Тоқмырзин Қ. Үш кие

К аз ак салтымен кудаларын шакыруды аке-шешеле- pi осынша кеипкпрген сайын Есен кынжылумен болган. Б ip ж агынан келшшегшщ кынкылы да, керни-келемнщ сыпсыны да ж уйкесш е тие берген. Экесш е осы жайды кулаккагы с eTin койгысы келш элденеше рет окталган- мсн, сэтш Tycipe алмаран е д г Соны 6ip p erri жершде еске салады-ау деп кауштенгендей, Курымбай отагасы д а кудалар жайлы энпмеге барган емес. Есен сез арна- сын ата-enecin шакырып, каза к салтымен кудандалык- тын ырым-жырымынан куты лу туралы мэселеге бурры- сы келш окталган сайын э к е а будан эдеш кашкактай тусетш дей. Сондыктан бугш Есен бул м эсел ет кабыр- расынан койып шешш алмак болды. «Тэуекел. Улкендердщ алдынан етейш. Канша кар- жы керек екешн акылдасайын. Кайткенде де булар ку­ даларын шакы ру борышын eTeyi керек кой» деп туйген. Совхоз орталырынын екшип шетшдеп эке-шешесшщ у т н е барыт алганда буны тары 6ip ой мазалады. Ол: «Осы б 13Д1Н KeMnip-шал келш ш оншалык унатпайды- ау. Эйтпесе неге томара туйык. S ip ауылда отырып, ту- FaH баласынын ушмен неге сулесок араласады? Тужыр- дан Tycin отырран Kapi емес. Ш аруасына болысып жур- мей ме?» Осы ойын жанында келе ж аткан Эсемнщ кат- ты TyuiKipiri белдн «Бойында эйелдж биязылык жок. А та-eHeci кайдан унатсын. Эр! еркектерше шылым шегедь Сейлеген свз) мен icTereH ici де туйеден тускендей. Онын устш е жан- нын олары. К ек инеш кезшен w e алмайтын квкбармак- тын езП» Б ул туган iHici Кэршеннщ сезк Анада 6ip она- ша свзден сез шырып сонда айтканы. Кулерш де, жы- ларын да бшмей ж э б4рленш калган агасына ол тары да устемелеп: 196

— Ж з , жэ, тунерме! Бьпемш суйш алганынды. ©3in жаккан отына езщ жылына бер ендк BipaK кудай акы, ез1м елде уррашы куры п кал са да, сенщ катыныкдай адамга уйленбеймш,— деп салган. — К ерерм 1з. Hecine necin-nimin айтасын,— деп кунк ете тускен бул да. Сол жайды еши Эсем мына тымык к е н т жанрырта тушюргенде ecine алран Есен эйелш карынан мытып калды. — Шамаласайшы. Елшзде келе жаткдндай... Сенде эдеп деген болмай ма 6ip! — Иии, нетал эрк К елш кал ган HapceHi калай те- жейш. Как будьте меш 6ip жорта жасарандай... Кол­ кам жыбырлап барады. Экелнп анауыннан. Осы сендер- дщ эдеттерщ екен. Анада шщ де айтады: «Сенде эйел- д щ биязылык, эдеп ж ок» деп. Современный адам дарш а ойламайсындар ма осы? — Ж анагы уэден кайда? — Кандай? — KeMnip-шалдын уйш ен ш ыкканш а KencipiriM ка- кырап туссе де шылым шекпеймш деген. — Койшы. Кайдарыны умытпайды екен. Экелил, бе- ломорыннан 6ip-eKi сорып алайын. Э л 1 олардын уГп'не дейш 6ipa3 жер бар. Баррасын отырармыз как сы сак та. TinTi соларра барура менщ заукым да жок-ау... Тек эн- шейш, кудаларын ш акырады рой деп... — Bip-eKi сор. Сосын аузьшды ш ссулап ал, кемшр- шал сезбей-ак койсын,— дед1 Есен калтасынан темеш сауытты, тутаткыш ты суырып алып. Сауы ттан 6ip тал шылым алып саусарымен ж ум сартты да, тутаткыш пен бурк етк1здк ©31 куш ырлана сорып ж 1бергенде шыдай алмаган Эсем: — Экелсейпи енд1,— деп колын созды. Бейне 6ip жутым су дэметкен жаЬан туздеп жандай. — Эйел басынмен кеш еде шылым боздактатканы н уят емес пе? Ен болмаса ан а т аса га тусейнс тары,— деп Kyfteyi басу айтканга токтар емес. — Кеш еде юм карап тур ? Сосын эйел шылым шек- песш дегенщ барып турран кертартпалык. Сеш н осы еркск-эйелдщ правосы элдекашан тенелгенш угынатын, мойындайтын кезщ ж е г п Fofi. — БэрекелдП Сен щ тендщ ж ен шд е п бар бьпгенщ осы екен Foft. — Енд1- калай? Б 1рдеце айтса, эйел басынмен деп боласын. Сонда эйелдер еркектерден кем бе? 197

— Кем деп келе ж аткан kim? Кайта артык. Еркек- терд|'к бьлмегенш эйел быгсш дейм1з. Солар уйретсш деГииз эд еп тш ктк — Койшы эрй Айтканында шындык жок. KoFa та- тиды. Сенше барлык ракатты ерлер керш, эйелдер со- пылык ж асасын дейсщ рой. Онын болмас. — ©зщ дырдай педагогсыц. Осы ауылда шылым ше- гет!н ею-уш эйел рана барсыцдар. Ж ур т не дейдь ceHi керген балалар не ютемек? Онымен шаруац бар ма?— Буран Эсем колын сьптедк Тутш д! талмай ж уткан ол ту- кылды тез тауысты. Каткыл кабагы сэл жадыраран- дай. Д ер ею л еу ушмен Kyfleyiiie эзьл айтты. — OiTreyip ceHiH шылым шегетш болраныннан шы- дап ж урмш рой. Эйтпесе анау Кэршен айткандай: «Шы­ лым сасыран катынныц насыпа калай жатам?» деп эл- декаш ан айрылысып кеткен болар едщ. — Енд1 негылдепсщ? Барлык азабына -resin келемш рой. Б улар узамай кемгпр-шалдын уйш е енгенде 6yriH осы уйге бэрЫ н бас косулары тшс екенш бшген Кэр­ шен де ешкайда шыкпай, ара-жецгесш кутш отыр екен. Кайнысын керген бойы Эсем эзш анткан болды. — С урбой дак та уйде екен рой. Кыздармен кыдыру- дан жалырып кеткен шырарсын? — Keuiipini3, бикеш, тойсты су л у женеше! «Сулу» деген сез куларынызга майдай жарады-ау деймш. Ажа- рыныз Kipin коя берд! рой.— Кэршен ж енгесшщ бетше эжуалай карады да, терде жамбастап жаткан жершен атып турды.— Ой, кенпрйиз, Ерагасы ! Косарыныздын KHiMiH 1луд! умытып барады екем. Кемектесешн. Эйтпе­ се, мэдениетй адам дардан ceric ап калармыз. Э сем Кэршенге сез ececin xci6eprici келмей ойланып турран. Кайнысы ага-ж енгесж щ плащтарын шш бола бергенде: — Карарым, сен су л у де, сумпайы де — 6api 6ip, аран турранда куты лу ж ок менен. М ейлi, жактырма- с а к — маран койыцды бактырма! — Ой, катты кетт1ц Foft,— дед1 Кэршен бет-аузы ке- ric тарта бастаган Эсемге ку.ймдей карап.— Ертец ку- далар келгенде устщ нен арыз тушрермш-ау бэлем! — Айтсаи айт. Шылым шегедк д ер ем . Эйелге тэн биязылык ж ок деп жамандамаксын рой. Мешп, меш осылан ecipreH ездерь Баскарманын кызы болып, енш м 198

бетчме карам ай ecTiM. Е ш и п ж ерде ж албактайты н ор- ным жок. _ Ак женеше-ай деймш. CeHi мукатып кайтейш. Неде болса агамыздын мандайына сызылдын рой. Bi- рак caFaii айтайын дегешм: осы мш ездерщш н 6opi езщ- HiH тулгана 6ipTYP^i конымсыз. Эдем! кш мге 6ip алаба- ж ак ecKi ж ам ау жапсыра салрандай... шын айтам, сен- бесек журттан сурашы, не дер екен. Осы кезде сырттан кэкур-шуюр ш аруада журген Ку- рымбай енш келе жатты. Онын кулагына Кэршеншн c o h fh сездер! анык шалынып едй — T inri 6ipa3 кылырын Э сем деген аты на д а уйлес- пейд1... Сосын Foft карттарды н да... — Эй, не шатып отырсын, акылын езщ е!— дед! эке- ci exi т!лшел! былрары белбеуш ш г ш к е !ле 6epin.— ©з катынынды ж енге ш акырарсын уакыты нда! Ж инакта- лын туге, конак келед!... Ек1 улы GKeciHiH кырыс кабарынан ыктап, жанары epKiHcyiH умыткандай момакан куйге ауысып едй Эсем ез б ш д т н ш е терд! ж енге келт!ргенс!п. к и е м мен uiafli кврпен!н о ж ер, б у ж ерш дурыстады. Д ен гелек ж атаган стол устш е турл1 тарам сыка толтырылранмен куткен конак 33ip ене коймады. Оны ю м деп cypayFa батпаран агайындылар тврден твмен!ректе малдас курган калпы ун аз отыр. Кейде ез ойларымен болып бастары темен тукшиып кетет!н де сиякты. — Ж ам ан ез уйше e3i конак деген осы ...— деп кур- cinfli Курымбай, exi улына алара карап. Буны тус!нген улкеи бал асы ушып турегеп эйел!не болы суга xeTKecin, терде турран кеш ш ктщ 6ipine ж антая бердь— KeMnip, a xeMnip! EcixTeH елулерд!н уст!ндег! cap тур а б э й б ш е енд!. Отарасыра суракты хезбен карап сауалын тосып тур. — Кешегщ сыйлы конакка коятындай ма? — Солай inuiFap. Экелген Кэршенж ан рой. Кэршен ж ауап орнына он колын xeTepin, бес сауса- гын тарбита ж азганда Курым бай ак xipe бастаран ка- лыд кабагы н кезше тен д1ре Tycin, унс!з калды. blMFa тусшгеш. Акырып ж 1бере ме екен деген бул жолы ейт- neni, ж е н и xypciHfli. Кэршен экеспшг мшезше риза не де болса. Арты к xeTin асыра с!лтемейд!-ау бул шалын. З эуде 6ip катты кей!генде устамсы здык жасайтыны бар. Баска кезде xiciHi унатса да, ж ек керсе д е ш ш д е . Ж ак- сы керген xicicm e бас урып жалпылдамайды. Ж ек кер- 199

генш алыска куып та тастамайды. TinTi езш е душпан- ды к жасарандармен де элi кунге бет Keprici3 болтан же- pi ж ок шырар. Сэлемi тузу ж уредк Мунын ондай Miiie3i арайындарра ун аган да емес. «Сенщ осынын не? Ж ау- лы кка — жаулы к. Д осты кка-достык емес пе?» деген- дерге: «К антесщ соны. Ш лместж тусш бестж шытар. Кешн сонысына e3i опынады» деп кояр едк Шынында Курымбайга душпандык жасатандардык Ke6i узамай кайта табысып KemipiM сурап та жататын. Byrmrici де сол мшездщ 6ipi болар деп топшыларан уй imi. О тагасы : «Эб1л д 1 maiiFa шакырдым. Камданындар» деген хабар салранда. ©йткеш бул 0бкпмен кептен кыр- бай едк «Курымбайдыц жасы пенсняра жеткен жок. Асырып жаздырран. Ж ум ы с Mep3iMi де толмайды, жал- ран документ алнан» деп ж огары га арыз жазганы улан бунык арайындары онымен бет Keprieia де болтан. B i- р ак К урымбай онымен шырыспады. Тек бетпе-бет кез- десуден тайсактап ж уретш ©бкчдщ езк Эйтпесе бул онымен ж ылыушырай ткп карысудан жалтарран емес. С а да ка, тойларда да 0 бкт бет1ме сорады дегендей будан сыррактап жу-peTin. Курымбай пенсняра шытып, соны катарларына этап откенде де бунын шакыртуын мансук етш, катыспай калган едк Сонда жанашырлары жамырасып: «Кайлан келсш, керетш 6eTi жок» дескенде бул ара тусулк Б 1реуден 6i- реуге тарап бул сез Эбкяге ж еткенде ол сырласына: «¥ят ж асарам екем, не icTepiMfli бшмей отырмын» д е г е т бар. Курымбай осынын боларын бкпген. Сондыктан оны кш эламаран да: «П ен деш ш г1 устап кеткен шырар. OFaH бола кермал сезге барып кайтем. TyciHiri бар адам рой» деп мырс еткен де койган. Содан 6epi керкпей журген- д к CaTi 6yrin базарда тустк Каржыларысы келген eKi- уш койын 9 бш сауд ага салып, делдалдык кызып жат- кан. Курымбайдык жакындап келген in де андамады. Б ул у с а к ж андыктардын аркасын снпап: — Эбеке, канш а сурайсын?— легенде барып бай- кады да абыржып калды. — Э , э-е. Куренем бе? Кой керек болса ала 6epuii, кешн келке жатармыз. — Сен 6epi шыкшы.— дед! бул кызме™ кой сатып ал у емес екешн ce3flipin. 0 бкл бутан саскалактай бер- ген. — Курене, езщ бкл, сабасан да колыннан алар адам жок,— деп туррыласынын алдына тустк BipaK былай 200

шыга Курымбай бугаи келген шаруасынык шетш сез- д;ргенде Эбьп оны жан сала орындаура сез бердь Коп- тен 6epri киюлжщ осымен ушыкталран. Барран сапарынан кЫ рмей оралган Эбьп бугш куда- ларынын сэлемш жетюзгенде Курымбай дшкеш куры- Fan жандай ecenripin калды. BipHapcere катты камыгып амалы таусылранда мурнын укалап, муртын ширата беретш. Бугш де сол эдетш кайталады. — Кешке шайра келий, асыкпай акы лдасалык,— деп самаркау турегеп кеткен. Енд1 Mine, дастаркан жасап KyTin отыррандары сол. — Келдь— деп осы кез сыбыр ете калган келипнщ yni cepriTTi ойынан буны. Эбьп бурыл тарткан муртын сипалап есштен созаландап арен енш келед1 екен. — Эй, сей ш не бэлсш у?— д ед 1 бул кабагын шытып. — Эруарыцнан cecnenin арен К1р д1м,— дед! ол боса- рада турып. Куткен конары торге озгасын, iiuiM-жем басталып кеткен. Курымбай 6ip-eid шыныаяк шай котер!лгес!н-ак квз1мен элденен1 !здедк Оны алдымен тус!иген Кэршен: —■ Bi3AiH шал сверх современный!— деп орнынан лезде турегеп, дастарканга бес жулдызды коньяк пен экес1 «кыпша бел» этап кеткен ремкшерд! келт!рдк — Эй, элг! «казтабанын» кайда?— деп кукк етт! Курымбай.— Кептен кездеспеген адамра бунымен жу- рындап отырамыз ба?— Кэршен «кыпша белдерд!» жи- нап алып, орнына буй1рлi ж алпак ыдыстарды койды. — Куреке, мен кептен койып ж ур ед!м,— деп Эбм1 тартыншактаран. — ByriH !шес!ц,— дед1 бул.— Айыбын бар. Кунэцд! осымен жуып тазартамын. Сосын nepiuiTe калпына ту- ceciH.— Б ул Курымбайдык эдеттег! ce3i. ImiMfliKTi салы- нып !шпегенмен журтты н пайымдауынша «Tepic кермей- тш» ол шарап бггкенге езшше ат койып алган Ktci. Ка- 3ip ауылдастары ак арак деудщ орнына Курымбайшы- лап «Акжарма» деп жатканы. Уш жулдызды коньякты «кунан кымыз» дейд!. А л мынау бесжулдыздысы. — BecTi кымызды аш!— д ед1 Курымбай K03i кул!м- дей калып. Дастаркан устшде кудалар жактын сау-сэлеметт!г1 сез ет!лген. Талабы аукымды екен. Есептеп кар аса б!р шаныракты туралатып кетердей. KniT киюге тш ст! адам- нык ез1 жиырма-отыз. Олардын алдына алтын ж узш салып, астына ат мшп'зу шарт етшген. «Ш уберектщ 8-4538 201

бшйпн ездерше калдырдык, эуел'1 атаран талабымызга токтасын» деп сэлем айткан. — Mine, KHiTl— дед! Кэршен тамсанып,— Окыган- токыгандары мол адамдар дейдиау... — Ж арайды, тьлмарсыма!— деп кабарын шытты екеср— б з щ эке болганда жен-жосык айтарсык. Ата- баба салтынан кайда кашып кутыламыз? Ертец журт кулед1, шырыннан коркып, куда шакырудан бас тарт- Кэршенн1ц ойында: «Ата-баба салты деп калыцмал- дан, эменгерлштен кутылмасак не болар едй Тозыгы жеткен салтты п е с т е коздатамыз?» деген д ау да тур- ран. BipaK экесшщ меселш кайтаррысы келмедь 0 6 i.n 6ip сездш шетш шырарды. — Киггке алран киiмнiн кун каразын жыртпандар. Шортбайдыц келшш айырып экету ce6e6i сондайдан басталран Foft... Ж агалы кшмдерд1 арзандаган дукен- нен сатып алран екен. Кыздыц арасына Шортбай ез1’ елшке юргенде суйекке салран кэстемд1 берген дей ме... K,a3ip ж урттан кулы к артылран ба? Соны бш п калыпты да... — Басты ce6e6i ол емес,— деп сезд1 белд! Кэршен екесш щ жаратпай караранына да токтамай.— Келш кек ипемен кектеу б!лмейтш кекбармак кершедк Оныц ус- TiHe куд а табакка салынран бастыц жары айырусыз ке- лш ть Келш келкт1ред! деп ойларан шырар, казан-аякка шал да араласпаган рой. — EHeci бар емес пе?— дед! Есен баранадан 6epi сезге 6ipiHiui араласып. — Енесшщ KQ3in акшел жапканына биыл екпшл жыл,— дед1 meujeci.— Байрус, кор болды рой, баярыда AKcyflpiK атанран-ак адам едй — «Шапашотым шапкан сайын дамиды» дегендей, уйреткен сайын Kepi кетш... Тортай ауданныц декейле- pin конакка шакырса, эйел! сойран койыныд басын итке лактырып... Шортекен бассыз табак тартура уялып тары КОЙ соймады ма? Эй, эуелде cyfieriHe сутпен сщбесе, тэрбие конбайтын керш ед! рой...—- деп Кэршен тары да сункылдап едь Курымбай бул жолы кенжесше меЙ1рле- не карады. «Кызым, саган айтам, келЫ м, сен тында!» дегеннщ Ke6i-ay» деген оймен жымиып отыр. 0 з келini- ш н бойынан да 6ipa3 MiH кергенмен казбаламайтын. «Мейл1, ездерше ж аксы болса» дейтш. Егер б1рдемедер болса, Шортбайдыц келiHine уксап: «Ш аласауатты шал- 202

дан акыл сураймыз ба, табактай дипломмен отырып?» десе, кара жерге -прьпей KipreHi емес пе? — Сол бастардын кепиетше ушырады ма, байгус бала барран жерше бес-алты айдан api баяндамай кай- тып келе беред! дейд1 рой. Атына заты сай, Балж ан де­ се дегендей еде..— деп кемшр узын сонар эн пм е бастап келе жатыр едк — Шортекен шанырарына сыймай кеткен адам кай- да барып онсын!— дед! Курымбай сезд1 белит. — Ж акында жетшпйсшен ажырасып келдь— деп Кэршен сыкылыктай кулд!.— Ж ездес1 айтып жур: «Бай- Fa жарыма» деп кеп KapFan ед!м, сонын кэрше ушыра­ ды деп. — Бэрекелдк деп тисе оксаткан екен! — 0 з жендерщд! тузендер. Ж ур тк а кулгенше,— деп кабагыи шытты Курымбай.— Эрк1мд1 келекелеп бос ыр- ж алактаганш а ертен кудаларга кандай курмет керсете- Mi3, кандай кш т киг1зем13 — соган акыл коссайшы! — Е, онын Heci киын? Барынды бересщ тары,— дед! Кэршен кескестеп.— Кызы кел!н болып отырган ша- цырактыц туралап калранын Keprici келмесе берген!не ездер! де канарат етер. — Иэ, сенше солай рой. — Енд! калай? Булар окуды жана 6iTipreH бозапай- лар. Диплом деп аталатын кос катырмадан бетен бай- лыгы жок. Ал ездерщ пенсиядары KeMnip-шалсывдар. Эл! уйленбеген мен! журт KipiciHeH шырысы кеп деп есептейдк Шыны да солай езк Курымбай жосыла тускен кенже баласынын сез!н !штей мойындаранмен сыртка сыр шашкан жок. Кайта баска 6ip ipiaiK намыс айтты. — Баярыдан 6epi ел азаматынын катарынан калма- ран Курымбай кудамыздан келдж дейд! олар ертен. Ар- тымызда кункерш боларлык талк аж ау калмаса да, ба- рымды конактын алдына коямын,— деп шеппмш уй iiui- не б!р-ак ecTipTTi. Бул 6ip бие мен eKi бузаулы сиырра да Tenin келе жаткан катердщ 6eflrici ед!. Егер каржы жары кинаса, шубатын m in такдай ж!бгпп отырран ш- генге де 6ip шойтым болар. Осы тужырымды Курымбай айтпаса да, отыррандар тугел сол калпы TyciHren. Дем- дер1н ш т е р т е тарта кыбырсыз калрандары да сондык- тан едь Эб!л тыныштыкты бузып сез бастады: —■ Сауынсыз калуга болмас. Казаны белект!н кай-

гысы белек деген бар гой, Куреке. Тугаи кудаларыцнан айыратын юм? Bipan керпене карай кеал-дагы. — Bip-eKi карамы сатарсын да... Малдыц сырты ток, imi бок. Каржы курап нс келшер дейсщ,— деп KeMnipi де сез кыстырды. — Енд1 маган кайт дейсщ? Ж ур т менщ бет1ме сога- ды кун сайын. «9 a i кунге куданды шакырмай жургепiи. кессе кан шыкпастыц e3icin-ay» деп. Ал менщ сактыкка койган акшам жок. Сандыкка тыккан алтыным жок. Енд1 6ip-ei<i карадан бетен каржы етер нем бар? Кэршен баганадан 6epi ага-женгесше эжуа-мыскыл- мен карап отырган. «Осыншалык a6irepre туарген еке- у щ гой» дегендей ед1 кезкарасы. Шыдай алмай кагытуга кешт1. — Э у, eni б1рдей педагогтар, акшаларыц кайда жи- наган? ЛАынау жан алкымга таялганда салмайсыцдар ма ортага? — Кызык-ай осы бала,— деп бурк ете калды Эссм.— Б1зде а к т а кайдан болады? — Е, сендер бала окыткандарын ymiH айлык ал- майсындар ма? Элде сендер елден ерек тепн енбек eTin жатсьщдар ма? А рак iiuneiiciimep, конак шакырмайсыи- дар, кемшр-шал бакпайсывдар. Тек ei<i бас емесшЫндер? С е зд 1 конып ауыскан тиын-тебенд! ертецнен бастап мы- на кысылып отырган улкендер1кн1н калтасына салыц- дар. Конак азд ерге де ортак, б1ле б 1лсендер. Кул бол- масан, бул бол деп сырт орай калгыларыц келе мс алде? Есен ездерше айтылган сынга шыдай алмай кыбы- жыктап KeTTi. ImKici келсе де шайын ерте догарып, e3i дастарканман meriHiri отырды. Алдына койылган iuiKi- л!кке де кол созбады. Ойында шатак басталмай турган- да жылыстап кетсек екен деген пигыл бар сиякты. Эб1л мен Курымбай шараптарын TyflicTipin алып койгасын Кэршен тагы т 1лмарсыды: — Ал, батыр, кожайын e3iHcin Foil. Кассада канша а к т а бар? — Кайдагы акша? Кекетесщ, а! — Батыр, аузынды ку шеппеи суртпе. Канша сом бар екенйпн жобасын б1лем1з гой айтпасан да. Эйел1ц мен eKeyiu 6i3Ai мылкау деп санансындар-ау дейм1н.— Кэршен ara-жецгесше ожуамен сынай карады. Осы са- пар да шыдап калар ма екен дегендей. — Ж ан а уй болган б 1зде кайдан акша болады?— 204

деп Эсем кйлйеп т аги ,— К удаларын сынар деймнйк. Ш акыра 6epinaep. Барларына риза гой олар. — 0 й, 6epiHiH ce3i. Сосын ж ам анат келсе б 1зден ау- лак дейандер рой. Ж ан а уй болган куйеу мен кыз, ар- тында кек тиын коры жок. Солай foA .. Токта, айна- лайын ак женеше! А нада алтыс Tic салдырам дедщ бе? Bip. Куларыда, мойиыца, колына алтын такпаксыи. Оньщ да акшасы дайын тур. Ею . Гарнитурра заказ бе- pin койдыцдар. Уш. Ендеше кемшде уш мын сом а к т а бар сендерде. Соны берсендер, артырын сурамай-ак кой- дым. — Мешн куйттай 6ip жылтыракка деп жинаран ти- ыпымды коре калган екенсщ.— Эсем куйып отырран шайын тастай 6epin скчкшш турегелдк— Ж енешемнщ туран KyHine деп e 3i эпермектен артык...— О л кез жа- сын сырып алып, ауыз уйге шыра бердк BipaK узаран жок. Алые кетпегеш быркылдаран уншен 61лiHin тур. Кэршен тары сейледк — Ой, бэрекелд1, 6epiciH-ay езщ! Неш ауа, маран 6iT- кен женгелердщ 6api азулы келетш эдеть BipaK 6ip Tayi- pi акылсыз емес. Ашулары тез кайтады. Еши маран 6api6ip агайыншылыкпен келiceniк деймш эшейж. Куш 6ipiKTipeiiiK. Осы ж олрыны шырарып салындаршы. С о ­ сын сендерден кек тиын сурасам атымды езге кой. Курымбай мен Эб1'л жастардын тартысын сырттай бакылап баранадан yHci3 отырран. Кэршеннщ утымды ce3i Эсем мен Есеннщ дщкесш куртканына кездер1 жеткесш, eKeyi д е сер пш п кеюлденейш дедь С езд 1 Э бж бастады. — Осы 6ip KniT-cniT дегеннщ Keperi ж ок-ак нэрсе. Ж астардын талабы дурыс. А та-баба дэстур! деп, бурын- рылардын жолы деп uirepi баскан аякты Kepi тартаты- нымыз бар. — Еши кайт дейсщ маран? Ж уртты н бэр! жаппай тастаса элдекашан-ак курып 6iTeTin эдет. Соны епд! мен бастауым керек пе? Курымбай атарымнан уя т емес пе? — Эрине сен ейте алмайсын. Не де болса кудала- рыннан кутылуын керек кой. Агайындарды шакыр, айт. Колынан келгеш кемек берер. К езекп дуние емес пе? Ертен олардын да осындай шаруасы болар,— деп акыл косты Эбик Сонымен 6yriHri кештщ мазмуны осымен тэмэмдал- гандай едй 205

К и1т детеншн ырым-жырымы кеп, шырраланы тау- сылмайтын нэрсе екеш Курымбайра бурыннан да мэ- Л1М-Д1. Алайда дэл мундай бас катырар шаруа деп эсте ойламапты. BipiH онтайласа, 6ipiH таба алмай эбден мазасы Kerri. Ж анашыр арайындарра да сауын айткан- дай ынгай таныткан. TyHFbiui улынын кайын журтын каб ак шыттырмай аттандыруды ниет кылранын сезд1- pin едк BipaK арайындар сез беруге мырзасынранмен, без беремге келгенде куррак уэдеден аса алмай, сыр- раксып Kerri. Совхоз орталырына соккан сайын К,урым- 6afiFa сэлем бергенс!п тершде жалжия жатып, адал дэмшен кур калмайтындардын б1разы бул <кудасын ша- кырамды» ауызра алралы зым-зия. Сонын 6ipi — Ши- кудыктары Данаш . ©3i мактаулы малшы болгандыктан депутаттыкка сайланып, орталыкка келгш тейтш . Б1рде сессия, 6ipfle аткару комитетшщ отырысы. Сонын бэ- р!нде де ара-женгеине сэлем берпш-ак едк Келген са­ йын машинасын булардын yfliHiH алдына кантарып, «ке- лш дерщнщ сэлемдемесЬ деп б1рде сэры май, (йрде кай­ мак екелетш. Ондайда жецгесп — KapaFHM-ay, 6i3fli 6ip аш отыррандай...— деп кынжылар едй К.ыска карай Данаш «сыбараларын» деп cofumhuh ет!нен де экелш тастайтын. Ж азда конак ке- л т мал сойылса да, 6ip Myiueci кун араламай буларра буйырушы ед|. Данаш кашанрысындай акжаркын куйде: — Мэлтай-шэлтайды койып, жаман кайныцнын экел- ген!нен бас тартпасайшы, женеше!— дей унга коюлан- та шырарып, терге кердендей барып ж амбастай кетер едп К,арк-карк к у л т , эзшдескенде ауыздыра сез бер- мейт1н. Сол Д анаш мшезше сырттай суйс!нген Курым- бай: — Б1здн1 тукымда мундай жорра бала бурын-сонды туран жок,— дер ед1 бар ниет!мен. — ©зшщ KeceMfliri мен керегендИ элэй-ау... деп Есен де 6ip тамсанар едй— Эттен, жасынан окып, жак- сыларра глескенде...— enairi 6ip ауданды денгелетш-ак журетш яилт! Мгае, сол Д анаш булар кудасын шакырмак болралы бул дуниеде бары-жоры белг1Ыз карасын батырды. Сов­ хоз орталырына талай сорып, жылтыр машинасынык жоны кылтылдап ж урсе де, буларды мулде умыткан- дай. Ш аруасын тындырады да, аулакпен орарытып, зым- 206

кайым жогалады. Алрашыпда Д анаш ты сыртынан ка- pin, «TycKi шайра келш калар» немесе «Там ак пккенше оралар, шаруадан колы босамай журген шырар» деп аландаумен болатын. Ж а с дегенмен Кэршен сум рой, ол б1рден-ак: — Енд1 Данаш туманды т у с в д е де каре алмассын. О л куданды шакырам дегел! жы лу сурайды деп зыр-зыр кашып журген ку емес пе?— деп еде Сонысы раска ай- налды. Ж1г1ттщ бул мшезше кендшкий келмеген К.у- рымбай рана. — Япырау, ештене бермесе де карасын керсетш, сэ- лем бермей ме?— деп куб!рлеп коятын. Ондай жылпос- тыкка кирысы жок. Кудаларынык келетш KyHi жакындаран карсавда Курымбай ки!т мэселесш тугел тэмэмдауга жакын кал- ды. Шрл1-жарым караны сатып-суып карж ы лаган. Сол каржы да Tnieri орнына жумсалып бггуге айналып едк Кымызга карк кылып турган бие де Эбш дщ шарбагы- на байланып, телемш щ баралы караздары таусыла келген. Ертен-бугш конак кабылдайтын уй абыр-сабыр. Арак-шарап, кэрбат сусындар мен эртурл1 басыткылар- ра ас уй толы. Жалрыз шгеннщ шубаты да коры сар- кылмаган калпы сыйлы конактарра сакталган. Бул бе- рекеш керген сайын Курымбай вз дастарканынын ырыс- Heci6eciHe к е ц Ы едэу1р торайрандай. Ойына кейде астамшылык та тусед ь «Жыланды уш кессе де, кеартке- дей каукары бар» деп казак бекер айтпаран-ау.. Осыдан бес-алты жыл бурын 6ip ферманын тунырын урлеп iuiin, ж ас-кэркш е ce3iH тындаткан Курымбайды пенсияра шыккалы ж урт курып калгандай керсе де, жаксылар- мен жарасып, ткт1лермен таласып еткен сабазыннын кимылы рой бул! Кэдел1 затынын 6api тугел, iuiepi ал- дында, iuinereHi артында. Эрине, мундай тэрбиел1 кол- дын сый-сияпатын керген кудалары ертен Курымбай- дын азаматтырына дэн риза болып, кызметш дабыра ете бармак ауылдарына. Gcipece келшшщ агалары ку- дасыныц ecKime де жанаша да салтка ж е т ж т ш там- сана энпме eTepi аян. Мейл1, солай болганы д а жен гой. Баярыдан 6epi азаматтар катарынан кыл ел1 кал- маран К.урымбайдыц кандай адам екенш кереш бэлем олар! Бэршен де Эсемнщ улкен арасы келсе екен осы жолы. «0 3 i сол ауданныц б е л г ш белдх кызметкершщ 6ipi болумен катар KiciMciHin тумсырын кетерген, кере- нау неме екен» дегенд! де ecrireHi бар. Баярыда KiM 207

болтаны маган дэр! ме, пснсията шыккан шал гой деп дурыс сейлеспен кор етсс, онысын керермш. Эй, тэуекел, бул Курымбай не корлыкка кенбеген. Не суркияны кер- меген. Бая гыда алдынан тортай кесе ушпатан Байжол- дын да кукайына тетеп берген. К епш ш к сыртынан «Шу- бар afiFbip» этап кеткен бул зымияннын осынын кыр соцына тускен жайы бар-ды. Орнынан катып тастауга шаруашылытыпан мiм таппай, олай-булай еткенде кыр- гнкабактанса да, катты-кайырымта бармай, амалсыз мысы куритын. Сол каИарлы бастытыныц машпнасы кой сутарылып ж аткан таскудык басына токтаганда аб- дырай жеткен шопан: .— Ойбай, Куреке, тез тур! Байымыз кеп калды,— деп капылтан. Ж ан а шай устж де: «Кунд!з арак imy — кыл- мыс» деп татып алматаны кандай абырой болтан! Эйт- песе накактан Kyiiin кетер ж ер1 дал осы ара екен. Байжол батыныштыларынын бепек сезш е шарасыз кайырылгандык танытты. Шопан отауына бас сукпай етсе артына сез epepiH де тусшдк Курдастары кегнннен Курымбайды «Ш убар айгырды да жемге караткан»деп оз|'лдейтйи де содан кейпн foii. Не керек, шаруашылык баскаруга жары гумырын сарп еткен бул талай кнкар басшымен де эй-шэйс!з icTece бш п т н ау. Kefl6ip эпер- бакан э д еп а з басшыныц орынсыз одыранын да бастан кешкен. Сонын 6api кызмет бабында кезжкеннен бе, сол жылдары осылардын 6api TinTi жарасымды да сиякты кершетш. Осы куш « а з -б 1збен» сызылган сыпайы бас- шыны кергенде к е н т кенш!мей калатыны да сол себеп- тен болса керек. Ондайда колын 6ip cumin, «баягыша шубарайгыршыламаган сои» дер ед1. ...Курымбай курений. Сонын 6api кеп-кеше едн О т т бараткан дэурен деген осы. Осыдан он шакты жыл ша- масы бурын e3i де ж асан. балалары TinTi uihkui бола- тын. Сол караснрактар уйленш, куда шакырармын де­ ген пирыл кiмнiн есше KipreH ол кунде? Енд1 Mine, 6ip кунпдей болмай... Курымбай тагы да курсш дг Д эл осы сэтте сырттан эйел1 Kipin келе жатты. Ж ешмен K03in суртш , мырсылдап екси калыпты. Курымбай оган та- ныркай карады. — Иэ, не болып калды? — Ж орга баланыц уш ндеп каината...— дед! ол тун- ш ьт а сыбырлап,— 6yrin тунде... журш KeTinTi. Байгус, ауырман-сыркамай... 208

— Кайда KeTiirn?— д ед 1 бул кемш рш щ сезш е мэн бермей. — Кайда болушы ед1! HTi ж ок ауылра...— деп коре ете калды ол. — A, ah, нерыл дейсщ? — Д егеш сол — жаназасына шакырып жатыр... Курымбай к ак бастан 6ipey салып ж 1бергендей есен- ripin калды. О дуниеге аттанран бейне Д анаш тын экес! емес, е з 1 сиякты. Басы мен-зен. Санасы ештене кабыл- дамай 6ipa3 отырды. Сэлден кейш eciH жинап езш е-ез1 келгенде шошына караган эйел! тур екен жанында. — А л, келж ж !берш т1, бармаймыз ба? К азактын торкалы той, топыракты ел!м уетж де екпе айтуы салт- та жок. Онын ycTiHe катар ескен тек курбын, тум ан — Иэ, Ж урымбайдын тен курбы exeni де, тума екеш де рас. Бары-жоры аралары eKi ж ас. Бариланы кагыт- канда «К урдас келш» дейтш жарыктык- Eneyi согыска да 6ipre алынган. Елге оралуы да сорыстын cohfh жы- лыныц кысы. Айырмасы-Курымбай сол колдын 6ip-eKi барматын жулдырып, ок тиген кары шорланып 6iTKeH калпында, ал Курымбай он ж ак ж ш н ппгш KecTipin, агаш аякпен оралды. Кейш нарашы-жненд1лер бул еке- yiH «BipiHfli-6ipiH атып жаракаттаран кусындар» деп талай рет эзи1дегендер1 осы ж ердщ журтына тугел аян. Ж ас эйелдер жагы Журымбайды «агашаяк кайнара» десе, Курымбайды «Tepic кол кайнара» атайтыны куш кеше едк EceHripin калган Курымбай еши-еш» рана тэубасы- на келгендей: «Байгус-ау, ез ажалынан елгеннщ де ар- маны бар ма екен?» дегеши еткен сорыста FOft талай айттык, енд1 несше eciM шыгады? деп ойлады да, тез — А л, бэй бш е, оран ещй не апарамыз? Конак ку- тш отырранда мынау тосын соккы болды рой,— деп аб- дыраган тур байкатты. EciHe кудаларра KHiTKe алран кшмдер тускен. KeMnipi куншлдедп — Анада елштен алган бастон кэстемд! коспа деп кудайдын зарын кылып ед1м... Айттым ырымга ж аман деп. Сен ез дегенщ болмаса адам баласынын айтканы- на кенермкщ! — Ж э, токтат, кайдагыны быксытпай! Мен Kafl6ip жетккеннен айтты дейсщ. Каржысы кургырдын тап- ш ы лы ры 6api. Эйтпесе суйекке салган кшмд! кудаларра ки1тке салып меш б 1рдеме какты дейм1сщ. Енд1гэр1 ау- 209

зыннан шыгарушы болма! Экел соны. Сосын анау Шортбайдан келгенд1 де... мешнше сол да сау нэрсе емес. 9 ne6ip кымбат кейлектер де бар еди эркайсысы эр тараптан... Соларды да калдырмашы. Маркумнык opyaFbi риза болсын! 0 м1рде мрымга сенбесем де, осы жолы копитiw аландай 6epin еди Ит биип пе мундай боларын... •— Оныц бэр i кымбат буйымдар емес пе?— деп эйе- Л1 ш тарлы к ж асагандай едй Курымбай кенбедй — Экел бэрш. Кымбат болса кайтем1з. Журекеннщ ыкласынан садара ед1 рой сол iuiiimi урайынныи мул- кП— дегенде ыстык ж ас жоталы тумсырынык сайын куалай барып, neri аркылы тырс-тырс тамды. Амал жок, айтылран нэрсенщ 6api Курымбайдын алдына тасталып кереует жапкыра мукият оралып бу- ылган. ©здерше арналып кымбатына сатып алынран уши шайы, багалы кэмпиттер де осында TycTi. Ойда ж окта кайрылы болган Курымбай орнынан тэлНректей турып, тыска беттегенде ei<i улы б 1рдей уйге Kipin едй Олар да каза жайлы хабарланып, эке-шешеге жеткен бойы болатын. 1штершде куда шакыру камына улес коспады деген кыжылы бар бул eaeyi peTi келсе ул- кендерд1 ж аназага ж1бермей калу пирылында келген. Оран y.iripe алмагандарын эке-шешесшщ кимылыман танып, токайрап калды. Буылран нэрсенщ TinTi ком ак­ ты екешн коргенде Кэршеннщ iuii удай ашыран. «Бай- рус-ау, кеп-кеше арайыншылыгын умыткан адамга сон- шалык шабылып-шашылраны ненщ акысы?!» деп, сол ойын эке-шешесше айта жаздаран. Улдарынын ой-ni- KipiH кабактарынан танып уйренген Курымбай бул еке- уш щ кимылдарын унатпай тыжырып калды. — Ж ур уге камдаидыцдар ма?— деп ыцрайына кеш- кен Кэршеннщ карылезд!гше де TyciH жылытпады. — Неге уймелейснрдер сонша дым кермегендей! Ке- зект1 дуние. Ертек 6apiMi3 де кетем1з осылай. Мал-му- лщ ездерще калар элй— деп жекш ж 1бердй— Шырар ана ш убатты, не ypnnin карайсын маран, меш бугш кергендей! — Кудаларын ергек келмек екен,— дед1 улкен улы даусын акырын шырарып.— Коры саркылып... — Келсе кайтем? Кайтыс болтан адамымды комбе дейм1сщ маран?— Курымбай Есенге ажырая карады.— Коры саркылады деуш... бейне шубат шгеннен емес osi- нен шыгатындай! 210

Тумыеында басына мундай ауыртпалык Tycin хер- меген Д анаш axeci кенет дайтыс болранга тебесшен жай тускендей ecew ipin халып едх Bip кунде, 6ip са- ратта дара аспан дапылып устш е дулагандай. Енд1г1 TipjiiriHiii мэн! жодтай эсерде болран. Табигаты нда бор- xeM ix босалан ж М т езш щ араттыдтарын д а б 1рден жш- ке т!зе ойлап, арайындардан да алдын ала кудер y3in дойран. Сол байламына дарама-дайш ы сорып, хайры- сынын устш е Курымбай ж етш келгенде эбден eci шы- рып neTTi. Беталды exipin, артынан датынш а сынсып жылады. Курымбай эуелгще дапыда арыздаспай кет- кен туррыласынын xyftiriHe шыдас бермей эйелдер да- уы с салранда кэд1мпдей босап ед!. Bip мезет дорсыл- дап дорлана е д е т отырран Данаш ты кергенде жыны дозып кереген!д басындары ceri3 ермеш жулып алып, д ад бастан асылдыра тартып-тартып ж1берд1. — в й , ананды... дор туран бейбад! Ж урекем нщ эруа- рынан садара кетк1р,— деп З1рк1лдегенде Д ан аш тыс- да атып шыдты. Содан кей!н де Курымбайдын ашуы басылмады. — Катыира тартуын нэс1л с1з иттш. Ж уредем е уд- сасайшы 6ip мшез:', 6ip мушес! ез тудан неменщ. — Е, Куреке, дайтес!ц? Ka3ipri жастар не диындыд керд1 дейсщ. Баягы сендерше от пен одты кешш вткен жод. Ал балыд аузыма сал балыд дой булар... сенщ хелгенще дуанраны... мунын шадданы-дары,— деп шал- дар жары деукеулегенде де жылы шырай танытпай: — Ж ауды д бес т а н к к 1н ертеп, сонында аярын од дырдып здетденде де есшен танбаран ед1 дайран ер! Э хеге тартып ул туран ба?— деп е к Ы п т унмен тары да Ж урымбайды есде алды. Осы эдг1менщ басталуы мун еден. Ш алдар 6ipineH- 6ipi шп-дарып Журымбай туралы сезд1 е р б т п эхегп. Bipi мардумныд ацралдырын, ер м ш ездш гш айта бас- таса, 6ipi мырзалырын, арайынра дайырымы молдырын, донаджайлырын жалгай ж енелдь OflTeyip неше тур л 1 жадсылыдтыд бэр! соныд атарына жамалып жатыр. Кызынып алран б!реу оныц е л 1д ж енелтудег! тапдыр- лы ры н, ecxiiue д ад едаум егп ж ет!х бьлетшд!гш тамсана шерт!п кегп. — .Мардум судрыла е д 1 рой... «0 г 1зге TVFaii дун бу- sayFa да туар» деп отырушы ед1-ау жарыдтыд. Сонда 2П

артында айта калгандай свз болсын деген! ме, элде ез1 кайтыс болганда арайындар кызметшен аянбасын де- reni ме... — Нарыз эулие е д 1Foft маркум. — Осы замаииыц эул и еа десе болар,— десш, шал- дар кункйпге басты. — К арасина кандай мал сойылды екен? — Tafteri3 деп жаткан. Адам квп жпналыпты. Же* TCTin болар. Бул ж уртта дауа жок. Алатын, шпп-жей* Tin жерге келгенде... кайрылы, каралы деп карамайды гой туге. Анада ди ректордын, lueuieci вЛгендё естш ка- ракурым болып ед1. Содан соцры 6ip мол жиналып отыр* Faiibi. Беремш десе, бул шалдын да аукаты бар FOft... 6iMiri анау Курекепде болар. A'luiia жаман неме не 6i- лед1 дейсщ. — KniM жагы калай екен? Маркум акырет сапары- на ж аяу аттанбай ат MiHin кеткеш де жен foA... — KniMi ж е т к ш к п сиякты. К елж жарын б)лмед1к. Ал, енд1 соларды атап-атап шыгарранньщ езшдс мол- дашылык жасайтын деш дурыс Kici табылар ма екен?—• дед1 6ipey кумэнданып. — Е, неге табылмасын. BeriiiiTi кайтесщ? — Эй, сол сумелектщ e3i мусылманша б1рдеме б 1ле ме екен? — Соцры eKi-уш жылдан 6epi бмгсш-бйшесш елin* Tin ж аназасын сол шырарып келед1. — Тумар молда елгел1 бунын бары жанып тур Fofi,— дед|' 6ipey тосыннап. Талас-тарты с эцг1ме одап api дс токталар болмага- сын ж эне мына торышар топастардын ой epiciiiiK си- кын таныган Курымбай орнынан турды. EpTeiiri кун1 жер куйгендей есек-аянга калм ау yuiiH камданбак ой- мен сершле кетсркпген. Сол кезде шалдардын 6ipi бу* мы icUipTTi. — Ж урекем маркум атак-текЫз адам емес. Каде- кауметш щ 6opi де ескерш сш!— деп тапсырды элгк Те- ri отыррандар орталарынан сез б1лед1, айта алады деп соны жумсаран сиякты. Курымбай э л гМ жумсаран жолгер пысыктыц KiM eKenin биче кеткелг бурылранда жиналган адамдардык 6ipa3u ез алдына топ курап, карта ойнаура Kipicin кеткенш андады. «Иэ, «кара еш- icire жан кайгы, касапш ы га мал кайры» деген осы-ау» деп ойлараи бул ж урттан туюлгендей тез сырт ай* иалды... 212

Курымбайдын камшысы ем болрандай, Данаш iuapyaFa кулшына Kipicin кеткен екен. Ымдап былай шыгарып экегп. — Суйекке салынатын кшмш тугендеп экелдш ,— д ед1 бул,— Же™ мушесше же™ кшм. E»ai астына мше- Tin келж керек. Данаш ештене айта алмай кумьлжш калды. «влген Kicire келж т1н не каже™ бар?» дегенд! айткалы октал- са да, бата алмады. Зйтсе де «экемнщ эруагы риза бол- сын» деп 6ip малды ж эне атай коймады. Мандайы тыр- жнып, кэд!мпдей куйзелш, бар тагщаны: — Мотоцикль болмаса,— деп кунюлдеп едк Курым- бай квз1 еж1рейе ытырына карады. — Атын кайда жытырып едщ, ж уз1 жасырынбай жатып? — Бар Fofl. К,уреке-ау, ертен ж е™ п, кыркы, жуз1 жылы дейм1'з. Басын карайтып, кулпы тас coFa калсак тары шырын...— деп шубырта женелдь — Жарайды, жарайды. Tipi адамсын, мезгш нде ке- рерсщ. Нагыз сыналатын KyHiH 6yriH. Осы жолы аянып калма. Д анаш бугаи карсы ештене айта алмады. BipaK ай- тар c63i ш т е сайрап турган. «Байгус-ау, осы жолы аянбаганда влген адамньщ жолына колындапянын бэ- piH шашканнан e a i эр уакка кандай пайда? Б ул ж урт адал дом in болса iuim-жеп ж енш е кетедй Кемдшун кы лжактап, кайпллы уйдщ TepiH тапаганра мэз шетжен. ©сек-аянын ep6iTin, ел1 эруакты теб1ренткеннен бвтен не бтредЬ. — Мен бэрж де TyciHeM,— дед! Курымбай кез' Кы­ зыл тамырлана карап.— Шашылраннын, халыкка шу- лен таратканнын маркумра ешкандай пайдасы жорын да бьпем. Bipan езщ ойлашы, ж урттан ала-беле кайда барамыз? Б 1зден бвтен 6ipey бастады ма ж анаш а 6ip салтты? Ж ок. Ертен ел куледй «Tipicinae катардын азаматы болтан Журымбайды акырет сапарына тонап аттандырды» деп. Е с к ш к екенж, осы салтты н ел1 ту- п л Tipire де пайда бермесш бшгенмен... 6i3 бас тарта алмасак керек... Сол суреноздж ™ бастаушы атанрым келмейдй Солай, шырагым, барымен базар жасалык! Адамра влгенде 6ip той, туранда 6ip той бар деген.— Осымен свзд!н алды-арты кесш п, байлам жасалган-ды. Курымбай елж жвиелту камына канша кушж сарп еткенмен, журттын пыш-пышы мен жыбыр-сыбырынан 213

кутылмасын да сезген ед!. BipaK маркумньщ жамбасы жерге тнер-тиместен ашык айып тагылып, e3in кустэ- налар деп ойламапты. Оны 6ip сэтке рана кшз уй сыр- тына куйрырын басканда естйи. — Ж урекем маркум ен, болмаса ж ет1м кемшр кур- лы да болмараны-ау... Знеугунi Сэбила кемшр кайт- Канда садакасына бес сомнан акша туй ш п едь Мына- лар Timi к,аб1рдщ басындагыларга да уш сомнан асыр- мапты рой,— дед1 6ip эйел дауыс. — Акшасын койшы. Курымбай ерлеген екен. Ага- йыннан аянып калмапты. Дэреттеуш е катыскандардын б о р т е жана кшм 6epri3in... — Кудалары келед1 деп кштке арнараны кершедк— деп б!реу мурнынан кункйчдедь — Иэ, Ж1г!ттер, ел Ь Д р ш н азыры дегендей... эйте- yip амалын тауып алудыц есебьдары,— деп 6ipey пара- зы ун катып KypciHin едк Сол eici арада коралана отыр- гандардыц долдарына су куятын жйчт те ж е гп жалам* дап. Д астаркан жайылып, дайыи аска жабылран журт- тын yHi де шыкты. Курымбайдьщ билiriMeii садакага жиналрандардын. ш етш дерш е арак-шарап та куйыл- раи болатын. Буны кейб1реу селекет санаса да, микшк* Ti Tepic кермейтшдер куню'л шыгарып, карсы шыкты. — Э у, онда турран не бар? Молданын e3i де: « 6 ai — TipiHiH азьты» деп куты вдап отыр емес пе? Маркумнын ецбепн 6ip соган жем кылранша, Ka6ipiH казган ж 1- riTTepre арак-шарап куйып, сауабын алындар. Баяры- да шарапты «жешстчк nopi» деп, пайрамбардын e3i де ш к е н дейд1 рой. — Д ур ы с айтасын! Бул женшде куранда да eni жерде еске алынатын керш едк BipiHAe: «арак-шарап ш к е н ж аксы, ол KeniaiHAi кетередк адамды бауырмал- ды кка, ж омартыкка бастайды» делшген екен. Bipiiwe: «орк1м элш е карай iuiciH. KenipiK ата ш кен астыц 6opi «MOKipy» депть «Мзшру» арам деген eKeniii ездерщ 6i- лесщ дер,— деп 6ip ж т т ез ninipiH езеурей дэлелдедй — Ж арайды, енд1 койшы. Сешн. айтканыц дурыс! YueMi жабыра бергенше, 6ip мезпл сейтш уайымды умыткан да жен. — Э у, ж арандар, мусылманшылырымыз кайда?— дегеи б 1реудщ yHi к ар л ьта шырып едй Оны журттыц арзан бездей дар eTin жыртылган кулккм кемш Kerri. С а д а к а устш де осындан opi-copi сездер сейленген- мен, ж урт тамактан да, арактан да бас тарткан жок. 214

Курымбай acipcce Ka6ip казып. ауыр жумыс тындырган ж 1г1ттерге аракты басынкырап ж 1бергсн едк Енд| со- лардын KcflCipi кэд||ш дей кызып, взара кызыл енеш айтыска тусе калыпты. — Жалпы Журекен маркумга жетстш адам жок. Онын жомарттыгыиа бул ауылда ш ак келер е и ш м эл1 тумаран,— дед1 6ip дауы с езеленш — Ж урекеинщ ка сында мына сендер де KiciMcinin ж ур с1цдер-ау, э? 0 л 1 арыстаннан Tipi мысык дегендей... — Эл1 кунге оган жетер адам тум аса, сен тугызар- сыц анау ешм-емер снякты катыныннан... — Эй, тарт тЫцдП К вмей1нмеи коса суырып алар- мын. Bip-cKi epeMKi арак 1шсец ceniH эдетщ -ау... ауыз- дыкпен алысатын. Сен м м , мен KiM? Мен кекснмш! Еш- KicMcp д еу in кара б 1здщ катынды. 0 3 iiiiKi 6ip ж урттан озган сулу снякты. .. Оспадарсыз неменщ! — Бар, бар, сорпа акел. Ceniu iiuiimi жарып барат- кан негылран билГк? Кызмет ж асаган ж 1г1ттер сорпа iuiciH. — Мен Ж урекемд1 мактауым керек. Сонин эруагы риза болса борi орнында. Д анаш та снырын багып же- iiine журедЕ Курымбай да... — Эй, койшы, квке! Акы твлей1к. Курымбай деп сен нсмене? Оны да е л л р е алмай отырмысын?! Кермал дауы с шыкканра Курымбай асыга ж етш ед1. Алгаш жуткандары аш взскке тускен ж !г!ттерд!н 6ipa- зы бураландап калган екен. Булардыц дауыстарын ес- т!п Э б 1л до келдЕ — 1ш кШ п туспег!рд!н еид! осындайы бар Foft,— деп кынжылды ол. Вагана Курымбайдын ж уртка ар ак бе- pyine карсы болгандардын 6ipi осы ед1. — IuiciH. Соны ж утпаганда да к ел кгп рт жургенЕ м!з жок. Т у б т д е 6ip елетш болгасын, калай елдщ не 6api6ip. — Иэ,— деп KypciHAi Э б 1л,— кайтем1э, т у б 1нде еле- м!з екен деп, кулэйлан болар жаАым жок. А р а к 6epin м актау алмассын. Енд! бермей-ак кой. 1ШКС1П бар, imnereiii бар ж урт садака eTi жел!нге- с 1н ыдырай бастады. Курымбай 0 б 1лд1 срт!п шаллардын устш е мрдЕ Бул ар да т 1стер1н шукылап, кейб1р1 насы- бпй атып, Kefl6ipi шылым inerin, тыска шыруга асырып отыр екен. 0ртурл1 сы лтау антып, тайып турм ак пи- гылдары байкалады — Ал, агайын, кызмегтсрщ алладан кайтсын,— де­ 215

д 1 бул сауал тосып отырган ж уртка.— Б1лмест1пм1з болса cere жамандамассыздар. — 0yefli куран окылсын,— дед1 отыргандардын 6ipi. Мусылманшаны жасында тым-Tayip уйренген Э б1л молдасымактын макамына Кулагин тосты да, туннйп калды. Какала-шашала, араб сездерш acuFuc тепеген бул дугадан журт ештеке укпаса да, эйтеу1р мшдетте- piHen кутылгандарына мэз. — Э , жасаган, аж алга сабыр ет, садакасын кабыл ет! Эумин! — БэрекелдП— д ед1 Э б м де eni ушты унмен. Ж урт жапатармагай кетерййп a6irepre TycTi де калды. К азак салты бойынша осы кезде маркумга тагы да ж октау айтылуга THic едь BipaK Курымбай бул туралы эйелдерге ештене демеген. Сондыктан енд1 дауыс салар адам болар деп кутпеген де. Сол мезет б 1рден эуелеп кетершген зарлы ун журтты скгтдей тындырды. Дауыс екеу ме, ушеу ме, эйтеунр жнч бш нбей эдем1 ерш п шыгады. Бул eKcyri мен зар-наласы мол, запырандай ащы уайымы бар эн болатын. Ж асында талай ecTireni бар. Айтушылар «Сокыр кыздык э т » деп салушы ель Э б 1л мен Курымбай шыдай алмай кездерш шыласып, иыктары селкклдеп Kerri. Уздж-создык шырып бара жат- кап шалдар тобынан 6ipey cyflcine ун катып: — Ай, айналайын Эселжан! Yniii кандай эсерл1 ед! caii-cyfteKTi балкыткан. Эсемжан да ecTi тентек екен гой. Карашы, е кеу Ы к уш косыла калуын! Маркум ар- тында сендердей жоктаушысы барын бш п , орнынан 6ip аунап жататын болды-ау...— деген. Бул ун Курым- байды ж алт каратты. «Япырау, бугшдшке 6ip эсем саз* ды ж октау жуйкеге тиш, журтты кеп еплтш едк Сонда бул шынымен-ак Журымбайдын кслini мен б 1здш ке- лшш'к yni болганы ма?» Ол ж октау естклген белмешк eciriHeii Караганда Эсел мен Эсем т 1зе коса отырып, дауы с салып жатыр екен. Курымбайдын ж уреп жылып коя бердк — Б уп н п енбектш ен улкеш Эсел келш дш !— дед! ол жанагы жоктаудын саздылыгыпа суйс1нген райынан кайта алмай.— Маркум e 3i де арыстай азамат едк 0.aiM артынан тап бугншдей ж октау айтылганын б1раздан 6epi Kepin те ecTin турганым. AlaFan 6ip астамшылыкой келедгау: осындай жоктаушын барда елгенше екшуге болмайды екен деген. Курымбай буган ештене деп сауал кайырман, ала* 216

pa 6ip карады да койды. BipaK к е н ш туспепр Э б и ш н осы п ш р ш е токтап калгандай. Келппн аса 6ip риза- лыкпен еске ала берди Ж урымбайдыц ж е т ш 6epin ©TiciMeii Курым бай ку- даларын кол кусыра карсы алып едг Бурын хабар са- лып Ti3iM ж1бергендег1дей емес келуиплер саны аз екен. Кыздын TyFan ш еш еа мен ара-ж ен геа, тары 6ip-eKi ку- даш алар мен кыз, бозбала керш едк Cipo ездер 1 келер карсанда буларды ц ауыр кайрыра уш ырауы себепт1 ме, канш а жадыратайыи деп сауы кка шакырранмен, конак- тар 6ip TOFa кешлден аспады. К удалармен 6ipre Э б 1л, Д ан аш , Эселдер де болган. С алт бойынша эр турл1 киiTTep аталып, эрюмнщ сыба- расындай Kepiurca буыншак-туйшшектер конактардыц алдына койылды. — Барымен базар етш жатканымыз, кударн. Сеге жамандамассыздар,— деп сез тастады. Улкен кударн елуге жан,а жеткен Kepiicri б э й б ш е екен, кудандалы ауылда отыррандыктан ба, жер ойыл- рандай орныкты коршедк Алып келген буыншактарын экелд1рш, ж ур т алдында шеилчрген ол да жаралы ки- 1мдерд! атап-атап ул еспр ш шыкты. Осыныц бэр in кез алдында еткерш отырран Кэршен мыскылмен жымнып: — Ж ары кты к казарым-ай, тауар алмастырура ше- берсщ -ау,— деп калды. Энеем ж алт бере ала кезбен Караганда отыррандар ш ш д е мырсылдап кулгендер де байкалып еде — Буларра кулк1 кершгенмен...— дед! кербез куда- fh кабарын i<epin.— Б 1зге осыдан унамды, осыдан ж а- расымды не бар?! Кудаларра бардык, алдык, аралас- ты к дейм13 ертец. — Иэ,— д ед1 Э б 1л квсемд!к танытып.— Салт, эдет- рурып дейм!з рой. Мыналар,— деп Кэршенд! нускады neriMen,— не ктесе де epiKTi ертец, б !ш к вздерш е кал- ганда. Сонымен жарты жылра созылран куд а шакыру, кн- iT кнг1зу дурбелец1 осылайша тыншу тапкан. Курым- бай мен Э б м отагасы лар ертецше K yp^erri конакта- рын ж урт кез!нше кимай кош тасу уетш де шырарып сал- ды. Ойларында конактардыц квш'лin риза еттш деген токмеймсумен 6ipre «мез1 етш ж уйке тоздырран 6ip мшдеттен кутылдык-ау» деген ш ум раналы к та бар едй.,

Ж Ы Л Ц Ы M IHE3 Таи алдында кагы.пран есштщ сартылынап оянран Д эул ет шал он жагына аунап TycTi де, бозамыктанып келе жаткан терезеге кез салган куШ сэл жатты. EciK кайыра кагылранда барып Kapi суйектерш сыкырлата турды орнынан. Ауыз уйдщ eciriHe тура караран терезе жапкышын ептеп ысырып, сыртта турган адам сулба- сын керд! де, ершшек Kapi мысыкша жымсия барып орныма кайта кисайды. EciK дуркш-дуркш нарыла тусть — Эй, кемп1р! — Кудай-ай, не дейд1? Ой, бел1м! — Белщ курысын! — Сусын дейсщ бе? — Ой, акымак куларын ксрен болды ма? Аш ана eciKTi, 6ipey карып тур. I — Кудай-ай, мезгилЫз уакытта нерылран адам? Бе- ', л 1м козралтпай ж атса. Кудай да кермейд! осы шалды. Ж апын 6ipey алатындай кердщ бе, ез1 аша салса... Кемшр наранрыда сипаланып маснпн кид1, сосын кармалап KcGicin 1здеуге KipicTi. — A y , акымак, алдымен шамды жаксаншы! — Кудай-ай, сонысы бар ма е д 1?— KeMnip электрд! ж ар к етюзд1 де:— Акшаны кеп тартады деп жылана- сын да отырасын. Дуииянын тубш е жететшдей,— деп кунк1‘лдей журш , тыска беттедй Эуел) «бу к1м, эй?» деген дауы с естш п , ыцыранып eciK ашылды. «Эже, эжеке!» деген жуан дауыстан кейш: — Кулыным-ай, Аманкелд!мкщ ? Ой, жалрызым! Ж алрыздан калган туягым! — Атамнын деш сау ма? — Ж атыр рой, кудай алар дейсщ бе, б!з сиякты какбастарды. OFan да Tayip адам керек шыгар,— дед! кемп!р peniuiTi унмен.— Енд1 nenan турсын шешшсей- iui. К ун калай екен? Ж ер тоназиын деп пе? Ойыл жу- pin кеткен ж ок шыгар? — М уз бетшде кызыл су бар. Осылай epice apici eni-уш кунмен калмай кар ер in бггер. — Карашыктарымнын д е т са у ма? Турашты кол- ра алайык десем, келшнен бата алмай, api мынау жо- лата ма... экесшен кайыр кермегенде деп... Из, келшнщ аяры ауыр деп естщш. Аманкелд1 мщг!рлеп калды. KeMnip туб 1рш1ктей бер- reHcin:

— Э ж е , мен келЬинмсп 6ip жола ажырасып кслш оты рм ы н,— деп салды — Аж ы расканы ка л ай ? Б асе, елен-аланнан нсгып ж ур десем — С ол ай . Туэ-дэм1м1э ж араспады . Ашудан Даукекн1н аркасы жмбырлап Kerri. «Туз- дзмимлш кердщ бе куилктш. Осы заманда туз-дэмге карам косылып ж аткам дай. Оман да ар ак iuiin акы м ак бол дым десейил. Бурым кемп!р-ш ал сныстырмайлы ле­ генд! желеу eieriH . Енд1 не сылтау айтар екен? Ш !рк ш баягыдай кайратым бо лса, жонынан таспа алар един!» — Б ай гус-ау, сонда балаларлы жет!м етемйсщ? — Оксм л! кермей калган мен де адам болдым гой, кунлер!н кер ер,— дед1 Аманкелдн Даук«нн1н жыны курыстай тует!. Vuiun турын уйлен куалап шыксам деген ой келд1. Ж ет м р и п п , козгалакта- ды. Егер Ам анкелд! тагы б1рдеме айтса TypyFa бекноп, аягын жинап алды . BipaK А м анкелд! ундемед1. А л кем- nipi: — Сотые болмаганда экец ceni квзжен таса стер ме едП— деп курежд! де, куйбендеп шай аз1рлеуге KipicTi. А м анкелд! уз ак баптаны п, Электр устарам ен кырын- ды. Дэукен айна алдына барып кырыныл жаткан неме- peciniit кескжжв колынын астынан урлана карады. «Ж а- маннын сакалынын молдыгына не беререж! М ундай каба сакал б!зд(н тукымга б!ткен жок. Элле наташы- ларынан ауыспаса. Айганша маркумнын шашы калин ед| ау. Жундест!к деген де тукым куалайды. Эйтпесе б1зд1н К утбайга кырбык мурт капа ш ы ккан. BipaK KiM 6UiiiTi, Кутбайдын жасы жиырмага да жетпед! гой. гой, Б ул болса ак е с ж ж жасы нан асып Kerri». — Э й , шал, турсайшы. Кудайдын жылы m in каллы ма? Айдабол eaeyiiu i кудай негылсын. Отан да тэу!р адам керек ш ы гар... — Йемене жерден шыкканлай. — Е . мина бала келд!, турмайсын ба? — Б ал а болса кайтейж, м енж балам баятыда ел in калган. Мойныма буршак салып т!леп алды деймк-щ? — О йб ай. «мд! бул кудайдын коры свйтедк С в .о н л - ген адамды ripLnTeAi. Ж ерден шыкгы дейм!с1н... — Э й . арпылдама! M eiiiii баламды Китлер влт!рд1. Экесн керек болса тауып алсын, менде не жумы сы бар? Тер1мнен KepiM жуы к калганда кулаты ма тыныштык б е р 1 *Д *р ,- деп Д эук ен орнынан кыцыраи кетер(лд1. 119

А манкелднс атасыныц жайы бурыннан белгЫ , осы атырапка б е л т ш кыныр адам. Bipau, кынырлыры ки- карлык емес, акылта орай адуындык. Осы Аманкелдшщ KCMnip-шалдан 6ejiiHyiiic себеп болтан окитанын ушытуында журт Дэукеннен деседк Опыи ce6e6i Зыликаныц: — Тотыта атамныи насыбайымын iiici ciuin калып- ты,— деп сьчкшгеншен басталып, тэты б)рде: — А та, баланын басынаи суймеип. TinTi жаман nic шыгады,— деп баланы атасынын койнынан суырып эке- тумен аякталатыпын езге ж урт кайдан бьжпн. Д эукен ертенше-ак куда-кудатиын, керпилерш шакырып неме- peci мен келпине eHmi берген. Б елinin шыккан келпм кешн элденеше рет: — Атам мен эжеме балаларын cyfiri3in кетейш деп келд1м,— деп жылы сейлсгепмеп, Д эукен сэбплерге ж 1- б1мей: — 0p i, эрмен, сен т уп л экещи cyfiin карык болта­ ным ж ок,— дейтш. Атасынын кабагынан ыктаганын сылтауратып, opi кемшр-шалта yflipiMi бурыннан ша- малы Зылика кейш булармен катынасты мулде сирегп. К арт бутан онан сайын кырыстанды. TinTi немере кели н inin теркш журтынын да сэлемж алмай, Tepic айна- атыпды шытарды. Ж ан а осы жайлы ойлап жаткан. — А ссалау-маталайкум, ата! — С эл ем н ш калтана салып кой. Йемене MeHi жа- рылкайын деп келдщ бе? — BafiFyc-ay, айда-жылда 6ip келгенде бетшен шар- май алмай, баланын сэлемш дурыстап алсайшы! — Е, келмесе кайтейш. — К аска баланы уйше барса эйел1 миын ашыта- ды. М унда келш 6ip аунап-кунайын лесе, бул катыбас кылады. Кайын журты анау, айырып аламын деп кунде д!кендеп отыртан. Ym eyi шай iiuin отыр. 9 « e c i А манкелдш айналып- толганып кояды. Бейне 6ip Д эукеннщ шамына rain, ашулы арыстанын таякпен туртш ояткысы келгендей: «Кутбайды ц iiici анкып тур» деп кайта-кайта сунедь — Эй, емешсн курып бара ма? Кайдагы Кутбайдыц iiici? Туасы эке кермеген немею! — Сен1'к осы мшезщ той. Кел1'нге жакпай жургенщ де. Ж атына тыным ж ок, т ш н удай. Баяты Д эулет еке- Hinfli ж ур т кайтсын. Енд1 садака, тойга да барудан кал- дык. Барса болды осы ауылдын шалдарымен устасады. 220

Д у м ш е молданы тиятын осы сиякты . YKiM erriH 031 epiK 6epin отырганда. Кудайра сиынасын дейдк Кудайра си- ынбаранда саган кулдык урулары керек пе? Ертен еле кал сак , осынын мшезшен имансыз кететш ш ы гармы з,— деп токтап едк Атасы: — вл сен , мурдем кет. Сешмен Айдабол екеуш иман- ды болганда KiMAi жарылкармын дейсщ,— дед!. Атасынын мшез! де, сез1 де осы. Э аресе кемжрше келгенде алм астай втк1р. Соны сезген сайын Ам анкел- дш щ эжесш е жаны ашиды. — Ата, эжеме квп урыспасайшы! — Урысады десен, колыца шыгарып ал. Ш ай iiuuiin болганда тан атып едь Ертелете келген кектем кардын жуйкесше тисе де, тунг! аяз кара кат- как ет1п салыпты. Д эукен какпа алдына шырып кун райын байкагасын, корада турран малдарра швп салды. Куйбекдеумен кажып калды. ©3ineii-e3i А манкелд1ге ренжйм. «KiMre еркелейд1 екен? Кшджтен жалрыз. KeMnip-шал ш олжандатканра ecipin, оки алмай к ал га­ ны ойында жок. Э й ел Ы н тер кЫ не арка суйейд! д еу т р ы келкЫз. Анау кайын агасы Конды болса: «Дэулет- т!к немересше бардын, cyflenim i ж ок жалрыз, cyftKiMi ж ок жарлы. Карьшдасымды багы журш турран бас- тыктын баласына узататын ед1м» дегенд! уш балалы болганша айтып ж урген ж ок па?! Ай, осынын 6ip бу- рауы кемю-ау. Экесш е тартпаган Foft. Эйтпесе, он се- riere толар-толмаста 6ip колхоздын есебш шулджше аткан Кутбайдан мунын жасы элдекашан асып кеттЬ. Уйге Kipce, Аманкелд1 KemuiKTi кабаттап салган куй( корылдап жатыр екен. — Мына акы м актш не жатые? Бала-шара камы, ертенг! кун дейтш бар ма ойында? — Тимепп, ж ана рана мызрыды. Тун!мен трактор айдап келштк Арры беттег! отарра швп экелдж дей ме? — Бала-шагадан айрылысып ж урш жумысы Heci? — Эшилдемеии, эд ет1 емес пе, ойнап ж уретш . Bapi де аман керш едк Кел!н элг1 туатын жерге жатып шы- РЫПТЫ. — Иэ, оран не болып калыпты. А я к астынан, шо- шынганы ма? — Ептеп сыркастанган ба... тус!к тастапты рой. — T yciri Heci эй, сен кол жумсап...— деп еж1рейд! Дэукен Аманкелдпе. 221

— Ж ок, ойбай! Бунин езш сабамаса, келш будан таяк жей конмас,— дед1 эжеен Д эукен пеш тубш е барып жатты. Ж атты да ойын тужырымдады. Анада кемшрк «Б1здщ келш мэдениетт! сылкым Foft. Yiu баладан артык тумаймын дейтш Kopi- н едЬ деп 6ip нэрсещ к е щ р с т п едн Сонда-ак елен етв калган Д эукен жыландай жиырылып, оргып Tycin едь Енд! келшшщ кылыгынан катты тущлш, 1штей ез1мен- e3i свйлесш жатыр. «Ойпырай, бойга б 1ткен баланы ку- HiHe жетпей алдырткан не сумдык. Б ул да аскандык, таскандык-ау. Б 1реулер гой 6ip шаранага зар болып •п'леп алады немесе eMipi OKcin етедь Пай, пай, eMip-afll Bipeyre саран, 6ipeyre ж омарт болдын-ау». Ойына тагы д а Аманкелд1 туей . Келшш iuii унатпа* са да, ею-уш бала туганына куанып журетш. Пендешь лжпен жалгызымнын жапырагы осыдан жайылайын де- reni-ay деп, соплста опат болган улына ш ук!рш ш к ет- кен калпы бар-ды. К утбай сопяска кеткенде осы Аманкелд1ге ек! кабат калган, кейш «келш деген атагын кисын, Кутбайдын босагасында елейш» деген Айганшанын т!л еп ес!не тус- Ti. Сонда Д эукен манына дарытпаган. «Баласы да, бас* касы да взше. Кутбай аман оралса катын табылады» деп енмешмен итергендей сез айткан. Узамай Аманкел* Д1 дуниеге келш, Айганшамен астыртын байланысын узбеген Kenmipi сэбид1 уМ не квтерш экелгенде Кутбай* дын сэби кезшен аумаган нэрестеш кабылдамауга ша* расы калмап едй EciHe туссе кезшен ж ас парлап, эл 1 кунге журег! кыжылдайды. «Пай, пай кудайдын буйыртпаганы-ай, Кутбайымнын тещ екен гой деп оксид!. Аты вшк!р со­ тые болмаганда гой...» BipaK не керек, талай вк!мimTi кез етш кетт!. Кеуде тукш рш де запырандай ексуп калды демесен, б1р белг! ж ок. Ен болмаса Айганша Tipi журсе де, шал-KeMnipre суй ен ш болмас па ед1. Кейде онын ажалына себепкер 03i снякты санап карганады да. «Осы кудай MeHi неге алмайды, к!мге тулга кылайын деп койып жур», деген сауалды куйшгенде талай койды. Сондайда ауылдын Айдабол бастаган думшелерк «9 , Д эуке, олай деме. Кудайдын вз пендесшщ мандайына жазган жазмылы бар. «Жазмыштан-озмыш жок» деп неге айтты дейсщ аталарымыз. Мандайына жазылганды Kopin болмай, елем д еу кудайга карсылык болады» деп шуласады. 222

Кейде iiiiTeft «осылардын айтканы мумкж р ас т а шы- гар» деп куптарысы келсе де ecKi кеж1рл1г! устап: — Эй, сенщ Молдаш атыкныц Айдабол болуын да кудай мандайына жазып койып па екен?— демей кал- ран емес. Айдабол буран карсы келмейдь кулары уйрен- ген. Кепке топырак шаша алмайсын, бойына «Айдабол» деген атты дарыткан осы ауылдын адамдары. ©3iHiH мжезше, ж урк-турысына сай алган. C ofuc Ke3i мен со­ тые аякталран жылдары колхоз бригадир! болтан Молдекен тан атып алса айнала шапкылап адам жум- сайтын. Сондары сэлемнен бурынгы сез1 «Айда, бол» деген шолак буйрыкпен келетш. «KenTiH аузы-зенб!рек» дегендей ж урт жапсырран осы eciM бойына кона кетт! де, ауыл адамдары онын М олдаш атын умытты. Сол Айдаболдын Дэукенмен дауласканда: — Бул ауыл менщ ж умсаганымнан зиян шеккен жок. Енбеккунд! кеп тауып, ерте куйлендь— деген! де рас. Дэукен де сол кезде кызу TipuiuiiKTiH шпнде жур- ген. Колхоз устасы едй Балгаш ы Айранша болатын, К утбайдан кара караз алып есшен тана ж аздаган жаз да эл! кез алдында. «Кама баскарма мен Молдаш бригадир шакырып жатыр. Ш аруашылык жайында кенесем дей ме!» деген хабар жеткенде, керштен ж ана шыккан тем!рд! кулаш - тай сорып жаткан. Булар келсе, сол жылдарры колхоз бастыры, осы ез кудариы — Кама 6ipa3 адамды жинап алып, майдан жаналыктарын окып отыр екен. Келгендер !ш!нде кем- nipi Д эметкен мен келпи Айранша д а бар. К ама мен Молдаш (Ka3ipri Айдабол) катарласа: — Дэуке, терге, торге!— дегесш Аманкелдш кушак- таран Kyfli жорары шыкты. Э рьберщ ен кейш Кама мен Молдаш орарыта сез бастады. Б!зд!н эскерлерд!н жауды екшелей куып бара жатканы айтылды. 93 ipre ауылымыздын ортасынан ата- баба эруагына ж ам анат келт1рер азамат шыккан жок. Б ул да болса кудайдын берген абыройы. Ж араткан он- дай мушкшдгктен сактасын! Ш ук!рш!л!к айтылып, ка­ ра караз келген жиырма шакты ж !г!ттщ 6api де ерлш- пен каза болтаны еске алынды. — Ж ен!с онайлыкка Tycin жаткан жок. Ж еш с ушш Курбан болтан 6ip азаматтан бугш тары кара караз алдык,— деп бастык ж уртты шолып erri. Аррысын бш- мейд!. Д эукен eceHripen калды. Bip кезде 6ipiH-6ipi ку- 223

шактап дауы с d in жаткан эйелдер;й кердк Уйдем атып шыкты да, б1рден уста дукенше тартты. | / Д э у к е н осыдан нейin б 1ржола uierin, куш-куатымам /саркылгандай халде еде Тек капа куннем-кунге eceflin келе жаткам Аманкелдш! медет erri. Бертшде Айранша тогытка баткан койды шырарамын дем, cyFa KeTin ел- reciH, сэбм б1ржола булардыц колына карады. «0 л 1 арыстаннан Tipi мысык» деген рас, сока бастары кал- гам кэр!лерд! осы кезге дейш кажытпай келген немере- aepiHiii куаты. Mine, огам да отыз шакты жыл вткен. Уакыт деген кандан ж уйрж ! Bip жылдары Д эул ет пен Дэметкем кем- т'р дщ аркасыман туспейтш Аманкелд1 6ip трактордыц кожайыны атанып, совхоздын белд1 ж т тт е р !н щ ката- рыма косылыпты. — Нулиным кам1ан ержетер, ержеткенше ес кс- тер,— деп эндететш Дэметкем кемшрд1 «мойныма салып багамын» деп кулд!рш отыратын темтек осы. Бул куп­ ле ж урттыц айтуымша эйелшщ тмннен шыга алмай, «отыр» лесе отырып, «тур» лесе турады. ©йтпеуге uia- расы жок. Зыликанын агасы Комды: — Ж астары сексемге келдй ©лее кайтсд1?— деп ксм- nip-шалды аркалап багып отыргандай, сырттан кыжыр- тып та ж уредь Д эукещ и ездер!ие тем кермен олкысы- мады. Карындастарына «Ат байлайтыны жок, ку ж ет1м- ге бардыц, Б е л г т жермем куда болам ба деп жур сд1'м» деп 6ip-eKi ж ылга дейш ренжш, катынаспай кой- гамы бар. Кешн ауыл-уй азаматтарынан уялган ол Зы- лмкага ж асау-ж нЬаз алып, сонынам келген болды. Д эукен омына вм]'рд|'ц еткен-кеткен елестершщ 6i- разы тЫ л ш OTin едк Кеш л таразысына салып караса, куаныш-решш кезектесе келш отырыпты. «ЦНркш oMip 6ipecc балым, 6ipece уын тосыпты-ау» деп к у р а н т ал- ды. — Эйтпесе eMip бола ма!— деп дауыстап ж!бергенш 63i де бмшей калды. — А у, ата б1рдеме дед in бе?— деп Амамкелд1 басын кетердй — Ж ок, саган не айтайын. — Мызгып алайын деп жатып ед|’м, эртурл1 ой ма- залап акыры уйкым ашылып Kerri,— деп Аманкелд! кез1н сипады. 1сшген бетш саусактарымем сыгымдап койды. 224

Д эукен мырс етш, сырт айналды да, жанбастай Kerri. — ЭлН куда» кайындарыц nimeH Tycipin 6epcin деп солем айтып жатыр ед! рой!— деп немересше енд! жы- лы шырай танытты. — Оны еспгенмш . Завфермадан шеп сурап ед1‘ м, жуытпайды. «Кыстын арты узап кетсе, малды кырып алар жайым жок. Онсыз да cericiM бар» деп зар жы- j лады. / — ОНЫН К1М? — Ферма бастык. — CeHin онына мына кудайдан безгендерщ кенсе...— деп Д эукен Аманкелд1ге сынай карады .— Алдымеп ба- рып сэлемдесш шык. Алла отын ж акса, мына карын ер- тецнен калмас. Ж аманаттасып кайтесщ , сы лтау айтып сыргып е т тары,— деп акылын айтты. — Кеше менщ осылай карай шеп алып шьтаты - нымды Конды aFafl ecTin алыпты. Тунде кеш рдж аузы- нан тосып жолыккан. «Yfmeri малдар карап тур. Ж н- ырма шакты бумасын тастап кет» дед!. — Иэ, калдырдыц ба? — Ойбай-ау, калай тастаймын. Басты ктын e3i са- нап тиеп, сыртынан арканмеи танып ж|‘бердк Аида бар- расын да санап алды. Ж эне ец болмаса екеу-ушеу емес, тура жпырма бумасын бер дейдк Оны кайдан берейж. Акыры ренж|'п кетт1. «Кермейм1н, босарамды аттама» дейд1. Мейл1, KenciHreHi карындасы болса, алып кет1п кул акка тыныштык 6epcinmi! — Е-ей, акылына болайын. К айнаганда да, каты- нында да, е з т д е де торрайдын миындай ми жок-ау... — Енд1 кайтем!н? Мен солардын менш!кт! малына шеп экеле жаткандай. К огамнык малы ж утайын деп ж атканда жолдан тосып, аузын ашады. Д эукен ундемей 6ipa3 жатты. — Анадары сандыкты жасап койдын ба?— дед1 Аманкелд1, атасын кенеске шакырып. — Шырарым, басымды катырма! TepiMHen KepiM жуык калганда меш тары да ж ауапка тартайын деп не едщ? Анада да Конды е к еу тн щ кеш'л1нд1‘ кимаймын деп, атарым айдай элемге аян болраны да жетер. — Ой, ата, бул менплкп сандык, ондарыны элг1 ха- лык театрына жасатып ед1 гой. Кондыекен рой 6opiii 6yaflipin журген, эуел1 Аргынбайра зорлап алгызкап e3i 225

едй Сокынан сол сандыкгарды пайдаланып Kerri деп, жогарыра арыз жолдаган да езь — Айтты Foil 6ip жыл еткесш, irnin жургенде. — Аррынбай K.a3ip кайда?— дед! Дэукен. Аманкелд! мырс erri. Д эукен ажырая карады. — Аррынбай окала алмай ж ур рой. Анадагы сан- дыктын дауынан. — Сандыгы орнына баргасын, коймай м а екен Ж1- п т тщ басын шатымай. — Корам мулкш бите тура иемдендщ деген айып тарылран. Bip емес 6ipHeme сандык... — Сол ямпттщ шаталуына ce6enuii ез1м сиякты кв- pineM де турамын. Баягы да-ак тастап ед1м осы 6ip енер- дй Элг! KeMnip кургырдан-ак керд!м кереЫш. Кезшде осы сандык Дэукене бак емес, сор болып ж армаса жаздаганы бар. Дуниес! кургыр тущы, эуелг!- де «жасамаймын, денсаулып.™ жарамайды» десе де акшасын алып 6ip-eKi дэндегесш, карап отыра алмады. Ж эне ол кунде мундай куаты кайтпаган кезй К,ол ку- сырып карап отыруды суканы суймейдй Садакадан кал- май mapiiFaT айтып, шала думбьлез бьлгенш куб1рлеп д уга окитын шалын бул емес. Сондыктан баягыда уй- peiiin тастап кетсе де, осы енерге кайыра ден кояды. Артынша кыздары куйеуге шыратын кемп ip-шал мен куйеуден д э м е а бар кыз-кыркын ecirin тоздырды. Сейтш ж ургенде «пенсиянды токтаттырамыз. Ж урт- ты канап жатырсын» деген айып тагып зан орында- ры — Д зукещ и 6ipa3 жерге апарып тастады. Сонда Айдабол бастаган шалдар тобы кулш, келе- келеген: — Сен сандык ж асамаганда талай кыз байсыз ка- латын ед1...— деп. Д эукен шеберлжД содан кейш мулде догарып едй BipaK онысы кепке бармады. К,айта колра алуына тура келдй Аргынбай уййпц Kemin келш, экес1 Э бд ж тщ Д эу- кецмен араласып кету! буларды eKi уйдщ б!ршдей дэм- д ес еткен. Сол араласудын б 1ршде сандыкка Аррынбай келш- шегш щ кез курты кулады. Конактыктан шырарда бу- к1л yfli толы жнЬаздаи ештене каламай, осы сандыкка кадалган. Бул совхозра жацадан келген ж ас директор Аррын­ бай ж уртка мшез1мен де, енер1мен де жарып журген, 226

Онын устш е ерке де болса ecri, nepiKTi жары А кмандай- да сандыктан багалы зат та жоралры болар едь Санды кка Акмандайдын катты кызырып ж ургенш ecTiren Конды кулыгын iuiKe сактаган-ды. Осынын ал- дында рана Аррынбай уйш щ Дэукендермен араласуын пайдаланран ол днректордын колдауымен жумысшылар комитетшщ председател1 болып едь Бурый сауд а кыз- метшде ж асап аукат жинап алган Конды мен Аррын­ бай yfti арасында кызу аралас журш жатты. Д эукен Акмандайра арналган суйектелген сандык- ты осы туста ж асап едь б1ткен бойда Конды карып ал- ды да, акшасын колына санап устатты. Дэукен: — Акднанын каж ею жок, ез!мнщ тартуым е д 1 келш- ге,— дегенде: — С!зге кел!н болса маган д а бетен емес. Аррын­ бай курбы жйтг. Мынау, куда, адал ецбегш з, кисаныз осы ж аксы атын мен алгым келш тур,— деп Д эукене колка салран. Д эукен эуелдеН риза кенш мен Акмандайра арнал- ран сандыктын ернег1не д е ж ан б т р г е н екен. Кондынын сэл жерде кыстырылганын ш тей ж акты рм аса д а: «Bip ece6i бар шырар, есет!н ж ш т к е кесел жасамайын», деп, куда баласыныц етЫш1не карсы турмады. Сонымен сандык Аррынбай уйшен 6ip шырып, А к - мандай да кецыпн б!рлед1. Кейш буран тары ею сандык косылды. Exeyi де ернекть улкен сандык. Дэукеннщ бар шеберл1г1н ж уткан дуниелер. Б ул сандыктардын да жасалуы себептен себепке уласып, Кондыра юреле- TiH. Bip рет совхоздын внерл1 ж астары аудан орталыры- на барып, пьеса койып жатты. KefliH бул пьеса облыс орталырына апарылатын болды. Кызу даярлы к бастал- ды. Bipimui хатшынын ж еке тапсырмасымен ултты к кшмдер ю гш п , жасау-жиЬаз жиналып жатты. Осынын басы-касында журген жумысшылар комитетш!н пред- седател1 Конды сонда Акмандайра: — Облыс орталырына барып келгенше сандырынды бере тур. Кожанасыр айткандай сандырыннан сандык турызып берем iH,— деп кадалран-ды. — Сандырымды турызбай-ак кой. Сырын келрмей осы Kyfli экелсен жетедь— деп А кмандай д а кенген.— IuiiH толтырып базарлык экелерсщ,— деп астарлы эз|'л айткан. Сонымен совхоздын енерл1 жастары абырой-атагын 227

облыска шыгарып оралганда, Кондынын Акмакданга берген у э д е а орындалып, Аргынбай уйше ек' сандык, ек! юлем коса тустк Inline кулыгыи буккен Конды эуелк — Акмандай, мына дуниелер осында кала турсын. Коймадан азып калатын т ур i бар,— дедк Акмандай бу­ ран коне кегп. Кездщ нурын тартатын калы шлемдер мен суйектеген сандыктар туб! езше буйырса деген xi- лектен кур емес-Ti. Кондыны куана кумимдей карсы алды. — Кожанасырша сандыкты балалатамын деп едщ. — Есебш келт1рссм, езще калдырамын. 03ipme кез таса бола турсын... Ретш тауып есептен шыгарып жЬ- берсем, ар жапян 63iMi3 6iaeMi3 Foft,— деп кум ш ж ш ол. Осы дуниелсрд1 Конды умытпаса да, умыткансып ж урдк Bip рет оцашада Акмандай: — Ана дуннелерпш алсайшы. Келген-кеткен адам- нын К031 тиер,— деп кулгеш бар. Сандык пен кмемдер- д щ басын ашып алайын деген пирылы едь — Ойбай-ау, оиы мен умытып жур скенмш рой. Есептен шыгартып тастайыншы. Соны KiM ескерш, тек- серер дейсщ,— дед1 бул тары 6ip тулк1 бултакпен. Осыдан кайтып бул жайлы свз естжмеген. Акман­ дай Кондымен кездескен сайын сол дуниелерд! есептен шырарран-шырармаранын канша сурайын десе де сэт! туспеген. CeflTin, акыры Аррынбайдын аяк астынан жо- гарылап баска ауданра кешушде бул дуниелер Акман- дайдын байырп>1 ж асауымен 6ipre тиелш кете барран. Ж ургел1 турран тиеул1 машиналар жанында шампан соктырыстырумен Аррынбай кешш ж урт кимастыкпен шыгарысып салыскан. — ©з баламдай болып кетш едщ,— деп Акмандай мен Аррынбайдын мандайынан суйген Дэукен румы- рында 6ip босандык к е р с е т т , кезш жаспен шылап едк — Д эукецнщ де картайраны-ау... босаган екеи,— дест! журт. — Эй, тэшр м е т тем1рден жаралрандай Kepreni не- ci,— деп Д эукен Tepic айналды. Сы рлас болып кеткен туррыласы Эбдпс аксакал мен бала-келшшдей керетш Акмандай, Аррынбайдан айы- рылгалы Д эукен шын кулазып калган. CefiTin жабыгып жургенде Аррынбай туралы жама- нат ж етть «Ак сандырым ашылды» деген фельетон га- 228

зетте бурк ете калды. 1шшде 61‘рнеше ж ерде Д эукен аты аталган. Сонда Айдабол бастаран думшелер гу-гулест: — Дэукецнщ атагы тарихта далатын болды,— десш мудатдан. Д эукен катты ширырып: — «Кулан куды дда кул аса, куларында к ур бака ой- нанды» дегендей, Аррынбай сэл жерден сезге ijiirin отыр. Эйтпесе 6aciH кемггерлш ж 1г1т пе? Сондай бала ту- гызсандар н ел ерпш б!т!рд1ндер!— д е п . ш алдардын ау- зын ашырмаган. Содан дайтып, той садада дегендерден дашдаладтап журетш. Аргынбайдын сыртынан арыз жолдап, газет­ ке шырартдан ауылдын Айдабол сиядты есю'ше де, жа- наш а да шала думбш ез одуы бар дулары foh деп ой- лауш ы ед1 де, сол топда досы луга жирене дарайтын. Енд! сол адамиьщ Конды екенш бкпгенде есендчреп калды. — Арызды ез1 ж азбапты,— дед! Аманкелд1 KypciHin ойланып калган Д эукене. Д эукен сакалын тарамдап снпады да, «иэ, енд1 KiM екен?» дегендей суракты жуз- бен дарады. — Арызды ж азган баска 6ipey. BipaK, уйымдасты- рушы Кондекецшн 03i керш едь — Bipeyflin долымен от кесеген десейшь Ж амандыд жасаура шеберш дарашы! — Аррынбайдын e3iHiKi де дурыс емес дой. Э уелде халыд театрына арнап жасалынран мулж екенш ез1 де бмедн — Азамат басымен ескертсе болмай ма? Аррынбай байдамаран болар, аярынан ш алганы iieci?— деп датты кейш . — Ой, ата, Ka3ipri кезде адам дарда кандай саясат барын бшмейсш. Ocipece 61'здщ Кондыекен сырттай жылмандаранымен iuiiH Tipi жанра шалдырмайды. — Япырмай, каза к ад дэмге тапсыратын ед1\\ муны неге тапсырса онды?— деп Д эукен Кондыныц дылыгын ойлаган сайын вкгае берд!. Ойына тары Аррынбай тустн «Бул Кондыга ренжитш орным да жод екен-ау. Ар- гынбай сынды азаматда сондай опасыздыд ж асагаи му- нан не кутуге болады? Кой, одан екпе айтар адамгер- ш ш к кутпейш. Мейли жаман болса в з 1не, сыр б1лл!р- мей журе берерпн». Свйткенше терезеден дарандап 6ipey отin едь op- дандай басып Конды Kipin келдй

— Сен жалрызыннан жайрагырга кашангы айта- /мын, кара май сасыран мулк1нл! б 1 з д т уйдщ касына |койма деп1? ' Д аукен мен Аманкелд1урпшсе карады. — Ана коныр тайег13 шелектег1 майынды ciMipin салыпты. Тал тусте жыл шырып турран мал арам елстш болды,— дед! де Конды eciKTi сарт урып шыра женелдй ■— М ал дегенде жанынын шыруын к ар ат ы !— дед! Аманкелд1 кишш жатып. — Карарым-ай, кашан адам боласын? Ж ур тщ ш н бэр» шала,— деп Д аукен де сурш е кабына Кондынын уйше беттедь Булар келсе, Кондынын бала-шарасы тугел аулада екен. Малжанды Конды коныр тайег!зд1 аула ортасына байлап койыпты. Анадай жерде турран трактор жанын- да карамай т ел ек тенкерипп жатыр. Даукен мен Аман- к е л д ш керген бойда Конды карамай шелект1 eni-yui рет Teyin калды. — Алып кет ж ау талагырынды,— деп айкай салды. Уйден Аманкелдш щ eHeci, кудагиы Кама кемшр шыкты. Д аукен онымен иек KaFa тез амандасып: — Кудари, телеуше ана ала кашарды ал каз!рден бастап...— деп Kinipe Tycin едь — Эй, кудай коскан кудам-ау... малы Tycneripain орны толар-ау. Одан да адамнын кецш н айтсайшы. б!зден rep i дунияга жастар жакын Fofi. Kapi саулык- тын жасындай румырым калранда осылардын жаман- дыктарын кермесем деп ед1м. Кудандалы eni уйдщ ара- сында уй ж ок Kepmi екенб1з. Сейте тура 6i3re не жет- пейтшш кайдам. Bip-6ipiMi3fli керщуден де калдык па, немене? Баяры cofuc кезшдег! тарымшылыкта да адам- шылык касиет1м1зден айырылмап едж кой... Бул не бол­ ды? Кшэ юмнен? Куйрык-бауыр ж е ст , о тэуба десш отырмаспыз ба?— Кама кемшр сезЫ н ар жагын айта алмай, бурылып к е т т едк « К ен ш бузылган-ау бай- рустын. Еркек мшезд1 адам едй Шыдамаран Foft» деген ой келд1Дэулетке. — 9 pi-6epi атпен куалап келсе ештене етпейдк— деп Кондыга карай дауыстап, тай епздщ бас хйбш ше- uiin, бос коя берген. Кама кемшрд1 Д эул ет баягыдан 6epi-aK курметтей- Tin. Н ем ереа сонын кызын алганда катты риза болга- ны да есшде. Бул 6ip кезде ер азамат орнына журген

адам. CoFbic ж ылдары ж асамаган жумысы жок. Бас- карма, ферма бастык, бригадир деген лауазымдардын 6api Камадан калган. Кешн колхоз совхозга айналга- сын да бул Kici 6ipa3 жыл койманын к ы т н устаган. Соган орай ici мен MiHe3i еркек адам га тэн сияктанып кеткен-дь Ж асы рагы нда вз баласы т у г и C63i букьп ау- ылга тыцдаулы болган сол Кама да мше, кажиын деп- Ti. Кажытпай коя ма, мына турган Конды? Д эул ет ту- маныткан жанарын сипай 6epin, кудагиына тагы 6ip кез тастап едп Кама бугаи жакын келдк — Малы курсын! ©лмесе ерем капсын. Эй, куда, сылтаумен аулага Kipin калдын. Ж ур , уй ге Kip. Енд! сыбаганды ж епзбей ж!бермеймш. 031м де шыдан ал- май ж ур е д 1м, шакырып алм ак болгам. Кудагиды да шакыртып алайын,— деп ыкылас танытты. Ceflrri де e3i Кондыга айкай салды.— Bapi мына кергеншздщ кырсыгы! Эйтпесе, К ама мен Д эулеттен ш атак шниа ма?1 Эй, кергенЫз, ел кешкендей айкай шыгарганша, мына кудацмен дурыс амандас! Д эукен кудагиыныц сезш е Te6ipeHin турган. — Амандасканбыз...— д ед1 уялианнан. — А л, куда, уйге Kip. ©3iM де ойлап ж ур ед1м: «Сы­ баганды шакырып алып берем гой» деп...— К ама кем- ш рдщ Mine3iHe ж ур еп жылыган Д эул ет аула ортасын- да тур едк Ш ешесшщ онымен тьп табысканын жарат- паган Конды мал ж айгауды сы лтау eTin, ш аруамен ай- налысып Kerri... — Айтканыннын 6api ж он-ау, кудаги. Э ттец 6i3Ain дегеи!м!з болып жртыр ма... Мен кемшрд! ез1м epTin келейш, вз1м барып... эйтпесе ол кырсык бала-шаганыц т ш н алмас,— деп Д эул ет уйше карай женеле берд!. Ол ушне жакындай бергенде андады. Ж ел кетерЫ п- Ti. О и туст1к бетке шыгыпты. М арт айынын шуагы да кундепдей емес, кызулы екен. Ж ылы жел мен кунш уак- ка ж уй к е а босаган калыц кар Kenipmin ipin, кек сок- тал анып кеткен екен. — Из, «кар д а кетер, кадыр да втер» деген осы гой. Мше тагы 6ip квктем ж е гп . Кыс ызгарын куып вкпек жел секты. Ертен квк майсасы кезден келетш квктем, сосын жайсан ж аз бен лайсан куз келедк кезек алма- сып. Адам да ж ауган кар сиякты, мезгш н втеп epin тугесйле,/и-ау. Эттен гумырларынын кыска екенш ойла- сашы 6ip мезет. Сонда кункврш ymiH мунша ж уз уял- тып, жагага жармаспас ед!-ау». 231