Тоқмырзин Қ. Үш кие

Уйтолран мен Ерден бауырларына бала салгалы кызы калада болгандыктан ба, Ж ацыл осында кэп кел- пштеп ж ур. Эр сапары сайын А кзердщ касына ту не­ мей, KOiiaFa осында кулайды. Катынаган сайын актаган тарысын, жентш, ipiMuiiK-куртын, сарымайын кал- дырмай аркалай жетедк Осы уйге 6ipa3 кун жатып, асыкпай базаршылайды. Телкозынын колына оны-му- ны устатып, Уйтолганныц кезш ала бере кушырлана кысып, суйш-сушп алады. ©3ine yflip eTKici келгендей, колына тускен ToyipiH 6epin, ушн кубылтып, баланы жубатура бар eHepin салады. Кейде желкесшен, мойны- иан шскелеп, ю ндж тусыпан суйгенде кы тьты келген сэби шек ciaeci ката кудель Телкозы осыны сезгенджтен де кемшрд! керген ж ер­ дей кашады. Cyftin алса, суртш тастайды. Кемшрдщ усынганынаи да бас тарткыш-ак. Кебше кашкалактап жоламай кояды. «Кемгйр жаман, кемшр жаман, кок, кок!» деп онашада Уйтолганныц уйреткешн кайталай- ды. Тек жентке рана елердей кумар. Оны кергенде Ж а- нылдьщ «KOKTiriH» деп умытып, алдына отырып алып, тойранша жент ж ейдь Соны ез xesiMen кергел1 Жацыл д а келген сайын кетергеишше жент аркалап жететш болды. Y йтол Fan бул асты 03i де ж аксы кэргенмеи, сол ушш Телкозынын кемшрге ушрсектеушен кауштенш, «дэржерлер ауылдыц тамарын берме, iuiin ауыртады деген ед1», деп со к ры кезде ж енгп келген бойда тыгып тастап, кемшр кеткесж Fana шыгаратын айла тапты. Дегенмен баланы cyiirici келгенде Ж ацыл Уйтол- рапныц peHimTi р е н т е карамайды. — Ой, KymiK, кемш рдщ e3i жаман д а жент! т э тп , о? — деп жешгенсщл де баланы шап 6epin устап алады. Содан кейш eci шыга шскелейдь Сэбидщ бакырраныиа да болмайды. Мундайын кергенде Уйтолраиныц ж ур еп кыжылдап ертенгеннен K03i карауытып ж уре бередь Амал жок, куып Ж1бере алмайды. А кзердщ туран uieuieci болмай, баска 6ipey болса сез де, ic те баскаш а шырар едь Эт- тец амалсыздыктан д п ж е а куриды. Сейтсе де решили бтд^рмегенст: — Колын жуып берешн тамакты. Ауырып калады гой жарырым! — деп баланы кемшрдеи аулак экетед). Ж олаткысы келмегеш.

— Иэ, сенщ балац -ак ауыррыш екен. ©зге Kici бала тауып, бакпагандай, енес-эй. Ауыратын болса куш бойы тырдай ж аланаш кум ш ыкта ойнайтын Бекенбай- дыц балалары ауырар едк Олар да есш келедк Кара- талдыц шанын шырарып. Баланы аяй берсек, эрине ауыррыш болады. — Б ул элпештеп отырран ж алгы з емес пе? Ж аны нэзж кой кулдырымнын. Ауылдары салпы етек катын- дардын кеп баласынын 6ipi дейм кш , ешшм назар сал- майтын. — Иэ, деген! ©зще тарткан foA, аксуйею нп... Мен ceni «аксуйек келш» деп тепн н ен Terin этап ж ур дей- MiciH! Ж аныл буларды талай рет ырыр дылды. А нада да осы уйде 6ip апта бойына козгалмастан ж аты п алды. Содан мез1 болран Уйтолран: — Ж экем -ау, А кзерщ нщ касына д а 6ip-eKi кун кон- байсын ба? — деп кенес берген. Канша айтпайын десе де шыдай алмаран ед!.— Мамасын шскелеп мэз бол- сы н !— деп эзшдеп те койып е д ь — Сарынып келд1м дейс!к де, Акзерге жоламайтынын не? Ол 6i3re ренжш ж урер... шешемд1 ж!бермейд! деп. — О, кудай шебер! Менен несш кызранып отыр екен десейш П — деп Ж аныл бурк ете калган. Р ен ж кеш сон- дай: — Байын мен баланды 6ip белмеге камап алып, отырган жокпысьщ 6ip шскеуге д е бермей,— деп ойлан- бастан 6ip сезд1 айта салып едь Уйтолран оны эзьлге бурды. — Е, кайны е з ш д ш емес пе? Онын несш сурайсын менен...— деп тэлкекке айналдырды. Буд ан кем nip де калыспаран. — О, кудай шебер! Menin бет1мнщ api болса, сол сезд1 айтпас едщ -ау, эд1рэм к а л гы р !— деп эз1лд1 оп- онай тойтарып тастады. — Е в д туран кызычнын касында тунесш дегешм рой. Эйтпесе там ак кызранып ж аткан мен ж ок, — деп бул да акталады. Баланы кызганыш еткенш жасырра- ны. Эйтсе де Ж аныл бунын пирылын айтпай-ак ту- Ынедь Б iрак. канша келмейш десе д е осында тартып туратын не куд1рет екен!н e3i де бшмейдь K ipce шык,- кысы жок, ушреектейд! де калады . 0cipece сэбщ и кер- генде iuii бауыры елж1реп кетедь — TyFaii кызымнан кашып кайтейш. 0з1м де жал- гызсырап еле алмай жургенде. Елге барсам, кашан 51

осында канта анналы» сокканша куса болам. Мунда кслсем де жаным жай таппайды. Елендсймш де тура- мыи, — деп ол сосын шынын айтады. Акыры Жацылдан оцайлыкпен кутылмасын сезген Уйтолран б1рде OFan оз усынысып айтты. — Ендсше, осында к о ш т кел. Потер тауып берейш 03ipre. Пснсиян бар, кызын да табы с табады . Ауысса 6i3 де карасып турамыз. Мал-мулкний сат та кешш кел. Мумкш Акзерге басы бос 6ipey Ke3irin... багы ашылып, уйл1-баранды боп кетер. — Бул сез KeMnipre унаран. Сондыктан Уйтолранра сырын аша тускен. — Кайдан 6iaefiin, карагым. Аузы куйген урлеп iiuefli демей ме? Ол бала да не жарып ж ур дейсщ. Куйрык-жалы жок. Катарларын кергенде жудеп кала- ды жалрызым. Анадай жардайра ушырап жургеш де сонын Kecipi... Осы сапарында А кзсрдш ж о к -ж т гп п ц бэрш т|'зш айта берген Ж аныл Уйтолранды «егер кызым тен.!н та­ уып ж атса, езш ж асаулап узатасын» деген шартыпа да Keiiflipin ед!. Ke.neci келгеншде Телкозы мен езше кейлек Tirin, OFan коса койын сойып окелд! де казак дэстурш ш е ауылга ж урершде бунымтай суратты. Соп- д а кезнмц курты кулаганы — Tepri белмеде 1лул1 тур- ран калы кклем. Буны ecTirenae Уйтолран ештене айта алмай тырылып калган. «Ба'здщ де душпан кез мулю- Mi3 осы. Б1раз уакы т кезекте турып, колга арен Tycipin едш» деген сезбен кунккпдегеи. Кемшр мен жубайыныц создерше акырыи зер салып отырран Ерден OFan ойда ж окта ж олгерлж танытты. Эйелше алара 6ip карады д а сезге бармастан кабыррадагы к1лемд1 031 Tycipin, Ж анылдыц алдына койды. «Калауыныз осы болса, алыныз, 6i3 ризамыз» деп, жаркын жузбен ™л катты. BipaK Ж акы лды н буран a.ni кедыи онша кешшмей кал­ ган екеп. — О, кудай шебер! ©,'iepiMiiin шары болганда ма­ ран дуние неме керек деймж-ау.— Ол KypciHin, ойланып 6ipa3 отырды,— Эй, Уйтолран келш,— дед1 сосын eneyi- нiН б1рдей назарын аударып,— Юлем сурады деп Kip- жиш калдыц-ау. Menini де 6ip кияли ic шырар, шыра- рым. Эйтпесе жалрыз юлемдерще жармасатын орным жок. Орнына i.ne сал. Ж арын жаланаштанып калды. Бунын 03i шынында д а эбестж болды. — Ж ок, Ж экем, сен 03in ренж1мен аттан. Ж уыкта тары 6ipeyin аламын. Юлемд1 ci3re бермегенде шмге 6epciH,— дед! Ерден тез-тез сейлеп.— А уы лга макта- 52

нып бар, мен д е ceni тусЬпп отырмын. Ертен ж урт ко- лыца карайды. — Ж ок, мен енд[ буны к е л п ш р е н ж т п ... алмаймын. Уйтолган баранадан 6epi сездщ байыбына барма- ран едк Енд! ойласа, е з ш ш ж олсыз екен. Содан д а тез шошып к е гп де тез жаркын ж узге ауысты. — Ж о-ж ок, ренжш нерылайын. Д ун и еш ж олдас еткен KiM бар дейсж! Алыкыз, Ж аке, азд ен аяп кайтем 6ip кжемдк Ден cay болса... кара шал аман журсе...— деп Ерденге карады. — Е , бэсе, азаматым аман болсын десейшП Мына 6ip miiKi екпеншн кызырын кер ендеше,— дед! де кем- nip колын жайып, аузын жыбырлатты. Б ата ырымын ж асаганы . Буран Ерден мен Уйтолган д а косылды. — Мен де осы шлеммен М еккеге барайын деп отырраным жок,— дед1 ол ойлана сейлеп.— Ауылра баргапда душ- панкез болсын деймш foh эш ейж. «Квйлек Tirin, койын сойып апарранда не калап экелшт!?» дейд1 ертек ауыл- дын кемшрлерк Соларра кырланып барайын дегешм. Эйтпесе с е к т жарыниан сыпыртып кайтемж . 0лмел1 KCMnip рой демендер меш, елер ж ерж бж м ей тж ж аи емес. М ал-пул бар. К ж емнщ куны кайтар есен турсак. А нау мырзана енипге 6ip тай-ег1з1мд1 атадым. Биыл сотым eTepcin опеки! Ж арай м а ? — деп Ж аныл д а кв- Нжденген боны 6ip уэдеш 6epin салды. Бул свзд! ест1генде Уйтолраннын iiui жылып коя берген. Куанраннан ештене айта алмады. — Байрус-ау, Ж экемд! р е н ж т п 6i3re не бопты! — деп Ерден калбалактап ед! Телкозыны аркалай журш, Уйтолраннын аз уакы тта ж уз кубылраиына opi нали, opi уяла карап. — Эй, сен кара бала, 6epi кара! — дед! Ж аныл Ер- денд1 кайны керш еркжси дауы стап.— Мына неменд! жапалактай жарбитып арканнан тастамайды екенсж. Капдай кызык керсеткенж керерм1з Tipi ж урсек. Bi3 болмасак ж урт керер. Макызды 6ip шаруа бар. Одан да сез тындашы. — Иэ, но, Ж экем, айта бер. Куларым азд е . — Шешжген Судан тайынбас деген. Мен болсам 6ip ойга беркш отырмын, карарым.— Кемш р Ердрннж Ke3ine-K03iH кадай свйледк — Айтыныз. К улак Ызде,— дед! Ерден ж акын ке- лш. Уйтолган бул тары не айткалы отыр дегендей сес- Keiiin калган.

— Айтсам, осыдан елге ж е^ ам ен мал-пулды сатып, осында Keiuin келуге оз1рленсем деген ойым бар. К,ыз да болса жалгыз карасиным гон, Акзерд1 жалгыз ко- йып, ол бер ж акта, мен ар ж акта дегендей, калай кун кврем? Туып ескен орта, агайын журт, ата-баба зира- ты жаткан жер едк Елд1 де кимаймын. BipaK icTep амал да жок. Калган гумырымда Акзср!мд1 кез1мнен таса eTKiM келмейдк в л е кетсем, суйепм танымайтын жерде калмай, алла тагал а шалымньщ жанынан топырак буй- ыртса дегеи тм епм бар едь «Е, байгус-ай, eaire таныстыц не кереп бар? Epyai- пмнен кур каламын деп корка ма екен? Элде «таныс емессщ» деп eai эруактар кабылдамай кояр д е г с т ме> деп ойлаган Ерден кемшрдщ сезш е кулш ж1бере жаз- дады. — К артайганда кал ага камалып, могозшге телм1- pin ж аутац кез боламын ба деп те коркамын, караням. — Олай толки бермей, б1ржола тэуекел ет! — YA- толган осы свзд1 айтарын айтса да Ж анылга 6ip турл1 куджпен парады. Ойына б1рден xayin Kipe калган. Кем- nip де сомы оныц кей|пмеи сезгемдей: — Потер тауып 6epefliK деген e3iu емес пе? — деп буган барлай карады. — Потер табы лар-ау...— деп Ерден eni уштылау жа- уап бердк— Осы уйде де терт белме бос турган жок па? — деп ол эйелже бурылган. BipaK Уйтолган б1рден т1л катпады. Кемш рдщ окыс кадамынан сескешп кал- ганын жасыра алмады. Сондагы xayin пл етет — Тел- козы. Осында жакмндаса, кемшр баланы тартып ала- тындай керген. — Эй, от жакпайды екен деп мен сенщ у н т е кызык- паймын. Exi белме тауы п 6epecin каланын iiuinen. Bip- exi жылга амалдаймыз. О ган дейш Акзер1м де 6ip ка- paFa урынар. Э л п уй беретш жерге кезекке турып кой- дым деп отырган,— дед! Ж аныл булардын ыцгайын тез танып. — Ж аке, тэуекелге бел буган екенсщ той, о? — Ойбуй, карагым-ай! Мен сеш еркек кшдш деп сез айтып отырмын гой. Эл1 миына бармай отыр ма? — деп Жаныл кенк-кенк кулдк — Д уры с, Ж экем . Потер табылады. MeiiiMen 6ipre жумыс жасайтын Э д т д щ ею белмел! yfli бос тур едк Эйел1 потерге 6epin коймаса, сол с!здерге долме-дэл. 54

'Е р тен тура coFaH барайын. Еш ю м ге бермесе ю л т салып келермш. — MiHe, е р к е к т т ce3i! Бэсе, сейтш кышылдансаи- шы. Эйтпесе келш тастап кетер,— дед1 Ж аныл эзьлде- reHcin. Уйтолган д а буран тез куаныш бйдарш , Ж аныл- дын ce3iH куптаган. Уэде осыран 6epKireciH, кемшр ауылра асыккан. Ба- рысымен мал-мулж Д сатып, калара кеш уге дайындал- мак. Ауылдьщ KeMnip-шалын жинап са да ка таратпак. «Егер еле кетсем, суйепиш жетюзетш адамым бар. Денемд1 ак жуып арулап, шалымнын жанына койыц- дар,— дегенд1 ам анат етпекнп. Осы ш аруанын 6api сол тун! энпмеленш, тужырымдалып едь Ж аныл артынып-тартынып ауылра ж ур ш KeTiciMeH Ерден Эд1лге тарткан. Е ю б е л м еа эл1 кунге бос тур екен. Пэтершшщ жалрыз meiueci бар бойжеткен екешн ес-пгенде ойелi: « ж т т т е р какпамды киратады» деген сиякты тур л1 сы лтау айтып, ж олатпаура тырысып едк BipaK Ерденд1 катты силайтын Э дш кеп сезге баррыз- бай, эйелшщ байбаламын онай женд! Мал-мулюн акшалап, азы н-аулак тесек орнымен калара acbiFbic кешш келген Ж ацылдын жаиы ж уы к арада жайлана алмады. Кеш еге шыкса Kipepre т е а к таппагандай, Ерденшн уйше ансары ауады да турады. Бейне осы уйде атадан калган алмары бардай. Кейде бул мшезшен ©3i де кысылады. Ерденнщ уйш е жакын- дап барып, Kipyre бата алмай кейш кайткан кездер1 де ж ш болран. Кейде т ук шаруасы жок, салып урып Kipin те барады. М ундайда ертенплш , яки тусте Kipin шык- канын, «амандык бьпгешн» умыткыш-ак. Онын ycTiHe coiiFbi кезде Э дш дщ yfliHe келпш болып алран Дарира д а куларыныц курыш eTin жеп бгпрдк — Жалрыз кызынньщ тула бойы тунрышын 6ipeyre 6epin койып, e3iHHin делбе болып жур1сщ мынау. Сен кемшрдщ де басындары eceKTin миы шыгар. Ойбай-ау, мен болсам, Kepin беруге киярмын б а ? — дейтш ол ею ce3iiiiH 6ipinae. Дарира Ж анылдын езш е кудари, Ак- зердщ кудаш а е к е н д т н бшгел! KeMnipre бурынрыдан да repi ж акы ндаса тускен. 8 p i биылры жылы б1раздан 6epi ас кайтарып журген наукастан Ибадолла кайтыс болды да, Дарира калага жш катынауды эдет e rri. Ба- ласы заводтын ж ас мамандарынын 6ipi болганыма ке- 55

Ц1Л1 кениип, енд| калага квшш келуге де эзфлене бас­ та п едк Соидыктан Э дм дш бос TypFan уйпн булар не- ленгенше екш т те калган. CoiiFbi кезде Уйтолганнын турмысына iurrei'i кызгаиышы да бар бул Ерденш'ц Бауыретке онша кайырылмауын да Уйтолганнан кере- дк Еи ш м ге сыр erin айтпаса да '1штей оран eiuirefli ле. Сонын ececin кайтаргысы келгендсй Жанылды кажай- ды. — Эй, сен кемшрдщ де 6ip шаригщ не артык, не кем uibiFap. Осындай урлеп ауызга салгандай кызыц бар. Бул деген еркектердщ квз курты рой. К,удай-ау, тым болмаса сопа басты 6iреуд( колына Kipri3in алмай- сын ба? Ж 1п гп койгапда эйел екеш эйел мен де кызы- гаммн куда шага. Д арига келсе, Ж акыл куанып калады. Эйтеу1р Ер- деншц yfiine карай бармау ушш 6ip сы лтау табады. Онымен эцпмелеседк Кейде eneyi сырласып та кояды. Акзер туралы сез козгалса: — Эй, шырагым-ай, кайдан бмейш . Буйырмысын квред1 даты. K.a3ipriniu кыздарына «анаган ти, мыиа- ган ти» деп айтып бола ма? Багы ашылса кередЬда- гы,— дейд1 де Ж аныл курсппп калады. Даригамен энп- мелесуд1 езш е алданыш кергеи кемшр Шраздан 6epi Ерденшц yfiine катынамай койып едЕ Енд1 Дариганыц «амапдык сурасу» сылтауымен буп п eneyi Уйтолганнын колынан шай imin шыкты. Осы шай арасында ол кем- nipAi онашалап кулагына сыбырлап, Акзерге сез са- лып журген адамдар барыи айтып едЕ Бул кеп apire бармай: — Калай екен? Тума-туыстары кеп адам ба?— деп сурап калды. Уйтолган оиын ж алгыз басты болганмен ете табыс- ты ж М т eKeniH ж етмзген. Аты Эби кершедЕ Кырыкка жакымдаган сурбойдак. Каланын как ортасында уш белмел1 naTepi бар дейдЕ 03i жасырын турде алтын- паи Tic салады екен. Соидыктан ба, ж т т т щ танымай- тыиы ж ердщ астында. Уйтолган оны мактаганда: «елген елекшшнщ етшен бетещи табатын пысык ж ш т» дейдЕ Ж акы нда Акзерге алтын Tic салдыртканда таныс бо- лыпты. Бунын байкауынша А кзер ж т г п онша жактыр- майды екен. Ещи соны Уйтолган Ж анылга шагынып отыр. — 03i конып турган бактан айрылып калмайык,— дейдЕ— А дамнын ж ас кезшде cyflicneHAiK, куйд!м-жан-

дым дегендер бола береди Онын 6api журе-бара кун- KepicriH камымеп умытылып кететш нэрсе foA,— дей отырып, онын балалык, жасамауын тапсырып едй— Агалары сауда жагында басшы кызметте дейди Cipa рас болар, aflTeyip yfli ж асау-ж иЬаздан керш бейдк— деп тамсанган. «Пер1ште алтын керсе ж олдан таяды» дегендей, Эбидщ дэул еттш гш , api онын ез кызына сез салып ж ур ген дтн естшенде Ж аныл толкып калган, ©дшдщ yfline ш рпштеп ж уретш Kiiui су й ек п cap ж ал ак ж т т т щ Акзерге эзы айтканын ©3i д е б 1рнеше рет бай- каган едй Эби сол екен. Оны Д ар ига д а eciHe алып: — Акшалы болса болар, калтасынан жерма бестш- Ti суырады екен,— дедн 0 д 1лге келгенде ылги да кым- бат шарап алдырып iuieTinin эн пм е e rri. BipaK оны Акзер TiriTi ж аратпайды 'екен. Анада Tic салдырып жур- генде буны кеп мазалапты. T ic салуды негурлым узакка созсам, Акзерд1 дегешме тез кенд!ремш деген ойда бол­ са керек, кей кундер! оны орынсыз мазалап, аузына гипс асатып, ол эрекетш eKi-уш рет кайталаган. 0 p i унем! iuineft журмейтш бул жшгг кыздын касына ж а- кындаганда аузынан шараптын кансы к Hici анкитын. IuinefiTin адам га шараптын шешен ж ш р к е ш н т ештене жок. Акзер де талай рет локсып, эбден мазасы KeTin едн Сондыктан ба, жшгг сыйлыгын усынып, ж ш -ж апар болганда д а жылы шырай танытпаган. К удаш асынаи осыны алдын-ала 61лin алган Д ар и га буларга осы жай- ды к ул к ш етш жетшздь — Кешеде кулап калатын маскунем емес. Еркек адамнын 6ip-ei<i ремш ш пей тШ бар дейм!сш,— деп eai Уйтолган. — 0й, осей кыз-ау,— дед! баягы 6ip кезпешдей Д а ­ рига,— сен гой ез байьща сол 6ip poMKiHi де ппшзбей- cin. Сейте тура ж уртка кейкудашылык айтканда ж ак- сысыц! — Ж енеше-ау, беш ш ам ен iuice де мен карсы дейм1- cin. ©3i Fofi, бала шешен кашады деп татып алмай журген. Д арига сонгы жылдары аздап арак-ш арап ш кещ и унататын. Салынып imnereHMen, анда-санда болса да жиын-тойда 6ip-eni рет алып коюшы едк 0 3 i оны актау ушш: Байдын кызыгын керген ештенем!з ж ок, од!рэм калгыр. Аздап кешл кетерешк тары,— деп ылги e3i си- якты жарым кещл эйелдермен кыдырганда жасаушы 57

едГ. Ерден yftiiie келген самый шараппен сыйлай ма дегендей емексш калатын. Ал элгшдей болып бул уй- д щ азаматымыц вз1 татпай отырганда, ластаркамга кел- гем шараптыц ашылуын кутш аш карактану epci екен. Соны еске салганы едк BipaK одам Уйтолган тез тужы- рым жасайтын снякты. — \"Шенген еи ш м жок. Эуелде сомы керемет деп магам зорлап танган да озщ foi\"i ,— деп сонау 6ip жыл- дар койнауына ойша барып кайтты.— Эйтпесе Kyfleyci- реп бара жаткам ештенем1з ж ок едк — Из деген. КуйеуЫремей... ©Mip боны байсыз оте­ ши деп пе ен! Мен in тауып бергешмнсн не ксмдш кер- д ш ? Не ш е м , не кием демей шалкып отырган жокпы- сын? Уйтолган Д арн гадан онша кудштенш кврген жок. Р ас. окта-текте Ерден eKeyi туралы журттан куцмл- суню л еспген. BipaK оны шынга шыгарардай кылык банкалмагасын, iurren тынушы едь Э и п м е багыты 6ipTe-6ipTe баска арнара тускенш байкаган Уйтолган кайын сщлнйшн камына кайта сокты. — Кайдан бшешн, afiTeyip Meniici катарын тауып косылса, тарыкпай гумыр кешсе дегендш кой,— деп Эбид1 тагы 6ip мактап e rri. Ж ацыл мен Д ар ига бул уйден кайтар ж олда да сол ж ш т туралы сез козгаумен болды. Уйтолган бауырына Телкозыны басканда Акзерге ез1нше узде берген. Онын 03iHe тшелей байланысты- сы — Ticin алтынмен аптатып, кулагына сырга, колына жуз1'к са л у едк Сы рга мен ж узш салу OFan онша 6ip киын сокпаса да кайын сщлгсшнг Ticin алтынмен апта- туга келгенде бул едэу1р эуреге тустЕ TinTi ол ушш Ерденнщ заводтагы беделш де пайдаланды. Онын 6ip- eKi TiciniH нашарлыгын сылтауратып, Tic салатын жерге кезекке де тургызган. BipaK жеме-жемге келгенде езше сонын тиНмдей д е пайдасы болмай шыкты. Акырында жасырын Tic салатын Эбид1 тауып берген Зылика болатын. X ir iT эуелп де Tic салуды мулде кой- гаидырын, TinTi оны ж асайтын аспаптарын да (Sipeyre OTKi3in ж1бергешн сы лтау eTin басын алып кашты. Bi- р ак Акзерд1 кергенде ол ойынан лезде кайтып, тагы да тек булар ушш эуреленш керуге узде байлады. Карсы 58

алдында мелдфеген суду турранын квргенде онын кез1 булдырап кеткен. Э бидщ А кзерге кум артуын Уйтолган да тез акрарып, шебер пайдаланып калрысы келген. Эбидщ Tic салаты н орны каланын dip ш етю калта- рысында екен. А ул ад ан аулара 9Tin, одан кысы лтаяц дэл!з1 аркылы булар ала келенкелеу белмеге енгенде Акзердщ алдымен байкагаиы — кара курым шыбын- иын, бетке, квзге сабалай урраны едк Терде Kip ш убе- рекпен жабылган TeMip кереует TypFan. Соныц асты нда тайыншадай каскыр ит жатканы н кергенде А кзер мен Уйтолган шошып KeTin, iueriHice depin едк оны Эби шынжырынан алды д а дэл|'зге апарып кайтты. — Ещи корыкпауларына болады, — дед! тапалтак бойлы, шиюл сэры ж!г1т epniHCH сейлеп. А уы з уйге шырып кеткен ол су толы шайнек экелш , онын ж!бш розеткара ж алгады . — Слздерге 6ip курен шай кайна- тайын, бойдак адамнын шайы кандай болатынын бай- кап кернгдер, — деп ыржын-ыржын erri. — Айналайын, эуреленбесейнн, — дед1 Уйтолган,— одан да 6i3fli жолдан калдырмай, icKe Kipice бер. — Женгей, ыкыласымызды Kepini3. T ic салу кайда каш ар дейсщ- Мен са у турсам , б т р е м дед!м, б т р е м . Егер ci3 асыксаныз, ж уре 6epini3. А кзер енд1 адаспай- ДЫ FOft. — Ж о-жок, женешем болмаса мен калмаймын, — деп А кзер ыршып TycTi. — Е, м ей лв дз,— дед! ж и г г ,— ofiTeyip адам жемей- Mi3. T ic салраннан бвтен жазырымыз ж ок кыздарра. — Кайным-ау, кыздарра жазырым ж ок деп эл1 кун- ге дешн бойдак ж уруге бола ма? — деп Уйтолган оны эзйпге ш ал ды .— Б ф Tayipme курыкты салмаймысык?! — Tayip кыз кездеспесе кайтем, жецеше-ау? — Неге кездеспейд1? Mine, мелд!реп келш алдында отырран жок па, менщ айдай болган кайын сн ш м ? — деп Уйтолган сылкылдай кулдй Алтын Tic салудын ба- расына эл1 келФпегенджтен соны е й тт -б у й т ш арзанра Tycipy ниеНмен mir'ini осылай алдаркаткысы келген- flerici едь — Р ас,— дед! Эби кызарактап.— Кайын сщлщнщ KeMi жок. BipaK Meni б!рден-ак менсшбей сейлеп тур- ран кызра не деп сез айтам? — Не сез айтатынын ж !гп тщ e3i 6toeni тары. — Уй- толган осы жерде тары да кулген. — Баярыда аган бар-ау, — деп Акзерге карады. — Маран сез айтура ба- 59

та ялмаи. Дярнганы окелд. F0fi. Куда», акыраптык кара суыгында катып ж атка.. Каргалымыц суыиан жекгем.зд. ж аяу аркалап етш, б!здщ умго келдк Дари- га да кадалгаи жердей кап алатыиныц e 3i гой А гака антатын квршел!: « м е т Судан ж алацаяк аркалап втк.зеен гана канын с.'.ипмд| берпземш» деп. — Агайдыц да ецбеп cinreii екеп, — дед| Эби — К. енбеп' с!кбесе, катып ала ма? Ж .'пт болгасын сондан тэуекелге бару керек,— дед.' Уйтолгап. Бул кезде баганагы шайнек сакылдап кайиай жв- |.елгеи. Оби он.,, дереу розеткадан суырды да кш.кене те.чпр тостаганга 6ip кагаз калтадап ак уитак салып алды. — Айналаиын-ау, камыр нлеп кайтесщ? Keperi жок, ауре болма деймж,— деп Уйтолган орнынан ушын турып сд., Эби сакылдап кулдк Э лп ак унтактып ycri- ме су куйып, былгай тура квашен ж ас аккапша сыл- кылдады. Бул токашты карындастыц аузына салмаса бол- маиды. — лей тура куледк — Кел, карындас. аузыныз- ды ашыцыз! А кзер саскалактаи калган. Эбид! вз1н мазак етед.' екеп деген ж ам ан ой кел in едк — Балшык жеп меж жынды дей м ю к! — деп бурти- ган. Оби онан самый кулдк Сосын осы балшык аркылы Ticjnii1 калыбын алып, TicTi тек сол аркылы гама жа- саитыпын тус|’ид|рд1. Соныц взшде Акзер оныц шын- дыгына сене алмап едк 03iniH каз1р KipinTap болтаный паидаланып отыр ма дсп кудштенген-д|. Эби Акзердщ тацыркан KapaFan кумонд.' Typin квргенде делднген етект.' танауы одаи api шелтшп, кысык квздер1 жумы- ла, узак кулдк Бунык барынша даракы кулге.й сонша, ауы:1 уйге байланган каекыр iiTTi.i ез. шыдай алмай коу тл д ей урд.\\ Бунысыз болмай ма? — деп кумондана караган А кзер аузын арен аш канда cap ж алак ж т т быртиган молтак саусактары н оныц аузына салып ж.'берш, езж- ген балшыкты астынпа TicTcpinin айналасына ныгарлай жабыстырды. Балшык сэлден кейж-ак Ticinin айнала- сын кысып ката бастады. Ж1п'т сол кезде добалдай сау- сактарыи тагы буныц аузына тыгып, каткам балшыкты ырган-ыргап суырып алды. Ж нггтщ саусактарынан ба, элде балшыктаи ба, б.'р кул.мш н.'с шыгады екеп. Акзер 03inin аузынан алынган балшыкка 6ip, ж М ттщ колы..а СО

6ip Караганда локсыплсы келш Kerri. б й ткеш Эбид|н тырнактары кептеп 6epi алынбаган екеи. К еб еа н е Kip толган тырнактар Keric тартып турган. Сондыктан де- реу сыртка карай аузын баса жупрген. Жолында жат- каи ит арс ете калганда «ойбайлап» ж ал т бурылды да, отыра калып, 6ip-ei<i рет кусып ж1берД1. Соцынан ж у п - pin келген Уйтблран мен Эби к у л т жатыр. — Неден жшркёндщ? Ол деген таза нэрсе, гипс кой. — Айналайын-ай, ауырып калм асан ж арар едП — деп Уйтолган жж-жапар,— Аузын шаятыи таза су ж ок па? — Тар уйге Kipin кеткен Эби к1шкепе стаканга куйып мелд1регеп 6ip суйыкты усынды. — Мэ, мынаумен шайып таста. А узы нда микроб калмайды. Акзер оны су екеи деп ойлап урттап кал ган едк сейтсе удай ащы б1рдеме екеи. Кезш ен ж ас шыгып кст- Ti. Ндкалып-шашалып барып арен токтады. — Спирт кой. Буны кез келген Kicire бермеймш. Карындаска амал жок,— дед! Эби акталып. — Ж анагы балшык асату будан кейш тагы кайта- ланган. Енд! ол ус тщ п TicTepiHe капталып, ж анагыдай эрекет жасалды. Бул ж ум ы с 6yriHiue осымеи тынгаи. Эбид!ц айтуына Караганда эур е ш ш к ол1 д е жетерл!к. Енд1 нагыз жауапты жумысы басталмак. «Шешшген Судан тайынбас» дегендей Акзер мен Уйтолган келес! кундер! оны да кердй Алтын Tic салуды ж еке к а с т ет- кенд!ктен, Эби булардын Kipin-шыгуына да катай бакы- л ау орнатты. Белменщ imi каншама капырык болганы- на карамастан буларды 6ip Kipremien Kei'iin таза ау ага да шыгармай койды. 03i TicTi калыпка куйып ж асай отырып, уйд1'ц бурышына койылган к1шкене айнара ка- рагыштай 6epc;ii. Буны алгаш рет байкаганда Акзер «Typine KapaMaii айпашылына не 6epepcin!» деп iuiTeii мырс е т т efli. Keftin ж1г1т сол айнага карагаи сайын к в а ш н е 6ip gyecTiK Kipe бастады. Не кереметт1н барын 6\\лу yuiin 03i де 6ip карарысы кел1п кетт1. Эби eciK ал- дына келген 6ipeyre ж олыгуга шыкканда ун1л1п ед1', элг1 айнадан т у у кешеде кеНп бара ж аткан адам га де- й!н KepiHin тур екеи. — Женеше, карашы! — деп Акзер Уйтолганды же- шнен тартты. — Сумдык-ай! — дед1 Уйтолган.— Адам баласыпыц да ойлап таппайтыны ж ок-ау, э? Квшедег! KCTin бара 61

жаткан адамFa дешн керпип тур. Бул не ушш кажет болды екен? — Не ушш каж ет д ей оз бе, жецеше? — дед! сол ме- зет белмеге еиген Эбн.— Бул болмаса Кызыл жагалар- дык келш калганын кайдан бшемш? Эр норседен секемдешп, асырыс кммылдаудам ба, Эбн 6iTin келген TicTi 6ipneme рет булд1р!п алды. Соны- мен жумыс TinTi узакка созылды. 9 p i Лкзер мен Уйтол- ранга азаптай ауыр KepiiireHi — оныц мезгм-мезпл кызылдан жутып алатыны. Содан 6ip ж утпаса жумыс б!тпейт!ндей, Эби кырлы стаканга толтырып куяды да кемешне 6ip кылгиды. Бул eneyi ушш азапты 6ip кезендей болган Tic салу жумысы арен дегенде аякталды-ау. Эл1 6iTnereni — ен- fli онын барасын телеу. ©йткеш алтынды тапкам Эби- ДШ e3i. Айтысына караранда 6ip Ticne eKi грамнан ал,- тын апталган екен. Ал олар Акзерде он алты. Сонда есептеп керсе кыруар акш а болатып Typi бар. Осыны банкагасын У йт/ш ан тары 6ip кулы кка басты. Ж 1г1т- т т ыкрайын танырасын, езшш де кетшген, саргайран TicTepin аптатып алды. Тубш 6ip керш алура тэукел еткеи. — Багасына келше жатармыз,— деген Эбн,— ал­ тынным багасы белгрлI рой. О ньщ устш е енбек бар. — Ер мойнында кыл аркан uiipiMeflAi дегендей, аранныц табысынан ауыстырып, кутыла жатармыз,— деп Уйтолрэн да куты к ете калган. Сонымен Эбидш акшасы Жуык манда колына тнмей, opi есек дэмсл1 болган Акзерден д е умгт етерлш ж ауап алмай, салы сура кетш жур едк YfiTO.iiFaiiHbiH 9 6 nni дэмеленд|р1п айткан c©3ineii ке- Гнн онын А кзердщ соцынан жуг1ру| жшлеп кеттк Эдш- дщ ушнде жаткан Дарига да буран себеп болган. Ол Акзерд1 сыртынан билеп, ж т т к е 63i де Tic салдырып алып едк Оран узамай Зылика д а косылран. — Эй, кудай шебер, ат аттан калса кулагын кесед!’, катын катыннан калса...— деп Жаныл таныркаран бу­ ран. Сейтш бэсекемен алтын Tic салдырткан жекжат- ж ур агат en;ii Акзердщ соцына шындап тускен. Коярда коймай, олердег! ce3in айтып конакка шакырран Эбн- д щ yfline д е А кзерд! суйрегендей етш epTin барраи Зы- 62

лика мен Д арига болатын. Эби сол куш Э дш мен Ер- денд1 де конакка апарган. Каланын к ак ортасындагы KipniujTen салынран эйдж Кызыл уйден пэтер алган Э би д щ турмысы д а кез ту- нарлык екен. Эйелдер кызылды-жасылды калы кшем- дер мен шетелдж жийаздарды кергенде шеин тарты- сып, таныркасып калысты. ЭЫресе бундайды эр жерден керсе де ез колына Tycipe алмай эуре болган Уйтолгап- нын кез) туманытып ж уре берген. Уш белмеш тугел ке- 3in, ap6ip ж асауды колымен устап Kepin, аузыныц суы кури мактаеан немесе сонын eMip тарихын айткан. Бул дуниелерге онша назар аудармаран Ердш ш ш тей жек Kepin, ештененщ байыбына бармайтын бншаралыры деп Tycinren. Канша дегенмен эйел кез1 кызылда! Ж айнап турран ж асауды кергенде Акзердщ де 6yftperi булк ете калды. BipaK ол сырт кезге онша сыр андатпады. Бу- рыннан 93ip турран эртурл1 тагам , басыткы, ашыткы- ларды, турл! сусындар мен шараптарды Эби 6ipiiwen экеле бастаранда Д арига Уйтолганга: — Эй, кыз, жалрыз e3iH куйбендетш коясындар ма, кемектессендершП Ылри колына журатындай,— деп жен айтты. Уйтолган касына Акзерд! шакырып, екеулеп дайын тарамдарды 03ip erri. — Бойдак адамнын Kyui осы, женеше!— деп кояды Эби Уйтолганга мунын шарынып. — Сендей ж1гггке тэ|\"пр кыз табылмайтын ба едП— деп Уйтолган оны ж убатты .— 0 з щ е лайыкты ж ар та- былса, мандайын жаркы рап кетейш деп тур foh. Эби ушнде конакта болтан булар онын жомартты- рына, турмысыныц барлырына осы жолы анык кез жет- Ki3in кайткан. Содан кеЙ1'н Уйтолган мен Д ар и га да, Зылика да 6api 6ipirin, Акзерд1 Эбиге кещ ирудщ жолын карас- тырран- ед!. Ердсн согыс б1ткен жылдары мурты туб!ттене бас- таран ж1ггг едк Унлену жайын эл 1 ойына да алмаран. Катарларынын б1разы эйел алый, Kefi6ipeyi балалы болса да бунын. уяндырыиан ба, элде кыздарра журы- мыныц аздырынан ба, жуык, арада буран ьщрайлы еш- KiM кезшпей KofiFan. Завод жаныпдары Ф З О мектебш 63iMcn 6ipre тамамдап, жумысты д а катар бастарап 63

жаткан адамFa д е й т к е р т т тур. Бул не ушш кажет болды екен? — Не yiuiii каж ет дейЫз бе, жсцеше? — дед1 сол ме- зет белмеге енген Эбн.— Бул болмаса кызыл жагалар- дыц келш калранын кайдан бмемш ? З р нэрседен секемдешп, асырыс кимылдаудан ба, Збн 6irin келгсн TicTi 6ipneme рет б у .а д р т алды. Сомы- мен жумыс TinTi узакка созылды. 3 p i Акзср мен Уйтол- FaiiFa азаптай ауыр кершгеш — онык мезгт-мезг1л кызылдан жутып алатыны. Содан 6ip ж утпаса жумыс бггпейтшдей, Збн кырлы стаканга толтырып куяды да кеменше 6ip д ы л т д ы . Бул eneyi yrnin азапты 6ip кезендей болтан Tic салу жумысы арен дегеиде аякталды-ау. Эл| 6iTnereHi — еп- fli оныц барасын телеу. вй ткеш алтынды тапкан Эби- Д1Н взм Айтысына Караганда 6ip TicKe eKi грамнан ад- тын апталран екен. Ал олар Акзердс он алты. Сонда есептеп керсе кыруар акш а болатын Typi бар. Осыпы банкагасын Уйтолгап тары 6ip кулыкка басты. >KiriT- TiK ыцгайын танырасын, езмпц де к еттген , сарранган TicTepin аптатып алды. Т убш 6ip Kepin алура тэукел еткен. — Барасына кел те жатармыз,— дегсн Эбн,— ал­ тынным багасы б е л г ш рой. Онык у ст*11е енбек бар. — Ер мойнында кыл аркан iuipiMeftfli дегендей, aFamibm табысынан ауыстырып, куты ла жатармыз,— деп Уйтолгап д а кутын ете калган. Сонымен Эбидщ акшасы ж уы к манда колына тимей, opi есек дэмел! болган Акзерден де умгг е т е р л т ж ауап алмай, салы сура KCTin ж ур едь Уйтолганнын 36im i дэмеленд|р!п айткан cesinen ке- fliii оныц Акзердщ содынан ж уг1р у1 жшлеп кетп. Э д '1л- д щ уйшде жаткам Дарира д а буран себеп болтан. Ол Акзерд1 сыртынан билеп, ж!ггтке 03i де Tic салдырып алып е д i. Оран узамай Зылика да косылран. — Эй, кудай шебер, ат аттан калса куларын кессдк катын катыниан калса...— деп Жаныл тадыркаран бу­ ран. Сейтш бэсекемен алтын Tic салдырткан жекжат- ж ур агат енд1 Акзердщ соцыпа шындап тускен. К,оярда коймай, елердег1 ce3in айтып конакка шакырран Эбн- д щ yfiine д е Акзсрд! суйрегендей етш epTin барран Зы- 62

лика мен Д ар и га болатын. Э би сол куш Эдьи мен Ер- денд1 де конакка апарган. Каланын как ортасындары юршштен салынран эйдж Кызыл уйден пэтер алган Э бидщ турмысы д а кез ту- нарлык екен. Эйелдер кызылды-жасылды калы ю'лем- дер мен шетелдж жиЬаздарды кергенде ш епн тарты - сып, тацыркасып калысты. 9 cip ece бундайды эр жерден керсе де ез колына Tycipe алмай эуре болран Уйтолган- ныц кез1 туманытып ж уре берген. Уш белм еш тугел ке- 3in, ap6ip ж асауды колымен устап керш , аузынын суы кури мактаран немесе сонын ©Mip тарихын айткан. Бул дуниелерге онша назар аудармаран Ерденд! ш тей жек Kepin, ештеценщ байыбына бармайтын бпшаралыры дел тусш ген. Канша дегенмен эйел кез1 кызылда! Ж айнап TypFan ж асауды кергенде А кзер дщ де 6yftperi булк ете калды. BipaK ол сырт кезге онша сыр андатпады. Бу- рыннан эз1р турран эртурл! тарам, басыткы, ашыткы- ларды, Typai сусындар мен шараптарды Э би 6ipiHflen экеле бастаганда Дарнга Уйтолранга: — Эй, кыз, ж алгыз e 3iH куйбендет1п коясындар ма, кемектессендершП Ылги колына журатындай,— деп жен айтты. Уйтолган касына Акзерд1 шакырып, екеулеп дайын тарамдарды 33ip еттк — Бойдак адамнын Kyni осы, женеше!— деп кояды Эби Уйтолранра муцын шарынып. — Сендей ж 1г1тке T9i\"iip кыз табылмайтын ба едН— деп Уйтолран оны ж убатты .— ©зще лайыкты ж ар та- былса, мандайыц жаркы рап кетейш деп тур рой. Эби уЙ1нде копакта болран булар онын жомартты- рына, турмысынык барлырына осы жолы анык коз жет- Ki3in кайткан. Содан Keftin Уйтолран мен Дарира д а, Зылика да 6opi 6ipirin, А кзерд1- Эбиге кенд1руд|‘н жолын карас- TMpFairefli. Ерден cofhc бггкен жылдары мурты туб!ттене бас- таган ж т т ед1. Уйлену жайын эл! ойына да алмаран. К,атарларыныц 61разы эйел алып, Kefi6ipeyi балалы болса да буньщ уяндырынан ба, элде кыздарра журы- мынын аздырынап ба, ж уы к арада буран ыцрайлы еш- KiM ксз1кпей койран. Завод ж анындагы Ф З О мектеб1н 03iMen 6ipre тамамдап, жумысты да катар бастаран 63

Э дй 1 де эл! бойдак едь Б1рак ол соцпл ксзде кайткенде д с уйлену максатында эрммге урыиып журген. Кейде демалыс K yiuepi Плек езешнщ аргы бетш е жаяу-жалпы асып кет1п, той-томалакка катысканын, оида кандай кызбен таныеканын мактана айтып келетш. взеш пц аргы 6eTinen сурау сала журш нагашыларын тауып ал- Faн кершед|. Бурын олардыц ofueyip осы жакты ме- кендеит!1пн шешесшен ecTireii Эдип 63inin стШ ц Tipai- ri аркасыпда сол ж урараттармеп табысыпты. En6eri кайтып п ар аты журты бауырмал, конакжай болып шыккам керш едк Олармен таныекалы колы сэл боса- ганда солай карай тартып туратын эдетт1 жш'летш едн С онры кезде жумыска да амалсыз баратындай хал- ге жетш тк Ж ерлесййн мундай мазасыз куйге тусуш е Ердеп Tycine алмай ж уретш . Bip рет тары да аргы бет- ке кетуге 33ip.'icnin жаткаи Э д 1л: — Эй, друг, кур боска сарж амбас болып жатакта не 6iTipeciu? Ж урсейнй мешмен 6ipre. Кызбен таные- тырайын,— деп ©Tine тш катты. Бунын максатсыз кыды- руга онша заукы жок, едк Сонда да болса жолдасыныц кенйлш кимай огаи кулы ксы здау i.'iccTi.EKcyi алыеауыл- ра ж аяу тарткан. Ж ол-женекей машина таи болар деген домелер1 к у н т е;й. Bipaic булар баратын жерге еште- цешн pcTi болмады. Соиымен айпала балапаи тал ос- кен, бута-быткылы коп, кужыиаган кора-копсылары жалрасып ж аткап ауылра еке\\й борбай созды болып, эрец ж е т т едь Ауылра Kipe берште Эдип Ерденге: — Зылнка деген кызбен таиысып ед1м. Нагашы журтымыздын кызы, эк е а менщ шешеме CKi-уш атадан косылады бьпем. Соны саган сынатайын деп экеле жа- т ы р ш н ,— деген сыр айтты. 03i бул c©3ine рнза жандай едэ у1р кул iи токтады. - - Т уу, Mcni 6ip сыншы деймшщ,— деп кумкпжйи бул.— ©зще унаса болмай ма? — Е, сыншы болмаганмсн...— дсп Эд1л жымыц ет- кеи, жолдасыныц корраишак пирылын TycinreH ыцрай- мен. Ж 1г1ттер ауылга келш, Э д 1лдщ нарашысыныц yfiine ж сте кулаган. Y й neci ауылда ж ок екеи. Ж ас ж1гптерге ж атыркай карап, ж асканш актай карсы алган екд! ке- лш шек отагасыныц осы мандаты мал базын аралаура кеткенш айтты. Э;йл сол кезде бупыц кулагына сыбыр етс калган. — Мына Kici нарашы жецешем. Нагашым баскарма

рой. Ш аруаш ылык бабымен ж урген шыгар,— д ед к Y й -iuii кызылды-жасылды, ж асаулы екеи. Сорыстан cohfij кезде мундай аукатты турмы с кез келгемде болмайтын. Сопдыктан керген адамды таныркататын да. Ерден де баганадаи 6epi осы уйге Кфгел1 айнала Tipeain туррап ж асау-ж ийазра коп KapaFbiurraFan. EpiKcis коз! тусе берсдь Соны сезш калды ма, уй Heci келшшек белмеге бйр сылтаумен енгенде буран мыскылмен жымиып «т- ксндей болды. K e3i тукриык судай кап-кара, nipiMiiie туссек тубш е тартаты и т у п а з терендей екен. Ерден 6ip рот жалт етт1 де квзж тайдырып экеттк Ж 1Г1ттер шайра отыра бергенде кулегештеу, данрыр- лап сейлейтш, эзьгскеш аксары кыз. Kipin келдк Ол теп- де отырран ж!г!ттерге кол 6epin амандасса да дастар- ханы жайылып ж аткан шайра отырмады. Ш ай asipaen журген келшшекп бушрден туртш кытыктап, б!рдемс айтып сыбырлады да сыкылыктай кулш , сы ртка шырып Ke rri. Ауылра eni б 1рдей ж ас ж !г1т келгешнен мэл!мден- геи кыз-келшшектер буларра хабар ти п з ш т 1. Ж астар 6ip онаша уйде бас косып отырмак жасаралы жатыр екен. Сол кезде Э дш Ерденнщ куларына аузын тосы п- — Барана айтканым осы кыз,— дсдь К алай? Былай не ме? Ж арай ма? Bip уйд! менгеруге... — Иэ, жаман емес,— дед! Ерден де Эд!лдщ квнш н кимай. BipaK 6ip кергеннен-ак онша упатпай калганы» жолдасынап жасырган. — Ж аман емес деймнпн? Аж ары к а л а й ? — деп Э д 1л кадал а т у с п .— MaFan жарайды foA, э?— Bip уйд! мецге- pin кететш Typi бар ма? — 0йдэ,— д ед 1 Ерден элдеж мге елпстеп. Ж олдасын ренж 1тпеу ymiH iuiKi сырыи ашпарап. Кызды шыгарып салып оралган келшшек уйге жы- мия Kipfli. BeTiHiH ушына кызрылт арай тарап, 6ip нэр- сеге куанраны нж асы ра алмай турран сиякты. — Ж иен бала, ж ацагы кыз ceHiii калыцдырык рой о ? — деп Э д и ш эз|'лдеген болса да кезш щ астымен Ердеши ойнакылана шуйгш erri. Вагана кун кешшр- ген кезде, каракелецке болмеге Kipren бойда Ерден бул KiciHiH бет ажарына онша мэн бермегеи екен. 9 p i кара коленке белмеде aai шам жарылмаран кезде анык бай- камапты. Сейтсе мыиау уй Heci келшшек бет бггкеннщ KopiKTici дерлш. Кен биш мандай, таиадай ж алт-ж улт еткен кара коз, TipceKKe тускен бурым, кулгенде шиедей Кызыл ершдердш арасынан т м е калатын кур ш тей 3—3538 65

аппак усак истер ж ур екп шымыр-шымыр етюзгендей. Бунын касында эли ушып-конып журген ж ас бойжет- кен келж ш ектж тырнагына да турмайды деуге болар. Ерденнж жалт 6epin таныркай караганьжан-ак ж т т - TiH унатып калганын б1рден акдаса да ол булардан кы- сылып кымтырылмады. 03i де еркелей т м катып, ж т т - Tepfli де еркж эзж ге шакырды. т р а к онысы алгашкыда Ер денге ж асанды сиякты болып керж дь Эдйпдж жиен- AiriH сылтауратып, одан кашан уй л ен п а келетжж су- раганда да булар уйге KipreH бойдагы буйыгы сиякты кержген мжезжен мулде белек болып танылган. Эд!л шайьж сораптай отыра: — 9 y e a i ептеп каржы жинап алам ба деген ойым бар. Асыкпаймын,— дед! онын сурагына салмакты жа- уап 6epin. — Кайта K,a3ip камшылап кал. Нагашын баскарма болып турганда... ен болмаса той малынды кетеред! Fofi. Нагашын кашангы бастык болар дейсж. Ана жо- гарыдагы декей iHiciHiu аркасымен журген шыгар. Эйт- песе к1мнен артык дейсж. Б аска калкоздардын баскар- малары баягыда езгерген. Согыстан келген ж ас ж т т - терд1 койып жатыр. Б!здж ш алга тыкыр таянган бо­ лар,— деп келжшек 6ipa3 сейлеп токтады. Э дж онын акылын т ер к кермед!. Екеуч эртурл1 жайды 6ipa3 энп- — Мына кайнымды танымадык кой,— деп келжшек сез арасында Ердещи ж е KeiTi. Осы кезге дейж Эдж cepiriii нактылап таныстырмаган-ды. — Бул ж т т м ен т жолдасым, жерлеам... — 0 з!нмен 6ipre ж ургесж эрнне жолдасын, досын eKeiiin 6min отырмын. Аты-женш айтпаймысын,— деп келжшек касын кигаштай кул 1мс!ред1.— Ен болмаса менщ атымды д а айткан жоксын жолдасына. «Мыннын ж узж таныганша, 6ip,nH атын бж » дейтж бе ед1? — Бул жшггтщ аты Ерден, 63i мен сиякты эл1 бой- д ак,— деп Э дж кулген болды. Б iрак. бунысы лажсыз- дын ici сиякты керж дл Келжшек сэры самаурыннын буранын mrepi-кейж козгай отырып, ею ж Ы тке мыс- кылмен жымиды. — Б у Kicinin аты Д арира, менш нагашы женешем,— дед! Э д ж Ерденге карал. Д ар и га д а ececiH ж!бермей: — Бойдак екен! б е л г ш болган, ж ана Зыликага сук- тана караганынан-ак,— деп сыкылык ата кулд!. Эд!л кы зарактап калды. Сезден тиылып, мурнын тарта бер­

ген. Ж акары эзмщен кеудесш е кызганыш оты ушып тускендей. Соны сезген келшшек тары да бетш басып, сылкылдан кулдк— 03iK, жиен бала, тым кызраншак- сын-ау деймш. Бугш уй онаша. Ж ана саран эзмдеп амта салгам, нарашын калара Kerri. М ал сатам дей ме? Ертец ерте базар рой.— Туиж ырап калган Э д и ш жу- бата С0йлед1 — К аласан , кызды шакыртып алдырайын. О л мешк т ш м д ! eKi етпейдк Ж ар ай ма, eKeyiH ана ж ак белмеде боларсын.— Эдш кызарактап, басын томен ту- кырды. luji унатып калранын Kipniri жыпылыктап, кар- сы сауал айтпауымен сезд1рген-Д1. Сол тун! Э дш мен Зылика оцаша белмеге копып шыкты. Ал Ерден болса Д арира eKeyi 6ip белмеде. Кс- лш ш ектщ кандай ойда болганын ит б ш п пе, ал ж !г1т- Tin орел1 танды уйкысыз атырранын epTenri шайда Д а- .рира кезшен акдап едк — Кайным, кезщищ ауыратыны бар екен-ау,— деп карыткаи ол,— Ерденнщ батылсыздырьш ж урт кезшше эж уа еткен. Осы сапардан кейш Э д м бул ауылра келпш теуд! Tin- Ti ж ш л егп . К ещ лш е есекдэме юрген Ерден д е бурын- рыдай емес буран зорлыксыз epin келетш болран. К ел ен сапарларынын б 1р1нде шал басты к тары да уйш де болмай шыкты. Соны пайдаланран булар шай< дам кейш керш! уйдег! отырмакка барды. Бойжеткен кыздар бозбалалар, эл1 д е ж асты ктан YMiT узбеген кыркар ж йтгтер, куйеулер! сорыстан кайт- паран ж енр кел!ншектер калмай жиналыпты. Bip бу- рышта «белбеусок», 6ip бурышта «керш!» ойындары кызып жатыр. 0 зшше cepiney, танкы мурт 6ipey тында- мастьщ тынкыл куйш шертед!. Белме iuii кек тут!н. Шылымды еркектер рана емес, эйелдер д е uierin отыр- ран снякты. Сол кансы к и с к е колдан аш ы ткан арак- тын кульман де косылрандай. А уа ауыр, колканы каба- ды. Осы капырыкка тап болран Ерденнщ б!рден лок- сырысы келген. Онын ycTiHe eKi ж ерде тутп п буркы рап CKi май шам тур. Олардын тутпп бейне б!р заводтын турбасы дерл!к. Бы телер! кызыл шоктанып, сэулсс! карауыткан сайын жшггтер олардын буранын бурай тусед ь Орын тар болгандыктан буран тырыла отырран Дарира ж!гп-тщ куларына сыбыр ете калды. «Бул адамдар бала-шарасымен темекшй» деп ортада отырын, еткен сорыста жасаран epniri женш де желд!рте onriMe айтып отырран 6ipeyfli нускады. G7

Ойланып отыргап бупы Д арига саныпан мытты. Ер- деншн. кытыры келш, ыршып тусердсй болтан. — Не ойлап кстт1ц? — Д арига бунын Кулагина ау- зын такап сыбыр ете калды,— 0 лде кыз-кслшшектер- д щ 6ipeyi yuan калып... кайсысы, керсетнп! — Ж ок. Тек эшсйш. — ¥натканы ц болса ж асырма. Шыгарып 6epeflin,— деп кслшшск куларыпа тары аузын такады. Леб1 бойын шымырлатып, ыстып>1 шарпып eTTi. Онан сайын кыты- гы келген. Жымнып, келшшекке урлана кез салды. Д арига бугаи жанай, 6ip Нзелей жайраскан екен. Тар белмеде 6ip-6ipine сырылыса, сынар жамбастай отыры- сып, та мыс эуещи ьщылдап бастай бергсн кыз-кслш- ш ектердщ аузына карарыштаранмен, Ерденд! де назар- дан шырармайтын сиякты. Буран Tiiicin отырраи Ti3eci врттей, денесш кыздырып барады. — Кыздар, ж ары кка жакым отырындар,— дед1 Да- рига, кара квленке бурышта отырып эн бастаран eni кызра. Б алауса кыздар 6ip-6ipine сыбырмен ун катып, ж ур тка ж алт-ж улт караса да, шамнын касына жакын- кындамады. — Уйтолган! Бер]рек, т а м га таман жакын отыр. Мына жецешен,— деп, жанары cepTiK мурт Дарираныц dyftipiiie колын жуг1ртт1.— Женешен косылрысы келш отыр. Екеунипн даусы н эдем! шыгатын ед1 foA. — In, кайы рш ы !— деп Д арига сертж мурттын ко­ лын cepnin ж1бердк— Кайыршы, бала-шарадан да уял- майды екен. — Heciiie уялам, жецешеммен ойиаранга? — ¥ятсыз! Сакалды баеымен... — Эй, KapaFbiM, мен Ибекеннен мушел ж ас KimiMiii рой,— деп муртты Д арирага кы зарактаган едк Д арига д а карсы ж ауап берген. Сол мезет бшк квтермген эн бвгде уш и кем in кетть Эн аякталранда ж анагы серт|'к мурт к ара келецке ж ерде отырган eKi кызга мойный со- зып, орнынан копандай кетеркадь — в й , айналайыи, акбалдыздаи! Кай Ж1п'тке буйы- рар екен?! Тунриыктын суйр1гшдей ак саусагымеп кай ж!гггтщ шашын сипар екен? ©й, айналайыи! Bepi отыр- шы! Bepi отыршы, мына ж1г!ттер Kepin, iuiTepi куйеш! — Эй, кайыршы! ©iiMeniimi созбай былай отыршы! Жарык. Tycipuii журтка! Шайтаннын отындай жалгыз шамды келегейлемей,— деп, Д ар и га сертш мурттыпы

нукып калды — Б ейш ара бай гус! Кы з не т е н т с е т и ? ! 9yi<eci салбырауын к а р а т ы малрунныц! — Е , ее, мен1 картайы п, куры п отыр дейм!с1н,— дсп cepTiK мурт кенмлдей кулдк— К уд айга шую'р элде де 6ip кызды картайтатын ш амамы з б ар . Ойпы рай, мына баскармапыц yiiiiifleri ж екеш ем нщ корлырын к а р а т ы , ой. М ен Ибекеннен м ушел ж асы Kimi е м е с т н бе? — 1и, Kimi болсак кайтем1з? — дегеи уй neci келш- шек. Д ар и га сертикпн бул c93iH е с т е н д е ыршып тускен. OFan 6ip тойтарыс 6epeTin ж а у а п айтпакка окталы п едй BipaK сол сэтш де 6niK басталган эн тары да да- быраны туншыктырып, журтты езш е баурап алды. Эн бастаган жанагы талдырмаш, ашан кыз екен. Ш арасы- нан шыра ж аздаран бота кездерш е ж а с ipKLnreH куй1 мунды ayeiwi созылтып отыр. Ж апары тек 6ip нуктеге кадалрандай. Б у т л сыры мен шыны, кайры -муны, кай- раты мен ж1гер! eKi кезш де екен деп ойлады Ё рден. Эуелпде бул кыздын сол бейiieciiie тацыркай кара- ранда, бойы кеиет ш ы мы рлап, ы ссылы-суык тартып едк Е п д i 6ip мезетте 03i де дем ш imiHe ж иы п, KipniK как- пастан отырып калыпты. К ы зды н эш не yHiMen емес, ынтасымен косылатын сиякты. — 1ии, кайным! К а ск а -а а , мына баланы н мойны уз1лер,— деп келш ш ек кыстыра ку л ш , ыстык дем1мен ж т т куларыныд Ty6iHen сыбыр e r r i.— 8 n i бал а гой. А гасы сорыста ок ка уш к ан ед1 байгусты н. К е ц ш м д ! босатканын к а р а т ы !— деп ол кезш сурте бастады .— YHi кандай зарлы efli сорлы баланыц! Ж ур т ж анагы эннен KefliH эзш -калж ы ннан тиылып, буйыры калыпка ауысып едк Осыны кезшде байкаран уй neci келш ш ек ж ур т к е н ш н делбейш дед1 ме, ориы- пан тез квтерЫ п: — Кыздар, ж!гггтер, жылау-сыктаудан келер пайда ж ок. Жыларанра келер адам болса, талай жыладык. Енд1 6ip сот кекш д! эн бастайы к т а . М ен сендерд1 бу- rin кеш'л кетерсш деп шакы рсам л. б у немене ш етщнсн?! М ы нау тойра арнап кеп сак таган иэрсем ед к— деп 6ip ш олм екп KepceTTi.— А уы з тш'кдер. А галар ы н ymiH сен- дер эн салындар. Ш ел м ек п керген 6oftFa се р п к мурт копандай кол созып: — E he, бул ж енешем сойтсе керек кой! А й mapyaFa 69

мырымсыц-ау,— деп кеш лд! ун катты .— Экел , куйып берейш. Колдан ж асалган ар ак бары да рас екен. Уй neci же- cip келшшек кесенщ тубш е Fana жылтыратып, оны да элденеше адамра ауыз типздк Д ар и га мен Ерденге де кезек келген. Bip aK булар б1рден бас т ар т т ы .С о л азган- тай тамшыдан ауы з тнгендердщ Kefi6ipi кылжактап, кыза бастады . \"Пеке басарды н аздыры м а, элде кеп тартылган тем екш щ т у т ш де журтты есецпретуге септЬ riH типа ген болар, ар жердей бер екеаз он кетерше берген. Осы кезде Дарига бунын кулагына тары да сыбыр ете TycTi. — M en i уйге апарып салш ы ...— Ерден oyeai буны TyciH6efi калган. Ойын-сауыкты тастап шыккысы да ж о к ед1. Bip aK Д ар и г а буны тары да жецш ен тарт- ты.— Ж у р , кайным! Басы м канрырып, иным аузыма Tycin бар ад ы , уйге апарып сал . К е р п ц келсе, сосын ор ал арсы н .— Ерден ормынан ершшсктей турран. Д а - pHFaFa i.iccin сыртка шыгып eni д ала кезге туртсе кер- rici3 т ас тунек екен. Сы ртка шыгысымен келшшек буны кушактай алды. — О йб ай, кайным, к о р к а м !— деп депеш д1р-д1р ет- кен. Ж ^пт оныц колтыгынын астынан колын салып суйемелдегенде, caycaFbi келш ш ектщ тецкерш 'ен кесе- дей тырыз анары на тидп Колын тартып алрысы келсе д е epiKci3 6ip куш OFan баррызбады. Сол мезетте келш- шек те бойы бы лкы лдап, буран бар салмарын сала тус- кендей.— Ш ош ы п кетД м , кекем! Буыиым д!ркпдеп ба­ рады . Катты рак уста ш ы ,— дей бередь Д ар и г а бундай етппш ж аса м аса д а Ерден оны ку- шарыиам шыгаррысы ж ок едп ©йткеш сыртка шыга сал а келшшек иырына асылранда д е н е а еркшен тыс соны унаткан. EKeyi карацры дэл!зден етш , мандайша- сы аласалау есж ке ^релдп Келшшек шырпы шарып, май шамды жакты. Кец бвлмеге енгесш кызылды-жа- сылды кврпе, жасты ктарды жинаулы жуктен Tycipin, торге eni жерге тесек салды . Ерден бупыц 6ipi 03ine, eninmici келшшекке ар'налранын imTefl ссз1иген. Сопда Э д 1л кайд а ж ат пак ? Ердсннщ осы ойын тусшгендей Д а - pHFa буран ж алт карап бурылды да: — Кайны м , ана керпелерд1 алш ы , жнен бала мен сэры кызиа тесек салып ж1берейш. Ол ар ойыннан кеш шыратып шы рар,— дедп Д ар и г а кепилктердк Ерден корпелерд1 куш актап екiншi бвлмеге e n i . Осы кезде 70

ауыз уйге таянып калган аяк дыбысы естиип едк ЭдГл- дер екен. Буларды кергенде Д ар и га куанып к е т п . З ы- лнканы бетшен суйш алды. Кыз эуел! шамалы булдан- гаи, конбайтынын айтып каш калактагаи тур байкаткан. Б1рак келшшек оиын кулагыма б1рдеме деп сыбырлап ед1, кыз оцай пене калды . Тесек салы нгасы н Д ар и г а Е рденгс: «кайным , ж у р , eciK б е к т п келейж » деп сырт- ка алып шыкты. Какпаны, одан кешн сырткы улкен eciKTi ж ауы п кайтарда жнмттщ кулагы на сыбырлай турып: «мен бакытсыз эйелмш», деген жалгыз-ак тш каткан. Булар уйге кайта енгенде б т т е а буктырылган ондык шамнын элшз жарыгы аяк жолын керсетуге арен ж арап тур екен. Д арига кыз бен ж ш т ж аткап бол- меге басын сугы п, оный ecirin ж ауы п жатый: — А л, жиен бала, сэры кыз, жай жатып жацсы т.урын,— деп д ауы стады . А р ж акт ан д а кудю л ш ы ккан, кулк! еепл ген. ЕИрак Ерден оларды к не айтканын анык ажырата алмады. 031 бул кезде тез шешшген бойы сусы лдаган ж1бек керпеге cyurin KeTin едь К езш е колын койып, сау сакт а- рыныц арасынан келш ш екп бакылап жаты р. Д арига (Нрден тосекке келмей, куйбецдеумен 6ipa3 ж у р ш алды . С од ан Heflin шамны н бмггесш кайта кетер ш , ш агы н тек- ш едеп кггаптарды актарыстырды. 1здегешн тез тауып, окуга KipicTi. А нд а-санда ку рсш ш алы п, ар 6erri еы- тырлата аударып кояды. Ундемей 6ipa3 ж атса да ж т т акыры шыдамады. Эуел1 жетюршдй Сосын ун катты. — Ж енеше, кггабыд кызык па? — М ен in ютабымды кайтесщ? Окы лган, кызыры таусылган KiTan кой,— дед1 жы м ия тускен келш ш ек астарлы эзш м ен.— Кы зы к кггап кы здарда foA, кайным! Ерден э зт ге шоркак, астарлап сейлеуге олак бола- тын. BipeyfliH эж у а л а п немесе мыскы лдап айткан сезш де сол бойда аны к тусш е алм ай калы п, артынан не деп ж ауа п 6epyi т и к eKeni ecine келгенде езш е-ез! ашу- ланушы едь Бул жолы да эдем!, кербез келшшектщ сауалын api жалгап, сезден сез туындатып кете алма- ганына вкшген. «Кыздан кай жерщ кем? Казактыд езщдей бойжеткеш эл! уйшде отыр. Кайта солардын кебшен G3innin салтанаты д арты к емес пе?» д еуге ок- галса да батылы бармады. BipaK карап та калмады. — Ж сд еш е, сен ж а д а «бакытсыз эйелмш » дсп неге айттыд? Келшшек кезш окып отыр Fait кггабынан жулып 71

алып, ж алт erri де, назарын ж !гйке шугыл аударды. Шампын кызгылт сэулесшен бе, элде езш щ баркыт. ж узш е кап теуш кубылды м а, келшшектщ б ел тацры аспаидай арайлаиып барып басылгаи. Жаеаураран ж а- парын узын KipniKTepiMcn жасы ры п, ж е ц м к у р е ш т едь — E iw i не деш н, шыны со боса! Сен кайдан Tyci- нейпн деп CAiii, ез басыпа келмегесш. Bi3Ain отагасымыз- ды керсен... оныц уетше алданыш болар сэбн де жок. С орыс кезш де де, одам KefliHri жы лдарда да амал- сыздан егде тарткан адамдарра тиген ж а с кыздар коп болушы едк Ердеи Дарираны да солардыц 6ipeyi-ay деп жобалараи-ды , алгаш рет оныц куйеуш квргенде. Ана- да жолда келе жатканда Эдьл нагашысы туралы 6ipa3 маглумат берген. Ж асы аскандыктан согыска алынба- рам, каз1р колхозда баскарм а, im epi алды нда, imnereni артында, ырысы арылмарап i<ici. Аты Ибадолла ете эйелжанды адам. Дариганы бар айла-шаргысымен кол- Fa Tycipreii. Ш аруаш ы льты да ж ам ан емес, оныц ycTine беделд1' болуына жорарыда ж ауапты кызмет аткаратып iniciiiin де ceruiri тисе керек. Ж ур т оныц ектем сейлеп, еркш кимылдайтынын аныз ейскенде «хатшынын ecirin камшыСыныц сабымеи ашады» дейтш кержедк Сол жайларды шерте келе Э д м сез ыцрайында Дарираны аяй тура курметтейт!нд1г !11 де ж асы рм аган. 0ткен согыс- тыц осылар снякты талай асыл жарды бакытсыз еткенш де екЫ ш псн айта тускен едь — BafiFyc, егде тарткан адам га шыккасын ба, эй- Tcyip ani бала кетермей келедь Bip нэресте керсе алда­ ныш етер ед!-дары ...— дсп токтаран. М ы нау отырран сол аяулы Д ар и га. C ofhc куплрлеп турранда майдаи- ныц к ар а жум ы сы на жазы лы п, eimi аттанып кетуге калранда кыз iuem ecinin етМ ип м ен бумы Ибадолла босаты п экелген дейдь А уд ан мен облыска ce3i е й м д ! баскарманыи назарын кайтара алмаран суду кыз Иба- долланьщ аур уш ан эйелiiiiH Tipi кезшде осы уйдщ оты- нымен Kipin, кул1мен шьтынты д а , ол дуние салысымен баскарм аны и с у ш к й й болып кал а 6epinTi. Содан 6epi- де терт-бес жыл еткен. Ел-журтты туралаткан алапат coFbic аякталы п, ад ам дар бурынры уйреншпеп Tipiumiri- не кайта орала бастаран. BipaK кай жерде де ер азамат аз, майданнаи келгендердш ne6 i кемтар, мугедек. Ж ас ecnipiMflep aai жетьлмеген. Е л ш ш д е берн<йнщ Kaflipi тым артыкша замам едь Сондыктан ба, Дарига да Иба- долланып алдыпа шыкпады. Тэж!рибесш, адамгершш- 72

riH катты сыйлайтын. Дегенм ен, туптеп ойлапа келген- де, ж асы езш ен eni еседен де улкеи Kicinin ойел1 ата- нуын ш т ей корлы к та сапайты н. О нд айд а езш е тек ж а р (здеген санасы дуниеш ш ар к уруш ы едй И бадо л ланы к алацсыз корылдаган унш ести жатып, тун баласы да- л ага ш ьт а кашкысы келгеи Ke3i де ж ш болран. BipaK тунеюч куып так келгенде басын энш-тэнш еткен купия ойлары кунделшл куйбекге араласып, орындалмайтын киын мэселе болып кершетш. Б аск а эйелдер сиякты бул да нэресте сукни аксаран. Киялын кытыктаран асыл ж ар куш у туралы ынтызарлырын саби!не арнаран кам- камкорлы кпен алм асты рм ак едк С ол yMiTi ж ы л еткен сайын булдыр елеске айналып б ар а ж атканы н сезген- де келшшек бар мумкшджтеи бас тартпаура бекшетш де. Е щ и мш е, сол yMiTi кол созым ж ер де ж аты р. ©3i сэл рана ыкрэй танытса 6irri, ж ас жшгг буны кызулы кушарына алады. KiTan оки отыра келшшек катты кур­ а н т ж!берд1\\ Курении д е кнап ты к 6ip 6eTin буктеп ж ауы п , кайтадан текшеге апары п койды. Ш ам иы к б\\л- TeciH темей басы п , жары кты сырырайтты д а e3i т е сеп - не отырып ш еш ш ш , акы рын Fana KepneciHe ендь « И щ а й , куры мары р, муздай екен рой!» деген yHi бэсек шыкты. Колын квз!не келегейлеп жаткан Ерден шыдай алмады. Копырыла аударылып TycTi. Ж у р еп атша ту- лап барады. Д эл каз!р Дариранык касына Kerin баргысы келген. Д э л Ka3ip оны ыстык кеудесш е басы п , ко лан ш а- шына KeM Mrici келген. Д э л Ka3 ip... д эл ica3ip. BipaK K03FayiyFa ж ш п т щ батылы жетпедй Кел1ншек ж ак к а карай аунап жатса да ала сэуле белмеде керпеш бур- кене жамылран онык бет алды калай жатканын ажыра- та алмады. Басын сэл кетерш карады. Келшшек кол- аярын курыстырып, бауырына тырып алгандай, доп-до- малак. Дем алысы Fana бмпнедк Ерден ептеп орнынан турды. Шамды еипрмек болран. Bip басып, eni басып, шамнык касына да ж етп. Буранын темен карай буран едк элаз сэуле калтырай бастады. Сол кезде Дарира- иык yHi шыкты. — Кайным! Ерден шошына жалт караса, Дарига басын кетерш ж аты р екен. Н е icTepin бш м ей, абды рап кал ган. — Сенд!рмей-ак кой.— Катты уялыстан боны ду еткен Ерден eKi аттап барып тесеп не койып KeTTi. Уят- ай! Кыдырып кел ш , yftiHe конып ж ат ы п ... дастарханы - нап ак дэмш таткан уйдщ келш ш егш ... Д ар и га ориы- 73

пан ушып турды д а свнуге калган шамды кайта кушейт- Ti. А пп ак балгын д ен еа ак сазандай булыксып тур екен. Ш ам га жакындаганда делдие тускен нэзш танауы, юр- 6i« тарткан кигаш касы , KiiuKcuc кызарынкы кулагы кырынан ж аткан ж т т к е анык Kepiиди Bepi мойын бур- ганда 6ip Typai жымигаидай болды. Буыны д1р1лдейт1н снякты ма калай? Ерден i<epneni буркене Tycin, букши- ген кую калгып к егп . Содан так алдында Fana уйкысы каш к ан . О нд а д а ею санына тиген тас кесектей салкын 6ip нэрседен шошып оянып едй К ул аги н а ыстык дем тиген. Ke3iH ашып ед1, баганагы кызарып турган шам сеш п калыпты. Слрэ енд1 узам ай ж ары к тусуге ти!с ш ы гар. терезе Keric тартыпты. — К о з г а л м а !— дед1 Д а р и га.— Тонып KerriM. ая- гымды к1шкене жылытып алайыншы. К озгалм а! Ерден ештене деуге улгермеген. Енд! 6ip сэтте келжшектщ тып-тыгыз ыстык денес! туда бойын и т п , умсындырып, ершЫз багындырып бара ж атканы н гана сезген-дь О сы сап ардан кей1н Ерден «К ар гал ы » аталатын сол шагын колхозга ж ш баргыштаган. Кейде Эдш дщ заукы сокпаса да бул зорлайтын едк Ж ш т т ер д щ ж ш -ж ш ке- луш е И бадолла мэн бермейт!н тэр!зд!. Кейде оны-муны шаруаныц ьщгайымен кыстак аралап кетед1 Ж олга шыгарымда ек! ж!г!тке аздап арак жуткызып, шамалы кек^л квтеруден де тартынбайды. Ибадолла аттанып кет1с!мен Д ар и г а оны сыртынан эзшдеген болады: — Кой пер м щ еп тамырын сагынган foiI 61зд1К ш ал,— дейдй— Б!здщ шал кен бешл, ж ас ж т т к е менш назар аудармайтынымды 6taefli foA,— дейдй Оны ж уз! нурлана отырып, кезш кул!мдете, суйсше айтады. Каргалы бойына ат кургатпай катынаудан жалык- ты ма, элде Зыликанын талабы м а, кыс т у ст м е н Эд!л акыры ресмн турде уйлешп тынды. Н агаш ы сы ептеп той ырымын ж асаган. Жнендершщ шакырак neci ата- нуын куттыктаган Ибадолланын агайындары квне де болса керпе-кешшк, аяк-табак, касык, тостаган экелш, ж а с отауды кетермелеуге улес косты. С ейтш , кептщ ке* м епм ен Э д 1Л мен Зы лика 6ip уй болды да шыкты. Олар- га баскарманьщ уйш деп нагашы ж енгеа ездер! кона TycTenin, тунеп журген белм еш арнайы босатып бердк Ж а с отауды н иелер1 ай жары м уакыт боны осында тур­ ды . Э д 1л жум ы стан тыс уакытынык бэрш енд| осында 74

етюзетж едь Ce6e6i канш а сабылып (здегенмен оларра каладан патер табы лм аран. Ер деннщ де тьлегеш осы ед1. Екеу1 жум ы стан шырысымен косарланы п осында тартатын. Ж аяулаты п, шаршап-шалдыгып жетсе де осында кону екеуше де 6ip мереке icnerri. BipaK бул алданыш узакка созылмады. Завод э к ш ш ш п Эдкпге уакытша 6ip белмел1 патер тауып берЫ мен ж ас ж у- байлар кал ага кеш ш келдь Ерден упйн К,арралыра ж ш катынаура себеп болран сылтау осымен тынран. Эйтсе де жщггпеп байланысты узбеуге Дарира айла тауып ж ур д к Э у е л п д е Эд1лд1 Keiuipin экел у сы лтауы мен ка- лара сокканда е з ж е таны с татарды н уй ж е epTin апа- рып кондырып едг ¥замай «денсаулырына байланысты» ай жарым уакыт осында емделш жатты. Сонын 6api кел ж ш ектщ Ерденге деген ынта-ыкыласынын б е л п а бо- латьш. Бул ыкыласты ж ас жжгг те тш сжш е багалап, езш ш е туйген. К,алага 6ip каты наганы нда Д ар и р а б у ­ ран е з ж щ ж ер щ екенж сезд1ргенде Ерден «косы лайы к» деп тетесжен койып калып едк Дарира сезге бармас- тан ыршып туст1. Бунын, yfti мен м улю аркасы нда ж ур- ген сока басты турлаусы з еркек екенж б етж е баскан. Туракты мекен!, тулгалы шацырагы барлырын ecine алы п, Ka3ipri а с та тек ырысын сез етш едк Кой , пана- сы ж о к , турары турлаусы з сока басты ж ж ггт ж етепнен устап Дарираны жын урып па? Эуелде де езжен ж ас, тесек масы бозбаска капылыста урынуына бала кетер- мей журу1 себеп екен. Осыларды сыпайылап ж ай жет- к!зген келжшек будан былай Ерденнщ эуреленбеуж, араларында болтан байланысты мулде умытуы керек- TiriH урындырран. Сейтж жылга жуык уакытка дешн жалгаскан бай- ланыс Дарирапын калауымен узжген. Алрашында Ер­ ден бул корлыкка тезе алмай кепке дейж жын урран- дай куйге уш ы рады . 03i тез ж уд еп , азып-тозып Kerri. Е сж е жалрыздыры, колынын кыскалыры, м ум кж дш нщ аздыры тустк Туракты баспанасы жоктырын, турмысы- тын м уш кь лд т н ойларанда Д арираны 6ip есептен к ж э- лай алмаса да, айиалып келгенде киялы махаббат де­ ген 6ip сау ал га кй и р ж , !штей к ел ж ш ек п жазрыратын д а . Сон да да оиы умы та алм аран. О н аш ад а оны ойына алганда бордай тозушы едк Алда-ж алда Э д ж кайын журтына ка/ынаганда шыдай алмай Ерден де epin ба- рып журдк BipaK Дар ир а TinTi суынып, ж атсы р ап кал- 75

рандай екен. К езд ест маукын баса алмай, кайта куйж аркалап кайтты. Каншама Kyfiiri катты куйзелк те уакытвткен сайык басендеп, Kypciiiici 6ipTC-6ipTe басылады екен. 1лмде облагай сайын ж урепн тырнап ететж сол жай кейш тыртыксыз жазылран жарадай умытыла берген. Деген- мен бул OKHFa онын жанына Терек 13 салып, кеп жыл бойы уйленбей журуже де эсер етж ед!... Електж apFbi бетж е дуркж -дуркж сапар шегу! сэт- аздш пен аякталгалы, Ерден жумыстан бетенге онша алакдамайтын эдет тапты. Барар ж ер1 завод, балкыту цехы, одан кейж анда-санда KiTanxauara согатынын ес- ке алмаса, онын eKi-уш жыл 6oAfh шарлатан жолы за­ вод пен ж атакж ай арасы деуге болар едк KiTan окыганда Ерден ештекеш талгап жатпаран. Колыма кайсысы туссе де 6opi6ip, aftTeyip тусж се жете- Д1. Сейтш ж ургенде назарына ш ккеш химия окульжы- нык казакш асы едк Кызьжып кетш квз ж упртсе, эр турл! металдар, оныц ш ж д е тем1рдщ де касиеттер1 си- патталыпты. Сорыстьщ KecipiHeii тогызыншыны орталай 6epin окудан кол узген Ерден химияны eMipre мунша- лы к каж етт1 болар деп бурын эсте ойламаган екен. М ектепте ж ургенде де бул пэнге заукы шамалы болтан. Енд1 соран е з1 катты екж д| де бул химияны ынтамен кайталауга KipicTi. Алгашында жете тусж е алмаганын кеш к! мектеп мурал1мшен сурап, санасына ciKipreH. Ве­ р ж е api кум арта окыганы тем1р едк Э уелгщ е «Феррум- нык карбонеуммен, kfhh тем1р мен кем1ртегж щ т у з ш - ci» дегенд! дэптерж е жазып алып, Э дж сиякты катар- ларына эркашап айтып ж уретш ! кейб|‘р ж т т т е р д ж сайкымазагына да айиалып улгерген. Bip KyHi ж атакж ай да жалгыз 63i элг! сабагын кайта- лап жаткан. «Эй, гулама!» дегенге жалт караса Эдж — Окып жатканы к TeMip мс ЭЛ1?— дед1 ол бунын кггабына ун ж ж .— Эй, сенж бар ынтан соган кулап бол- FaH-ay деймж. Свйте-сейте cipa езщ де тем1рге айналып KeTin журме! — Окып жатканым тем1р емес. ©Mip!— деп, Ерден басын кетерш алды — Ka3ip TeMipci3 Т1рлж жок. Ал, айтшы, жалран деп. — Онын д ур ы с !— дед! Э д ж жымиып.— Сол айтка- 76

нына езщ сеисен, вз кэы бщ е орайы бар 6ip кызбен та- ныстырам,— деп ол Ерденнщ Нзесш баса отырды... Кайын журтымен ж ш араласы п туратын Эд1л б1рде: — Эй, сен не бм ш н ? Bi3 баяты да кыдырыстап бар- ранда эн салатын кыз ше! Сол оку 6iTipin келш тк А у- ылга барсам, 6ip мелд1реген сулу жур. М аган «балды- зын foh» дейд1 ж урт. Ойпырай, енд1 бар-ау,— деп там- сана ун катты ол анкылдай сыр ашып. — Кай кызды айтасын?— деп Ерден де кумарта сураган. 0 ткен окираны кезже елестетуге тырысып — Эй, жорта анкаусисын-ау. Кайдан умыта кал- дын? KeiftiH 6ipa3 уак ы т бойы айтып ж урш едщ рой. Аты Уйтолган! Саган Дариганын: «Ойбай, мына бала- ныц мойны узш е ме?» д ей т Ы кайда? Баярыда отыр- макка барран TyHi... — Тук тусшсем буйырмасын! — Тусш сен де, тусш бесен де сол. Сен менен неге сурамайсын: «Сен о кызды неге еске алып турсыц» деп. — А, жаксы,— деп кул!м аред1 Ерден.— Неге еске алып турсы ц о кызды? Элде маган сэлем айтты ма? — Сэлем айткан жок. BipaK сэлем айтканнан кем де емес. Ол менен сурайды. «Баягы дагы ж олдасы н кай ­ да?» деп. Мен айттым: «Ол эл! уйленген ж ок» деп. «Не­ ге?» дейд1 ол. «Не болса о болсын» деген оймен: «Сенщ окуга кеткенщд! ест1ген екен. С аган куд а туспек болып ,кут1п жур» деп эз1л тастадым. Кыз кып-кызыл болып Kerri. Дем ек, бул кыздын «кет э р Ь eMecTiri. — Кызык екен. — Heci кызык? — О ку б т р г е н кыздын MeHi сурауы. — Е, оку б т р г е н кыз эулие деймнпц. Сенен артык KiMre барады? Квп болса эдем1 шыгар. Эйтеу1р тубш де куйеуге 6ip шыгатыны анык кой. Ерден досынын бул сауалына жауап катпаган. Ол энпме еткен су л у кыздын аты Уйтолган екегмн кайыра ecine туЫргенде, квз алдына ана жылгы 6ip беймезпл шак, кара келенке, кек т ут in белмеде сыпялыса отыр- ран жастар елестеген. К улаги н а элдеб1р мунды эннщ эуеш eMic-eMic есплгеидей болтан. — Ал, eiifli заукын болса, сонымен таныстырайын. Ж арай ма? — Жарайды, байкап керешк,— деген бул.— Кыз MenciHce, сешмен баж а болудан кашар деймicin! ' 77

Сол куннен бастап ж!г1т кецйп тары да Електщ ар- гы бетше сапар шегугс алабурткан. TaFU да осыдац бес-алты жыл бурынгыдай, беймезпл уакытта, бай- каусы зда Д ариганы тауып, ынтызарлык баураранын- дай катты елег1зген. Досынын жай-кушн Эдш эбден Tyciiiin, алдагы кезде, жолы тускенде камин журтыма ез!мен 6ipre toecripe 6apyFa сез берген болатын. f — Эй, ез! кыздын кекесП К,аз!р дер шагындары бой- океткен. Тула бойы былкылдап толыскан. Ал енд1 nicin ' турган мэуедей-ау, мэуедей! Tuin кетсец, баланы Terin салайын деп тур... Неге кулесщ? Уйленгесш балалы бо- луыц, эке атануын керек, артыца урпак калдыру керек. Б1здер сиякты карапайым адамдардын аты елмесе, ур- пагымен гана елмейдй Ой, достым, кулме, кулме! «Ба­ лалы уй базар, баласыз уй к у мазар» деп, улкендер неге айтты д е й т . Оны езщ де ертец тусш есщ . Ойпыр- май, eHfli KepiKTi, ж узж тщ кезшен вткендей! Шашы бар-ау, кара да емес, жирен де емес, б|ртурлг.. ал еп- д1 тш ерсегш е туседк— деп суреттеген самым Ерден де вз пiкiрi11 коспай калмайды. — Тым KepiKTi болса, меш менсшбекги-дары. Бпдщ ауылда 6ip шал: «байекем сулуга калын беред|', кызы- рын 6ipey к еред Ь дегенд! ж ш айтатын. Сол айткандай куйге уш ы рамасак,— деп Ерден эуел1 ез xayniHen де хабар б е р еги сиякты. — Эй, койшы, кайдагыны коздатпай. Командиров- KaFa кстет1н адам е м е сст , HeciHe коркасын. Оидай уя- бузарлыгы жок, тек шайпау MiHe3i бар демесек. 03i KepiKTi, e3i ж ас болса, ондай-ондай ю'мде болмайды?— деп Эдкч досынын бул ойына тойтарыс бердй Сонымен Ерден Э д и ш н усынысын куптаран. Кузге салым олар езеннщ apFbi бетшдег1 журараттарра сапар шект1. Дарира да баяры сол ecni орында екен. 03i бай- салды, cap Kwip эйел болыпты. Ибадолла эбден кар- тайганмен тын api кунак кершедй Дарира екеум аякта- рына оратылып зыр жуг!рген бес-алтыдары баланы кез- ден таса кылмай, ермек еткен жайы бар. Ж урагаттар булардын келу курметш е токты сойып, ауылдыц улкен- д ер in коса шакырганда олар да булармен 6ip дастар- ханнан дэм татыскан. Ерден Дариранын эж!мд1 жузжен баягы 6ip кимас, кы мбат ж асты к белг!сш, жуз!мен тол- кын аткан ынтызарлыкты 1здеп урлана кез сала 6epin е д 1. Сулуды н жузш бул кунде нэз1к эж1мдер торлап ал- ганын байкады. Бул KepiHic оный есше шытынай жа- 78

рылган айна бетш Tycipin, ке н ш н д е аяныш турызды. Сонау 6ip ж ы лры жайды тары 6ip ею не, ертене ойлап, катты курений. Эйел ештенеш елемеген сиякты. Буны анда-санда «куда бала» деп этап кояды. Э дш соны пай- даланып, нарашы женгесше сэл 6ip калтарыста езде- piniH кыдырыстарынын мэшсш сезд!рген. Д арира темен карап кулд1 де «е-е-ие» деп басын изегеннен артыкка бармады. Тек кана эл1 кунге кайратты, куш тар жаркы- лы бэсенамеген тана кезш 6 ip тенкерш , Ерденд1 бас- тан-аяк шугыл шолып erri. Сейтст де жанарынын отын жайлап елеушз еенд1ре койгандай болды. Уйтолгаинын экесш щ yfii Каргалы езеш нщ арры бе- тшде, осы ауылдан бес-алты шакырымдай кашыкта екен. Д ар и га булардын «кызбен сейлесш , 6 ip ж ауабы н эпер» деген талабына карсы шыкпаса да ез бйш гш ш е кенес бердй Бунын пайымдауынша ayejii кыз ауылына ею ж1г1т кыдырыстап барсын, керсш. Эке-шешелерше сэлем беру сылтауымен Уйтолганмен тш дессш . Е ге р е м ж ас 6ip-6ipiH унаткандай болса, арры жагын e3i келк- т!рмек. Оны осы бугш-ертеннен калдырмай колга ала- ды. Соган 6epiK уэде 6epin едй Ертеншде Ерден мен Э дш Уйтолганды Kopin, тшде* cin, кеншдер1 толып кайтканын естйен де Д ар и га Kypci- не ойланып отырды да: — Ендеше, Каргалыдан жаланаяк аркалап етюзе- cift. Сонда рана барамын. Ш аруан сол Fana Fofl, тынды- рамын. Уйтолранга ыкыласын кулаганы рас болса, осы шартымды орындайсын,— деп кулд1 Ерденге карап, 031 онын ж узшен олдене 6io кубылысты 1здеп отыр- гандай. Сы галай, сынай карап калыпты. Турш де эж уа, мыскыл да бар сиякты. Ерден ойланып калды. Ешкандай келж мшбей, бес- алты шакырым жерге екеуден екеу ж ая у бармак. Нен- дей максаты бар екен? Э лде 03i кай та толкыды ма? А нау ж уп р ш журген баланы к будан туганын анык 6i- летш eaeyi рана, вй ткеш онын квз1 Дарирага тартса, аузы Ер ден дш . Кол-аягы тары д а uiemeciHe ук с аса , бас кондырысы, журш-турысы буран келед1. BipaK оны айы- рып жаткан ещ мм жок. Ер кара боларлы к шалы бар. Ж ур т кудж келт1рмейд1 де. Э лде эйел буран купил 6ip- деме айтпак па? Ерден катты ойланып калды. Э й тс ед е Дариганын ж анагы сезш эшейш э з Ы болар деп те ой- лаган едк Сондыктан ж ай кулген, мэн бермегенаген. Тек онын кадап анткан сезшен 6ip секем алгандай: 79

— Кон, кайдагыны шырарганы neci? Cipev муз кат­ кам судам ж алан-аяк калам етед 1?— дем П балоллаД а- рнгага маразы у» катып едк— Кумсу бала ауырып ка- лар. Карындасымыз ренж1мей ме ертеи. Жарымжан болып калар...— дсп токтау салды. BipaK Дармгага бул свз эсер стпед1. Кайта ажарламып, кулпырып Kerri. — Оле KCTCTiii еш тен еа жок. Kepiic дссе керкг бар, тулга дссе тулгасы бар кайын сщл1мд1 Тег1н бере ал- маймым. Ыкыласы бары рас болса, шартымды орындай- ды,— деп мыктап койды. -г- Орындаймын, ак женеше. Тек колымды жетюз- Ш1,— деген Ерден eiteyi онашалана бергемдс етнн'цпн жасыра алмай. — Эй, квкшешек! Сен гой о кыздыц зауыттык ок- уын CiTipreiiiii 61'лесщ. Ж акы нда соган ж умыска бара- ды. Бет моншагыц уз1ле ме, квн{л1н бар ексм1м езш амт- сан. Э лде осы кезге дейш катын алмагасым, журег1ц турмай ма?— дед1 Д армга Ибадолла мен Э дм сыртка шыгып кеткен 6 ip сэттс. — Заводка д е и с т бе? Кайдагы завод? Б1зге ме, ка­ т а н барады ?— деп Ерден катты танданып api ойланып калып едк «Байгус-ау, муны маган Эд1л неге айтпага- ны? Элде тан ы с-бш с болтанным артыктыгы жок деге- нi ме?» — Кашан-машанды б1пыейм1н. Енд| таяу кундерд1н 6ipiime сонда барады. 03i де басы мен алысып отыр, «imiM пысты» деп. Д арнра осыдан кейж кыздыц Mine3i шайпаулыгын айтып, 6ipa3 даттаран. Ерден Дарираныц бул даттауын елегем жок. Несше арамтер болсын. Канша ж ам андаса да к е н ш Уйтолган- да. М умкш бул эйел кызранраннан айта да берер. Byriii эр турл! кылык керсету! соны дэлелдегендей. Кызгапа- тын да орны бар гой. BipaK бунын жасар шарасы ж ок eim iri ж срде. Апарып кездест!рсе ар жагын коре жатады. ЁН болмаса кен м д е п куд1гшен арылады. — Сенде ешкандай кшэ ж ок,— дед! 6ip кезде Д а- рнга курсйпп.— Kiiianiu 6api менен. Сем кекшешект! аяп ед|’м: «Ж ас кой, болашагы алдында. Маган кор болмасын. Казактын: « е с т кергенд1 адма, бесж кер- reiw i ал» дейтйи бар. «Кыз алсын» деп ед!м...— деп токтады. Ce3iH api ж алгастырмады. «03iM тнст1н еД1М» flerici келд1 ме екен? К удай сактасы н, осы эйелдердщ киялы кете бер ед ьау. Элде... ж ок— эйтсе де ойын айта жаздаганы бул». 80-

— Эй, кекшешек! Bepi кара! — Айта бер, ак женеше! — Ак демей-ак та, кек демсй-ак та кой! Meni кай- т е с т эж уалап. Мен енд1 болары болFan, бояуы с т г е н адаммын. Саган бала керек емес, катын керек болганы гой, э?! • Ерден сэл гана ойланып калды. Бул се з 1мен н е т мезгеп отыр екен мына спкыр катын — ол арасы езше беймэлтм. Элде: «Мен шалымды тастай кояйын, балач да, катынын да болады. Уйтолганды алгаиш а Meni ал!» демек пе? Кой, ондай сез айта алмас. Айта койган кун- де де онысы есшздж. Ш алдын катынын алып, меш жын урып па? Катар-курбынын бетш калай керем?» Ерден Дариганын бал-бул жанган ж узж е урке ка- рады да кезж аударды. Турегеп кетюс! келген. — Эй, кекшешек, не жарын карысып калды? — Айта бер, ак ж енеше!— деп кул1мс1ред1 Ерден. • — Эж уанды кой дед1м foA. Сен e3i меш басынмен тындап отырсын ба?— деп, Д ар и га узын KipniKTepiH ка- рып-карып ж1берш, Ерденге сузию карады .— Неге ун- AeMeftciu? Eh!— деп кур сж д 1 ол.— Сен 83i немене, ме- нен шошына бастадын FOfi! Эй, мейлщ ендеше... Ерден шыдай алмады. Орнынан турды д а Kiiine бас- тады. Тыска шырып келуд1 сылтауратты. Эйтпесе Д ари- га Уйтолранды ж амандауын кояр емес. Ал, оны жай* баракат отырып тындай беруге Ерденшн ДэН жок. х — Эй, каска макдайым ce3in ед!-ау осыныц бола- рын! Сезш ед1-ау... бшгем акыры сейтер1нд|. Айтып отырранын карашы. — E w u не кыл дейсщ маран? К удай акы, мен сеш ч ойлаганынды ж асай алмаймын. Екеум!з де б1рдей кар- рыска каламыз, бж дж бе? Кой, тентек болма!— Ерден eciK аузынан 6ip-aK аттап Дариранын касына ж етж бар­ ды да, калтасынан орамалын алып, оньщ кез жасын cyprri. Осы орамалды 6ip кезде буран Д ар и га Tirin, кес- телеп берген едк Акдап караган адам онын ортасыида- Fbi «E-j- Д » деген жазуды да байкар едй Б ул жолы эйел андаран жок. >KirirriH колын ысырып ж1берд1. Бет алды лезде кеп с тартып, суьщ рай тептк— Мей/йн ендеше.., бар, бара бер! Алдыннан жарылкасын! Д арига ертсшне Э д 1л«1 осында калдырып, Уйтолран- меп сез байласуга Ерден eneyi ж ая у тартты. Б ута, быт-

пылдыкты, тал, куранты Каргалы e.aciiiniu бойына жет- кенше келшшек 6ipa3 аниме uieprri. @3iiiiii бунымен байланысты узпуй ешкандай тан лаззатын татпаганын да сездйрш еткен. Баягыда буны бойынан аулактатка- нына екппш те айткандай болтан. 0 cin келе жаткан ж еткш ш еп yuiiii тана eMip cypin жургеншен де хабар бердк Акырында Ибадолла байгустын да жазыпл жок екснж, картайганда оны зар каксатып, ж уртка тастап кетуге арынын жетпентппн де еезд1рген. Ерден ештене. сурамаса да жол cepiri ез жайын толык айтып болып кана томсарган. BipaK осынша ж ай-жагдан сез етьпген- де Унтолган жайынан 6ip ауыз да свзге бармаган едь Э нпм есш ynci3 тындап келе жаткан Ерден uieTi eKi сл и ей болып катып калган Каргалынын коргасындай ауыр iiipiMine ойлана кез салып тура калганда, келш- шектщ ж уз 1 кенет катыгезденш, ернш т 1стене жымкыр- ды да: — Бол-эй, кекшешек! Судыц ортасына кулатып алып журме. С еш уйлгбаранды кыламыз деп журген- де...— деп, yHi таргылдана шыгып, kuit токтай калды. Байка! Ылгм масылды багып отырган адамбыз. Сендей epirin ж ур дейм М н. Бол, кыз алатын куйеу, иыгынды тос! Ерден суды ц ж агасындагы салынды устш е отыра кетт1 де, шулгауланган керз1 eTirin uieuiiiiin, асыкпай балагын тур ж дь Содан кешн eKi eTiKTi тор калтага cyariTin, e3i су ж иегш деп ж ука музды шытырлата, аил- сы шымырлаган таяз жерге жакындай токтады. Суык- тан денеЫ туриппп, борбайы дереу кусеттенш кетседе берген сезжен кайтпады. Д арнгага аркасын тоса бердк К елж ш ек онын кен жаурынына суйсж е карап, сэл ki- д1рд|. — Ищ ай!— дед1 ез1 суы к cyFa жирене Караганда боны калтырап. Сейтсе де в31 Ерденнщ мойнынан тас кылып айкара куш актап, аркасына жарбнып алды.— К,аска-аа, кулап калма,— деп сыбырлады e 3i ж ш ттщ ж елкесш е тумсыгын такап , онын бас айналтарлык 6ip суйк1мд| HiciH сезе отырып. Ерден ж ука музды шытыр­ лата, судыц шымырлай толкынданып жаткан ортасына ж етж , су кара санынан аскан кезде эйел сакылдап ку- л in ж1берд1.— Ш уу, ш уу, квк eceriM! Кек ссепм , шуу, шуу!— дсп тебжгенде жжгг кулап калардай тэлнректеп Kerri. Дарнганын мына ce3iHe 03i катты намыстанган. BipaK cii.ii нс де болса кеш едь Жыны келгснде оны су-

дын ортасына атып ура салуына да болар едь Дегенмен вйтпедь Есж е онын «ылри масылды барып отырмын» деген сез1 тускенде ашуы басылып калды. «Байрус, бул да несже жеткпп осындай мжез керсетш жур дейсж!» Ж аланаш денесже мындаран инеш суккылап жат- кандай эсер алран Ерденнж бойы суды н ортасынан ауа бастагасын салкындыкты 6ipTe-6ipTe ce3inyin койып едь ApFbi бетке шыгып, ш ул гау ш улганып, аярыиа керз1 е т 1- rin кигеЫн, тула бойы б1ртшдеп кыз-кыз кайнады. Бей­ не белуардан коламтара кемжгендей. — Сорлы бала, катынжандылырына не берерсж! Ауырып калсан, кайтесщ? Еркек nici деген акымак бо- лады екен-ау,— деп кункждеген Д ари ра ж агад а тур- ранда каркылдай кулдь YHi 6ipTypai таррылданып шык- ты. Ерден онын ж узж е карап едь квз алды юреукеленш, тус( аянышты керж д ь «Кызганады екен-ау» деп ойла- ды. — Сен уш ж cyFa Tycin, отка жанура да 83ip екен деймш рой кызга,— дегенде Дариранын yni тым ж асык е сп л д ь Шындыгында осы кезде ол жылап ж 1беруге шак тур едь ©3inin колы жетпегеш 6ipeyre буйыратын бол- ранын iuii сезген сайын ж ур ег1 кыж-кыж кайнаран. Э йтсе де Ерденд1 квргел! кайта коздаган кызганышы мен ынтызарлырын вз1 осылай женген. Ш алдын уйж е барраннан кешн шай куйып отырран YflmiiFaHFa телм ь ре карап, ш тей унаткан Ж1г!т ажарын таныран ж ерде £ рден д1 де, Уйтолранды д а катты жек к©рiri калган, б з ш щ анрырттыкпен баскан кадамына капаланран едь Сонымен 6ipre баярыда 6ip маздан жанып, ауа урлеме- генджтен карауытып барып вш уге калган кызулы шок кайта тутангандай, кайтадан тары 6ip ерилгендей, енд! ол yMiTTen repi е ю тш к е, TinTi еш пендш кке айналып бара жатканын да бш п едь Соны сезгенде взжен-ез1 ypKin те, уялып та ксткен-дь Эйтсе де багана муз кат- кан судан ж аланаяк аркалап вткен ж 1г1тт! ая у орнына зштей табалап, соны мактаныш керген. Оны cyflcine эн- г!мелегеш сондай, бул окига сол Kyni-ак букьт ауылга тарап кетть Шандан кешн Ерден тер басура\"шыкты. Эрине бул жай сылтауы рана. Шын максаты — сыртка шыра кой- са Уйтолганмен б ip рет те болса т(л катысып калу. Сол ymin ныгыпа жец1л кн1м жамылган куш eciK алдьжда- ры денестс тур едь Д эл .осы сэтте ак бьлегж Typinin ал- ган Уйтолган KepiHAi. Колында кокыр салынган шелек.

Ол Ж1г1тт1ц тусыпаи етс бергендс болмашы езу тартты да, сам бонына таман ж аткан кул твбегс карай ж упре жвнелд|. Ердсн Уйтолганга не айтатынын жана гана саралап алым едк BipaK ол сездер)' кыз уйдсн шыга бс- ре. бугаи ол 6ip ж арк CTin квз салганда-ак сагымдай тозып ж уре 6ep.it. Ещп ол эне, кул твбегс жакындап та каллы. Оне, ак б м е п ж арк етш, он ж ак шынтагы сол квтерме т уст 1. Ш електщ баулыгы шылдыр CTin. тепл- ген кул ык бстке борады, Кыз Gepi бурылганда Ерден курсждЕ 1 •«Пелен бастасам екен, э? «Косылайык, мен саган гашыкпын. Уйыктасам туа'мнеи, оянсам eciMiien шык- панеын» десем, кайтер екен, а? Кулетш шыгар. «Еа- шыкпын» дейтш ж|'пт кеп. Кайсысын тауысайын?» деп Кулер. Кылжак стер мс екен? 0лде... Ойбай, мынаган енл' та|_ы да t Ei ката алмай, капыда калмасам негыл- сын!» «Ендеше, баста, ж урексшбе!» дейш 6ip ойы. Ердсн аягыи 6ip-6ipinc соккылап, жакындай тускен титолгаппын алдын орагытты. Ол твмен кар аi яп куй! бунымсн капталдаса бсргсн. Бул «Уйтолган» деп ла- уы стам ак едЕ yni шыкпады. Тамагы кургап калыпты. Аузын аша берд1 де TyKipiriHe шашалын, кезшен жас ыршып кетт)'. — Кун салкын екен. Аягыцыз тонгаи болар. 1шке Kipccimiui. Каз1р тамак 03ip болады,— Калай болса солаи, жаркын api еркж айта салды. Ж ш т оныц тЕл кат- канына api куанды, api тацыркады. Аузын ашып турып калыпты. Орынсыз ыржалактайтын снякты. Кыз да жымиган. Ерден енд! эбден батылданып: — Л\\ен ci3fli Gip ж срде керд!м-ау лей Min...— дед!. Ьар тапканы сол. — Возможно,— деп Уйтолган касын кергенде езпмц свз таба алмаган бейшаралыгына ызасы келдЕ Эйтсе де басы-аяксыз: — Кайдан, кашан кергешмд! айтайын ба?— деп сол ойланган болды. BipaK ccine ештеме тусер емес. Соны ссзд 1 мс, кыз: — Мен занодтын лабароторпясында практнкада болгам, азырак,— дедЕ — Сонда ci3 ылги терезе алдында отыратын еднщ. — Ж ок, мен терезедсн каш ы ктау отырдым. BipaK K©6 ine ж азд а т с р е з е т ашып, сыртка кез салатын ед!м. — Oh, дэл езВ C i3 yueMi гулге су куятын едниз гой?— дед! Ерден куанып кетш. 84

— Д урыс. Ci3 мен! бакылап журген болдыныз foS онда... — Бакылаган ештенем жок, 6ipaK ылги была» ет- сем де, олай втсем де кез1м тусе 6epeTiui рас едь Содан 6ip кун1 дэл терезенщ алдынан втш бара жатыр едж. C i3 келдщ !3 де жарты шелек суды лактырып ж!берд|- Н13. — Ой, катты ж аураган болдыныз Foft,— деп кулд! кыз.— Слз ылри да cyra Tycin ж уред! екен аз. Содан кейш? — Содан кейш мен С1зд1 !здеп... былай втсем де, олай втсем де сол терезеге караймын. BipaK... — Д урыс. Т а ба алмадыныз. Мен окуыма кайта кет- кем. Bapi6ip тапканда да свйлесе алмаган болар ед!Н13. ©fiTKCHi ci3 женге аркылы свз салатын ж1гггаз! V «Кап, мына кыз оксатты-ау!» деп ойларанынша, Уй- толган сыкылыктай кулдк Ceftrri де тез-тез басып, ауыз уйге enin кеттй Ерденд1 тагы да екппш биледк «Кап, кел1ст!рмеге- шмдйай! Ен болмаса «С1з д 1 квргенпен 6epi ойымнан uibiFapFaH eMecnin» деп, 6ip ауыз жылы свз айта алма- ранымды карашы!» деп санын сокты. Там ак ж елш гесж Уйтолган буларды 6ip ш ама жер- ге дейж ж аяу шытарып салран. Ж олшыбай езж щ енд! 6 ip он шакты куннен ксйin жумыска шыруы THic екенж еске алды. Ж алгыз аяк сокпакка тусж , взенд1 кулдай- тын тогайлы тепсенге шыккасын ж 1г1т uirepi кетж , олар- дын epniH сейлесуж е жардай туран едк Д ар и га кай- ын ciiuiicine сур бойдак ж !г т ч онша мактамады. Оныц осы кезге дейж салт басты, сабау камшылы KyftiH мж eTin элденеше рет ескерт1п e rri. — Квркем кыз-ау, он-солынды езщ битесщ Foft. А так да, Эд1л де кайта-кайта айтып коймагасын, алып кеЛе калганым рас. Оны айып санамандар. Мына квкшешек- TIH ayMecepairi де басым-ау деймж. Осы уакы тка дейж уйленбей журген еркектщ не онганы бар! Мына кудай- дыц суырында меж катып жаткан судан жаланаяк ар- калап етю зд ь Эзм1 ретж де айта салып е д 1м,— деп сыл- кылдай кулд!. Ж |гггп барынша кубыж ык, есерсок eTin керсетемж бе деген пирылы едь BipaK ол MiHe3i кызга yuan калгандай, cyftcinreH унмен: — Ойбуй, байрус! Обал болтан екен!— деп Уйтолган жымыц-жымыц е г п .— 03i анкау, аккею рек болар... Кыз бен келжшек судын жарасына ж еткенде Ерден

буларды арба мен ж аяу адамдар гана ететш, кадам бассац ойбайын салатын агаш кешрдщ ycTiiiAe кутш турган. Д арнга буны тагы да каплтыи: — Эн, кекшешек, xenipAi кайдан квз1н шалды? Кай- ын ciiniMMCH т 1лдесш, кенш нд ! б!рлегесш, уэдеид1 умытып кеттщ бе? А ркацды тос, кэне!— деп, кешрден аулактау ж ердег1 жалтыр музга карай ж урдк Ерден буран каркылдай кулген. — К айтарда аркалап етюзем деп сез бергем жок. Мейлщ, осы судын басында тунеп калсан да,— деп. — 0й , кекшешек!— деп Д арнга 6epi кайтты,— Сен- дсрге солай рой. MeniH кад!р!мд1 шал мен Бауырет бол- маса, him 6ijicin! Ал, жарайды, керкем кыз. Эй, кекше­ шек, мына кызбен коштаспайсын ба? Ерден кызра не дерш бьлмей карайларан. — А л ж аксы!— дед1 Уйтолран. «Сау тур» дед1 Ерден де уялысын арен жещ'п. Узамай Уйтолган завод лабораторнясына кызметке келген. Онын осында орналасканын ecrireii бойда Эд1л Ерденге: — Еашырынды куттыктасайшы кызме^мен!— деп ед1. Ерден ундеген жок. Ж ай жымиды да койды. Кур- дасы кысталай 6eprecin: — Окыган кыз. Меш менсше ме?— деп журексше ттл катып ед|. — « Ж н тгп ел мактаган — кыз жактаран» емес пе?— деп сынай караган Эдьч:— Анада жездел!гнрд! булдап, сен1н атыннан сез салгам. Кет api емес екенш сонда-ак танырам. Сезд1 койшы осы. С о кызды саран кенд!рш беру мшдетш 6 i3 кетереш к,— Э д 1л енд1 курдасына ер- к iн колка салды. — Койшы, эй! Шынын ба осынын?— дед! Ерден кы- зарактап. — А у, шыным болмай, менщ саран жалган айткан ж ср 1м бар ма? — Кой, 6 ipTypAi, ынгайсыз,— деп Ерден кум!лж!гсн. Ерденн!н ез бйш'п'мен умтылмайтынын бшгесш, Э д м ге 6ip куйтыркы ой келген. Эртурл! эдем! гулд1 са- тып алып, кымбат лентамен орады да оран корапты кон­ фет пен шампан шарабып косты. CefiTTi де оны Уйтол- paiiFa ж енелтт!. 1шшде ашык хат. Онда: «Уйтолган, Кызмет орныц кутты болсын! Ерден» деген жазу.

/ Бул сэлемдемеш ашканда кыздын жуз1 ж уз кубыл- ган. Хаттагы ж азуга кез1 тускен 6ip келшшек: — Ах, Ерден бе! Ой, ол б1здщ заводты н ен, курмет- Ti адамдарынын 6ipi foh. Славный кавалер!— деп, да- уыстап ж 1бердь Б 1'рде Эд1л мен Ерден лаборатория алдынан ете бе- pin едй «Ж езде! Ерден агай!» деген нэзш ун шыкты. Уйтолган екен. Ол Ерденге штипатпен: — Сэлемдемеи1зге рахмет!— деп жымиды. — Сэлемдеме...— деп бегеле берген Ерденд! Э дй1 жулкып калды: — Е, анадапл ше?! Р ахм ет, Уйтолган! Ерденшн ыкыласы Foft! EKeyi цехка Kipe бергенде Эд1л сылкылдай кулген:— Э кел акшамды!— деп. — Не ушш? — Кызга ж!берген сэлемдемен ушш! — Ой, сен екен гой булд1рген!— деп Ерден де Эдш - дщ icine ризалыкпен ун каткан. — Ал, енд1 осы кыз саган «кет api» емес. Енд1 узата бермеу керек. «Косылайык, уй болайык» деп сездщ ток eTepin 6ip-aK айт! — Кой, 83ip ынгайсыз болар. Сен тек оп-онай кере- ciH-ay,— деп Ерден кы зарактаган.— Шошытып ал сак— — Шошып... неге шошиды? Енд1 солай сыртынан и ем детп ж уре 6epeciH бе? — Дегенмен... 6ip онтайы келмесе... Осыдан кешн Ерден кызбен талай рет кездесш ка- лып ж ур д1. Ж ум ы ска барарда да, асханада да, завод­ тын клубында да кеп керетш. Ешюммен ici ж ок, кебш е ж алгыз ж уредк Еш к1ммен бнлемейдй Канша адамнын ш ш д е болса да оны Ерденнщ кез1 ж азбай табады . Сол кезде кыз да жжгг ынтасын тусшгендей, сэл жымиып, бас нзеп етедк Бары осы Fana. Б 1рде Э д 1л алкына жетт!. — Ойбай, тез билет тап! Р оза Багланованын кон- цертже! 0 к!мш ш к озаттарга тепн шакыру билетж бе- peTin кержед!. К ур калып коймалык. 0 Д1лд1н кыстаЛауымен Ерден цех бастыплна барган- да ол дереу кэстод ак комитеНцщ председателжен су- рагапын тауып бердь Буган ез!нен бурый 0д1л катты куанган: «Саган Уйтолганмен катар отырып сырласу caTi т уст Ь деп. BipaK кызды epTin шыкпак болган Зы- лнка жалгыз оралганда: 87

буларды арба мен ж аяу адамдар гана ететш, кадам бассан ойбайын салатын агаш квш рдж устж де кутш турган. Д арнга буны тагы да кагытып: — Эй, кекшешек, кешрд1 кайдан квзж шалды? Кай- ын спынммен тм десш , кв1ш н ш 61рлегесш, уэденд! умытып кеттщ бе? А ркаады тос, кэпе!— деп, квтрден аулактау ж ердеп жалтыр музга карай журдй Ерден бутан каркылдай кулген. — _К антарда аркалап етюзем деп свз бергем жок. М ейлщ, осы суды ц басында тунеп кал саа да,— деп. — 0й , кекшешек!— деп Д ар н га 6epi кайтты.— Сен- дерге солай гой. MeHia KaaipiMfli шал мен Бауырет бол- маса, KiM бм сш ! Ал, жарайды, керкем кыз. Эй, кекше- шек, мына кызбен коштаспайсын ба? Ердсп кызга не держ бишей карайлаган. — А л ж аксы!— дед1 Уйтолган. «Сау тур» дед1 Ерден де уялысын эреа жеаш. Узамай Уйтолган завод лабораториясына кызметке келген. Оны а осында орналасканын ecTircn бойда Э д 1Л Ердеиге: — Еашыгыады куттыктасайшы кызмет1мен!— деп едк Ерден ундеген ж ок. Ж ай жымиды д а койды. Кур- дасы кысталай 6eprecin: — Окыган кыз. Meni MeHciHe ме?— деп журексше т 1л катып едк — «Ж нчтп ел мактаган — кыз жактаган» емес пе?— деп сынай караган Эдат:— Анада жездел1пмд1 булдап, сенщ атыкнан сез салгам. Кет api емес екешн сонда-ак таныгам. Сезд! койшы осы. С о кызды саган кенд1рш беру мшдетш 6 i3 кетереш к,— Эдач енд1 курдасына ер- Kin колка салды. — Койшы, эй! Шынын ба осынын?— дед! Ерден кы- зарактап. — А у, шыным болмай, м е н т саган жа.лган айткан ж е р 1м бар ма? — Кой, б1ртурл1, ынгайсыз,— деп Ерден к у м т ж т е н . Ерденнщ ез б1лд1пмен умтылмайтьжын б т ге сш , Э д т г е 6ip куйтыркы ой келген. Эртурл! эдем! гулд1 са- тып алып, кымбат лентамен орады да OFan корапты кон­ фет пен шампан шарабьш косты. Сейтт1 де оны Уйтол- ганга ж енелтта 1шшде ашык хат. Онда: «Уйтолган, кызмет орныц кутты болсын! Ерден» деген жазу.

/ Бул сэлемдемеш ашканда кыздык ж уз1 ж уз кубыл- гап. Хаттагы жазуиа K03i тускен 6ip келшшек: — Ах, Ерден бе! Ой, ол б1здщ заводты н ен курмет- Ti адамдарынын 6ipi fob. Славный кавалер!— деп, да- уыстап ж 1бердк Б|рде Э д ж мен Ерден лаборатория алдынан оте бе- pin едн «Ж езде! Ерден aFafl!» деген нэз!К ун шыкты. Уйтолган екен. Ол Ерденге (лтипатпен: — Сэлемдемеюзге рахмет!— деп жымнды. — Сэлемдеме...— деп бегеле берген Ерденд1 Эд1л жулкып калды: — Е, анадагы ше?! Р ахм ет, Уйтолган! Ерденищ ыкыласы Fofl! Е кеуi цехка юре бергенде Эдж сылкылдай кулген:— Э кел акшамды!— деп. — Не yuiin? — Кызга ж!бергеи сэлемдемек ушж! — Ой, сен екен рой булд1рген!— деп Ерден де Эд1л- д ж icine ризалыкпен ун каткан. — Ал, ешй осы кыз саган «кет api» емес. Енд! узата бермеу керек. «Косылайык, уй болайык» деп сездщ ток eTepiii 6ip-aK айт! — Кой, эз1р ынгайсыз болар. Сен тек оп-оцай кере- сщ -ау,— деп Ерден кызарактаран.— Шошытып ал сак— — Шошып... неге шошиды? Енд1 солай сыртынан иемденш ж уре 6epeciH бе? — Дегеимен... 6ip онтайы келмесе... Осыдан кейш Ерден кызбеи талай рет кездесш ка- лып журдй Ж умыска барарда да, асханада да, завод­ тын клубында да кеп керетш. Ешюммен ici жок, кебже ж алгыз ж уредк Ешюммен билемейдн Канша адамныи ш ж д е болса да оны Ерденнщ K03i ж азбай табады . Сол кезде кыз да Ж1п'т ынтасын тусж гендей, сэл жымиып, бас нзеп втедк Бары осы рана. Bipne Эдш алкына ж етп. — Ойбай, тез билет тап! Роза Барланованьщ кон- цертже! Э ю м ш ш к озаттарра TeriH шакы ру бнлетж бе- peTin кержед!. К,¥Р калып коймалык. Эд1лдж кыстаЛауымеп Ерден цех бастыплна барган- да ол дереу кэсж одак комнтетщщ председателжен су- раганын тауып бердк Бутан езж ен бурын Э дж катты куанган: «CaFan Уйтолганмен катар отырып сырласу coTi туей» деп. Б1рак кызды ертш шыкпак болтан Зы- лика жалгыз оралранда: 87

— Кап! Алдымызды opan цетп-ау. Сонда да кыздыц к е к ш сенде,— дед1 Эдьл.— EpericKecin, бугш о кызды Ж1г1тп'н колтыгынан экетем1з! Булар жеткенде концерт жана басталгалы жатыр екен. Эдеттспдей еи алдынгы уш катар курм егп адам- дарга арналыпты. Ерден мен Эдил, Зыликалар да ез орындарын тез тапты. Кенет Эдип conFbi катарга коз тастап едк Уйтолган отыр екен. — Уйтолган!— деп касына жетш барды.— Сен in орныц мында, Mine! Атты-жешце дерни жазулы тур. Ж ур , е з1м|‘збен 6ipre боласыц! — Keujip! Мына Kici менin жездем едк KypMerri ме­ таллург...— Кызарактап, наразы ун каткан ж т т к е Уй- толкан осыны айтты да, берi шыкты. — Ж еш с б 1зд.1кП— деп пул in ж!берд! Э дш орнына ж айгаса 6cpin. Сол сэтте-ак эн-куй агыла женелген. KaniMri кум!с кемей энии Розаныц 03i шыркап тур! Bip кезде концерт ж урпзуи п каланын атакты епбек- керлершщ бас-басына арнап эн-куй берглетшш хабар- лаган. Свйткенше Ерден мен Э диадп eciMiH катар этап, екеуш е музыкалык сэлем жолдайтындырын жария crri. Зал дуркпдеп Kerri. «вздер1 кайда? Ж убайларымен 6ip- ге алга шыксын!» деген дауы стар шыкты. Осы c63Ai ecTireH бойда Э дю дщ ойына кулы к келе калган. О л дереу Зылика мен Уйтолганды колтыктады да, Ерденге: — 9й , бол, уста гашыгыцныц колтыгынан!— деп, ал­ га карай кнмеледк К,ыз саскалактап, не кеюн, не inre- pi ж урерш б 1лмей, тартыншактап турган. Э д 1л оны ер- юне поймай алга шыгарды. Уйтолган алга шыга бер- генде ж уз! уялыстан дуылдаган Ерден де оны батылы ж етш , колтыгынан устап едь Енд! Уйтолган мен Зыли­ ка ортада калып, Ерден мен Э дш ею шетке шыгыпты. Сол кезде атакты эш ш кыз беи келшшектш арасынан KipAi де, ексуiHiii мойындарына ею колын асты. 03i «Сэулем, Сэулем, Сэулемсщ » деп, ерке энге басты. Фо- тографтар буларды элденеше рет суреткё Tycipren. — Косактарыцмен коса агарындар!— дед! эш ш бу- ларга. Ж урттыц кол шапалактауы тагы да залды дур алю нд!рген. Булар орындарына отыра бергенде: — Ж езде, сен меш эбден оксаттыц гой, дуГпм ж урт­ тыц кезшшс,— деп Уйтолган буртиган едь — Эй, балдыз, «ж аксы сез — жарым ырыс» деген.

Екеуж е мен гана емес, ел тйлектес екенш кердждер елестетсе, гой,— деп ол эз1л д 1 шынра бурды. ...Ерден каз1р осы окираны кезш е кай та Эдил мен Зыликага ш т ей риза бола туседп Кен мен кем 1р кылрып, демшен ж алын ш ал кы п .от ушкындайтын орасан neuiTiH жаны нда турып, Н р ш ш к- тынысы e3iimie ерекше eMipre кызыга караран Ердеид1 Э дм женжен тартып дауыстаганда смена аякталып калган кез едп Эдил катты куанран калпы дабы рлай сейлеп, буны элдене жаксылыкпен кызу куттыктага- нын б м се де, сонын мэшсж аж ы рата алмаган. Эйтеу1р дос жжггтщ «Енбек Epi, абырой, баярыдан 6epri ман- дай тер д ж ececi кайтты. Той кт ей с ж , мерекелейм1з» д е ­ ген сездер1 анык кулаты нда калыпты. BipaK сол д ереу сапасына жетпегендей, басын изеп куле береди Басын изеп куптай береди Bip кезде «ceni цехтын залына ша- кырып жатыр. Шарын жиналыс етж збек. Ц ех бастыры мен партком секретари KyTin отыр» деген се з ж еспген- де барып буран тандана караран. Баган адан 6epri ай- тылиан сезд! бул эзнлге жорып турыпты. Э л 1 де сенер жерде жок. Басын шайкап куле береди — Эй, сен сойран карсакш а ырж алактам ай т ез 1рек журсейшП— деп Эдип кыстап ж аты р.— CyfliHuii сурай- мын, оран кулесж . Басты ктар шакырды десем , OFaH к у­ лесж.— Эдплдж ж узж е абайлап караса, ол ашулаиа бастаган сиякты. Содан кешн басыиан кшз калпагын uieiuin алып, оны сорып калды. — Сен ез1 не айтып турсы ц?— дед! ац-тац куйде. — CyftiHmi сураган жокпьш ба? — Не ушж? — Не уш in д еу ж карашы-эй мынанын. KyftepMiciH, жанармысын? Мен саран баганадан 6epi не айтып турмын? CaFan бесжылдык корытындысы бойынша Ен­ бек Epi атары бер ш птн енд1 туж ндж бе? — Кой, ойнама. К урдастык, ж олдастык жолы 6 ip баска да, атак алу 6 ip баска. Ж ум ы с мэселесж е кал- жын араластырма,— деп бул лезде тусж суытты. Bip адамды, онын ш ж д е кунде араласып журген ез досынды сезж е cenaipe алмаганнан киын иэрсе жок. Эдип де не айтарын бжмей жэб!рленш калып едп Е р ­ ден енд1 бж дк онын ж алган сойлемегенж. Typine кара- ды да: 89

— Р ас болса, сурараныкды ал!— деп кулген ед1. Д эл осыны куткендей Эд1л де: — Ендеше, суйжнлге кудалыгыкды аламын,— деп Ерденд! кушактай бердь — Кудалыгы ц не эй? ©зщ нагыз Кожанасырсын- ау,— деп Ерден api таныркай, api Tycin6ereH ыцгаймен сурап едь — 0 p i курдас, api доспыз. Б1зге eiiAiri жетпегеш кудалы к ед1 рои,— деп Эдй1 онык аркасынан сорып калды.— Эу, балаларымыз бар емес пе? Тагдырдык жазранын м езгш н де кере жатармыз. BipaK 6i3 ушш солардыц болашарына тм ектес болтан артык, кой, бауы- рым!— деп дауры га дауы стап едь — Ойпырай, Э дш , сенщ де таппайтынын ж ок,— деп рпзалыкпен уп катты Ерден.— Ж арайды. Бунын. дурыс. Сол уакы тка дейш аман болалыкшы, жаркыным!— Ол кушарын ашып, досын кушырлана кысты. Ke3i жасау- рап, yni д1ридей шыкты,— Сен ез! кандагы oip умыт болганды еске TycipeciH, эй! «Карабай Сарыбаймсн ак­ ра шыкты» дегеидей... Содан кейн1 e3i ойланып калган. «Осы Эдекеннщ 03i акылды-ау. Менщ кенш м ymiii ай- тып жатканы»,— Эй, Э д Ы — О л досынык колын кайта- кайта кыса бердк Сол кезде баспалдакпен жогары карай ерлеп келе жаткан ж!гптерд!н бастары кершген. Олар да буларра жете бере токтап, эуел1 Ерденнщ колын кысып куттык- тады да, буны eni-уш рет какпакыл ойнатып туЫрдк Сонда барып ол «Эдшдщ айтканы шын екен» деп журе- ri катты булкып coFa женелген. Ерден мандай терш ‘суртш , ж !г!ттердщ куттыктауынан кутылранына бойы жеш’лгендей, 6ipaK K.a3ipri жиналыс ecine тускенде одаи ж ам ан сескенш, алдында азапты 6ipHapce туррандай мулде абыржып калып ед|'. K,a3ip б!раздан кейш букй1 ж урт, TinTi завод коллектив! куттыктайтыны eciHe туе- кеиде e 3i 6ip napceni б улд 1р т алгандай, кынжылып та калган. — Ж ур!н!з, ж ур т к у т 1п калды! Бурын Tin-TiK каздандап басатын аиры 6yrin неге екеш 6eArici3 шалыныса отырып, Ерден тер агасынык касына арен ж е п -i. Ыстык жерде жумыс жасагандык- тан Tepi эбден саркылып б1ткенден KepcTini де бекер екен. ©з-озшен пысынап, ез-езшен уялып, эбден бсреке- Keci кашты да калды. Эшейшде, жайшылыкта, ж!г1 табылып каланран тастай peTin тауып кнындаса кете-

•пн сездер осындай жиында, ж урт алдында алды-алды- на тартып, эбден дщкесш куртатын эдеН бар едь Сон- дыктан бул жиында отырганда унено свз бермесе екен деп тшеп, TinTi 6ipey свйле деп кала ма деген кауш - пен коркып та отырушы едь Бул жолы да сейтть BipaK сез сейлеуден жалтарып кала алмады. Цех бастыгы мен партком секретеры сейлеп куттыктаганнан кейш буган кезек тиген. Н е айтып, не койганын e 3i де бшмей- д ь 0ftTeyip ж ам ыраса кол согып, жаппай кул^сн] едь Соган Караганда «булд1рД1М-ау» деп ойлаган. Кынжыл- ганнан кулак ш екеа шынылдап едь Ж иналыс аякта- лып, ж ур т тарай бастаганда Э дш буны былай алып uibiFbin: — Бастык пен хатшыга букш алгысты уйш-тектщ гой. Енбек Epi атагын солар 6epin отырьандай,— деп наразы ун катты. Ерден досынын сезш еепгенде ез1мц онша копыратпаганын бшген. Кении сосын-ак орнына TycTi. — Буным Ty6ipiMen кате ме?— дед1 кашангы эде- тшше. ©йткеш Э дш кейде сез арасында «туб1р1мен к а ­ те» деу1мен бунын epeciH жаздырмайтын. 03i газет- журналды okhfhui, радио тындап, телевизор KepriiiiTi- ri аркасында жердщ тубш дегМ б ш п отыратын эдеть мен Э дш катарларыныц арасында ж уйр!г! едь О л отыр- ган жерде Ерден сиякты ларга сез 6iuiiri тие коймай- тын. Сондыктан досына тш катканда бул «буным ту- 6ipjii кате ме, элде Ty6ipci3 кате ме» деп, эзш ге бурып та ж1беруип едь Э дш д щ бар эдет1 бундайда ундемей кутылады. — Эй, саган кате деп ж аткан KiM бар. (лрэгысын айтам дагы. CeHi Енбек Epi ж асап отырьан сол eKeyi кусап. Аяк- тарын жерге типзбедщ. Мадактадын келш, мадактадын келш... — Е, кайдан б1лей!и, эйтеу1р сез бергесш, кеншде- рin кимай... — А л enfli сушнпиге сураганымды берсен ж арар. ©urecin койшы,— деп Э дш Ерденнщ жаурынынан как- ты. Exeyi завод шарбагынан шыккан автобустын устш- де келе жатканда да Ерден жана гана болып еткен куанышты оки г аныц зсершен арыла алмап едь К ала- нын Эдш туратын ауданына келш калгандарын бшген- де Fana:

— Туселж ,— дед1 Эд(лге.— Мен УГполганга телефон согайын,— д ед 1 де 03i дереу авгоматка к 1рдк Содан кей- iH Акзерге де телефон сокты. Оган Эдиммк эйел1 Зылн- каны epTin келуш етш дк О ларга эйтеуip 6ip куанышты окпга барын айтып, тойларыиын анык жонш (31лд1рме- гсн. Уйтолган камсыз отыр гой,— деп еп;и сол ж ердеп дукепдерге wipe шыккан. Б уп н болатын кеш‘л д1 кештщ камын осылай тындырып, enai екеуч Ерденнщ уГпне к а­ рай такснмен женелгенде Ерден езш щ завод кабырга- сында жумыс ж асаган жылдарында басынан откен окн- галарды коз алдынан т1зкчте етюзш едк Ерденгс 6epiaren ардакты атакты булар жакын-жу- ыктарымен 6ipre этап откен. Эдьл мен Зылнка, Жацыл жопе Акзер, Keftiuri кезде Ерденнщ дос-жаранына yiftip- сектеп алган Эби дс осы мерекеге оз бклджтершше ша- шуларын ала келштк Сол экелгендерш Уйтолганнык, Телкозыныц колдарына тапсырып, 6api де мэз-майрам. TinTi арак-шарапты Телкозынык тойында да аузыиа алмаган Уйтолганнык ©3i де 6ip-eKi ремкщен тартын- баган. Сол аз гапа шарапка кызып алган ол керипту- ратын Канппа к е м т р д щ кылыгын есше Tycipe бердк CeiiTin отырганда Ж анылдын Телкозыны устап алып куип.1рлана cyioi оныц iinin алай-дулей еткен. - Телкозым-ау, тубшде. сепен айрылып каламын ба?— деп шарап iuiKeii сылтаумен тагы 6ip шатак са- уал шыгарып едк KeMnip ыршып т уст 1. — Кой, эй, кайдагы бэлеш тауып алады екенсщ. ©3iiuieii ботен адам ештепсге тусшбейтшдей. Meniit анда-санда cyftreiuMfli жактырмай кала берсен— кой- дык ендеше! Ж ам ан иеменд( эз-эулне кыла бермссейпи, жаркьшым! Соган кiмнiн емсш еп курып бара жатыр дейсщ. Тек э л п 6ip ж ас ию коргешлпз болмаса...— деп кемгпр едэучр жерге барып калды. Ерден саскалактап караган. Телкозыны Акзер туганын да айтып Ж1берср ме скеи деп катты х а уттен ген . ©йткеш\" булардын эз арасында бул балаиы KiM туганы белгип болса да оиы Эби бйш ейтш . Ал оиы бьиген кезде б 1ле жатар, 6ipaK 03iMi3 сезд1рш кайтем1з деген ninip д с бар e.ii жекжат- ж ур аг ат арасында. Ерден кызынып отырган Эбиге ур- лана кез тастап едг О л эз ip ештеце бйлмсген сиякты, ж узш ен белп андалмады. «Акыры б!ле ж атар, онда тургаи не бар? Сол кезде де Акзсрд1 тастаймын деуге 92

шама-шаркына карасып» деп ойлаган Ерден Э дш дщ а нада гы «суйшилге куд а боламыз» деген сезш еске алы- сып, кул1'се женелген ж уртты колдап, 6ipa3 каркылдай тОктай ёдг. Осы кезде е а к конырауы баж еткен. Уйтолган барып ашып ед1, келген Д ар и га екен. О л юрген бетте Эдкч мен Зылнкага карады. — Уйге барсам, балалар отыр ш уш рлссш . Сендер- д! сурасам: «тойга к е ттЬ дей дг «Кайдагы той?» дей- Min. «Ерден агам орден алган» дейд1 олар. Раднодан еслдш кой. Ал, кутты болсын, куйеу! Узагынан сушн- AipciH. Ал, керкем кыз, байын ж улдыз тагып жатыр. Ж улды зга шамалы адамнын колы ж ете ме! Сен щ ар- Каида жетш жатыр десем, кудай бшед1, ж ур т та карсы болмас. Ал, ещи шашуым кейш. Несиеге каратты деп ренж1ме! А ган болмаса да, орны кур емес. Урпагы бар. Риза етермж взщ д 1. — Ыкыласынньщ ©3i жарайды! — Той дегенщ кате емес,— дед! Ерден.— Улкен ме- реке кейш foh. Э уе л 1 куанышты 03iMi3 ciHipin алайык деп... — Е, онда кутты болсын! М енщ есеб1мде будан да баска той бар сиякты едь Б алалар тусш беген Foil деп ойлагам,— деп Д ар и га Акзер мен Эбиге карады. Iiuin кызынып отырган Эби кулд1каркылдап. — Ойбай-ау, женеше, ол тойдан шакыртусыз кала- сыз ба?— деп Акзерге карады .— К,ашан болатын билiri мына KicUe ол тойдын. — Эй, шырап>1м, не болса ол болсын, aflTeyip той ж асап, 6i3fli шакыра берщдернп! Bi3 ж уреш к «ш аш уга не апарамыз?» деп саскалактап. Д ариганьщ бул сез!н эйелдер куптай кул1скен. Ж а- ныл Fana кулген жок. О л KypciHin ойланып отырган. — Е, тэй1р-ай, к а з 1р ш аш у таба алмайтын заман ба? Бунырганын кередлдагы. A ra -женгеЫ аман болсын, кудай абуйырдан айырмасын! К ара баланын езш е бер- д 1м билжт!. Калай жасаймын десе де дэулет! ж етед!. Алла кайырымен- бергей!— дед! Ж ацы л аплиан жары- лып. — Ж экем дш дурыс, д ед1 Ерден,— Б 1зде бныл той тойга уласкан жыл. Д э ш м осы шаттыгымыздан ай­ ырмасын. — Эй, сен катын, журттын тойын кызыктай берген- ше, оз баланды кашан аяктандырасык? Ж асы болса 93

келдк баланыц окып ж аткан окуы жок. Акша тауып, жумыс ж асап журген ж ок па?— деп Зылика ез!н!ц ка- шангысыпдай epKiii сей лей тпш пн е басты. — Оны епд! маган несш айтасын? Мына ewi б 1рдей ж е з д е а отыр. Б алага айтпай ма, «шырагым, бас скеу болмай мал екеу болмайды» дейтш казак дэстурш ?— Эдкп бул сезге кызЗрактап калган. Ол 6ip жагынан И бадоллага тугаи жнен едй Енд1 6ip жагынан Зыли- кага уйленгел! буларга куйеу бала есебшде де. Сон- дыктан Д арига ылги да оны езж е лайыгымен атай бе- реп'и. Кейде Э д м буган ренжденсидк — Куйеу баласы Heci-эй, мен аздерге жнен емес- niH бе?— деп калды бул жолы да.— Куйеу деп жешл- Д1кке айналдыргыларын недель Мен OFan пене коймас- пын,— Ж ур т оныд бул э з ш н е мэз бола кулдь — Дауласып жатыр, жок жерде,— дед1 Зылика.— Ж енешем Heri3ri шаруасын умытсын деген!. Айлакерш карашы, э? — Бьпмеймш. Э л п эскер мждетшен кутылсын деп ед1м. Ертек ол бала кел и ш ала сала эскерге кетсе, жас адамды мен калай устап отырамын ею-уш жыл бойы* на? — Е, «калай устап отырамын» деп оны аркандап, тусап устаймын деп пе едж ? Отырады-дагы журттын келждер1 кусап. К удай абуйыр берсе!— деп ед 1 Жаныл, Д ар ига сезж ecTin болтан бойга киш кегн . — Кой, эй кудаги, кейкудашылык айтпай отыр. Ж ас адам табнгатына шыдай алмайды дегешм емес пе? Сен кемп1р не тусж ей ж деп едж . Баягыда согыста журген куйеуiм!здi кун э аз куттж дейсщ. Ол незде елде деш тузу еркек ж ок болса, шалынды кутпегенде кайда ушанын деп едж ,— деп сезппн сонын кулicire бурды. — Ей, кудай-ай, б 1рдеме десен, сезд1 баскага жору- ын!— деп кемшр мщпрлеп калды. Ж екж ат-ж урагаттар сол отырганнан мол отырып, Tyim in 6ip уагы нда тараган. Ж аныл кетершде баска- лардан окшауланып калды да, онашалангасын Уйтол- ган мен Ердеиге ш аруа айтты. Онысы — Эби мен Ак- зердщ бас косуына арналган той ырымын ж асау жен! екен. — Румырымда 6ip кермек кызыгым осы болар. С о­ ны вз шамам келгеншс дурыстап ж асасам деген тала- бым бар. Оны калай кереЫндер?— деп екеушен жауап тоска н. 94

— Эр адам ез караж аты на карай той 1стейдь Сен кемшр, эуел! ауылга барып кел. Агайынра айт, саган конакасыга соятын 6ip-6ip малы бар шырар. Соны езЬ не п'рьлей берсе, ж арап жаты р. Арак-ш арабы н 6i3 кете- рейж,— деп Уйтолган Ерденнщ алдын орады. — Осы уйдщ бш езщ екеш'н б1лем|'з, карагы м. Сон- да да болса, мына еркек дананнын сезш тындасак кай- тед!?— деп Ж аныл куле карады. Ерден бул жолы да езш щ ш абан сейлейтшдшше барып едк О л азы рак ойла- нып отырды да: — Той дегенде саган осы каланын бэрш шакыру ш арт емес. Акзердщ ез курбыларын, ж ум ы с icTeflTiH же- рж деп жолдастарын, басшыларын шакырасын дары,— деп кенес берген. — Mine, еркектщ сезН— д ед1 Ж аныл суйсш ш .— B i- рак сонын бэрш осы отырган екеущ болмаса, KiM уй- ымдастырады? Сосын тойды кайда жасаймыз? K i‘m нс болады? Менщ туган анасы екешм рас. Сонда да аза- маттьщ ж еш 6ip баска емес пе? Ертен былайгы ж урт «жалрыз шешесшен бетен тулдыры жок, жет1м кыз екен» демей ме?— Ерден Ж анылдын созш ecTireciH кат- ты Te6ipenin калган. Уйтолраннын ажарын да шурыл шолып етш едь О л да не ж ауап берерш бишей, тосы- лып отыр екен. — Ж экем -ау, ондай ойын болса, бил1к п 6i3re бер. Той осы уйде ететш болсын! Барымызш а жасармыз. Шакырылатын адамдардыц ретше карай, eKi дуркш бе, уш дуркш бе, эйтеу!р болш-болш кон актау керек. Э л п осы каланыц казактары кыз узатып, кел in туе ipгемде шакыру билетш 6epin журген керш едь Соны да акыл- дасып керелжнп. Бундай ш аруага менен repi Э д м мы- FbiM ед|.— Ерден Уйтолганра макпал тысты альбомды алгызды. Онын ш ш д е турл1 фотолар мен шакы ру би- леттершщ yjirici бар екен. — Осыныц ншнде биразы бар э л п билет дегенн|'н. Кайсысын ж асатсак лайык?— деп Ерден альбомды ал- га жайып ед1. Ж аныл калтасы нан 6ip газет буктеуш шыгарды. — Э лпнш н улпЫ дейд1 foA мынау,— дед ь Ерден газет киындысын ашып едь «Уйлену тойын калай е тк ь зу керек?» деген макаламен коса шакы ру билетш щ ул- rici бер 1лген екен,— Осыны жанасы деп ж ур рой э л п б1здщ кыз. — Д урыс. Бурынгыдай фотомен жасатпайды екен 95