагы «Уш кие» деген кызык оный iuiTefl кайталай 6epin едь Смена алмаскан. Ерден жогары ерледк Пешпн о жер, бу жерше кез салды. Ж анына мгескен Эдкпд! бас­ ка жерге жумсады да, e 3i алып пешпн ауа журетш те- ciriHe уныип, жалыннын тусш байкады. Балкыманын салмагы мен сапасы осы жалыннын тур-TyciHe тэуелд! дейин байыргы балкытушылардын Kenecin eciHe алды. Кенеттен кез карыктырар жаркылмен лаулаган жа- лын езше таныс е м 1рд1 елестету1 мун, Ерденнщ есше тагы д а баягы бала кезп турмысы туей . Эне, шешес! уй 11шнде куйбендеп жур... Эне, ол тай казан астына шагырды буралай тыгып, тамызып жатыр! Ерден кесепш тем1рд1 келденен устаган калпы те- 6ipeHin Kerri. Ж арыкты к, uieuieci эр куз сайын Ty6ipi бьлекпендей шагырды шотпен шауып, ырдуан кек арбамен тасып, уй жанына yftin алушы ед ь а у. Сол отыны кектемшн кара суыгын шыгарып салута еркш ж етенн. Маркум тай ка- занга аз толмас су куйып, шине 6ip пут тарыны салып кайнатар efli де, тары кауызын аш а бере казанный бе- т1не шиден токыган юшкене шыптаны жауып, уетше cy3in алар едй 9 p6epi дегдиен тарыны eKire бел in, тай казан астына отты баппен жагып, куырар ед1. Тары эбден Keyin, енд!-енд1 конырсыган эдем1 Hie тарата бас­ та ганда саусагымен шекш anepin, Ерденге куйрекнпн 6

сынатады. «Кауызын ашып кайиап, куйрек куырылган тары Tyftin, актаура окай» дейтш ш еш еа унемь Тары туюге кезшде Ерден де жэрдем берген. Алгаш рет бул алты-жет1ге келген кезш де тары туймек болып талаптанганы к.аз1рпдей кез алдында. Кызыл агаш тык томарынан ойылран Kici бойы Keaire epeci жетпей, ас- тына койдын eKi-уш сэры киын койып, келсапты эрен- эрен к е т е р т coFbin едЬ ау. Басы осы екен, узамай шеше- cine колканат болура жарады. Kyiui езшен улкендер- мен тез тецестк Кол дшрменге ун тартты. К ож е ж асау уплн бидай, арпа жармалады . 9 cipece шеберленш ал- раны тары тую. Эуел1 6ip каркын келсаппен сокканда тарынык ipi кауыздары босап, ce ri Kepine бастайтынын да бмген!, к е н ш н е токыраны осы сапар. Сол ipi кауы з, кебегш желге ушырып немесе ж елпin тастап, кай та туй- генде тары ак ж ум ыртка сэры уыз калпына туседк Со- дан ксйill кандай тагам ж асасац д а еркщ . Ж армалап, кант коскасын жент жасайсын ба, койдык cypi куйрык майына жаншисын ба, ботка жасап немесе кою сутке 6eKTipecin бе, 6api6ip, астын к е к е а uibiFap едП Ш еш еа тары Tyftin те, от жагып ж урш те «отынды шапканра жактыр, малды тапканра бактыр» дегенд! ж ш кайталайтын. Ж эне осы мэтелд1 ©3i тауы п айткан- дай суйсшш отырар едь Бертшде, бул жака-жана ес б ш п , етек жабар кезде жене MeHmiKTi малдар ортага салынып, колхозга уйысу колга алынды. Э к еа маркум ауылдагы ак жаркын, мырза api желекпе адамнын 6ipi едь А уданнан колхоз уйымдастыру ушш шыккан уэкш ортага салура жеке мешшктьперден мал сураганда, отагасы колындагы усак ж андыктарды тугелге ж уы к етю зш тынды. Буран алды- мен эйел1, содан кешн арайындары наразы болтан. «Sip сурагаида колыкдары бар малдан ада болдын. Басшы- лар тары да сурар. Келесще катардан калранын уят емес пе?» деп ед1 олар. «вдэрш к» деген атак алганы жарамай ма?» деген ауылдастарынын ш ш д е д е кей- б 1реулер мыскылдап. Сонда э к е а аналарды мазак eTin кенкшдей куле отырып: «Келесщ е сен дердш н етш'зе- мш» деп 6ip кайырран. Томсарып, ж аратпай калган элгщерге: «Е, еадй сендер сонда боржой болгыларын келе ме?»— деп ауыз аштырмап едк Сол белсендш гш щ acepi ме, колхозшылар кешн бу- ны коярда-коймай, ортанын койын 6aFyFa кеширдь Тапкан дэлелдерк «Орташыл, корамшылдырынын ар-

касында колхозга жеке-мснипк малым тугел берген адал адам. BapiMi3 де осы Kicire сенекш. Ж ет 1 атасынан бер- мен кара табан батырак». Сейтш ж урт жаппай колка- лап тургасын, экесж щ шопан болмауга дэлел1 калмап ед|. Айтса айткандай, экесж щ kofbm малина деген жу- гымы ма, элде жалпы журтты н ырысы ма, колхоз ку- рылгам ж илы е м ж узге арен жеткен отар арага ем-уш жыл туснпмен мынгырып шыга келдк «0дэршк» деген сезд! сол кездер1 Ерден экесж щ аузынан кеп еститш. Маркум солардын катарында езж щ де болганын мак- тан тутып, кеуде согып отырушы ед|-ау. Басшылар да буныц зкесж колпаштап, жиналыс атаулыдан калдыр- майтын. KeflinipeK «©дэршктердщ сулетЬ, «Озат шо- пандардын тэж1рнбе алмасуы» дейт1н жиналыстардын болып жататынын ж эне одан экесж щ 6ip калым кер- MereHiH Ерден Ka3ip TinTi мактанышпен еске туЫред1де. ...Сырт жагынан шыккан дыбыс онын ойын белш Г — Ойбай-ау, мына жалыннын Tyci тагы да бузы- ,/лыпты гой,— деген капалы ун шыкты. Э дж екен.— Бай-бай! Осы 6ip ж ана э д 1с дегенщ iflrepi бастыру орт ныма етектен тартатын боле болмаса негылсын! 1стеген жумыста сапа да, салмак та жок. Буйтш эуреге тусксн- ше, кой багып кеткен кеп артык шыгар!— Э дж мау- жырап rypFan Ерденнщ касына келш, куйш е тка кат- ты,— Ойбай-ау, сен ез! калгып турганнан саусын ба?— Ки!з калпак астындагы байсалды ж анар эжуамен жарк ете тускен. Содан кейш: — Эй, Э д м , сен де 6ip...— деп киналган унмен баяу кимылдаган Ерден cepiriHiH иыгынан устап ез1ме карат- ты,— Тмме, ж ана гана кесед1м. Нэтижесж кейж бакы- лаймыз. Сен немене, кадам баскан сайын кумэнданып? Bip калыпты гурждеген алып лештщ т е с т н е таяу барган Эдщ буган таныркаган бойы токтап едк Ерден «козгама» деген белп бердк Буган ол тагы куйш-nicTi. — К удай-ау,— деп бастады эдетжше.— К удай сор- латканда осы сенщ ж ана эд1сщнен бар-ау... тук шык- пайды... тук шыкса! Кап! Бурынгы a n iciim камдай жак- сы едН Эй, сенщ шала сауатты катымыцмыц лабарото- рияда сынаган шэлай-бэлайы... содан сапалы да сал- макты металл алынады екен, xa-xa-xah! Ойдайт дегенщ- ау!

Ерден ундеген ж ок. Ж ымнган куш Tepic айнала бердк .. — К ап! 031мде де мый жок,. Баяилдан 6epi oipre штедш деп... бетон брнгадага кететш жерде... Кш дЫ м жабысып калгандай. Ж ум ы ска албы рт кызбалыкпсн KipiceriH Эдглдщ екпе-назы Ерденнщ К улагин сарсылткалы ай жарым еткен. Шынында да содан 6epi OHFa баскан ic жок- Балкыма бурынгы куш нде. Басш ылар д а булардан yaF- дадан бетен ештеме устай алмаган. Ерден Эдьпдщ ма- засыздануын да орынды санаган. BipaK онын баска брнгадага к е т т кал у ж енш деп ninipi ит жынын ку- рыстырды. Шыдай алмай катты Kerri. — Эй, аягыц аспаннан салбы рап туссе де мазаны алма!— дед1 салганнан.— Ш ала сауатты деген не сез? М еталдын касиет! ж енш де солардан артык бмгетш адамша. Сенщ бар бшерщ пештщ ауа жолына кесеу тьшу емес пе?! — Мен бшмеймш бе? — Сен, тап мына сен! — Мен неге биш еймш ? Ж иырма бес-отыз жыл бойы кесеген1м осы пештщ оты! Йемене, сен меш ж ум ыска бупн келген бозекпе керемшщ! — Бшмейсщ. Канша кесесен де... жалыннын тЫ не тусш бейтш щ бар екен, ендеше Hecine металлургпын деп мактанасын.?! «Сенin катыныцныц ici, сонын бэл есЬ дсйс!ц. Лабароторияда кызмет штейтш катын жалгыз сол ма? Buie бигсен, буш л кол лекти вен ш с н т п емес пе? Б 1з усыныс ж асадык, олар куптады . Осылай ж аса- сак, салмакты, сапалы балкыма алынады дедж. Енде­ ше, неге кутпейм1з icTin нэтижесш? М умкш отын мел- шершен, мумкш шишзат коспасынан ба, болмаса ауа- дан ба, aiiTeyip 6ip бабы ж еткипка’з шыгар... — Эй, соны бшмеймш... ылги кумэн, анадан ба, мы- надан ба. Д еп басып айтатын еш темем1з ж ок кой, жок... — Енд1 кайтесщ , шыдайсын. Тезейж . Кой ба гу да онай емес шыгар енд1п ж ерде екеум1зге. Керек десен, сол жануардыц кандай шеп жейтМ н де умытар кезщ болды гой,— деп Ерден сез аягын ж ай баракатты кка бурды,— Бар, ж огары га шьщып, бакыла! Шик1л сэры денгелек ж узд| Э дш ж ас баланын ур- тындай томпиган бетш будан кешспен бурып алып, баспалдакпен ерлеп Kerri. К еш гендеп эдетк Канша булкынса да бар колдан келер1 сол. 9

...Е рден тагы да гуркчдей жан!ran пешке карады. Bip кмзыгы отагасы ауданга жпып-топырга кетерде орнына бетен адамды жолатпайтын. Ерденшц эл1 ка- быргасы катпаганына, айелшщ жалрызлжлгше кара- мастан отарды сол екеуше сенш калдыра 6epeTiH. Сон- дайда отагасы аудандагы жиналыстан оралганша отар­ ды lueuieci exeyi кайырмалайтын эдеттерп Ерттеул! атка Minin, малды тапжылтпауга жарап калган улын алгаш аддаганда ш тей ш ую рш Ы к етсе де, eci uibiFa мадак- /таганы эл1 кез алдында. Согыс басталардан 6ipep жыл бурым болар, буныц жазгы демалыска шыккан бойы едк Э к е а 6ip шаруа куйттеп, колхоз орталыгына кеткен. Отарды epicxe шы- гарып, каптата жайып журген болатын. Кенет сонау шетте, сай-салалы шубарлыкта жайылып жаткан кой- лар 6epi карай дурю'рей ypiKTi. Бала шопан экесппн уйреткенш ек! кылмай, дереу атпен шокырактап жетсе, 6ip улкен кек тебет с е к т койды буктеп жыгып, етше сугынып жатыр. Оныц квкжал 6epi екенш сол бойда ажыратпаса да Ерден узенпнщ 6ipiH таралгысымен коса агытып алып, элг! макулыкты кул ак шекеден ден- деп урып ед|, «канк» еткен дыбыс шыгарды да сеспей катты. Аяплн сершпей калган «игл» керген бала кан- ша дегенмен енд1 сескенейш дед|‘. Баласынын койын тез ж инактап, ауыл сыртына эдеттепден ерте жакын- датканын байкагаи axeci сур eceriH Mine сала буныц алдынан шыгып едь Сонда Ерден койды жарып жеп жаткан 6ip и тп урып еллргенш экесше айтканда ота­ гасы ж ур еп ж арылардай куанып: «ойбуй, анкау бала-ай, онын койга шапкам квкжал болды-ау!» деп атка мше шауып KeTin едк Bip шай кайнатымда кайтып оралды. BepiHiH TepiciH сойып алыпты. Yftre экелш тврге 1лгенде арткы eKi аягынын тырнактары жер сызып турганын K83i керген. «Канга куныгып жатканда ацдамай кал- ды-ау, эйтпесе caFaH калан соктырды екен? Эй, бул да э л п бешес деген 6ip адамнын азгыны сиякты канкумар бэле Fofl. CeHi HeFbin cipa майып етпедь балам!» деп 6ipa3 танданып отырды да tae баласынын ж т т болга- нын айтып, мактануга квшкен. «Менщ жарыгым он 6i- ршде квкжал каскыр сокты. ApFU аталарымызда журек ж уткан батырлар квп еткен гой. Bi3flin Ерденжан со- ларга тарткан. Жетншп атамыз маркум жонгар зама- 10

нында казак батырларын жекпе-жекте коймай Tycipreii ата жауга он алты жасында бетпе-бет барып, кан кап- тырыпты-ау. Сонда е зж щ кайратына айызы канбай, жауынын куларын шайнап TyKipin тастаган екен десетш жарыктыкты! Т убш де осы баладан д а 61'рдеме шыра- ды»..деп ж елпшгеш бар. Отарасынын мшезше шешес! рана ыза болган. Ол буншалык дан к, дабы радан ел- ж ур т тан калып, баласына тш -кез тиед1 деген ofiFa кел- генде TinTi шошып кеткен. Осы гу ст а кеп улитынды шыкарган сабал ак жунд1 иттерд1 де кар гап-алеп: «кара басын жуткыр!» деп алыска куып салатын. «Ойпырай, мынау ненщ ырымы, cofuc шырып кетпесе ж арар едП» десш, улыган иттердщ yHin еспген де улкендердщ де сай суйектер1 сыркырагандай болган. Шынында узамай журтты н Kayni раска айналды. Ол кезде Ерден енд1 6ip-eKi жы лда адам зат тари- хындагы болып кермеген канкуйлы сорыстын бастала- тынын, экесшщ алрашкылар катарында майданра атта- нып, орыс жершде, кеп апатты, кы руар азапты керген, киян-кескни бастан еткерген См оленскш щ 6ip кырка- сында калатынын кайдан бшсш. Енд1 уш-терт жылда, канды кыргын какап турганда, каты н-бала мен кемшр- шалдардын ортасындары бас кетерер еркек кж дж ата- нура ж арап калган ез катарларымен 6ipre буны бую л ауыл болып ж ылап-сыктап, Ф З О деген окуга аттанды- рып саларын да кайдан бмкпн! Иэ, ол эл! алда турран сурапыл окигалар т у г и ертен не боларынан да хабар- сыз ед1 рой. Бул т у г1л будан улкен азаматтар да, TinTi ауылдын ен сауатты ад а м ы — Ж а к а у мурал!м де, эке- uiemeci де, колхоздын баскармасы д а жалпы ж уртты осы таяуда басталатын машакатты бес-алты жыл кутш турранын, онын Ka3ipri ойнап-кулш журген Т1р1лерд|ц бфазын жалмап аларын болжай алмаран. Ал, Ерден ушш шешесшщ ж уан туб!рл1 шарыры мен караганы тай казан астында шытырлай жанып, эж!мд1 жуз1 нурлана балкыран meuieci тарыны кун сайын куы ра бе- ретшдей, сопы aFaui кел!ге туйш актай беретшдей ке- р|нетш. в з ш щ енд! 6ipep жылды артка салысымен эуе- естияр бала, сосын бозбас иипт боларын да ойла- мапты-ау. Кандай анрырттык! Бул унин мына дуние еш козгалыссыз, баягы самаркау кушнше туратындай едк

Ерден кенет селк етш, ой шырмауынан ceprin кетть Ж огарыдан шыккан жнишке дауые кулагына талып жеткен. Ж ал т 6epin тындай калып едй элг1 дауые тары есплд). — Ойбай, Ерден! Курыдык! Карашы, мыиау йенin ырымы?! Б ул колындары тем1рш тастай еалып, жорарыга ум- тылды. Эр т е т к е 6ip квз сузш, Эдил сьчтеген туска аягы шалынысып арен ж етп. Онын урейленуше себеп бар екен. Булар осы neuiTi жана эдгске койып жумыс ideft бастагалы пеш мундай солкылдап, коркынышты ун шыгармаган сиякты едн Ал, мына Ka3ipri са п ала- пат! — Ж арылыс болмаса nri едН— деп, Э д1л буын-буы- ны калтырап, жанын коярра жер таппады. Ондай сэт- ci3fliKTi басынан кеш in кермеген бул бурынгы жаттанды ce3iH екш е сыбырлай бердь — Д оска кулю , душпанга таба болмасак екен! Кап! Ж ан а эдш болмай... мынау 6ip!— Ерденнщ куларына Э дш дщ бул сез1 каргыс сиякты e c m in Kerri. Сондык- тан ашудан тутеп кеткен. Ж ал т бурылды да жекш калды. — Эй, жарыка жылан жумырткаласын! Жылан жу- мырткаларыр! Каксай бергенше кетип эрП Пеш жа- рылса астында каламын деп коркып турган шырарсын сен. С э т с1зд ж т1 эр кадам сайын тьлеп каксайсын да жу- pecin екен. Ертениен бастап бетен сменага ауыс! Эне- кей, а нтка ным сол! Аш у кыскан Ерденнщ Tyci ерт сенд!ргендей TyTiriHKi керш дк Э дш езш щ агат кеткен in сонда рана б ш п едь T inri боска коркытыпты. Ж арылатын пеш жок. Кайта, бабына келе тускендей. Э дщ KiHaciH мойыидаган тур- мен сырт айналды да урты томпайган куш куйбендей бердк.. Орнына кайта барран Ерден п е и т сырттай тары 6ip карап шыккан. Эдеттег!сшше тары да ауа жолын ашып, жалын Tycine кызыга кез салды. Ертен-бугшдер1 науа- дан калыпка куйылып, сынактан еткел! турган балкы- ма турасында т э т п oflFa берьпген Ерден: «Курамында- ры KeMipTerici тым аз мелшерде болу керек», деп куб|'р- ледк «Иэ, аз, аз... барынша аз. Токта, сонда ол неше процент шамасы? Еюден квп пе, аз ба? Д уры с, сшден 12

аз. Таза Teinipre кем1р теп eni проценттен кем косылса, ол созылмалы, cepinneni металиа айналады. 0цкей те- Mipre Караганда ол opi 6epiK api колданура колайлы. Eni проценттен кеб1рек KOMipTeri косылса, оны шойын дейдк Эрине шойын мен болатты ц эркайсысыныц оз ор- ны бар. BipiHiH орнына 6ipiH ж ум сай алмайсыц. Eneyi де орындарын тауып колданганда рана жаксы каснетте- pi жаркырай кершш, баптаушысынын бары жанбак. «Баптаушысынын багы жанбак» деп сыбырлай бе- pin, алауы коныркай бастаган отка Ерден узын кэсе- rimTi с у ц г т п - с у ц г т п ж 1бердй «OTTeri мелш ер1 аз ба, кеп пе?» деген пирылмен лауларан жалын т ш н е кез Tirin е д г Оныц Tyci бурынры кай кезгщен де взгешерек сиякты екен. Бул Ерденнщ ке н ш н е 6 ip турл1 умгг сэу- лесш жаккандай. ©31 сол ертецп, 6ypciryHri ж умыстын карбаласы тез!рек ж етуш тшейтш кызык 6 ip киял-ша- быт жетепнде кулшынып тур. Кенет ойына тары да бала кез1 туеп... Буныц бала киялында буйыгы, 6efl6iT eMip асыгыс- сыз арналы арысымен ете беретшдей, кеш кш к котанга шрйпген койлардыц ж ай бар акат быртылдата куйсеуР мен, е ртец гш к туяктары сыртылдай, epicKe еш м п з бет- тегенждей момын, мардымсыз керж етж . Свйтсе, бул ем1рдщ адам жай кез, жалац кешлмен болжап бишей- TiH сырткы Typi екен. Онын аяк астынан ж ал т бурылган асаудай артындагы арбасын жарра ала кашарын буныц балац акылы тургай, суцгы ла ул кен д ерд щ 'в з iнiн кере- генднч аныкгай алмаран. Р ас, бул бала болса да, кейде улкендердж даурырыса эцпмелескенж де де «сорыс, бэ- шес, Китлер» дегеи езж е бэймэл1м свздерд1 кулагы кеп шалган. BipaK coFaii терецдеп мэн беруге бала киялы жетпеген едй TynKi марынасына терендеуге шамасы да ж ок болатын. Буныц ойыиша сорыс деген е зж щ талай жаттап, заулатып айтып берген батырлар жырындагыдай немесе epTeri ацыздардагыдай рана нэрсе е д г А удан ор- талырына барранда клубтан екпжджерге Чапай деген ха с батырдыц актармен калай айкасканын э к е а «куй- нэ» деп аталатын 6ip жанды супреттен кергенж аузы- ныц суы кури эцпмелегенж ecTireHi бар. Сонда эке ее- 3ine кул ак туре отыра OFan ж ата кеп жалынып едг Enai аудан орталырына баратын болса буны калдыр- май ала баруын етж е cypaFan. Кынкылдап, мазалап 13

коймаган баласына кейкен шешеЫ: «эй, келеЫде мыиа квк шешекп тастамашы!» деп катты тапсырганы бар. Иэ, экес1 KefliHri 6ip барганынла уэдесшде турып, бумы аудан орталыгына ала Kerri. Bipan, булар барганда элп Чапай батыр емес, казактып Амангелд1 деген батыры- ныц кнносы ж урш жатыр екен. Э к е а eKeyi барып, катар отырып керш шыкты. Кешеде келе ж атканда экеЫ «mipKiH колынан келмейтнп жок-ау. 0 3 i ормандай к а­ дык, береке к ут дарыган халык. Мына куйнэш да жа- саган солар гой. Эйтпесе 61зд1н казак баягыдан 6epi бундайлы (ллмек турсын, атын да ecTiMereii. ©3i «куй- нэ» десе, куйнэ екен. Эш де, куЙ1 де, ce3i де 1шшде! Осындай улы халыкты Китлер деген накурыс кул ете- мш, куртамын дейтш керш едт Б у халыкка не каны катты екен лагнеттщ?!» деп ез1мен Q3i сейлесш келе жатты. Сол сапар Ерден аудан орталыгынан 6ipa3 так- пак уйренш кайтты. Нобайы согыс туралы. Балалардан «бэшестердщ колынан Тельманды алмай коймаймыз» деген еленд1 ecTin, жаттап алган. «Тельман» деген элп Китлер HrriH елш деп 6ip зор батыр болса керек» деп экесМ ц TyciHiK 6epreHi де есте. Сол жолы арманда калганы тек э к е а аузынын суы кури энпмелеген Чапай батырдын киносын квре алмауы. Ересек балалардан ecTyi бойынша оны к а з1р кырга шыгарып, колхоздарга апарып керсетш журген сиякты. Узамай e3i аудан орталыгындагы Gip агайындарынын уйше жатып орта мектепте оки бастаганда Gip куш кластастарымен 6ipre Чапаев картинасын керд1 де. Ку- мардан шыга алмай, сол кипога 6ipneme рет барганы да есте. Сол жылдары кеш едеп бала.пардын ен cyfliKTi ойыны Чапаев болып ойнау едк Шыбык атка Mine шап- кан олар кылыштасып, сайысып жатушы едь Солардын катарында Ерден де болган. Кысы-жазы балалардын epMeri агаштан жасаган кылышпен, найзамен согысып ойнау едп 0 TipiK елш, кайта п р ш п , арпалысып ж ату­ шы едь Согыс басталган жылы болар, анау-мынаусын ар- бага тиеп алып, киношылар булардын ауылына да кел- д к Баскарманын кенсесше аппаратын курып, журтты бала^арга уй-уйден шакыртты. Эр бала ез ата-анасын KHHOFa epTin келу1 т и к делшген. Сейтш сол шагып бвл- меге колхоздын тайлы-таягы калмай жнналып ед1. Bi- раздан кей1н кен сен т ак балшыкпен сыланган кабыр- гасына элдене ж азулар жазылып, аппарат жапына ко- 14

йылран кара сандык самбырлап сейлей ж енелдк Орыс- ша екен. Оны казакш аны судай б м етш орыс баласы аударып турды. Сонын арасынша сап тузеген солдат- тар керЫ п, енд1 6ip сэтте сыртында Kpeci бар само- леттер ырылдай ушып, ыцыранган ун! жан TypiuiKTipe, жерге карай кулднлады... Сонда аксакалдар ж агала- рын устасып, ж агалай аксары бас айтысып, ж аратканра сиынган. « С уг1ретшщ езш кергенде естен танып жат- сындар. Кузгыннын ез1мен бетпе-бет сорысып ж урген боздактарымыздыц не жаны ж ур екен? Эй, ксн аллай, езщ сактай гер ж араткан пенденд1! Адам баласынын кермегеш кеп екен рой. Буран не жан шыдайды? Кит- лер иттщ кэрж эрмен кылып, тез!рек кор каптыра кор кен алла! BeTi 6epi карамагы р Китлер, бетщ 6epi кара- масын!» Кемшрлер фашистерд1 осылай KapFan, куш- ренген. «Эй, кен аллай, бэле 1здеген ел емес едж , кайдан бкиейш. C oflic дегеннщ суркы осы болса, б у Fan кеуде- сшде жаны бар адамныц кайсысы шыдайды? Кой, бул тажалды кормей-ак койдык» десш, KeMiiip-шалдардын 61‘разы элг1 у з ш с кезш де-ак уйлерш е тайып кеткен. Кннода он шакты ж ас эйел, балалар мен алпыстагы шал баскарма рана калган-ды. Ерденнщ Keuieri катты ce3ineii кешн Эдкп ж уаси тускендей. Byrin смена алмаскан жерде кездессе де эдеттег1дей эзшге 6apFan жок. Кол алды да будан бу­ рый балкы ту цехына карай ©Tin кеттк Оныц ccecine Ерден кеп бегелдк Э уел 1 цех басты- гына барып сэл ем дест, е зж щ керген-бмгенш баянда- ды. Ж ана эд 1стен yMiTi кеп екенй| айтты. Содан KefliH рана жумыс орнына келген. Э д 1л будан бурын келгенш биш рш , куйбендеп жур екен. «Буны тары да жорары- Fa ж1берейш. Тары да байбалам салсын» деп ой л ад ы д а OFaH дауыстады. — Э д и , ау Э д Ы Сен MeHi шопан болып кетем деп коркыта берме. Bapi6ip сен заводтын асханасынын та- марын киып кете алмайсыц. Одан да...— деп оныц иы- Fbinan тартты.— Анда баршы, жорарыра. Тары д а Meni коркытып журме, «пеш жарылады» деп. Есш де болсын, ез1ц жиырма бес жылдан 6epi балкытушысыц. Сэл кы- зура жарылатын nemTi кашам кердщ ?— деп эзкт таста- ды. Тегшде Ерден эз1лге ш оркак болатын. BipaK мынау- 15

сы утымды есплд1 ме, элде шындыкка мойын сунды ма, Эд1л орарыта ж ауап бере алмады. — Эй, Ереке-ай. Енд1 шопан болып мен не карык кылар дейсщ. Мына 1с1м1зден тук шыкпай ма деп ки- налганым Fofl,— деп куншлдед!. Досынын кайратты ка- лыц ж узш е сэл суйсше кез салган ол кул1мдегсн бойы жогарыга к е т '. Ерден гурмдей жаиган алауга суйсше карады. Ке- шел1-бугш п ой желкпн кайта жалгады. «Кызык осы киял дегенщ! Кеше осы Heni еске алып ед1м?» деп 1штей куб1рледк Оттын аппак алауга айналып, TyTinci3 маздам жа- нуы ecine тары да шешесшщ тай казанын т у с1рд1. Ж а- рыктык, атадан балага мура болган, бутш 6ip эулетке кут дарытып, ырыс-нешбесш урлеп imKi3ren, дэулетш тасыткан мулш екен-ау! Э к е а айтып отыратын: «бая- гыда (онык шамамен кай жыл екеш беймэл1м) осы к а­ занды Квкж ар ж эрмеикесше келген сэудсгерден баба- мыз 6ip каранын пулына сатып алыпты» деп. Содан 6epi бул ж алганпан канша буын e rri. Каиша урпак асарын асап, жасарын жасады. Сонын 6api тандайла- рына тиеЫл ашы-тущыны сол кара казаннан татыпты да мандайларына 6iTKeH тагдыр эуселесш тосып алыпты. Ерден тагы да аппак болып гуркпдеп ж аткан алауга квз салды. Ecine тагы да вз уйнпн, ошагы, от басы орал- ды. К ара казанды кызыл тш м е н орай-орай жалайтын жалын елестедк Япырай, каншама рет от жагылып, каншама адамнын ы рыс-неабеа кайнаса да, канша кызып, канш а суынса да, урпактан-урпак ауысса да ба- басынык тай казаны пайдага аса берштКау. Буларды койганда ездершен Keftinri урпакка да дэм буйыртуы мумк1н гой. К азан демекпп, сол ж арыктык к а з1р кайда екен? Заман uirepi озып, турмыс жаксаргалы журт бундай казан устауды артта калганды к, надандык деп тусш етш де болган. TinTi керек екенш бмген куншн езш де де сондай улкен казанды тастамай алып журген уй к а з 1р ж ок та шыгар-ау. Кейде той, садакалардын езш де ж урт казан таба алмай, шелекке, сырлы кэсп- релге ет асып жататынын бул талай керш жур. Ka3ip ондай улкен казанды устап-тутуды кпынсынгандары. 16

Талай казанный кешкен ж ур тта калранын да бул Kepin едк «Сол жары кты к,— деп ойланды ол,— ана жылы ана- сы к^йтыс болган кезд1 еске алып, кайда, kimhih колын- да калды екен? Элде e iu ir i б 1рнеше белж ке белш ш , мектеп окушыларынын колымен металл сыныктарына косылды ма екен?» EciHe осы су р а к оралганда ж уы кта кайта корытура келген тем1р-терсектер ш ж е н 6ip тай казаннын жар- тысын кергеш оныц ойына сап ете тустк Сонда Э дш дщ буран даурыра тип натканы бар. «Bip тайдын eTiH тугел салып асатын казан-ау мынау. Пай- пай, канша адамнын ырыс-иес!бес1 кайнады екен шин- де?! Жарыктык, казагымнын кен пейш, жомарттыры- нын б е д н а рой. Енд1п ур пак бундай казанды тек му- зейден Kepin, тангалатын болады. О лардын осындай тай казанга асылган етпен казактарды н конарын сила- \\Т\\ ранына ceHyi де киын-ау»,— деп теб1ренш турып едй ' Сонда Ерденнщ ж ур ег1 шымырлап шаншып кеткен. О «Япырай, сонда тай казаннан ас ш к е н урпакты н соны v осы турган ei<eyi тустастар FaHa болганы ма? «К ара ка- Г/ зан, кара шанырак, кара орман — казактыц кастерлеген уш киел1 мулкЬ дейтш маркум экесй «Балам, буларсыз урпак жайып, ypiM бутары ескен э ул етж ок , болуы да •V- мумк1н емес. TyFaH елщд1 суйп, ж ерщ д! кад1рлесен осы 4 4 уш киел1 мулнсп сактай 61л!» Кеш ш рек экес! сорыска ат- тангасын да, одан: «Смоленск тубшде ерлжпен опат болды» деген кайгылы хабар келгесш де «К ара казан кысырамасын, кара шанырак тул калмасын, кара орман элдеюмнщ колында кетпесш» деп бата кылатын тамак iuiin болганнан кейш шешесп Сонда н е т кексеп, н е т болжап айтты екен десейнп маркум? Элде отагасынын сорыста опат болып, 03iHiH ж урт кузеткен иттей бэнгш калатынын 61лд1 ме? Элде жалрыз баласынын перзент- ci3 етерш болжап, булдыр болашактан шошынды ма? Болмаса, e3i «кара орман» этап, вле-елгенше кызрьш!- тай корраран ecKi-кускы курымынын peTci3 рэсуэ бола- рына багыштады ма? Э йтеу1р калай дегенде де анасы бул свздерд1 тегйшен тегш айта салмаганы анык еде CoFbic кезшде: «Эй, балапандар, экелерщ елге же- ншпен оралсын десендер, жумысты ж аксы ж асандар. Сендер терген масактын эр туш р д а т ж аура 6ip-6ip ок бон атылсын!» деп урандап ж уретш кайран ана! K aeip Fana 61ЛА1 Foft Ерден свищ шын кадырынды. Егер будан

сэл ертерек, кезппн Tipiciiifle 6iace. мумкш буйтпеген де болар едЕ Онда ауылга кайта барып, баягыда eai eri3 жегш, жер жырткан даласында трактормен сайрам салар ма едЕ кайтер ед1? Ойы осы суракка т 1релгендв Ерден токаурап калды. Таил да алапат гурьлмен айна- ласын солкылдата iuiiH соккан алып пешке карады. «Казан, бул да кара казан. Тек буныц айырмасы болат- ты судай кайнататын казан» деп ойлады. Ecinc кайран анасы кайта тустЕ «Шаршадым деме, балам! Шаршай- тын кун in эл 1 алда»,— дейтш едКау маркум. BipaK 63i соншалык кажып ж у р с е д е «шаршадым» дегеид! 6ip еспрткен емес-Ti. «Эй, катындар, сендер бул жерде еркш джте «шаршадым» деп жанаярлыкпен кимылда- сандар, ана ж акта жан алысып, жан 6epicin жаткан бауырларыц мен куйеулерщ не куйге ушырайды? Кой, эйдэ, болындар, мына бэш есп жецбей турганда дема- ламын деулерщ кате!»— деп белд1 ж!ппен буынып, ер- телТкеш колхоз жумысында журуцп е дьау сол сурапыл жылдары. Шоттап шагыр шауып, путтап тары туйгенде, кол дшрменге ун тартып, камыр илеп нан кемгенде орел! танды кез!меи атыратын. Тан ала сэуле бергенде сол Кыруар жумысты 6iTipren ол енд1 6ip-eKi кесе шайын !ш1п жататын-ды. «Эй, балам, тур! Карамайсык ба ай- налана, каз1р уйкы кандырып, керЫп.созылатын уакыт па? Экецшн соплска аттанарда не айтканы есш де ме? Е, енд1 не, есш де болса... ceHi е н д т калган азамат, артыидапл туягым деп айтпады ма сол свзд1?! Тур, ша- йынды iui. Ж умысына бар. «Пэленшенщ баласы ceflTinTi депзш , суйекке танба салма акылын болса...» Кайран анада соншалык куаттын болуы, «кажыдым» деген жалплз сез шыгармау м э ш а осы кара шанырак пен кара орманнын киесшде болар ма? К ара шанырак. кара орман, одан api езщдей мын сан адамныц етенш 6ipiK- TipreH, тагдырын тамырластырган отан деген улы угым 6api де осынау ошак касынан басталады екен-ау. Ше- шееппн казаны астында шытырлай жанып, балапан уш- кындар атып, алапат алауга айналган шагыр отыныц есш е неге ж м тусе беретпйн Ерден eimi егде тартканда уккандай. Ауызгы eciKTeH цехка карай ЭдЕлмен кабаттаса вте 6epin едЕ Булардын жолындагы eni кабат уйдщ тере- 3eciHeii ecTi.nren кыз-келшшектердщ сынкылдаган кулKi­ te

ci екеуш де ж алт каратты. Ерден ашык терезе алдын- дагы Зыликага тачдан а карады . Колында элде 6ip ыдыс. 03 i 6ip свз айтады да куледи кулед1 де жэне да- уы стай д ы . — Эй, кос рашыктар!— дейд1 ара-тура.— Кос Fa- ШЫК-- — Осы бар-ау, Ереке, кыз-келшшектердщ кутыруы элэй!— деп, Эдип 6ip эзьп айта берген. Сол мезет eKeyi- нГц тебесшен м елд1р тамшылар куйылып Kerri. Зылика н су шашып Ж1берген. — Б улар шынымен куты рар, эй!— деп Ерден куле in KiflipreH едй Терезенщ ар жарында тур ган ею -уш эй ел буларды ш уласа эзк д ед й — Рашыктарра «жуптарын ажырамасын» деп су шашатын ырым бар екенш бьпесшдер ме?— деген дауы с естйпдй Ерден бул Зыликанын кылыры екенш тусш д к К ул 1мдей Tycin, Э д и т е бурылды. «Екеум!здщ арамыз- дары к и ю л ж й ш эйелш е айткан foA» деп туйдй — Е, жарайды, тйлегщ болрыр! Ыссылап келе жа- тыр едш, ceprin калганымызды карашы,— дед! ол Зы­ ликанын мшезше риза кенмшен. Былай шыра бере: «Баягы кыз KymHflerici снякты. Ойнактап турады. Э йтеу1р ойлап таппайтыны жок. Сар к ш р эйел екенш мойындамайды-ау ант урран!» деп ш ш ен кулдй Эдйлге 6ip эзш айткалы буры ла 6epin едй ол да жымиып, буны екшелеп калран екен. — Ереке, Ереке....— деп 6ip anriMe бастарысы кел- гендей, буран катарласа TycinTi. — Ереке, есщде ме? Баярыда жанары терезе алды- нан ете бергеюм!зде екеум1зге 6ip кыздын су шашып ж 1беретш 1? Сен сонда 6ip оксап ж аурап едщ рой, э? Куздш кара суыгында... — Сол су шашып жаураткан адамды уш жылдан кейш кездест1рд!м Foft... — Койшы эй, иэ содан? Таптын ба?— деп Эдйл бу- нын жузш е кум арта кадалды.— О юм екен? — Ещи таппай кайтедй !здеген адам !— деп Ерден жай жымиды. Э д и одан api кумартты. — Эй, ол кыз KiM екен e3i? KiMre куйеуге шыкты?— деп алдын орады. Ерден тары да дыбыссыз кулдп Bip тур л1 ракатты, куйтыркы кулю. Эдип досынын кылыпл- на сырмшез едй в з ш е эбден риза болранда рана осы- лай куле алатын. Бул жолы да сонысын кайталагасы н, онын сырын бмм ей тыншымайтын ынгаймен: 19

— Эй, айтсайшы касармай, ол кай кыз? Меи таны- майтын KiM бар бул манда?— деп такымдай тускен.— Ен болмаса атын айтшы. — Е, сен кай кызды таннтын едщ? Ол кунде ceniii K03in Зыликадан бетенге т уст 1 ме? K,a3ip 6ipcyAiH cap карым бэйбннеа... — Койшы бар! Б э й б ш е болса ше? Сен! сондай ку- мар еткен капдай кыз деймш-дары: — Ж уы кта керсетемш, KepiMfliriiui эз1рле!— деп, Ердеи досын эж уа кылган. Осыны айтканда Ерденн!н баягы ж ас кез1 ойында кайта жангырып едь Екеуш щ он алтыга ж ана толган шапл. Бой жете бастаган кыздарга кездер! тусе беретш эдет пайда бол- ран... Ердеи цехка осы ой жел1с1мен келш Kipin едк.. Ерденд! ФЗО -га экететш жыл согыстын кунпрлеп турган шагы едь К ун сайынгы хабардан умгг пен урей кезек алмасып, адамдар бар Hopin, бар асылын тек капа женкже арнаран мезпл едь Баласынын окуга бараты- нын еспгенде еш карсылык корсетпесе де бул ар ауыл- дан аттанарда uieiueci буны кушарына кысып жылап, 6ipa3Fa де'Йн босатпай койран. Сол сапарда жалрызы- ныц eiifli Tipi ж урсе де ауыл азаматы катарына косыл- майтынын алдын-ала болж агандай екен. Kefiin, coFbic аякталардан 6ip жыл бурын, завод алгашкы корытпа- сын бергесш де, одан кейш заман тузелш, ел ecin жи- нарасын д а бул шешесш Kouiipin колына алмак болып коп арекеттенген. Сонда улкен Kici: «Эй, кайда да аман ж урсен болар. 6лер1мнщ шагы таялганда ит олген жерге кайдан барайын. М езгш н де ж ете алсан, колын- нан топырак саларсыц. Ж ете алмасан, осы ел де кому- а з тастар дейм1сщ- Келш бала KOTepin, жамаи немел!- болсандар, анасы карсылык корсетпесе, тунгыштарын- ды экелш берщдер. Кимасандар, Tipi болып ж уре бер- ciH. MeHi козгама!» деген iueuieci. Агайын шпнде, бая- гыда экесш согыска аттандырып салган eKi уйде кала берген содан сон. Э лш е карамай eKi-уш ipi кара, бес-он жандык багып, ж урт катарлы тутш т у т е т т отырганы- на мэз едь Ж ыл сайын ол! эруактарды еске алып, 6ip жандыгын курбанга шалып, айналадагы кемшр-шал- дарды шакырып бата сурайтын. Д у га ж асатып, ел1 эруактарра сиынатып. «0 л 1 жебемей, Tipi байымайды» деген, баталарынды ана алыста журген жалплэра ар- нандар» дейтш. 20

О блы с орталыгыпдагы баласынын да к,олына бар- май, 6ip кара шацырактын отын енпрмей отырран кем- nipre арайындар да караскыш-ак. Bipi шебш, 6ipi оты- нын Tycipin беретш, Бертш де ауылдан катынаран адам- дардыи всек-аянынан «Тумаларынын 6ipi кемжрдщ ба- уырына 6ip баласын салыпты» деген сыбысты естчгенде Ерден ш тей ашуланран, api корланран. «Енд1г1 ж ерде кслinineii бала болмайтынына кез1 ж еткеш foh» деген ой келгенде кам ьты п та кетш едь CoFaH ашуланраннаи «калага келш, от жарып, кул шыгармайтын уйде, eni колын жылы cyFa малып отырмай ма?» деген белгмн Кариданы д а айта салган. «Д ала деген бейнет кой арып турган!» деп ж эне см кш ш едь TinTi сол сезд! айткан*- да ез! далада емес, калада туып, аксаусак болып, бул- гак вскен ж андай ауыл TipiutoiriH мазактап, оскырына кулген. Шешесшщ немесе арайындарыныи куларына бул свз ти д1 ме, тимед1 ме оншасы беймэл1м, 6ipaK Ер- деннщ кынжылыс, киналыспен айткан сауалынан бол- мыстык титтей де езгершке ушырамаганы айдан аян. Кайта тардыр бунын осал жерш тауып уратындай. Эйт- песе TyFan анасы какаган кыстык боранында кайтыс болып, бул бары-жогы уш ж уз шакырымдай ж ерге ке- uiirin жетер ме ед1. Б ул ауылга ш к к е н д е осы мандаты ecKi кауымныц Keiunri жылдары жацарган, сэулеттене тускен бел1гйш шетжде б|р кызыл топырак уйиип кал- ганын андаган-ды. KeMnip маркум сол екен. Баярыда маркумнын болжап айгканындай акыры вз колынан то­ пырак буйырмаганын ecine алганда Ерден бордай уг!л- Д|. Е т жакындары бутан ж уб ат у айткансыганда б т р - гендерк «маркум ceHi 6ip-eKi рет есж е алды-ау» дедь «Ак сут1мд1 кешт1м» деген есиет айткан» д ед 1 6ip шал. «Кеш келсен де топырагына 6ip т е м н топырак косар- сын» деген 6ipi. «Жалгызымныц жапырагы жайылады» деп, байрус немерел! болуды кеп ансады -ау деймж » де- Д| агайындары. Булардын каумалай отырып айткан осындай сездерж медет тутып едг ...Ерден алып пештщ астындары ауа жолына колын- дагы узын тем 1рд| сурып-сугып алган. Квз каратпас алау б 1рден-ак Kymeflin, rypui устемелей т у т . Мын-мил- лион жаркыл, мыц-миллион ушкын 6ipirin, 6ip алып демге, 6ip алып гурьлге айналып тур. Ka3ip бул сурапыл ыстык журектщ кан тамыры отын, orreri, болат, тагы- сын тагылар. Ал осы TipuiuiiK Ka3ip Ердешпн колыида. bip кезде шешеснмн колындагы Keceyi кезш ашкан ша- 21

гыр мен карагандаи, аидж пеш ишндеп коспа ж1г1т ерк1не багынган. Енд| 6ipep сагаттан кейш оныц науа- сын ашып, балкыманы калыпка куятыи да осы Kici. Тулгасы суарылган болаттай ныгыздалган бул адам Ka3ipri заманнык болат балкытатын казанынын бапке- pi екеш'не iiUTefl куанып, мактаиады да. Ерден осындай кеп ойдам серги алмай, nemTi алыстан бакылаган Kyfii TypFan. Сыртынан жугыса етш, женшен тартканра бурылса, Э д 1л екен. Бул cepiriniu келбетше тандана карады. Бу- пн оныц жуз1 кундег1сшен жаркын, жайдары кершген. «Ж умыс онсарыла бастагасын кешл i жайланганы Foft» дсп ойлады. Ерден сонры кезде жунжш, жудеп Kerri. Hi жпд1ген тершей бурыл тарткан шашы да куйкасына уйпалана жармасып, кептен кут1м кермегенш айкындай туседЕ К уйеуш щ кажынкы турш андаган сайын Уйтолранды да 6ip ой кажайды. «Япырай, бу сорльжа не болды? Тамары куйп з, Teceri жайсыз емес. Элде жиырма т а к ­ ты жылдан 6epri ауыр енбек шынымен мендеткеш ме? Элде шынымен картайып, кайраты кайтура багыт алга- ны ма?» деген сан су р а к маза бермейдь Сол сан сурак кейде кеп кудж ке де бастайды. Со- нын ен бастысы — канша ум1ттенсе де, келер жылдар- ды сагына KyTin алып, элденеше рет аттандырса да, екеуш щ арасындагы сушспендж б е л г т! боларлык 6ip белгж щ кершбеуЕ Ерденнщ езш куш тар кешлмен ку- лай суйгенш ж эне каз1рде де ыстык ыкыласы 6ip бэсен тартпаганын Уйтолган сезбейд! емес. Оныц ор мшезш жан-тэшмен багалайтыны да сондыктан. Ерденнщ кей­ де онаша oflFa бер ш п , кейде Kip6iH кабарын сезд1рмеу уш!н жасанды жайдарылыкка тусетшш бул акдап та жур. Ерден буран бйш ртпей курсшген сайын езж щ де кеуде туп и р ш д е 6ip босандык пайда болып, енд1 6ip гот элг1 ce3iMi екпмшке, аянышка айнала бастайды. Куйеунпн момакан, бейкунэ келбел мен твз1мд|', бей- неткор тулгасына жанарынан жан жылуын теге карай- ды да, Ерденнщ кенмЫз болуына e3i кш эл1 жердей, жумыстан келсе-ак бэпек кагады. Ж убайынын шаралы кез1 e 3irfe мешрл1 нур теге Ка­ раганда Ерден де жадырап, жумыстары колайсыздык пен ауыр енбек езген бойын тез жиып, ceprin ж уре бе- 22

редГ Бул олардын уйреннпкт1 эд етс Екеуден екеу бол- са да, 6ip-6ipin ж ана тапка», кумары таркам атан асык- тардай ж ас кездер1 ж айында кезек-кезек сыр ш е р б е т , кейде бурын айтылган эцпмелерд1 кайта жангыртудан жалыкпайтын. Bipau, Ерден кейш п кезде тым туйы к тартты, Бу- рынгыдам там ак ш у г е де заукы аз. Кейде кез1'н 6ip нуктеге кадап, уз а к oftFa бер1'ледг Уйтолган ондай кезде куйеушщ аузына дэмд1 тагамын тосатын. Эр уакытта онык суйсше ш е тж Kecnecin дайындап коятыи. Ерден жумыстан оралып шешжгесж, оган жум сак тумм ора- мал усынып, ол жуынып болганша касында кул1мдей карап туратын эдетк K yfleyi булшык eTi 61'леуленген ею кары мен томпиран к ус т есж , кызыл курен мойный TyKTi орамалмен суртж генш е бейне бала куткен тэрбие- нпдей: — Мойнынды сурт, Tecinfli ыспала. Экелнй, желкеи- д 1 суйкеп ж 1берейш,— деумен болады. Осы сездер ай- тылган сайын Ерден жубайын ж ана кергендей, xinTi жана Fana косылрандай сез1'мде калады . Уйтолганнын буюл болмысы мен кылыгынан Min таба алмай, cyflci- не кул!мдеп, e3i де соныц кам кор, api биязы колынын табын куш тар ынтамен кабылдайтын. Тардырыиа шу- ю р ш ш к еткен 6ip жайы бар-ды. Ерденге Уйтолганнын майда леб131 мен ce3i гана емес, бую л кимыл-козгалысы, 1'стеген ici, TinTi мжез1 де катты жарады. Баягыда Дариранын «мжез! шайпау, кос уйд1 консы кондырмас»,— дейтш даттауы н ecine алса, «е, байгус, меш кызганраны Foft» деп KeuiipiMMen жымиятын. Ka3ip есж е алса, канша жыл отасса да eKeyiHin арасында эл1 кун Kip6iH каб ак болмаран екен. Соныц e3i де 6ip-6ipiHe калткысыз берш уж ен едй Уйтолганнын nicipreH асы, онын жана кайиай бас- таганнан эбден nicin алдына келгенге дешнг1 е зж ет э н nici Ерденге эбден тэнт!. Содан кейж 6yriHri жумыста- ры ж аналыктар, ертенп !здеюстер, бастыктармен ара- дагы эртурл! катынастар энг1меленж, тамактын калай iшiл iп болранын андамай калушы едй Byrin ол жумыстан enceci TyciHKi оралды. EciKTen Kipe сала тердег1 диванга барып кулап едь Содан уй- кылы-ояу 6ipa3 жатты. Уйтолган эдетжш е шыдамсыз- дана: — Не болды? Д е т и сау ма? Ж умысында тыныштык па? Typin келюпей тур Foft,— деп тм катып едк Ерден 23

кабагыи шытты да кепппкке жантая Kerri. Сол жаткан- нан квп жатты. Уйтолган да мазалай бермеген. Лс ун ж ак ес1ктен эртурл1 тагамныц жуйке кытыктар nici келш, шыжылдап-быжылдаган дыбыс ееп л се де Ерден орнынан турмай ж ата бердк Bip кезде ас уй жактан: — Ш ал, ау шал!— деген биязы ун есплд!. Бул та- мак a3ip деген белп екенш бж се де, Ерден кез! ж уму- лы Kyifli ynci3 жатыр сдк Шыдамай Уйтолганнын ез| келдк — Эй, саган не бон ж атыр? Мундай эдетш ж ок е й гой. Негып жатсын? Наукастанганнан саусыц ба?— деп бунын шашын снпады,— Тур, еркелеущ ж етп . Тамагын суып барады. Ерден тамакты тэбетЫз ш кен. 0 3 in-e3i зорлагандай узш-шымкып капа койды. Онда да эйелшщ: — Алсайшы, тоя та мак iiunereciH, денсаулык кайдан болады?!— деген етЫ ипне бола Fana дастарханга кел- гендей. Bip кезде караптан-карап отырып: — Бауыретп эке-шешеа заводтыц жанындагы оку- Fa Ж1берген екен. Бойы сырыктай, ecin KeTinTi. Бала деген керш се адам болады, э?! Кеп-кеше ж ергек сасып жататын ед1 KymiK!— дедь Уйтолган квз1н томен салып терец курсшдк Kyfleyi- Hin Mine3iHe алгаш рет тацыркап отыр. «Бурын бала ж еш нде 6ip ауыз сез козгамайтын едк Элде бул кар- тая бастаганыныц белп ы ме? Мен foA езш е айттым, ескертт!м . «Ещ ип ж ерде ештене кетермей KeTyiM мум- KiH» дед1м. Сонда ол: «Алдымызды Kecin кайтесщ , бас­ ка тускен1н керерм!з» деп койган. Уйтолган K03iH 6ip TOHKepin: — Егер сен аварияга уш ы рамаганда...— деп кур- сшдк Бул к ур с М с Ерденшц кезж е осыдан он шакты жыл- дай бурын еткен окиганы елестегп. ...Bip -демалыс куш 6yFaH eKi денгелект! мотоцпкл!н тыркылдатып Э дж келе калган. Е л ек тж аргы бетж деп ж ур агаттар га coFbin, кешке карай оралып келмекпп екен. «Ж алгыз барранша, екеунш 6ipre барайык» деп, буган бурылган кержедг Ерденшц жол журуге оиша заукы ж ок едь BipaK Уйтолганнын: — Барсан, кемшр-шалынныц амандыгып кезжмен Kepin кайтар едж ,— деп, езж ж эке-шешесж еске ала 24

айткан C03i жол ж уруге K03Fay салгандай. Ж эне Эд|'л- д щ де: — Эй, журсейш ь Кешке дейш ораламыз. TiiiTi езщ катыныцныц касынан шыкпайды екенсщ,— дегеш де жол журуге итерме болып едк Содан шокалакты жолда шошандап келе жатка и мотоцикл каладан шыга бере 6ip бурылыста eKi ж ш т- Ti uiai[Fa бурк е т ю з т аударылып тускен. Канша катты жыгылса да Эдьлдщ cyfieri аман екен. Орнынан тура алмай сарнап калган Ерден гана. Э дш шугыл кейш тартты. Eci шыкканы сондай, 61рден жедел ж эрдемге хабар беру орнына уйде оны-муны куйбецмен айналы- сып журген Уйтолганга келшть Tyci ерт сендфгендей куйде, ж ападан-жалгы з Kipin келген Э дйвд кергенде келшшек катты шошыигам едг. Эуелп'де екi кез1 алактап, талыкси берген. Эд1'л жол бойында калган досын да умытый, Уйтолганныц э л е п : мен болып кетш едк Жолшыбай кезжкен машина eid-уш сагаттан кейш ж ш ш ш п cbiHFaH Ердепд1 уйш е экелш суйемелдеп ту- с|‘ргенде, жубайын жедел жэрдем машинасы экетш жаткан усилен тускен. Уйтолган eciHeH танып калыпты. Э дш дщ айтуына Караганда катты шошынган ол он шакты минут етпей- ак сарнай бастаган. Квршшерд! шакырам дегенше ул- гермеген. Толгак кысып, TyciK тастаган. Асып-сасып ж ургенде дэршерге хабар беру де естен шырып кеткен. Дэржерлер: «кан кеп кетши, ерте хабарлау керек едЬ деген. Уйше сарнаумен келш Kipren Ердещ ц де Эдш аздан кейш ауруханага салган. Сонымсн булардыц аяк асты- нан KapinTix калге Tycyine Э д м езш кш эл1 сиякты да саиап едг Каз1'р мше, Уйтолганныц eciiie алып отырга- ны сол окиFa. Байкал карасан, ce6enci3 ештене жок. Егер Унтол- ган сол туцгыш сэбиш ай-Kyni жетш туган болса, мум- Kiii о.п к а з 1р азамат катарына ерген де болар едь Содан 6epi каншама жыл отп . Балгын ж ас кездерш- де баланыц кад!рш бшмеген болса, егде тарткан сайын eKcyi де 6ip нэрсеш'н ж епспейтш ш ет ж уректер1 ез1лс ескеретш сиякты. Bip napcciii ацсап, сагынып, сол са- гыныштары уакыт озган сайын алыстап бара ж атканын есзш, 6ip-6ipineH жасырын курсш етш де. 25

Эйтсе де Ерден бала туралы ней сез козгамайды. Онысынын жубайына ауыр спгарын iiui сезед!. К уйеуш щ тауыспай канырран кеспесш кайтып алып жатып Уйтолран тары да жаудырай карап, терек курсш- ДК «Бала кетеру ез колымда болса, осы терт белмеш телтырып коймас па ед1м?» дегендей ексж ед1 мунысы. — Негып нппедщ? C ohfh кезде тамакка TinTi зау- кыц ж ок кой. Анауыннан алсан кайтед! аздап?— Уй- толган сервантта турган графннд1 нускады. Оныц iujiH- дегш щ не екеш буран мэл1м. Айда-жылда аздап алып коятыны да бар. Онда да жабыкканда ш етж . Содан ксйСн кеп уакы тка дейж ондайга карарысы келмей ке- тет1н едк Бул сапар Ерден эйелже битарап парады. Онысы «мейлщ» дегеш. К уй еуiniH. imiHflerini се заз-ак TyciHeTin Уйтолган бул жолы Ki6ipTiKTeMe.ai. Орнынан лыпи турып, суйыктан мелд1рете куйды. Шамасы жуз грамдай мелд)р суйык. Кейде осынын ®3i тэбетж ашатын. — Алып ж 1бер! Тамарынды im,— деп кысталады сосын.— TinTi жудеп барасын foA,— куй еуж ж ж узж е меГпрлене карады. — Сен не Meni маскунем болсын деймгсж. Тек ты- гыздайсыц д а отырасын,— деп бул кеспеш алдына кай- та алып, жубайы усынран суйыкка тыжырына карады. — КайтеЙ1'н енд1, ж ур егж басылсын деймж-дары. О т жалыннын imiHfle ж ур есж . Аштан аш унемк элщ кетед1 рой. Кэне, алып койшы ендк сосын Kecneitni iuiin ал!— деп Уйтолран шынымен вт1ид!. Ж убайыны н кеш'лж кимаган Ерден мелд1р суйыкты eKi толрап эрен ж утты. Ж уткыншары сарт-сарт eTin, бет-аузы тырысып Kerri. — Т уу, мыпауын немене? ©ртеп барады foA,— деп кеспеш iuie бастады. Макдайы лезде Tepuiin uiHFa келд!‘. — Кептен 6epi т атп ага н д ш шыгар. А нда-санда алып турсайшы. Там ак ciH.ipyге жаксы д ей т’ рой,— деп Уй­ толран 6inripcin койды. TeMip корытатын заводта жасаганына талай жыл болса да Ерденнж nefi6ip ж!г!ттерден окшауланатын peTi бар. О л онык iuiinwiK атаулыра онша кумар емеси- ri. 9cipece анлык алран кундер1' аздап уйымдаса коятын сэт келгенде бул сырракси берсдк Табысын жубайынын колына тугел апарып салып, Keperin одан кайта сурап алушы ед!. Уйтолран куанса, coFaH e3i де едэу1р мар- кайып калатын. Осындай мжез1 уш ж сауыккумар ж р п ттер д щ тьлдеуше де утЫ р аган кез1 бар. Анада б 1рде

жумыстан шыгарда ж т т т е р буны кец1лд1 бастанрыга шакырды. Бас косып сыра-пыра ш пек екеи. — Бала-шара кутш калар. MeHi кннамандар, Ж1- riTTep,— деп бул жылыстай берген.— Ж эне сендер жас- сын ылри. Мен картпын, ш кенмен кетере алмаймын РОЙ. — Эй, оны кайтесщ ! Бала-ш агасы на ж етк1зе алмай ж урсе,— деп бейтаныс ж 1г1т дур се коя бердг Ерден б а ­ ла-шага деген сезд! байкамай аузына алган едп «Жен- гелерщ» дегенi дурыс е д 1, есш е TycnenTi. А л соны мы- налар пайдаланып жатыр. — Бала кеп болса кайдан жетсш. Кшм-кешек, та- мак керек деген сиякты. Онын устш е женгей акшаны аз алатын керш ед1 foA, Ереке, э? 0 3 i лабароторияда ic- TeflTiH KepineAi. Ондагыларды к акш асы Hie суынан ауы- сады деймнпн! — Ереке, канша баланыз бар?— дед1 6ipeyi буныц жанына э а ’ресе осы сауалдын катты бататынын сезген- дей жымындап. Бул евздер онын жанын жегшей жеп, жебедей жерге тыкса да ундемей кутылды. Ундегенде де не десш , егер бшмей сураса 6ip жен. Бунын баласы жорын осындагы ж 1гп терд щ Ke6i 6i- летш. БЫе тура эдеш жуйкеге тиейш деп тшее сурак койып отырса не шара! Содан асыгыс api р е ш и т ора- лып ед1. Румырында алгаш рет Уйтолганды ж ум сап сол жолы арак алдырып шикен. Едэу-ip кызынып, жы- лап, жалрыздырын, жет1мд1гш айтып шарыныпты. Оны жубайы ертешне кулд!ргш еу етш айткан. Осы кылыры- на e3i де артынан б 1разга дейш катты уялып журдп С о ­ дан кейш TinTi кепке дейш 11шмдж кермей Kerri. Эйтсе де анда-санда Keprici келмесе де осыны алып коюына тура келетш сэттер бар. Э й теу1р сы лтау табылады. Ж э ­ не аузына тисе-ак куаныш емес р е ш и т б1рдеме есше туседь — Кырыисан е д ь — дед1 Уйтолган куйеуш щ сырты- нан жакындап ж угыса турып, ж ум сак денесш щ жы- луымен жар к е н ш н щ ыстык ыкыласын сезд1ргендей. — Кырынганда жасарар деп турмысын. Енд! еткен кун кайта орала коймас,— деп куршши Ерден айна алдынан етш бара жатып. Тунеугуш б 1рде таныстарында конакта отырранда бф еудщ бала асырап алганы жайлы энг^ме козралды. Уи neci бала алган ж убайларды н тойында болтан екен. 27

Сол аганындарыиыц 6ipa3 уакыт бойы обден машакат- танганын жырдай кылып антып отырды. Сонда бул ха- барга елек етс калган Ерден оныц ManiciH т э т 1штей cypaFaH. Э уел 1 бала асырап алатын ата-аиа сэбид1 багып- куте алатын дсмдер1 cay, 6ip жагынан MeftipiMfli, 6ip жагынан каржы-каражаты жететш api тэ ту туратын акыл neci адамдар болуы керек екен д ед1 элгй Сосын- гы жерде арак-шараппен ayecTiri жоктырын, жанжалга Кумар eMccTiriii кернплержен сурастыратын кержсдк Ж уртты ц 6api кызыкты ертег! е с т е н д е й аузына кара- ганга кызынган уй neci anriMecin жалгай тустк — Бэржен де киыпы — балами yftip eTin, бауыр бастыру ма деп ойладым-ау мен. Ce6e6i тумысында эке- шеше кермей, жантагы бон калган ж урегж е ата-апаиы сую ce3i\\iin егу жалганнын азабы болса керек,— деп уй neci 6ip сэуегейлж айтты. — Япырай десейшп, а, рас кой. Ой кудайдыц кудГ- peTi десейшк кайтсж e iu i каршадайынан ене кеж регж кермей ecKeciii. Адамнан туц ж ж те кететж болар. Ж у- зж ар а, кыздарды айтам-ау... бакнайтын болгасын ба- ланы HeciHe дуниеге келт!ред1 сксн?— деп Эдкпдж энел1 Зылика бура тартып едй — Эй, Зылика, сешн сурагы н солай келед1-ау. Ол сорлылар бакпайып дед! дсймющ. У агда байласкан ж|‘- riTi алдап кеткен muFap. Сосын ж ас адам болашагы алда. Ертек олай отырып калмайды, куйеуге тиедк Ал балалы эйелд) к 1м алады? Содан кейж кыз калпында ж уре oeprici келедьдагы,— деп 6ipey OFan тойтарыс бср- д к Сол жерде эрмм эртурл! жорамал айтты. Bipey кыз­ дарды колдады. Bipey ж1г!ттерд! жактады. Bipey ж1г1т- терд! де кшэлап, кыздарга одан ж аман ж ала жапты. Eid ж ак айтыс 6ipa3Fa дейж басылмады. Ерден eni жа- гыиа да косылмай, олардын niicipin тындаумен отырды. Олардын бала асырап алу такырыбына кайта кешуж KyTin едь CoFan орай 6ipey баланы алдымен бауыр бас­ тыру уш ж кезект! демалысын алу каж етп гж , cefiTin сэбиге алансыз берЫ п, кун сайын куш актап cyflin, ко- лына тускен дэмдйп 6epin, yfiip ету KepeKTirin энлме кылды. — Б ала KiM жаксы керсе соньпо деген емес пе,— деп 6ip эйел взж щ кыз кукшен 6ipre ескен Носыныц нересте алу тарихын козгады. — Сэби журегж баурап алса, байгустык eH6eri кайт-

кан екен,— деп жатты эйелдер сол Салима дегеи та- Иыстарып еске алып. Бугаи Ерден де катты ден койган. «Бауырымызга сэби са лсак калай болар едЬ> дегенд! анда-санда S3i де ойлап коятын едй А л бугш мыналар- дыи ce3i мен ойын бай каса, бала асырап алудын еш се- Kerriri ж ок сиякты. Эйелдер сезш е тагы да кул ак турдй — Бурынгыдай катып-семген кара катын емес ка- sip. Балалы болгалы байгустьщ кец ш агарып, ажар- ланып алыпты. TinTi етке шыгыпты. Мыржиып-тыржн- юын мулде койыпты. Кайнацдап, жайнандап KeTinxi,— деп 6ip эйел тосыннан кимеледй — Бурый толарсагы тойтиып кеше таптаудан жа- лыкпайтын Салима к а з 1р уйден шыкпай, баласын эл- пештеп отыр. Анада кергенде танымай калдым. Кызыл шырайланып, эдем iлен in алыпты. Эй, Зыликашпыеын дегеиге ж алт карасам. Салима! Ойпырмай, ез кез1ме е з 1м сенбед1м. Толысып кеткен-ау, толысып кеткен! Еид1 6ip эйел бала алуды н тагы 6ip жайын козгады. 0 3 inin 6ip таныстарынын бала аламын деп канша эу- реленсе де em6ip балаиын буларга ж оламай койгаиын, оныц ж оламау ce6e6i сэби ж урегш шошындыратындай элдене тылсым сырдыц булардыц бойынан атойлап ту- ратыиын пер1'ште б1рден танитынын ол езеурей дэлел- деуге KipicTi. — Эй, сенщ айтып отырранын элг1 арактан аузы кургамайтын Келаман гой. Бет-аузы тук-тук болтан антурган сакалын кырмай барып, ж ас сэбид! кушак- тап суйет1н Kepiiiefli. Бала шошып кеткен шы гар,— дед1 дастархандастардыц 6ipi.— Содан элг! бала жылаганга бук1'л бала косыла жылап, азан-казан болыпты. Ж урт- тын ерекшген aHriMeciniH сабу Ke3in пайдаланып, бул: — Сэлиманын алганы ул бала ма екен?— деп су- рады. — ¥л болганда кандай! Eni шекес1 торсыктай. К а­ зак б ip нарсеш'ц жаксылыгыи айтканда «кыздын бала- сыидай екен» демей ме? Сол айткан кыздын баласы! Кулдырап тур бэтшагар! — Он, 6eeripiciHe болайын! Кыздын баласы eKeniii кайдан б|'лесщ? Колыннан босандыргандай айтасын- ау,— деп карсы сейлед1 баганадан сезге араласпай отырган сабырлы ж 1г!т Э ды . Ол манагыдан бермеи Ер- дсн скеу| кайткенде сапалы болат ал уга болатыны же- 1инде езара ninip таласында отырган. 29

Энелдер эцпмесш жел урлеп жандырып отырган Эби- деген жшгг: «Сол баланыц анасын е з 1м танимын, па- рестеш TyFaH бойда милицияныц шарбагыпа кундары- мен койып кеткснin бшемш» деп, ЭдЕлд! свйлетпей тас- тады. «1Шркж-ай, жел свзге келгенде дес бермеуш кар а­ т ы ! Ж умы ска сондай ыждагатты болса кайтед1 екен. Элде ар адамныц e3ine гана тан кабш ет! бар ма? Анада мен1н касыма азгантай кун cepiK болганда neiUTin астын туртугс ж арамай, баска жерге ауысып е д Ь деп облагай Ерден Эбиге жымия карады. — Эй, Эбеке, сенщ кермейтшщ де, бшмейтинц де жок екен,— деп мыскылды турмен дауыстап еда ЕНрак анау свзге сонда да конак берер емес. TinTi Ерденнщ сезш мактау деп тусш д! ме, одан сайын кушейда Бул атагы заводта жасаганмен, эрненщ басын шалып, бас- тыктарга ж агыну аркылы кун керш журген ж М т бола- тын. Сондыктан оны Э д 1л, Ерден снякты жумыстын ау- ырында дендеп араласатын адамдар ш тей жек квред1 де. BipaK сыртка шыгарып ештене демейда Анда-санда тура айтатын адам шыкса, басшылар жагынан: «эй, ку- piui аркасымен курмек су iiunefl ме?» деген белгШ ка- гиданы ecTiwi де, «бунысы да дурыс-ау» деген коры- тындыга келед1 олар. Ал, Эбн болса, бастыктарды мактагапда жерге тушрмейда Сонысымен-ак утады. Те- гшде адамныц осал жапл да осында болса керек. Солар Э бидщ вздерш жорта, езпин KyHKepici ушш мактап отыргандарын да сезбейд1 емес, сезеда Сейте тура жел- екпе м адактауга тоскауы л бермейтшш кайтерсщ! Ерден тагы да Эбн ж ет'н ойлай 6epin еда Эйелдер жацагы эц- пм еш одан api ep6iTTi. — Мелетсиалар устап алып п а ? — дед1 эр нэрсешц акыргы нуктес1не лрелм ей токтамайтын Зылнка.— К.ыз- ды калай мойындатыпты? — Ойпырмай, атака нэлет, кез1 кнып калай тастады екен туда бойы тунгышын!— деп Зылнка шегш тартты. — Балалык шыгар. Уылжыган.кыз болса, уялады да рой,— дед1 Уйтолган. Содан кейш ойланып, муцайып отырды д а:— «бага алмасын деп куцге берем, уялсыи деп кызра берем» депт1 к уд 1рет. Сол айткам foh, 6ipey зар илеп т1леп, балалы бола алмай ж ур, 6ipey тапкан баласын тастап каш а алмай ж ур. Табн гат та кызык кой,— дед!. Сол кештен оралганда д а Уйтолган бала асырап ал- 30

сак кайтед1 дегенд! жолшыбай куйеуше айта жаздап, кайта-кайта окталган. BipaK туптей келгенде бул сез езж ен енд1Г1 жерде ештене болмайды деп т у н и ш р у екешн андаган сез1мтал эйел ж ур еп райынан тез кайтты. 6з1не-ез1 басу айтып: «кеипрек, тары б1рде e3i бала ту- ралы сез козраранда KejiiciM бере салран болармын. Со- смнры ж ерд еп эрекетш е ез1м тж елей KipiceMiH Fofi» де- генге токтады ойы. Балкыту цехына жаца рана енген Ерден баспалдак- пен жорары ерлей 6epin едй артынан 6ipey «жезделей» ж уп р д к Таныс д ауы с сиякты KepiiireH. Мойын бурып тур а калганда сонынан Бауы рет куы п жеттй Д э л осы кез есше Дариганык ce3i оралды. «Ж аксы экенщ e3i жездедей» деген бар. Кен болса сондай-ак шырарсын. Ceni Бауырет «жезде» дей берсш. Экес1 сен ед1деп кай- дан айтайын. Сен д е бетенсж бей, ж е з д е а сиякты iuj тартсан жарайды». Б ул сезд 1 еспген де Ерденшц iuii алай-дулей болып корланран. BipaK артынан ой токта- тып байкаса, корланатындай ештене ж ок екен. Дарира- нын айтканы жен керш едь Бунын Б а у ы р е гп эке ретЙ1- де жаксы керуш е TinTi ез ce3iMi д е карсы шыратындай. Каз>'р Mine, Дариранын сол кезш елестете турып, ж ас ж ш т п баспалдактын орта шеншде кутш алды. — Жезде! — дед! ол ж упрш келе жатып. — Из, Бауыретшсщ-ай? Йемене, батыр, окуын б т п калган ба? — дед1 бул кен1лд1 унмен. — Ж ок, осында практика етюзесщ дер дейдг Ж езде, кекем мен апам шздщ маньщызда бол деп...— Б ала Ерденге тесиче карап ж ауап тосып тур. — 1мм, ол ендй дуры с кой,— Ерден тары б 1рдеме айткысы келгендей тамсанып, ойланып калган. Соида санасына бфден жеткеш : «сумдык-ай, ез!мнен ж арал- FaH бала, ез1мд1 «жезде» деп атараны неткен корлык» деген 6ip пирыл едк — Кекем мен апам...— деп бала кезш щ астымен сынай KapaFan Ерден алдында Kipnirin ж ш карып, ки- пактай бердг — Дурыс,— дед! бул,— айтармын басшыларына. Сенщ пэмилен KiM efli? — деп бурый 6ipHeuie рет берген сурарын кайталады. — Койшырулов Бауырет И бад ул лаеви ч!— дегенде ол TinTi «Ибадуллаевич» деген сезд 1 аж арлан а, айбатта-

на ай п ы . Экесппн 6ip кезлс баскарма болганын жэне каз1р картанранмен ж урт сыйлайтын аксакал OKcuiii ба- ланын мактан тутатыны осыдан-ак байкалгандай. Енде- ше, бунын Ерденд1 сагалай беретш не орны бар екен? Элдс ж урттыц сыбыр-сыпсыцын кулагы шалды ма? Ж ок, оидай есек-аянды ecTice бул Ердсншн карасын да пермей Keiyi мумюн Fofl. Illeuieci де ештене айтнаган болар. Ал, ел булардын арасындагы энпмеш бурып бьп- ген смес. Баланын д а сезж алар орны жок. — Б1з ертецнен бастап осында практнкада боламыз, жездс! — деп ойлаиып калган бугаи кадала караган Бауы рет «камкорлык жасайтын болсац, ж аса, ойтпесе аландатпа» деп тургандай. Ерден амалсыз кейш бурыл- ган. Цех кенсссшщ алдына ж еткесш езш е uiecin келе жаткан Бауыретке бурылып: — Кептсн 6cpi негып хабарласпай к е г л и ? — деп ж ум сак хипез KepceTin, бнязы ун катты. — Ж ай. ¥ялып,— деп куцк е т л ол. «¥ялып» д е т и . Япырау неден уялды екен? Элде ау- зына не бола алмаган 6ipey-Mipey мешмен Д арига жай- лы баланын кытыгына тиердей б1рдеме айтты ма? Неме- се meuieci... жок, жок... мумюн емес. Ерденшн ecine тары д а 6ip онашада Дариганын, сыр eTin айткапы TycTi. « С е т эдем сол ед 1 деп, баланын жанын ж аралап, боска алан- датып кайтемш. Кайта ауыл сыйлайтын, ксмшр-шалдар кад1рлейтш Ибадолланын баласы дегендер1 жарасымды Foft» деген ед! ол. «Тубшде e3i азамат болрасын жакын- дасып ж атсандар кере жатармыз» деп ед1 жэне. «Кудай табыстырса» дейдй Кудай кайдан табыстырады. Онсыз да кытыкшыл бала ce3iMiH uieuieciHin e3i аулактатып отырса... Баярынын улкендер1 де айтыпты: «бала экеге кумэн, шешеге аян» деген сездк Сонда олар осындай ем1рдс кездескеннен алып айткан болар. Шынына кел- гепде Бауыреттщ Ерденнен екенш Ибадолланын ез1 де сезбеу1 мумюн-ау. Ерден осы такы леттес оймен кенсе табалдырырып аттады. — Ж езде! — деп дауы стады Бауырет осы кезде.— Мен Ы з д т смеиада бола беремш бе? — Eiifli калай? Сол емес пе аныктап алайык дегеш- Mi3? — Баска сменага ж1бертсешз де 6api6ip. — Мейлщ, e 3in б\\л, баска десен, баскасында-ак б о л !— деп Ерден к у м т ж ш Ki6ipTiKTen калган Бауырет- Ti тез барлап e rri. Б ал а ж И т б1рдемеге абыржыгандай 32

ж узш де толку бар екен[. Ерденнщ езш е сынай карараньт- паи кы сы льт турран. — Э д 1л aFaiia айтпадын ба? — Ш ешец Ерденге тапсырран деп ол Kici мешмен сейлеспей койган. — Кайсымыз болгаида да 6ipiMi3flin касымызда ж урсш дегенi ujbiFap. Онда жиен арацныц касына кос- тырайын. Менен repi caFan ж акы нырак кой ол,— деп Ерден Б ау ы р егп тары 6ip байкады. 0 з сезш елеушз етш тез айткан. Баланыц жузше элдеб1р куанышты жымиыс ойнап шыккан екен. — Ж арайды,— деп б!рден куптады. Кексеге енбсй турып Бауырет™ цех бастыгы шакыртып алып едк Ол алдында отырран егде адам мен бала ж 1г 1тке алма-кезек карап алраннан кейпс — Ереке TyFan inini3 рой, а? 0 з жолыцызды кутан, жарайсыц, молодец! — дед! куаныш танытып. Ерден ту- eiibiipin улгергенше: — Жок! — дед1 Бауырет жулып алрандай тез.— Жок. Бул Kici 6 i3flin жездей! Мен1'ц аты-жошм Бауы рет Иба- дуллаевич Койшырулов. — Койшырулов? — деп танкырай сурады цех бас- TbiFbi.— Баяры атакты Койшыруловтардыц тукымы емес- — Дал солай! — деп бала куаиып кетп. Шашыпыц ж арма-жары бурыл тарткан мына мацраз KiciHiH ез aKecin, TinTi оныц атакты тукы м eKenin 6LaeTiwuri оны 6ip котерш тастагандай. Ц ех бастыгы баланы ц ж узшен e3iiie танымал белг1 (здегендей сырырая карады д а сэл езу тартты. — Шешецнщ аты Д ар и га емес пе? — дедь — Иэ. Лпамнын аты Дарига. — Япырмай э,— деп бастык сэл курсш дь— Адам Tipi ж урсе ксздесе беред1 деген рас э, Ереке? Д арирадан TyFan бала Meniu карауым а келш ж ум ы с ж асайды деген уш уйыктасам TyciMe шрмеген е д к — Ол томен карап e;oyip уакы т ойланып отырды.— Ал жарайды, айна- лайын. Калараныц болсын. Э дм ге айтармын. Бара бер,— деп бурыл басын котерш ,— eHfliri Дарира д а кар- тайып калган болар э ? — дед! окыс сура к 6epin. Б iрак 03i бул ойланбай койган сауалына окшгендей, TyciH тез суытып ундемей калды. Бауырет еппен басып кабннет- тен шыгып кеткен едк Ерден де турута онтайланган. — Осы мандаты 6ip колхоздыц баскармасы алды деп 2-3533 33

еститш ед1м. Ереке, сен ол жакпен кашапнан 6epi бай- ланыста едщ? — деп енд1 Ерденге кумарта карады. — Ж екж ат-ж урат едж ,— деп бул куиплж^ен. Ол темен карап жымиды. Булардын жайынан аздап TyciHiK алрандай. — C ofwc басталар жылы ол ж ана бой ж етш келе жаткан кыз едк Менен 6ip-eKi ж ас Kiiuuiiri бар. Менщ катарымнын бэрше 6ip кез куйш болган. К,алай тура- ды?— деп енд! эн пм е багытын баска арнага бургысы к е л д 1. — Сол шалымен. K a3ip картайды. М ынау жалгыз бал'асы Fofl. Ерке ecinTi. Баска окуга тусе алмай... содан осында .ж ел т тастап едь — Сорыстан сон Дарираны 6ip керсем деп арк1мнен сурастырып журсем...— деп ол тары 6ip жеш л курсш- ген.— К уйеуге шырып кеткен екен. Ол азырак ойланып отырды да: — Екеущ ш к элш терщ айнымай уксап TypFaHFa мен оны сен|'н балан немесе туран iHin деп ойларам,— дед!. — Сондай 6ip жардай болран арамызда,— д ед 1 Ердсн кызарактап. — Е , жарайды, адамра адам уксай беред! дейд!- дары. Бастыктык кабинетшен шыкканда Ерден Бауырет- т|н бунык касында болудан неге кашкалактаранын ту- сжгендей болтан. б зш е н окып-току yuiiH белшген шэ- К1рт: — AFa, ж урем 1з б е ? — деп жорары карай жуп'ре женелгенде колын KOTepin оны кймргп де баспалдак аркылы асыкпай ерледк Ш эюрт ж1г1т кайткен кезде са- палы эр! таза корытпа алура болатынын сурарыштай бастаран. П е й т айнала ерлеп, уш кабатты уйдщ бш'ктг пндей туска келгенде Ерден 6ipece кызарып, 6ipece ко- ныркай тарта ж асылданып, тутж дей жанрам жалынга жаратпай карады да: — O rre ri толык жетгспей тур-ау,— деп токтай кал- ды. Э лпн деп жадыранкы жуз! жудеп, жузжен кынжыл- рандык андалган. — O rre ri баратын TeciKTi элгшде рана ашканбыз,— д ед 1 оган 6ip жумысшы. О ган дэлел ретж де ж ем 1р ш п калган KecKi TeMipfli керсеттк — Ендеше ана жалын неге карауытып тур?— Ол K63umipiriH кезже ысырды да кшз калпарын басына кидк К,олына узын KecKi TeMipfli алып, от iiuiHe cyHriTin 34

ж 1бергенде балкыран ш арлар домалап тусе бастады. DipaK онын ececiHe жалыннын т у п 6ipnen озгердк — Энекей, OTreri жетшпей тур екен! О тка TbiFbin алынран жары м у ж ш п калган кесеуге Ерден о'йлана карал тур, Ecine тары да ш ешесшщ тай казан астыиа ж аккан отты колына тускен нэрсемен ке- cefrriiii келдЕ Кысты кундер1 аяз эбден кы скан боз гал- ды уйге Kipri3in койып, эбден ж1бшен сон сопы нвссу ететш-дЕ Бул оттын кызуыпа 6ipa3Fa дейш бой бермей- дЕ Казандыктын кемейше дейш cynriTin Ж1берген боз тал (Ираздаи кешн быжылдай майы шырып, KOHipcn бас- тайды. Ал мынау TeMip. TeMip де болса мыла оттын кы- зуына тезбеу1н кормеймшш. Сондай оттын касында турып жумыс icTeyre адам жаны калай тозед! екен? Ер- деннщ ecine 03iniH енбект1 алгаш осында бастаран ne3i туесе эл1 кунге жымияды. УстЬбасын тутас тер басып, ол козше куйылганда 03in epin таусылатындай сез1мде болран. К аз1'р сол тер таусылраи сиякты. Окта-текте болмаса мандайы сирек ж!псид!. «Адам — жылкы м1нез- д1» дейт1н маркум экеск Ерден оны кеп уакы тка дейш Tycin6ei\"i келген. Сейтсе, ол адам ны к б у к 1л болмысына арналып айтылрандай екен. ©Mip yuiin Te6icin, TicTecyin былай койганда, тер Teryinin эз1 де уксай ма, немене? Ауылда ескен Ерден бэйсе аттарын жаратканда касында кеп болтаны бар. Сонда атты алгаш устап жарата бас- таранда онымен 6ip айналтып шауып келедь А т ак K©6iK терге малынады. Буны атсеЙ1стер ащы Tepi деп есептеп элде де тан асырып, ж ар ата туседк Суытуы эбден кан- ганша талай кун отед 1. Кун сайын айылын каттырак тартып, бэйге атынын курсарыи тарылтады. Бул онын казысын жинап, денедег! артык тершей арылуына алгы шарт. Сол eKi ортада талай рет 6ip бауыр ж ерге шабу, ащы TepiH ал у жумысы токтамайды . К ундердщ ку1пнде атсеГис тулпардын акырры Tepin алып, дэмш татады . Со- дан кейш бэйге! О за ма, кала ма, тардыр талкысына ту- сед1. Ол ©Mip жарысы, онер жарысы, мынау ж ар ы к жал- paiiFa торт аякты ат болып тураны ymiH жарыс. К ала ма, оза ма, ол бак па, сор ма, 6api6ip, сол жарыска Tycyi шарт! А л ойлап турсан, талай аттардын осымдай ж арыска 6ip каты са алмай KeTeTiHi д е бар емес пе? Бар. Ал адам ше? Бундай жарыс адам баласына ж ат па? Адам да OMip бойы осындай ж ары ста болманды дени. Рас, адам жарысы эркилы. Э дш дш уш1н жары с, даныш- пандык, ушш ж арыс, жеке бас камы унлн жары с, дан к

yuiiii жарыс дсгендсй жалгасып кете бередь Отка тырып алынран жагы мухнлген кесеуге Ерден ойлана дарам TypFaH. Кулагыма Уйтолгапнын yHi аник келетшдей. — Тагдырдыц жазгамы солай ujbiFap. Meiiiii бойыма ciw iri ж ерде бала бггпейдк Солай. Дар1герлер айткаи. Емделудщ де марыпасы жок. Сем «курортка бар» дем коймайсын. А л, бардым, одам не пайда болады. «Тунгы- шымда TyciK тастаса, кейнн бала кетермейд1» дегем евз рас Kepiiie.Ti,— деп жубайы шымым айткан. Томен карам курешген куйеу i у н т отырып кал ганда: — Eip сэбид| бауырымызга бассак кайтед1? Элпеш- теп ociprecin 6api6ip емес пе? — деп сауал берген Уйтол- Fan :— Ертеннен бастап сол icKe KipiccMin,— деп Tim i жедел эрекетке кешетнпн байкаткам. Ерден: — Тура турсайшы. Ойланалык, — дед1 акы рын.— Ш ама келсе, вз!м1зге жакын, агайьш адамман алган дурыс кой. Ертенп куш араласып тур сак та. Бас ауы- рып, балтыр сыздар кун бар дегендей... Осымдай толгамыспем TypFan Ерден сыртынан Эд|л куш актай алганда окыста селк ете TycTi де суйенш тур- ган кеск! TeMip колынан шыгып KeTTi. Д осына тандана карады. — Не ойлап турсын? TinTi айкайлап турмын, айкай- лап турмын, куларыц таре 6iTin калган ба? — деп Эд1л кул1мдегенде аксиган Tici керш дь — Ж И т т ер ауа жолын ашуды умытып KeTinTi, — деп Ерден б|'ркалыпты гуркпмен тыныстап TypFan алып пештен шалки шыккан алаура парады. Ж алынныц Tyci ж ана рана тузелген екен. — Енд1 6ipep саратта балкы- рам металды арызамыз. Ж Дггтер эз1рлене 6epciH, — де- д1 де 03i баспалдак аркылы жогары ерледк Досыныц 6yrin ri ic-харакетше айтпай туеш ген Э д 1Л ундемей кала бердь Ce6e6i 6yriH Ерденнщ усынысы бойынша жасал- ран коспадан алгаш рет корытпа алынура Tiiic. Егер бул ж ем1с п болып шыкса, Ерден баскарган адамдар- дын бэрппц Mepefii вспек. Соны ойлаган Э д 1л колы на дереу KecKi TeMipai алып, пештщ ауа жолын ашуга дайындалды. Балкы ган металды агызатын кез жакын- дагандыктан баска ж т т т е р де карбалас кимылга кеш- кен екен. Э д 1л осы жумыска туцгыш келгендепдей тол- кыды. Калай болар Ty6i? Ерденнщ усынысымен жасал- ган коспадан канша корытпа тусед 1? Сапалы api салмакты шыгар ма? 36

Dip мезстте Ерден жорарыдан камтып оралды. П еш ­ ке тагы да шиюзат толтырылганын бакылап кайтыпты. — K a3ip иауаны ашамыз. Балкыманыц кызырын керелж. Цех бастырына хабар беру керек, ол д а кез1меп K epciii,— деп Ердеи металл агаты н ж акка беттсдк Эд1л де солай карай ж урген. Ж ур т жиналып калган екен. Цех бастыгы да осында. Бзрппц кездер! кайнаран ме­ талл куйылатын TeciKTe. Bip мезет квз каратпас жар- кыл шыгара сорраларан суйык nayaFa кар ай жосыла жёнелдк Мындаран ушкымдарды сеюрткен Kyfli калып- ты толтырып жатыр. — Кокыры аз, — дед! Э;ил коймалжьщ корытпара суйсше каран. — M eniu кез1ме 6yriHri корытпа opi ко- макты, api таза KepiHin тур. — Ол суынран сайын тусш езгерте берген металга cyfiiciiie карады . — Егер ceniii бул o.'iicin букш завод бойынша колдау тапса, кыруар пайдага каламыз шыгар. — Эдка корытпара кызыга к а ­ рал куб|'рлеп тур. — Э д к MeHiKi Faiia емес, сендерд1К1 д е ! — дед1 б у ­ гаи кысылран Ерден.— Егер сендер куптам асацдар эюм- ini.niK магам сешм керсетер ме ед 1?— деп, ол заводта болып еткен enflipicTiK кенесЦ ecine алды.— Сондык- тан будан абырой тапсак. онда бэрщнщ де улесщ б а р ,— дед! ол мадактаура ел 1ге коймай. Балкыманьщ калыпка куйылранына 6ipneuie сарат ©ткснде рана оныц сапасын аныктайтын комиссиянын жумысы арен аякталып едк K a3ip алкакотан ж асап ту- регеп турран адам дар арасыпда гу-гу энг!ме. Оны сырт- тай бакылап журген Ерден acipece кобалжулы. Кандай тужы ры мга келед1 деген оймен толки бередк Bip кезде 03in этап iuaKbipFaHFa барса, завод директоры калыпка куйылран металды керсетш сейлеп тур екен. Ерден енд! анык ацдады: металдын сыртында кад1мг1 бес тармак- ты Сапа белгкй Сондыктап да: «Мыпапы ж асап жур- геп iciM?» деп саскалактай ун катып едк Ж ур т опын абыржыган турше карасып, ду кулдк — Мен ед1м, — дед1 Эдка Kiiiaai уимен. — Сапалы болатынына кумэшм жок с д к — Ж урт онын кипакта- гап Typine карап тары кулккен. — Кулетш ештене жок, — дед! директор. — Кут- тыктаймын, достым! Буран куапу керек. Кол coFy ке­ рек. Комиссия TeKcepin шыкты. Корытпац тазара ж уык, KOMipTeri коспасы аз. Б ул сапалы TeMip деген сез! Ал сапалы тем 1рден эруакы тта да сапалы болат пен шойын 37

алынатынм ездерше аян. Кутгыктаймын, бауырым! — Осы сездерд! айткан директор колын кайта-кайта кыс- канда Ерден катты абыржыды. Куаныш нем коркыныш б 1рдей дсген рас па, кулары шыпылдап, журеН алкыиа coFbin, аузына тырылрандай. Кез1не ж ас yftipiafli. Кеп- тен 6epri ауреиплж, ауыр мнхнат артта калрандай. «KeMipTerici аз, сапалы балкыма! Opi шншзат та аз жумсалгап. Унемделген отын ше?!> Директор эл1 сей- леп тур екен. Бейме баяры соры стьщ c o u f u жылындагы заводтыц алгаш ешм берген кез1ндег1дей 6ip митинг! сиякты! Демек, талам кундер бойы токкем тер боска кетпегеш. Мына алда жаткам балкыма сол ауыр еибек *CMici. TeMip балкытудыи осы заманры рылым жеНсп'г! мен озаттар тэж1рибесше суйе1плген, 6ipaK бул завод yiuiii мешлшше тын, тынбастам 1зденудщ жем1с 1 едь Mine, емд1 сол ауыр сымнан алкынбай OTiiiTi. Ерденшн K03i тумамытып, колым кысып куттыктарам жолдаста- рына карап, магымасыз куле бердк — Не ойланып кал д ы н ?— дед1 Уйтолран куйеу1не наздана карап. — Алып койсайшы, там ак батуыма жаксы. — Ештене. Баярыда ceni керуге баргандары ...— деп кулген ед1 бул. — Койшы, кайдагымы умытпайды екен, — деп Уй- толран буртиран болды. Ердем KycTi добал саусактарымен мелд1р суйык жылтыраран ыдысты калтырата устады. Тыжырыма отырып eni рет толгады. Содан кешн эйел1ме карап к у­ лана кул1мдед1. Д ыбыс шырармай, сылкылдай KyaeTini бар едк Бул жолы да сейтп. — Сэлимадан сут шыкса менен де шырар,— деп ба- ранагы энг1мес1не ауысты. Бунысы afieai бала алу тура- лы aHriMeni жалрай туссе деген пирылы едь — Койнш TinTi, омын Heci кулк1? Байрусты эжуа- лайсын ба? Сенщ сондайын бар-ау. Емшегш ем1‘зе берге- ciH, api eMipenin ем1згесш сут шыкса, шыккан да шь^ар. Омын нес! ж алган?! Ерден ойланып калды. Тары д а eciHe б1рдеме TycTi ме, узак кулю ге басты. — Cenin сондайын бар-ау. Буйректен сирак шырар­ май отырмайсын, — дед!. — Баярыда, сп и д е ме, coflic

кез1нде 6ip эйел майданда ж урген к уй еу М н шалбарын кигеннен екщ абат болыпты деп 6i3fli нандыра жаз- даганын? — Койшы, кул е беретш ! Heci бейберекет?! — E a ai OFan кулмегенде... — Ерден тары д а уза к кулш, кезшщ жасын cyprri. — Сен тыкда, — дед1 Уйтолган кулю толастаран- да. — Саган 6ip кызык айткым келш отыр. ¥рыспайсын гой? Айт, урыспаймын де... — Ол не? — деп кудж тенш калды Ерден. — Ж ум- бактамай турасына кешсейшк Аяк астынан буйректен си рак шырарып... не айткалы отырсык? — Белмеш н 6ipin пэтерге берсек кайтед1? — деп кулана жымиды ол. Уртынаи мырс eTTi Ерден. Эйелш щ куакы , кул!мде- ген ж узш ен коз in тайдырды. Оны кызык кор ген Уйтол- ган сыкылыктай кулд1 келш. — Бэрекелдн Нене жетпей жатыр? Элде жипакка акша салгын келе м е?— деп жубайына тацдана кара- ды. Уйтолганнын кв31 эл 1 де жылы, куакы кул 1МС1реп, тунриык тартып тур екен. Бундайда ол бурынрысынан да эдем! керш етш. Ерден жубайыныц осындай coTine ылри д а кызыга карайтын эдеть — Салса кайтед|? М ашина мшш ж ургендер б 1зден артык па? — деп кулана жымиды. — Сонымен co3iHHin т ок етерш айтпайсыц ба? — Ток eTepi сол — булд!рш шдей кыз бала патер сурайды. Барана келш, Kipin шыкты. 0 з ауылыннан керш едк карындасык. «Женешелеп» imi бауырыма Ki­ pin тур. У акы тш а болса д а карасын рой деп мен кел1сш койдым. — Ауылдын баласы болса, келшкенщ дурыс болтан. Келе берсш, оныц Hecin айтасын маран? — Жора Toflip, ceHi ренжш кала ма дегешм foA. — Келсш . Тек элг! ж!ггг-желен каптап келш, жаман eciriw u киратып кетпесш. М енщ олармен шатысатын дармешм ж ок екенш e 3i« бьпесщ рой. Уйтолран куйеуше карап терен курсш дь А йтар co3i бул емес eKeHin андатты. Ерден де сезш отыр, б1рл1-жа- рым бала-шаганы бул бурый да паналата беретш. О куга тусуге, кыска мерз1мд1 Курска келгендер де, TinTi ба- заршылар д а ат кургатпай, опыр-топыр кылып жатушы ед1. Уйтолганнын е з 1 ауылра ж ш каты намаса д а ауы л­ дын хабарын еспмесе отыра алмайтын.

— Сол ж тт-ж елен нен корлык керген 03i де. Анау как-сокпен ici жок момын бала. — Уйтолган куйеушен жауап тосып отырып калды. — Э лпн деп купили осы Fana ма? — Урыспайсыц ба? — Yfiron#a« epiiie мулэШм кез- бси карады. Ж аскапш актап, тем етш ктеп туратын ба- гыныштылык та, эйелдш биязылык та бар е д 1 осы квз караста. Анауж ы лдары Ерденнщ журегш баурап ал Fan да сол. Эуелде кандай ем1рентсе, icasip де сондай кым- бат, алые калган аяулы кундерш квз алдына экеле коя- тын-айналасын iio3ik ож1мдер торлаган нурлы жанар. Мундай жанар еркелей Караганда кандай -плекп де оръшдамау катыгездж болар едк / — Ж аранды, айтшы, урыспайын. / — Потерmi езщ е карындас болып ессптелед!. ‘ — Каланша карындас? — Ерден тандана карады.— Б1здщ ауылдан ба? — По. ана жылы ауылга баргапда Сиялы деген Kiel конакка шакырды емес пе, Ж аныл деген KeMnipi бар. Солардыц кызы норiмедi. — По, содан? Бунда неге келген екен? — деп Ерден алыстагы ауылын, онын умытыла бастаган кейб1р адамдарын кезше б|'ртшдеп елестете бердк Уйтолган e iu i уйде eKcyinen бетен жаи ж ок болса да аузын куйеушщ Кулагина такап сыбырлай сейледк — Сонда керген ж ок па едж , он 6ip-on еюлерге ке- лш калган кызы бар ед1 foh. Аты Акзер. Улы да, кызы да сол ед| гой байгустардыц. Агай былтыр кайтыс бо- лыпты. К.ыз о.чi турмы ска шыкпаган кершедк Myra.niM екен. Ж асы жеткен бала foi'i. Былай ж е ш л т е к т т ж ок снякты. Bipan куДай абуйырын алайын деп туррасын а мал бар ма? Б|'реуден ж ук п болып калган, lllem cci бай гус 6i3aiu эд1р|‘с1м:зд1' тауып 6epin, маган жумсап- ты. «Талай жылдан салада foh, Уйтолган келш 6iaep peTin, закым келп'рмей алдырып тастасын» деп солем айтыпты. Капша дегенмен кыз бала гой, маган ауызша анта алмай, жаглайын жазып окептк Меи eimi OFan ayhi.iFa кайтып барып квз туртю болмай-ак кон деп отырмын. Осында не коп, жумыс коп, 1стейд1-дагы взш- дей ж астармеи 6ipre. 03in орен квнд1рд1м. «Тунгышык- ды алдырма, болашагына кесел» деп Aopirep екеум!3 коса кабат уп'ттеп бет1н зорга 6epi караттык. Буйырып, аман-есен босанып ж атса, ж ас нэресте гой, багып квре- л 1К деген ойым едк Сен урыспасац... 40

Ерден бул сауалга жауап катпады. Куптау да, кар- сылык та жок. Тусш бестш пен тацы р кау бар сиякты, абыржып та калган ба калан, капдай жауап айтарып бьлмей Ki6ipTiKTefl берген. Ж эне бул сез ж убайыиыи е н д т ж ерде езш ен еш кандай умгг жорыи сезд1рген1 де едм Соны жапымен сезшгенде шын кулазы п, жабы- Fbin та KeTTi. Сэлден кейш eciKTiii коцырауы сылдырады. Келгеи Акзер екеи. Ж упр'ш барып ecii< аш кан Уйтолгаи опы Ердеиге касы-кабагымеи уктыра туей. Акзер Ердешмн байсалды, .барлай карасыиан ыктай кымсына, кы зарак- тап келш амамдаеты. Ж ум сак, нэзж колын Ердешмн куст! алакаиына салды да томен карады. — A f3h foA, айнам! Кысылма. Торге шыра бер. ©з уйщ емес пе? — Таныдым, — дед1 Акзер даусы калтырап, бейта- ныс болмеге ж атыркай коз салып. Толыса тускен дене- cineii кымеынып, ынгайсызданып калды. «К.ыз кылыры- мен» деген осы. Соны тусш ген Уйтолган д а оны ж атак ж айга бастады. «Онаша белмеде болсын» детенм Акзердщ жагдайыма канык Ерден бугшнен бастап болмеге аярын ушынан басып капа KipeTiH болды. К,ар- сы кездесш калса байкаусыз, е л е уа з бурылура тыры- сады. А кзер де агасыныц кошл куйш TyciHren. Онын ж урк-турысынан эмэнда кор ген дш ктщ мышанын бай- каганына риза. Сол уш ш алгысын коз карасымен анда- тып, курмет 1зетш букьл болмысымен сезд1'р е ж уредк Тула бойы толысып, aHFbi ауырлаган сайыи Акзер- д ш Mine3i де езгере бастады. Э уел! карсандагы орып- сыз уялшактыры да б!ртшдеп се й ш п , енд1 онын орнын байсалды аналык токтаскандык ала берген сиякты. Сонгы кундер1 Ерденнен козтаса бола беруш де сирс- Tin, осы уйд|'н сыралры 6ip жанындай араласы п кетш едм Уйтолрэн А кзерд1 кала га келгенше бесшнл ай тол- ранда аман-есен босандырып экелдм Осыншалык, уа- кыт 03i камкорлап, таныс дэршерлсрд! саралап, одам кейш перзентханара баррыштап, шампан мен майлы CTin ала ж упрген енб еп кайтып, сабидщ ул болраны капдай куаныш! MiHe3i ауырлырына карам ай, буран Ерден де катты елж1редк ©йтпегенде кайтеш. Атасы казак дуниеге келген собнд1 ж ат кормеген. «Эйел ерден кетсе де — елден кетпсйдЬ деген макал да дуннегс ж ана урпакты н не 41

луж тжсн айтылса керек. Ж арык жалгаига жгэлап шмккан перзент KiMiiiii каны бол Fa ила да кунэдан пэк nepiniTC. Онын Toni мен жаны адамзаттык ак Tiaeri мен асыл куштарлырынан жаралган. Ендеше дуииеге кел- ген кай сэбн болмасын 6api6 ip! Болмаса oneci мен ше- ш есжщ нашарлыры, немесе ад ам гср ш ш гж ж твменд1Г1 ymiii жарыкка ж а«а шыккаи сэби к1палi ме? Ол эл 1 кандай да болмасын тэрбие мен саианыц осержен ау- лак кой. Одан кандай азамат шыруы ескен ортасыпын, адамдардыц эрекетппн ж ем ш бол мак. Осыларды Ер- ден 6ip соттс шурыл княлдап етш едь Qcipece кундактаулы сэбид1 машинален Tycin жат- кан Y пto.'i fа Imын колынан алганда жас соби niciiicn басы айпалып, кез1 карауытты. Ж ан а туран нэрестет румырында уста раны осы шырар. Неткен нэзж, неткен улы салтанат! Осыны сезгенде журег1 уйткып, атша тулады. Ерден сэбидщ ж ергегж карманыи, мойнын ж ан-ж акка бурып, емшек !здеп жатканын 61'рден ацда- FaH 6oiiFa ©3iniK кектукыл иегж жакындатып едй т ш и £/*каландатып ж ергегж асай бергсн бвбек тжендей тигсн / денеден сескенд1 ме, лезде танауын к iрж in iп, кемсен- деп коя бердк OFan карайтын Ерден жок, балдырган- ныц ж ас iiicine слтш, онын кундарымеп езннн neriiiin астына тыра тускен. — Эй, туншыктырдык foh,— деп Уйтолган жармас- ты.— 03in туып алгандай айырылмайсын гой, 6cpi экел! — Е, 03i тумаса д а 83i тудыррасын K afircin!— деп Kepuii ойелдердщ 6ipi Ерденге болыскан. Бул нэрестс- iii HicKcren калпы елтш тур едк Уйтолган баланы взже карай тартты. К ернллердж 6ipi карсыдары дукеннен шампап да экелж улгерш тк Соны аттырып ашкан бу- лар б 1ртшдеп дэм татып жатыр. K epiui-келем тепстей ан-тан, мэре-соре. Ж уз жиыр- ма пэтерлж бес кабатты уйдж Kopi-жасы, орыс-казары Уйтолганга таныркай карайды. Кызыл шырайланып жайнандап, мандайы тернпп алган Уйтолганнын: — Картанганда кврген кенжетайыма кер1мдж бе- рждер! — дегенже сенер-сенбестерж бммсй жабыла, жамырай куттыктасып жатыр. — Ш алыц мыкты-ау, 6oii6 iiue,— деп эз!лдей кулед! карсы уйде туратыи 6ip бейтаныс казак, нурланып кет- кен Уйтолганга кызыра карап,— Токпагы куш™ болса, К1пз казы к жерге enefli деген, э! Босангасын жасарып, жайнап кеткенж карашы! Ойпырмай, осы Ерскен мык- 42

ты-ay дейм!п. б з ш е б 1здщ кемшрд! де 6ip аптага 6epin алар ма едП — Ой, жарын карыссым, кектемег1р! Сенщ эдетщ- а у кайдагыны тауы п алатын,— деп 6ip эйел элг1 еркек- т! аркадан coFbin Ж1бердк — Берш тш щ намысы 6 ip деп шалын мактай бер- генше У йтолрэннык езш мацтасайш ы. ВДмнен кем тур- тулгасы ? — дед1 OFan 6ip келшшек т октау салы п.— ¥л таппастай адам ба? K®piK десе керш , тул га д есе тулга бар... — Эй, соны кайтесщ . Айта берсш , ауыз е з ш ш гой,— дед1 Уйтолран.— Меш жиен деп карытатыны бар ОНЫЦ. — BaflFyc-ay, куш кеше кулыншактай шауып жу- pin... аярыкнын ауырлырын д а байкамады к кой, кулды- рым !— деп тандана ун катып жатыр керпи KeMnip.— 'Пфэ, п ф э , т1л-квз!м таска. М енщ бейнепмд1 бермей, румыр жасымды берсш карарыма. Бауы берш болсын, жаркыным! Булардын касында кызарактап эрец турран Акзер- д! Уйтолгап суктана карарандарра тез-тез таныстырып — Кайын ciiuiiM рой. А ярым ауырларасын ауылдан эдей1 шакыртып алрызып ед1м. Ж ок ж ерде наукаста- нып калып б у бала да... сокыр шек дей ме, эперэтсиа- дан шыкты. Картайранда кврген балам болрасын, шы- дай алмай, кайын cimiiMfli де бэлнестен ертелеу шыра- рып алдым. Асыра жеткен Зылика д а кш дш шешелш ырымын калап алып, уйшен акелген шашуын шашкасын, шарын топ сэбид1 кетерген Уйтолганды ортара алып, уйше беттедк Сол куннен бастап Ерден уйшде мереке басталган. Сэбид! 6eciKKe са л у ырымы, ит кейлек, пилдехана, кыркынан шырарып, кырык касы к сура шомылдыру салты, aftTeyip Уйтолраннын 63i бш етш д эстурш щ 6api таусылранша жалгасып, айналанык 6ipa3bi Ерденшн эйел1 босаиранынан хабарланып улгерген. Уйтолраннын тула-бойына суктана карап, «екшабат екешши байка­ мадык кой» дейтшдер табы лса, бунын ж ауабы дайын. — ^.ойнымда шалым ж аткасыи амалым жок. Эйт- песе картайранда бала кетерш , оны босану окай рой дейм1сш. Мен еюкабатпын деп шмге ж ар шашайын? Онсыз да перзентханада ж атканда эбден кулшге кал- 43

гЯым_ Бэр! жас келшшек, маран тандана карайды, «апай-ау, жасырарынызда туып алсацыз кайтед1?» — Лен. EpiKKeciH не демейдЕ Ж аеырагымда куда и берме- 'се, кайдан туайын,— деп кутылады. Норесте катайып, талпына бастаранда таныс-бЕгйс- ке, кершЕквлемшц сыйластарына той ырымы Ктелген. К ала imiHfle таныс бола турса да шакыртусыз жерге енним бармайды. Булардын тойында да сондай шакыр- тумеи нелген азын-аулац топ болтан. Олардыц iiuiiwe ездерй!е е т е н е а — кшдщ экемен кшдж шеше peciMin к а ­ лан алган ЭдЕа мен Зылика. Бауырына баскан баласы- мен'Сэлнма да болып кеткен. Бул кезде оньщ баласыныц аяры aibiFypa жакыпдагап. Сондыктаи да ол эшл-эшл басып кулайды, мазасыз-ак. Уйтолганиьщ баласыныц кэ- зш шукып тыным бермегесш, той бггкенше Ерден ез сэ- бнш кетерумен журген. Конактарра шай куйып беруге шакырылган Акзерден де булар катты icayinTeiieTin едЕ Сондыктаи оны сэби мацына шамалары келгенше жуытпай-ак барады. Алрашында собщи апа сут1мен ауыздандырранда-ак енелж eMeypiiiineii катты кумэн- данган Уйтолган айласын асырран-ды. — Каратым-ай, тубш де магап кнганыц рас болса, анарьщды созып кантесщ. Бала сорран емшек ертец кезге TycKiiu кследЕ Алдыцда болашагыц бар. акылыц болса алакдатпашы сэбидЕ— деп шыбын-шыжык бол- Fan. 0здер1мен 6ipre турса, сэбид1 |йскеп суймей отыр- мас деген xayinnen Уйтолран Акзерге тез арада белек пэтер тауы п 6epin едЕ Bip жарынап «пэлеишешц кызы сей тш тЬ дегеи ата- рынап д а сесксшп, сэбиден тез1рек кутылура асыккан Акзерд1 6ip жола квщикпрш , eiifli мойын бурмастай тэуелд1 еткен де 6ip жай бар. Ол каз1р Акзердщ кулагы мен саусактары н безеп турран асыл заттар болатын. Уйтолгаи кезшде 03ine арнап алса да осы эшекей ду- нислжтерд1 амалсыздан гана буран киран. 9уелг1 кезде А кзердщ KOKipcri дертш, 6e 6eriii ой- лаган сайын емшегшен сут парлап кетш журдЕ Iuii бауыры ит тырнагандай кыжылдап, 6ip нэрсенщ орны толмай туррандай Kopiurcii. Bipaic куи oTin, окига ес- Kipren сайын бул езш е беймэл1м куй умытыла бердЕ Сойтпт енд1 6ip-CKi ай еткенде кунэдан пэк ж ас кыздай сыланып шыга келдЕ Узамай каладагы кондитер фаб- рикасына жумыска орналасып, уызына жарыран жас бузаудай ойнактап кеттЕ

Ерден мен Уйтолган акы лдаса отырып, сэбидщ атып Бауырет атаган едг Bipan, олардын уй ш е баласын cpTin Дариганын, K&nyi бул еЫмд1 езгертулерш е мэж- бур erri. K a3ip он алты ж аска ж акы ндап калган б а л а­ сын осындагы кэеш тж окуды н 6ipiHe т у а р ге н Д ар и га булардын баласына кутты болсын айтысымен: — Ж аман неменщ атын KiM кой ды ндар?— деген. Оныц eciMi Бауы рет екенш ecTiren ж ерде ж аты п кеп тулагаи.— MeHiH баламнын атынан баска eciM табыл- мады ма? — деп. Уйтолган саскалактап калган. Бар жаманатты Ерденге жауып едк Сонда Дарига: — Эй, жаман куйеу, баланнын атын мен койып бе- peflin, не бересщ ? — деп б 1рден кшпктЕ — К ойсан койып бер. К алаганы нды аласы ц гой ещ»,— деп Ерден кум1лжДен. — Ердеше, аты Телкозы болсын. Б1здщ шал да ecTin, катты куанган, маган кетерде тапсырып жаты р ед1. Атын Телкозы койындар деп. А л агацныц сэлем ш айттым да койдым. Орындамасандар ездер1н бш н - дер,— дед1 Д ар и га. Ерден мен У йтолган буган токта- — Агай айтса солай-ак болсын. Ол аузы дуалы xici FOfl,— деген. — Б 1здш шал теп'ннен тегш олай этап отырган жок. Аталарымыздын 6 ipi сол eciMfli Kici екен. Ж арлы бол- ганмен халы к силаган, елге co3i ж урген, батыр адам екен дейд! б 1зд1н шал. — Е, Ибекен айтса 6uieAi foA. Нагаш ы атасынын eciMiHen артык кандай ат болсын 6i3flin балага. Ж а- райды, кейлек-жаулыгын мойнымызда,— деп Ерден бопектей бастап ед1. Уйтолган мен Б ауы реттщ мага- зинге uibiFbin кеткешн пайдаланган Д ар и га буган сы- гырая, сыпай карап отырды да: — Сен е з 1 ештенеш айырмайтын, парыксыз болып кеткенб1с1н?— деп кулдн— Ж анагы баланы неге жа- кын тартпайсын? Э к ея м ш демей-ак кой. Ж ездесБ ак бол. Казакта багы заманпан ак «эке — жезде, шеше — кеме» деген бар емес пе? О баланы мен саган экелд1м. Коз кырын салады гой деп экелд1м. Ештененд1 б о л т бермей-ак кой. BipaK «караилм» деп ж ылы сейлегешн- Д| кепсшбесейшП — деп бултартпай устады . Ерден бун- дай болады деп уш уйы ктаса ойламаган екен. Кызарып терлеп кетп . Нендей ж ауап 6epepin бйш ей калды. — Дурыс кой, дурыс кой,— деп куле бердк 45

— Д¥Рь)е болса сол. Men б1лсем осы баладан да онша epicri адам шыкпайды. Жасынан еркелетшшз де сонык кеарш ен сабак окымапты. Мура.нмдср де 6i3fli силап, кластан класка копире 6epiirri. бзш д е тук 6i.niM жок. Мейл! енд1 тамарын тауып ж есе жарар, аман бо- лып ж уре берсш. Bi3fli бакпай-ак койсып. Шал екеу- Mi3re оле-олген!М13ше жетерлж нэпэкамыз бар гой. Басына киындык туссе е з1 коре жатады-дары. Энг1ме аяктала бере Уйтолган мен Бауырет юрген. Ердсн бул кезде кол айнаны алып, кектукылданган самайын кырына бастап едь Есжтен enin келе жаткан ересек балаиык сулбасы айнара келш тускенде оран бар назарымен карай калды да ез!мен салыстырды. Уксайды екен. Дарирага тартып акшыл, аш ак болра- иымен езше 6ipa3 жер1 айпымай келгешн байкады. «Менен болганын б1ле ме екен?» деген ой келгенде ептеп жымигаи. Б1рак оны енгелер байкап калмады ма деген куджпен уй ш ш дегш ерд! 6ip шолып erri. Сол мезет пэтердщ коцырауы сылдырап, сэлден кейш Акзер ен- — AFa, денсаулыгыныз калай? — Ж аксы айналайын. — Аранды кэзиттер мактап жазып жатыр. Cyripe- Tin кердщ бе? 03i б1здщ шал эдем нау деймш,— деп Уйтолган серванттын iiuiHe тырып койран буктеул! га- з е гп оперли — Ш алына cenin ж урт кырылып елейш деп жатыр деген!— деп сезге Дарнра араласты.— Баярыда ж ас ку- ншде де кез1м1з тускен ж ок e3iMi3flin. А кзерд1 кергеи бойда Телкозы екбектеп келш Уй- толганныц аярына, eTeriiie орал Fan. Eni K03i Акзерде, коры ккан сиякты. Соны байкаган Уйтолган: — Акзер-ау, менщ балам ceni корсе шнен-шге ты- рылады. Cipo сен осыган 6 ip корлык керсетпн 6i- л е м ? !— дер ед1 ылри д а онын балара жоламаганына риза ниетпен. Мунысы онын журк-турысынан, кас-ка- багынан ылри да андалып туратын едй Бала Акзергс бе^ м дел е бастаса, KOTepin алып немесе аркасына кон- житатын. Акзер кеткен сон булардын оны балара ку- быжык eTin KepceTCTin эдетк Эуелг! эз1рде сэби ecin бйтмейтш кезде бундай oHriMeHi Телкозы тусш бесе де, осе келе эке-шешешн кунделжт! уагызы кекешне ко- найын дед!. Енд! ол А кзер eciKTen енсе: 46

— Эне, кэк, кэк, кэкэй,— деп колын шошайтады. Буны кызык керген Акзер баланы коркыткан болады. Кезш алартып, тйин салактатады. Сол уакытта бала эке-шешесше карай тыгылады. — Телкозым-ау, жаным-ау, саран корлык берген кайсысы осы, колында е л е й ш ?— деп сэбид|' шешлдете суйе беретш осыдан соц Уйтолган. Бул сэбиге дегеиде- ri апалык Meftipi шектен ты с дерлж . 0 й т к е т ол кеп жыл бойы еркшен ты с теж елш келген. Bip кезде бойы- на б1ткен баламен 6ipre пайда болран апалы к ce3i.Mi ani гулденбеген кезде солып е д ь Енд1 сол эл ж у аз ыкы- лас енд! ана болуды к кад 1р-касиет1н толык урынранда миуасыи ж омарт беруге барыт алган жемш агашындай барынша шешек аткан едь Телкозыиык т ш булдыр-салдыр шыга бастап, ец- бектеуге жараралы ата-анада тыным жок. Екбектеудщ сонынан iae сэбидщ турып-жырылуы, эшл-тэш л басуы сиякты TinTi мазасыз шары ж е тп . Бул Ерденнщ де жумысын eKi есе кебейтп. BipaK ол шаршауды сезбей- TiH болран. Ж умы с аякталысымен канш а ш аршаса да уйге асыгыс жетедь Сондары асыратыны — Телкозы. Тамарын апыл-рупыл iiue салып, 6e 6erin мойнына мш- г1зген Kyfti карама-карсы турран тер т уйдщ ортасында- ры аланкайда желш жургеш. Bipece туйе болып боздап, 6ipece атша KiciHen, сэбидщ ж аса дегешн eKi етпейдк Буран терт уйдщ кыруар баласы шек а л е л е р 1 к ата ку- лшш сонынан калмайтын уш рсек болып алган. — Кайтсш байрус, е з1 де 6ipa3Fa келш калган Kici рой. Р ет1 баланьщ зарын тартып барып к е р г е т болар,— деп бейтаныстар оран сыртынан куле карайды.— К,ар- тайранда керген перзент т э г п болады. А дам баланын к ад 1рш ересек болганда 6iaefli foA А л керпплер1 сэби женш де 6 ip энг^ме бастаса кей- 6ip бейшл ауыздар: — Коншы кудай шебер! Анадагы пэтерпи кыздш 1 емес пе? Мынанын сикыр катыиы сол бейшаранын ау- зы-басын алтындап, карып алйпты деп ж ур рой. Алтын асыктай суй квадсш карашы e 3iniH! О лж адан пайда болтанный се й т т кулдырап туратын эдет1 рой,— дейдь — Bapi6ip бара алмайды. Бермей не icTecin. Ертен куйеуге Ttiioiiie кедерг1 болады. 0 3 i акылды екен. Д е т са у болса сртец тары 6ipeyin тауы п алмай ма? Тек ж Ь riTTep аман болтай д есей п й !— деп кулшед1 epiKKen бейтаныс келшшектер. 47

— Тула боиын жары п ш ы щ ан тунгышыи жылты-' ракка айырбастаган капдай катыгез,— дейд| тары 6ipi сез куалап. Осындай ыбыр-жыбыр свздср Ердепшн сыртынан кеп ep6iriui. Kcfi6ipi Кулагина жетсе, Kefi6ipi Кулагина жетпейдк Ерден ондай каику свзд1 ecTice де ссп'меген калып байкатады . 0 з куанышы, вз алданышы езшде, туйе болып ж е л т ете бередк Энеугуш б1рдс Kepiui туратын Каннпа деген кемп|р Kmiprri. Жел|'мдей жабысып ж1бепер емес. в з ш с тук каж етi болмаса да Телкозыныц \"денсаулырын еурап в л т барады. TiriTi баланы кандан тамакпен бару корок- Tiriii айтып, yiTipin экеттн Уйтолганнын eMmeri icin, cyv шмкнай жургешн де 6ijiin алыпты. 03iHin жасында, ба- ласы емшектег1 кезшде б 1реудщ бермесшен дэмстем деп, смшеп' icneiiin жоме ондайда немей емдеуге бола- тынын айтып босатар жерде жок. — Ей, кулыным-ай, тйт-кез!м таска. Кудды аузын- наи тускендей... бзпш ен аумай калыпты гой. Келшнщ у л е а кайда калган? Беу, аймалайын, таудай ж1г!т бол! Кэмпитш 6epin жатканын карашы. Кэнекй, ауыз Tiiin кояйын. Сэбидщ 6epreni ырыздык-неЫбе дейтш баягы- НЫЦ улкендерк Кудай in epin турган ш ьтар колын. Беу, айналайын, экске тартып орден так, кэзитте мак,тал! Д э у Ж1‘п'т бол! Катарыцнын алды бол!— К е м ® осыдан нейin Ерденге окпе айткап. Пэлепбай жыл корни отип- са да булардын сэбилi болганда тойларына шакырма- ганын, кш дж шешелж жол-жоралгыны Зылнкара бер- геш’и ш ары пып, Уйтолранды кшэлаган едь Епкще осындай е м удай сездер жуйкесш каж аса да 6ipTiiuen Ерден мундайга Kon.airin барады. Жумыста ж урсе уйге жеткенше асыгып, уйыктап жаткан Телко- зыны коктукыл iieriMeii аймалап оятуынын 03i 6ip Fa- нибст! Сэбид!ц сут жупары буркыраран биязы api но- 3iK денесш ш скеу одан да кызык. Ж ылап, opueHi сурап мазалагаиы да жубаныПТ! Ерден осы кезгс дешн осын­ дай кызыктыц домш татпай кал ай ©Mip cypin келгенше кайрап калады. Ж алраида дэл мундай лэззат барлыгы ж атса-турса ecine KipMenTi. Осы порестеш бауырларына баскалы дуниенщ кызык, кызуы кебешп, ap6ip тан булар уш ш бурынрысынан д а жаркырай ататын сияк- ты болтан. Алгы куидерге ум илен асырып, oiwipre куш- тарлыгы таен тускем. Ерден Телкозы енбектеп, былдырлай сейлеп взше ермек болгалы TinTi вц д е т п алды. Бурый 6ipineH-6ipi 40

тарап, балапаидап бара ж аткан эж 1«дерш ен де болма- шы i3 калгандай. Бала алмай тур ган д а дем алы ста аз- дап сы ра-пырадан дам татып коятыны бар едь Енд1 ондайдык теш ен Телкозы кашады деп тамшы татып алмайтын болтан. К ун сайьш мукият кырынып, тап- таза KHiHeAi де ж уредк Баласыныц у е л не д е KipiuiK жуытпайды. Бул кезге дейш Ерденге нэрестенщ ж ас суйшмд1 Hici беймэл1м едь Ж ане оны сатыну, ж аксы кору сияк,- ты сез1мдерд! бастан кешпегеш д е рас. А дам деген кы- зык. Баяты да осы Ерден мен Э д м Електщ арпл бетш е кыдырыстап бартанда тыстаты ш аруата шытып кетерде Д ар и га Б ауы р егп бунын касына отыртызып, оиыц Кулагина сыбыр ете калган. Ерденнен болтанын кай- талап айтып едк Сол сапарда бул баланы касына ша- кырып, бауырына басып, басынан шскеп байкатан. Bipan неге екеш белН аз, сэбиге селт етш буйреп бур- мап едй Ж аксы д а кермей, ж ек те кермей, бейтарап куйде калган. Сол о'кига eciHe туссе oai куиге езше-ез! тан калады. Ерден осы сэбадй бауырларына баскан га дейш осы- нау жалгамга жалынсыз карап, ешкандай куштар-ку- марлыксыз 6Mip сургендерш 6ipTe-6ipTe бш дк ЭЫресе оны жумыс устшде анык сезетш едк Бурын жумысты oiiTeyip деш са у адамнын мшдетш аткаргандай орын- даса, енд! нагыз куштар кещлмен, шабытпен тындыра- тынына кез1 ж еткеи. ©з бойынан д а 6ip тансы к касиет тапкан. Барлык адамды жаксы керш, жакын тартатын- дай. О сынау журтты н 6opi буган тш ектес, кендлдес, тшт! нагыз жанашыр сиякты. Ерденнш тур-тусшен осындай нышанды андаган жумысшылар да буны йгги- патка алгыш. Э уелде ездер!мен ынгайлас болмаганы- на Tepic карап ж уретш Ж|Ыттер де: «Ереке, улыныздын бауы 6epiK болсын, тойына шакырмаганыныз калай?» десш жатады. Ерденге 6ip кызык мшез 6iTTi. Сменасынын каш ан eKeHin erwi Уйтолган пысыктап айтып отыратын эдет тапты. Оиысы жумыска баруга заукы ж октыктан емес, тек капа сэбш нщ жанында i<e6ipeK болгысы келгендш- тен ед|. Содан жумысты д а ойсыратып тындырып таста- ганын смена аягында 6ip бшедй 03iHe-e3i такданады . Ш аршау, шалдыгу дегенд1 де умыткан сиякты. 6 м1рдш толассыз агысымен 6ipre асыгы с журш бара жат- кандай. 49